Genetik injeneriya - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	3.5MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

9 Sotish

Genetik injeneriya

Sotib olish

1O‘zbekiston Raspublikasi Oliy ta‘lim, fan va innovatsiyalar vazirligi
Termiz davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti
Zoologiya kafedrasi
“Biologiya” ta‘lim yo‘nalishi
“Genetika va genomika” fanidan
KURS ISHI
MAVZU: GENETIK INJENERIYA
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
Termiz - 2025

2MUNDARIJA
KIRISH ..................................................................................................................... 3
I BОB ASOSIY QISM .Genetik injeneriyaning nazariy aoslari ............................. 7
1.1 Genetik injeneriyaning kelib chiqishi va rivojlanishi ..................................... 7
1.2 Genetik injeneriyaning asosiy tamoyillari va usullari ..................................1 2
1.3 Genetik injeneriyaning huquqiy va axloqiy jihatlari .....................................1 6
II BOB Genetik injeneriyaning amaliy qo‘llanishi ............................. ........... . .... 20
2.1 Tibbiyot va farmasevtikada genetik injeneriya .............................................. 20
2.2 Qishloq xo‘jaligida genetik injeneriya........................................................... 2 4
2.3 Sanoat va ekologiyada genetik injeneriyaning roli va ekologiyadagi
o‘rni ................................................................................................................26
III BOB Genetik injeneriyaning ilmiy va iqtisodiy ta’siri .................................29
3.1 Genetik modifikatsiyalangan organizmlarning ekologik
xavfsizligi ..............29
3.2 Gen injeneriasining kelajakdagi istiqbollari va rivojlanish yo‘nalishlari .......31
XULOSA.................................................................................................................3
4
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
...................................................................................... .......................................... 3 5

3KIRISH
Bugungi kunda biologiya fanining ahamiyati nafaqat nazariy jihatdan, balki
kundalik hayotimizda, sog‘liqni saqlashda, ekologik barqarorlikni ta’minlashda
ham tobora ortib bormoqda. Ayniqsa, tirik organizmlar orasidagi genetik va
fenotipik farqlilikni o‘rganish, ularning yashashga moslashuvchanligini tahlil
qilish, tabiiy tanlanish jarayonlarini tushunish kabi masalalar dolzarb ahamiyat
kasb etmoqda. Bunday o‘zgaruvchanlik manbalarini chuqur o‘rganish ilm-
fanning, ayniqsa biologiyaning strategik yo‘nalishlaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ham o‘z
chiqishlarida biologiya, genetika va fan sohasidagi yutuqlarning kelajagimiz
uchun naqadar muhimligini qayd etib kelmoqda. Xususan, u 2020-yil 29-oktabrda
O‘zbekiston Fanlar akademiyasi a’zolari bilan uchrashuvda shunday degan edi:
“Ilm-fan va innovatsiyasiz taraqqiyot bo‘lmaydi. Ayniqsa, biologiya,
tibbiyot, gen muhandisligi kabi sohalarda chuqur ilmiy izlanishlar olib
borilmasa, zamon bilan hamnafas bo‘lishimiz qiyin.” 1
Ushbu so‘zlar bejiz emas. Chunki biologik o‘zgaruvchanlik —
evolyutsiyaning asosi, genetik moslashuvning negizi, tiriklik olamining uzluksiz
rivojlanish manbaidir. Har bir organizmda yuz beradigan genetik o‘zgarishlar —
mutatsiyalar, rekombinatsiyalar va gen oqimlari — hayotning xilma-xilligini
vujudga keltiradi. Bu xilma-xillik esa tabiiy tanlanish uchun zamin yaratadi.
Prezidentning 2022-yil 21-iyuldagi “Genomika texnologiyalarini
rivojlantirish va biologik xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar
to‘g‘risida” gi qarori esa ushbu sohada davlat e’tiborining qanday yuqori darajada
ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Ushbu qarorda quyidagi muhim vazifalar belgilab
berilgan:
“Genetika va genomika sohasida ilmiy-tadqiqotlarni kengaytirish, inson
1
Shavkat Mirziyoyev, 2020-yil 29-oktabr, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi a’zolari bilan
uchrashuv, rasmiy matn — www.prezident.uz

4salomatligi, ekologik xavfsizlik va qishloq xo‘jaligi uchun ahamiyatli biologik
resurslarni chuqur o‘rganish va himoya qilish zarur.” 2
Mazkur hujjatlar va bayonotlar biologik o‘zgaruvchanlikka oid masalalarni
nafaqat fan, balki amaliy hayot, sog‘liqni saqlash va iqtisodiy barqarorlik bilan
bevosita bog‘lab turadi. Shu bois bu mavzuni chuqur o‘rganish orqali biz nafaqat
tabiat sirlarini tushunamiz, balki zamonaviy muammolar — genetik kasalliklar,
muhitga moslashuv, biologik resurslardan oqilona foydalanish kabi masalalarni
ham yechishga hissa qo‘shamiz.
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi tez o‘zgaruvchan dunyoda ilm-fanning
har bir sohasida yirik yutuqlarga erishilmoqda. Ularning orasida genetik injeneriya
alohida o‘rin tutadi. Ushbu soha insoniyat hayoti, sog‘lig‘i, oziq-ovqat xavfsizligi
va ekologik muvozanatni saqlashda katta ahamiyat kasb etmoqda. Aynan shu
jihatlari bois, genetik injeneriya bugungi kunning eng dolzarb mavzularidan biri
hisoblanadi. Genetik injeneriya — bu tirik organizmlarning genetik tuzilmasini
o‘zgartirish orqali ularda istalgan xususiyatlarni paydo qilish yoki yo‘qotish
texnologiyasidir. Ilmiy taraqqiyot tufayli bu texnologiya nafaqat laboratoriya
sharoitida, balki qishloq xo‘jaligi, tibbiyot, farmatsevtika va boshqa ko‘plab
sohalarda keng qo‘llanila boshladi. Masalan, tibbiyot sohasida genetik injeneriya
yordamida irsiy kasalliklarni davolash, sun’iy insulin yoki vaksinalarni ishlab
chiqarish, hatto gen terapiyasini amalga oshirish imkoniyatlari kengaymoqda.
Bu esa millionlab insonlar hayotini saqlab qolish yoki yaxshilashga xizmat
qilmoqda. Qishloq xo‘jaligida esa genetik modifikatsiyalangan (GM) o‘simliklar
hosildorlikni oshirish, zararkunandalarga chidamli navlarni yaratish hamda global
oziq-ovqat ta’minotini barqarorlashtirishda muhim rol o‘ynamoqda. Iqlim
o‘zgarishi va tabiiy resurslarning cheklanganligi fonida bu imkoniyatlar yanada
katta ahamiyat kasb etmoqda. Biroq, genetik injeneriyaning rivojlanishi bilan
bog‘liq muammolar ham mavjud. Ayrim ekologik va etik savollar, xavf-xatarlar
2
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–329-son qarori, 2022-yil 21-iyul, “Genomika
texnologiyalarini rivojlantirish va biologik xavfsizlikni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”
— Lex.u

5bo‘yicha bahslar davom etmoqda. Shu bois, bu texnologiyani mas’uliyatli va
ehtiyotkorlik bilan qo‘llash, ilmiy yondashuv va ijtimoiy nazorat muhim sanaladi.
Genetik injeneriya fani bugungi kunda nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy-iqtisodiy va
ekologik jihatdan ham dolzarb mavzulardan biridir. Bu soha orqali insoniyat
ko‘plab global muammolarga yechim topish yo‘lida muhim qadamlar qo‘ymoqda.
Shu bois, genetik injeneriyaning rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, uni chuqur
o‘rganish va to‘g‘ri yo‘naltirish har birimiz uchun muhim vazifa sanaladi.
Mavzuning maqsadi: Zamonaviy fan taraqqiyoti bilan bir qatorda,
insoniyat oldida turgan muammolar ham murakkablashib bormoqda. Irsi
kasalliklar, oziq-ovqat tanqisligi, ekologik muammolar kabi global masalalarga
yechim topish zarurati tobora oshmoqda. Ana shunday vaziyatda genetik
injeneriya fani katta umid uyg‘otmoqda. Bu soha nafaqat yangi ilmiy yo‘nalish,
balki kelajak avlodlar salomatligi va farovonligiga xizmat qiluvchi yondashuv
sifatida alohida e’tiborga loyiqdir.
Genetik injeneriya fanining asosiy maqsadi — tirik organizmlarning
genetik tuzilmasini o‘zgartirish orqali ularga insoniyat uchun foydali
xususiyatlarni berish yoki zarur bo‘lmagan belgilarni yo‘qotishdan iborat. Bu
jarayon orqali biz nafaqat yangi tibbiy davolash usullarini yaratamiz, balki inson
salomatligi, qishloq xo‘jaligi mahsuldorligi va atrof-muhit barqarorligiga ham
ijobiy ta’sir ko‘rsatamiz. Tibbiyot sohasida ushbu fan irsiy kasalliklarni davolash,
genetik terapiya, vaksinalar va hayotiy muhim dorilarni ishlab chiqishga xizmat
qilmoqda. Aynan shu yo‘nalish orqali inson umrini uzaytirish, sifatini yaxshilash
va sog‘lom avlodni shakllantirish imkoniyati tug‘ilmoqda. Qishloq xo‘jaligida esa
genetik injeneriya orqali hosildor, kasalliklarga va iqlim o‘zgarishlariga chidamli
navlar yaratilmoqda. Bu esa oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashda, ocharchilik va
resurs tanqisligi muammolarini kamaytirishda katta ahamiyat kasb etadi. Shu
bilan birga, genetik injeneriyaning yana bir muhim maqsadi — ekologik
muvozanatni saqlash, yo‘qolib ketish xavfi ostida turgan biologik turlarni asrash
hamda zararli organizmlarni nazorat qilishdir. Genetik injeneriyaning maqsadi
insoniyat manfaatlariga xizmat qilish, global muammolarga ilmiy asosda yechim

6topish va hayotni yanada sifatliroq qilishdir. Bu fan yutuqlari orqasida zamonaviy
texnologiya, ilmiy izlanish va insonparvarlik tamoyillari mujassam bo‘lib,
kelajakni bugundan qurish imkonini bermoqda.
Mavzuning vazifasi: O‘quvchilar orasida genetik injeneriyaning vazifalari
nihoyatda kengligi va insoniyat manfaatlariga xizmat qilishi, salomatlikni
mustahkamlash, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va tabiatni asrash orqali
kelajak avlodlarga sog‘lom va barqaror hayot yaratish yo‘lida muhim vositaga
aylanmoqda. Bu esa ushbu fan sohasining naqadar dolzarb va istiqbolli ekanini
yana bir bor isbotlaydi. Mavzuga oid tushunchalarni soddaroq qilib tushuntirish
va ularni qay darajada qo‘llash kerakligini uqtirish.
Mavzuning o‘rganilgan darajasi: Tanlash uchun o zgaruvchanlik manbalariʻ
mavzusini nazariy uslubiy jihatlari jahon olimlari Gregor Mendel, Frensis Krik,
Jeyms Uotson, S . R a y t , R.Fisher, Charlz Darvin, Pol Berg va boshqalar
tomonidan o‘rganilgan.
Kurs ishi tuzilishi: Kirish, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
9 ta rasm va 2 ta jadvaldan iborat bo‘lib, jami 35 sahifani tashkil etadi.

7I BОB ASOSIY QISM GENET I K INJENERIYANING NAZARIY
ASOSLARI
1.1 Genetik injeneriyaning kelib chiqishi va rivojlanishi
Genetik muhandislik, shuningdek, genetik modifikatsiya yoki genetik
manipulyatsiya deb ataladi, bu texnologiya yordamida organizm genlarini
o'zgartirish va boshqarishdir. Bu hujayralarning genetik tarkibini o'zgartirish uchun
qo'llaniladigan texnologiyalar to'plami, shu jumladan takomillashtirilgan yoki
yangi organizmlarni ishlab chiqarish uchun genlarni turlar chegaralari ichida va
o'rtasida o'tkazish. Yangi DNK qiziqarli genetik materialni rekombinant DNK
usullari yordamida ajratib olish va nusxalash yoki DNKni sun'iy sintez qilish yo'li
bilan olinadi. Ushbu DNKni xost organizmiga kiritish uchun odatda konstruksiya
yaratiladi va foydalaniladi. Birinchi rekombinant DNK molekulasi 1972-yilda Pol
Berg tomonidan maymun virusi SV40 DNKsini lambda virusi bilan birlashtirib
yaratilgan. Genlarni kiritish bilan bir qatorda, jarayon genlarni olib tashlash yoki
"nokaut qilish" uchun ishlatilishi mumkin. Yangi DNK tasodifiy kiritilishi yoki
genomning ma'lum bir qismiga mo'ljallangan bo'lishi mumkin. 3
Genetika muhandisligi natijasida hosil bo'lgan organizm genetik jihatdan
o'zgartirilgan (GM) hisoblanadi va natijada paydo bo'lgan mavjudot genetik
jihatdan o'zgartirilgan organizm (GMO) hisoblanadi. Birinchi GMO 1973-yilda
Gerbert Boyer va Stenli Koen tomonidan yaratilgan bakteriya edi. Rudolf Jaenish
1974-yilda sichqonchaga xorijiy DNKni kiritganida birinchi GM hayvonini
yaratdi. Genetik muhandislikka e'tibor qaratgan birinchi kompaniya Genentech
1976-yilda tashkil etilgan va inson oqsillarini ishlab chiqarishni boshlagan. 1978-
yilda insonning genetik muhandislik insulini ishlab chiqarilgan va 1982-yilda
insulin ishlab chiqaruvchi bakteriyalar tijoratlashtirilgan. Genetik jihatdan
o‘zgartirilgan oziq-ovqat 1994-yildan beri Flavr Savr pomidorining chiqarilishi
bilan sotiladi. Flavr Savr uzoqroq saqlash muddatiga ega bo'lishi uchun ishlab
chiqilgan, ammo hozirgi GM ekinlarining aksariyati hasharotlar va gerbitsidlarga
3
"Gen muhandisligi". Genome.gov. 2022-yil 20-fevralda olindi.

8chidamliligini oshirish uchun o'zgartirilgan. GloFish, uy hayvonlari sifatida
yaratilgan birinchi GMO, 2003-yil dekabr oyida Qo'shma Shtatlarda sotilgan.
2016-yilda o'sish gormoni bilan o'zgartirilgan qizil ikra sotilgan.
1-rasm. Genetik muhandislik
Genetika muhandisligi tadqiqot, tibbiyot, sanoat biotexnologiyasi va qishloq
xo'jaligi kabi ko'plab sohalarda qo'llanilgan. Tadqiqotda GMOlar funksiyani
yo'qotish, funktsiyani oshirish, kuzatish va ekspressiya eksperimentlari orqali gen
funktsiyasi va ifodasini o'rganish uchun ishlatiladi. Muayyan sharoitlar uchun
mas'ul bo'lgan genlarni nokaut qilish orqali inson kasalliklarining hayvon modeli
organizmlarini yaratish mumkin. Gormonlar, vaktsinalar va boshqa dorilarni ishlab
chiqarish bilan bir qatorda, genetik muhandislik gen terapiyasi orqali genetik
kasalliklarni davolash imkoniyatiga ega. Xitoy hamster tuxumdon (CHO)
hujayralari sanoat genetik muhandisligida qo'llaniladi. Bundan tashqari, mRNK
vaktsinalari COVID-19 kabi viruslar infektsiyasini oldini olish uchun genetik
muhandislik orqali amalga oshiriladi. Dori-darmonlarni ishlab chiqarishda
qo'llaniladigan bir xil usullar kir yuvish kukuni, pishloq va boshqa mahsulotlar
uchun fermentlarni ishlab chiqarish kabi sanoat dasturlariga ham ega bo'lishi
mumkin. Tijoriylashtirilgan genetik jihatdan o'zgartirilgan ekinlarning ko'tarilishi
ko'plab mamlakatlardagi fermerlarga iqtisodiy foyda keltirdi, biroq ayni paytda

9texnologiya atrofidagi ko'plab tortishuvlarning manbai bo'ldi. Bu dastlabki
foydalanishdan beri mavjud; birinchi dala sinovlari GMga qarshi faollar tomonidan
yo'q qilindi. Hozirgi vaqtda GM ekinlaridan olingan oziq-ovqat inson salomatligi
uchun an'anaviy oziq-ovqatdan ko'ra ko'proq xavf tug'dirmaydi degan ilmiy
konsensus mavjud bo'lsa-da, tanqidchilar GM oziq-ovqat xavfsizligini asosiy
tashvish deb bilishadi. Gen oqimi, maqsadli bo'lmagan organizmlarga ta'siri, oziq-
ovqat ta'minoti nazorati va intellektual mulk huquqlari ham potentsial muammolar
sifatida ko'tarilgan. Bu tashvishlar 1975-yilda boshlangan me'yoriy-huquqiy bazani
ishlab chiqishga olib keldi. Bu xalqaro shartnomaga olib keldi, Bioxavfsizlik
bo'yicha Kartagena protokoli, u 2000-yilda qabul qilingan. Alohida mamlakatlar
GMOlarga nisbatan o'zlarining tartibga solish tizimlarini ishlab chiqdilar, eng
sezilarli farqlar Qo'shma Shtatlar va Evropa o'rtasida yuzaga keldi.
2-rasm. An'anaviy o'simlikchilikni transgenik va sisgenik genetik modifikatsiya
bilan solishtirish
Genetika muhandisligi - bu DNKni olib tashlash yoki kiritish yoki mavjud
genetik materialni in situ o'zgartirish orqali organizmning genetik tuzilishini

10o'zgartiradigan jarayon. An'anaviy hayvon va o'simliklarni ko'paytirishdan farqli
o'laroq, bir nechta xochlarni o'tkazish va keyin kerakli fenotipga ega bo'lgan
organizmni tanlashni o'z ichiga oladi, genetik muhandislik genni bevosita bir
organizmdan oladi va uni boshqasiga etkazib beradi. Bu ancha tezdir, har qanday
organizmdan har qanday genlarni (hatto turli sohalardagi bo'lsa ham) kiritish uchun
ishlatilishi mumkin va boshqa kiruvchi genlarning ham qo'shilishining oldini
oladi. 4

Odamlar ming yillar davomida turlarning genomlarini selektiv naslchilik
yoki sun'iy tanlash orqali tabiiy tanlanishdan farqli ravishda o'zgartirdilar. So'nggi
paytlarda mutatsiyalarni ko'paytirish selektiv naslchilik maqsadlarida tasodifiy
mutatsiyalarning yuqori chastotasini hosil qilish uchun kimyoviy moddalar yoki
radiatsiya ta'siridan foydalangan. Genetika muhandisligi DNKni odamlar
tomonidan naslchilik va mutatsiyalardan tashqari to'g'ridan-to'g'ri manipulyatsiyasi
sifatida faqat 1970-yillardan beri mavjud. "Gen muhandisligi" atamasi rossiyalik
genetik olim Nikolay Timofeev-Ressovskiy tomonidan 1934-yilda Britaniyaning
Biological Reviews jurnalida chop etilgan "Mutatsiyalarning eksperimental ishlab
chiqarilishi" nomli maqolasida kiritilgan. Jek Uilyamson 1951-yilda nashr etilgan “
Ajdaho oroli” ilmiy-fantastik romanida bu atamani ishlatgan – DNKning
irsiyatdagi roli Alfred Xershi va Marta Cheyz tomonidan tasdiqlanishidan bir yil
oldin va Jeyms Uotson va Frensis Krik ikki yil oldin DNKning umumiy umumiy
tuzilishiga ega ekanligini ko rsatgan.ʻ 5
Manipulyatsiya ibtidoiy shaklda Stenli
G.Weinbaumning 1936-yilgi ilmiy fantastika hikoyasida Proteus orolida
o'rganilgan. 6
1972-yilda Pol Berg SV40 maymun virusi DNKini lambda virusi bilan
birlashtirib, birinchi rekombinant DNK molekulalarini yaratdi. 1973-yilda Gerbert
Boyer va Stenli Koen Escherichia coli bakteriyasining plazmidiga antibiotiklarga
chidamlilik genlarini kiritish orqali birinchi transgen organizmni yaratdilar. Bir yil
4
"GM an'anaviy o'simlikchilikdan nimasi bilan farq qiladi?". royalsociety.org. 2017-yil 14-
noyabrda olindi.
5
Hershey AD, Chase M (1952 yil may). "Bakteriofaglar o'sishida virusli oqsil va nuklein
kislotaning mustaqil funktsiyalari" . Umumiy fiziologiya jurnali
6
"Gen muhandisligi" . Ilmiy fantastika entsiklopediyasi. 2-aprel 2015-yil

11o tib Rudolf Yaenish o z embrioniga begona DNKni kiritish orqali transgenʻ ʻ
sichqonchani yaratdi va uni dunyodagi birinchi transgen hayvonga aylantirdi. Bu
yutuqlar ilmiy hamjamiyatda genetik injeneriya bilan bog liq potentsial xavflar
ʻ
haqida xavotirlarga sabab bo ldi, ular birinchi bo lib
ʻ ʻ Asilom17 konferentsiyasining
asosiy konferentsiyasida chuqur muhokama qilingan. texnologiya xavfsiz deb
topilmaguncha, rekombinant DNK tadqiqotlari ustidan davlat nazorati o'rnatilishi
kerak. 7
1976-yilda Genentech, birinchi genetik muhandislik kompaniyasi, Gerbert
Boyer va Robert Swanson tomonidan tashkil etilgan va bir yil o'tib kompaniya E.
coli ichida inson oqsili (somatostatin) ishlab chiqarilgan. Genentech 1978-yilda
genetik jihatdan o'zgartirilgan inson insulinini ishlab chiqarishni e'lon qildi. 1980-
yilda AQSh Oliy sudi Diamond Chakrabartyga qarshi ishda genetik jihatdan
o'zgartirilgan hayotni patentlash mumkin degan qarorga keldi. Bakteriyalar
tomonidan ishlab chiqarilgan insulin 1982-yilda Oziq-ovqat va farmatsevtika
idorasi (FDA) tomonidan chiqarilishi uchun tasdiqlangan. 1983-yilda Advanced
Genetic Sciences (AGS) biotexnologik kompaniyasi AQSh hukumatidan ekinlarni
muzlashdan himoya qilish uchun Pseudomonas syringae shtammi bilan dala
sinovlarini o'tkazish uchun ruxsat so'rab murojaat qildi, ammo atrof-muhit
guruhlari va namoyishchilar qonuniy muammolar bilan dala sinovlarini to'rt yilga
kechiktirdi. 1987-yilda P.syringae ning muz-minus shtammi Kaliforniyadagi
qulupnay maydoni va kartoshka dalasiga sepilganda atrof-muhitga chiqarilgan
birinchi genetik modifikatsiyalangan organizmga (GMO) aylandi. 8
Sinovlar
boshlanishidan bir kun oldin ikkala sinov maydonchasi ham faol guruhlar
tomonidan hujumga uchradi: "Dunyodagi birinchi sinov maydonchasi dunyodagi
birinchi dala tashuvchisini jalb qildi".
7
Rekombinant DNK molekulalarini o'z ichiga olgan tadqiqot uchun NIH yo'riqnomasi" .
Biotexnologiya faoliyati idorasi. AQSh Sog'liqni saqlash va inson xizmatlari departamenti. 2012-
yil 10-sentabrda asl nusxadan arxivlangan.
8
M augh, Tomas H. II (1987-yil 9-iyun). "O'zgartirilgan bakteriya o'z vazifasini bajaradi: Ayoz
püskürtülmüş sinov hosiliga zarar etkaza olmadi", deydi kompaniya. Los Angeles Times .

121.2 Genetik injeneriyaning asosiy tamoyillari va usullari
Genetika muhandisligi genlarni tahlil qilish, ajratish, o'zgartirish va uzatish
tamoyillari va usullari bilan shug'ullanadi.
 Hozirda gen injeneriyasida uchta asosiy qo'llash sohasi aniqlandi:
 Oq genetik muhandislik (sanoat)
 Qizil genetik muhandislik (dorixona va tibbiyot)
 Yashil genetik muhandislik (qishloq xo'jaligi)
 Muvaffaqiyatlari tufayli genetik muhandislik usullari bugungi kunda
ajralmas holga aylandi.
Uskunalar:
Gen muhandisligida uchta muhim "asbob" qo'llaniladi:
 Cheklovchi fermentlar: Fermentlar DNKni ma'lum joylarda kesib,
yopishqoq uchlarini qoldiradi
 Ligazalar: DNK parchalarining yopishqoq uchlarini birlashtiradi
 Vektorlar: begona DNKni organizmlarga gen taksisi sifatida, ko'pincha
plazmidlar (DNKning kichik dumaloq qismlari) yoki viruslar orqali
o'tkazing.
"Rekombinant DNK" tushunchasi "klonlash" tushunchasi bilan chambarchas
bog'liq. Birinchi atama aniq bo'lsa-da - bu turli xil kelib chiqishi DNK
bo'laklaridan tashkil topgan molekula - ikkinchi atama ko'pincha chalkashtirib
yuboradi. Agar ushbu maqolada bo'lgani kabi, biz genetik muhandislik haqida
gapiradigan bo'lsak, u holda klonlash odatda molekulyar klonlashni anglatadi, ya'ni
qiziqtirgan DNK fragmentini vektor molekulasiga kiritish, u o'zi bilan birga ushbu
fragmentni biron bir hujayrada takrorlaydi. Ba'zida genni vektorning bir qismi
sifatida nusxalash kerak emas, aksincha, hujayra xromosomasiga kiritiladi va keyin
u faqat hujayra bo'linishi paytida u bilan birga ko'payadi va shuning uchun Xerox
mashinasidagi kabi emas. Shuning uchun haqiqiy laboratoriya hayotida molekulyar
olimlar, agar ular rekombinant DNKni yaratmoqchi bo'lsalar, Y vektoriga X genini

13kiritmoqchi bo'lsalar, "Men X genini klonlayman ", deyishadi. 9
Dolly qo'y,
Arabidopsis thaliana va boshqa organizmlarning klonlanishi butunlay boshqacha,
uyali va to'qima hikoyalari. Hatto ushbu ta'rifdan ham ko'rinib turibdiki,
rekombinant DNKni o'z ichiga olgan genetik jihatdan yaratilgan organizmlar
GMOga qarshi lobbistlar ularni tasvirlashni yoqtiradigan tarzda chiqmaydi.
Umuman olganda, genetik jihatdan o'zgartirilgan organizmlar (GMO) nafaqat
genetik muhandislik manipulyatsiyasi orqali olinadi va genetik muhandislik
manipulyatsiyasi nafaqat trans, balki sis- va intragen organizmlarni olish uchun
ham qo'llaniladi - selektsionerning orzusi ro'yobga chiqadi: nisbiy kiritilgan genlar
o'z-o'zidan paydo bo'ladi. ular. So'rovlarga ko'ra, bunday mevalar negadir "bog'liq
bo'lmagan" DNK qismlari yordamida olingan transgeniklarga qaraganda ishtahani
to'xtatish ehtimoli kamroq. 10

Tirik organizmlar deoksiribonuklein kislotasi, DNK molekulalarida kodlangan
ko'rsatmalarga muvofiq qurilgan va ishlaydi. Bunday ko'rsatmalarning aksariyati
eukaryotlarda yadro membranasi bilan himoyalangan xromosomalarda saqlanadi.
Yana bir nechta ko'rsatmalar mitoxondriyalarda va ba'zi organizmlarda,
plastidlarda (zamonaviy eukariotlarning ajdodlari tomonidan o'zlashtirilgan
prokariotlarning avlodlari) mavjud. Prokariotlarda, xromosomalardan tashqari,
sitoplazmada faqat plazmidlar mavjud - hayotiy funktsiyalarni emas, balki
variantlarni kodlaydigan ikki zanjirli DNK halqalari, lekin ba'zida plazmidlar
xromosomalarga juda o'xshash bo'lishi mumkin. Viruslar hujayrali bo'lmagan
tuzilmalar bo'lib, tirik organizmlar hisoblanmaydi, ammo ularning taqdiri DNK
yoki hatto RNK tomonidan belgilanadi.
Hujayralar bo'linishdan oldin, ajdodlarining "donoligi" ni avlodlariga yetkazish
uchun xromosoma ko'rsatmalari ko'chiriladi (ko'paytiriladi). To'g'ri, bu jarayon
beg'ubor emas - bu mutatsiyalar bilan to'la bo'lib, agar ular " ta'mirlashchilar "
tomonidan tuzatilmasa, hujayra avlodlarida o'rnatilishi mumkin . Yoki battar buzib
9
https://biomolecula.ru/articles/polucheny-stvolovye-kletki-klonirovannoi-obeziany
10
https://biomolecula.ru/articles/12-metodov-v-kartinkakh-gennaia-inzheneriia-chast-ii-
instrumenty-i-tekhniki#source-3

14tuzatadi. Genetik muhandislar ushbu tizimlarning odatlaridan mohirona
foydalanadilar. Mitoxondriyalar, plastidlar va plazmidlarning DNKlari ham
replikatsiyalanadi, lekin o'z qonunlari va jadvallariga muvofiq. Viruslar, to'liq
parazitlar sifatida, o'zlarining genetik materiallarini mos hujayralarga ustalik bilan
etkazib beradilar, uni nusxalashadi va ekspropriatsiya qilingan uyali qurilmalar
yordamida o'qiydilar. Ulardan ba'zilari, retroviruslar teskari transkriptaza fermenti
bo'lib, virusli RNKni DNKga qayta yozadi. U hujayra genomiga integratsiyalangan
va u erda bir muddat jim o'tiradi, xost genlari bilan birga ko'chiriladi va hujayra
avlodlariga o'tadi. Albatta, biomuhandislar bunday retrovirus mahoratini o'zlashtira
olmadilar. 11
3-rasm. Hujayralarda irsiy axborotni saqlash, uzatish va amalga oshirish. a - Bir
qator hujayra avlodlaridagi ma'lumotlar oqimi ("vertikal"). b - hujayradagi
genetik ma'lumotni amalga oshirish (gen ifodasi). in - DNK tuzilishidagi
ma'lumotlarni kodlash. Moviy fonda DNK qo'sh spiralining shakar-fosfat
magistrallari ko'rsatilgan; turkuaz nuqta - azotli asoslar orasidagi vodorod
aloqalari; O'qlar zanjirlarning yo'nalishlarini ko'rsatadi.
Tirik organizmlar bioinjeneriya uchun foydali fermentlar manbai bo'lib
11
https://biomolecula.ru/articles/12-metodov-v-kartinkakh-gennaia-inzheneriia-chast-ii-
instrumenty-i-tekhniki#source- 5

15xizmat qilishi mumkin - masalan, PCR termofil bakteriya geni tomonidan
kodlangan polimerazadan foydalanadi Thermus aquaticus. Ammo endi bizni
rekombinant DNKning "inkubatorlari" bo'lib xizmat qiladigan tirik ob'ektlar
ko'proq qiziqtiradi: xorijiy genetik materialni samarali qabul qila oladigan, saqlay
oladigan, ko'paytiradigan yoki ifoda eta oladiganlar. To'g'rirog'i, har tomonlama
o'rganilgan va bularning barchasini qilishni o'rganganlar. 12
4-rasm. Genetik modifikatsiyaning eng mashhur ob'ektlari
Rekombinant DNKni yaratish/sinovdan o'tkazishda E. colisiz qilish qiyin va
u bir qator biotexnologik mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ham mos keladi.
Eukaryotik genlarni o'rganish va ifodalash haqida gap ketganda, ko'pincha novvoy
xamirturushidan foydalaniladi. Ushbu ikki mikroorganizm molekulyar tashkilotni
o'rganish va pro- va eukaryotlarda genetik muhandislik texnikasini ishlab chiqish
uchun universal modelga aylandi. Biroq, ko'plab mahsulotlarni keng miqyosda
ishlab chiqarish uchun boshqa biotizimlar ko'proq mos keladi.
1.3 Genetik injeneriyaning huquqiy va axloqiy jihatlari
12
https://biomolecula.ru/articles/metody-v-kartinkakh-kletochnye-tekhnologii

16Genetik muhandislik bilan bog'liq ko'plab huquqiy muammolar mavjud.
Masalan, ixtirochilarning yangi genlar va gen injeneriyasi orqali olingan o'simlik
va hayvonlarning yangi navlariga bo'lgan mulkiy huquqlari haqida savol tug'iladi.
Amerika Qo'shma Shtatlari va Evropa mamlakatlari allaqachon bu sohada keng
patent qonunchiligini yaratgan; U yoki bu gen uchun patentlarni himoya qilish
bilan bog'liq bir necha marta sud jarayonlari bo'lib o'tdi. Jamiyatning vazifasi
bunday mulkiy huquqlarni himoya qilish keyingi ilmiy izlanishlar yoki tibbiy
amaliyotga to'sqinlik qilmasligini ta'minlashdan iborat. Irsiy kasalliklar uchun
ommaviy genetik testlarni o'tkazishda bir qator muammolar paydo bo'ladi. Ular
ma'lum bir testdan ijobiy natijalarga erishgan odamlarga nisbatan kamsitish
ehtimoli bilan, shuningdek, sinov vaqtida sog'lom bo'lgan odamlarning ruhiy
farovonligiga ta'siri bilan bog'liq. Umumiy qabul qilingan xalqaro standartlarga
muvofiq, kattalardagi irsiy kasalliklarni tekshirish ixtiyoriy bo'lishi kerak.
Bolalarning sog'lig'ini tekshirish majburiy va bepul bo'lishi kerak, masalan, yangi
tug'ilgan chaqaloqlarda keng tarqalgan, xavfli irsiy kasallik fenilketonuriya uchun
genetik tekshiruv. Bunday tekshiruvning majburiy sharti kasallikni davolashning
mavjudligi va o'z vaqtida bo'lishidir. Inson genomini o'rganishdagi yutuqlar yaqin
kelajakda yurak-qon tomir, onkologik va boshqa kasalliklarga moyillik testlarini
o'tkazishga imkon beradi. JSST sinovdan o'tkazishni tavsiya qiladi, agar natijalar
kasallikning oldini olish yoki davolash uchun samarali ishlatilishi mumkin bo'lsa
va bemorning to'liq bilimi va ixtiyoriy roziligi bilan. Ish beruvchilar, sug'urta
kompaniyalari va boshqalar mumkin bo'lgan kamsitishlarga yo'l qo'ymaslik uchun
barcha turdagi genetik tekshiruv natijalariga kirish imkoniga ega bo'lmasligi kerak.
Ko'pgina mamlakatlarda qonunlar davosi bo'lmagan kasalliklarni genetik
tekshiruvdan o'tkazishni taqiqlaydi. JSST, agar olingan ma'lumotlar kelajak
avlodlar sog'lig'iga zarar yetkazilishining oldini olish uchun zarur bo'lsa, kasallik
uchun davolanmagan kattalarni tekshirishga ruxsat beradi. Davolash yoki oldini
olish imkoniyati mavjud bo'lmagan bolalarni kech boshlangan kasalliklarga
tekshirish yoshlar ushbu masala bo'yicha o'zlari qaror qabul qila oladigan yoshga
etgunga qadar qoldirilishi kerak. Yevropa Kengashi tajribasi va u ishlab chiqqan

17konsepsiyani hisobga olgan holda 1997-yilda YUNESKO “Inson genomi va inson
huquqlari bo‘yicha umumjahon deklaratsiyasi”ni qabul qildi. Bu biologiya
sohasidagi birinchi universal huquqiy hujjat bo'lib, inson huquqlariga rioya qilishni
kafolatlaydi va tadqiqot erkinligini ta'minlash zarurligini hisobga oladi. Unda
aytilishicha, inson genomi barcha turdagi homo sapiens vakillari hamjamiyatining
asl asosidir , ularning qadr-qimmatini, xilma-xilligini va tabiiy holatini tan olish
daromad manbai bo'lib xizmat qilmasligi kerak. Deklaratsiya manfaatdor
tomonlarning roziligini va genetik ma'lumotlarning maxfiyligini talab qiladi,
insonning genetik tahlil natijalari va uning oqibatlari to'g'risida xabardor bo'lish
yoki bermaslik to'g'risida o'zi qaror qabul qilish huquqini, shuningdek, genomga
ta'sir qilish natijasida etkazilgan zararni xalqaro huquq va milliy qonunchilikka
muvofiq adolatli qoplash huquqini e'lon qiladi. YuNESKO tomonidan qabul
qilingan deklaratsiyada davlatlarning inson genomi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib
borish erkinligini, unda belgilangan tamoyillarni hisobga olgan holda, inson huquq
va erkinliklarini hurmat qilish, qadr-qimmatini hurmat qilish va sog‘lig‘ini
muhofaza qilishni ta’minlash bo‘yicha majburiyatlari ham belgilab berilgan.
Tadqiqot natijalaridan faqat tinch maqsadlarda foydalanish mumkin. Davlatlarga
inson genomini o'rganish bilan bog'liq axloqiy, huquqiy va ijtimoiy masalalarni
baholash uchun fanlararo qo'mitalar tuzish tavsiya etiladi. Genetik tadqiqotlarning
asosiy maqsadi inson azobini kamaytirish, har bir inson va butun insoniyat
salomatligini yaxshilash bo'lishi kerakligini ko'rsatdi. Genetik muhandislik usullari
bilan ishlaydigan olimlar, biologlar, genetiklar va shifokorlar ularning axloqiy va
ijtimoiy oqibatlarini hisobga olishlari kerak. Genetik muhandislik ishlari davomida
yuzaga keladigan murakkab masalalarni faol muhokama qilish kerak. Ularni
nafaqat olimlar, balki siyosatchilar, huquqshunoslar, butun jamiyat hal qilishi
kerak.
Hozirgi vaqtda mutagenlar keltirib chiqaradigan bir necha yuz patologik
o'zgartirilgan DNK ketma-ketligi allaqachon aniqlangan va o'rganilgan. Ushbu
patologiyalarning ko'pchiligi insonning turli kasalliklarining sabablari hisoblanadi.
Shuning uchun genetik kasalliklarning aniq tashxisi va ularning paydo bo'lishining

18dastlabki bosqichlarida prognozi juda muhim - embrion tanasining hujayralarida
uning intrauterin rivojlanishining boshidanoq. Hozirda AQSh, Yevropa
mamlakatlari va Rossiyada “Odam genomi” xalqaro dasturi amalga oshirilmoqda,
uning maqsadlaridan biri barcha inson DNKsining nukleotidlar ketma-ketligini
to‘liq o‘qishdir. Yana bir maqsad - genomni iloji boricha batafsil xaritalash va
genlarning funktsiyalarini aniqlash. Ushbu 15 yillik dastur 21-asr boshidagi
biologiya sohasidagi eng qimmat loyihadir. (Agar siz inson DNK nukleotidlarining
butun ketma-ketligini chop qilsangiz - taxminan 3 milliard juft - har biri 1000
sahifadan iborat 200 jildni oladi). Yuqorida aytib o'tilganidek, ko'plab kasalliklar
mutatsiyalar yoki genetik (irsiy) moyillik tufayli yuzaga keladi. Genetika
injeneriyasidan foydalanishning eng jozibali istiqbollaridan biri bemorning
tanasiga normal ("terapevtik") genlarni kiritish orqali irsiy kasalliklarni
davolashdir. Bu usul bir genning mutatsiyasidan kelib chiqqan kasalliklarni
davolash uchun javob beradi (bir necha ming bunday kasalliklar ma'lum).
Bo‘linish jarayonida genning qiz hujayralarga o‘tishi va inson organizmida
umr bo‘yi saqlanib qolishi uchun u xromosomaga birlashishi kerak. Bu muammo
birinchi marta 1981-yilda sichqonlar ustida o'tkazilgan tajribalarda hal qilindi.
Biologik materiallar bilan ishlashning turli usullari mavjud: bemorning tanasiga
genetik ma'lumotni o'z ichiga olgan namunalarni ajratish, o'rganish, o'zgartirish va
kiritish. Genetik ma'lumotlardan ham turli yo'llar bilan foydalanish mumkin: uni
saqlash, uzatish, tarqatish, yo'q qilish mumkin1990-yilda allaqachon AQShda
ushbu kasallikda mavjud bo'lmagan oddiy genni kiritish orqali og'ir
kombinatsiyalangan immunitet tanqisligini davolash uchun klinik sinovlarga ruxsat
berilgan. Biroz vaqt o'tgach, xuddi shu usul gemofiliyaning bir turini davolashda
qo'llanila boshlandi.
Hozirda o‘nga yaqin irsiy kasalliklar bo‘yicha gen terapiyasining klinik
sinovlari o‘tkazilmoqda. Ular orasida: gemofiliya; irsiy mushak distrofiyasi, bu
bolaning deyarli to'liq harakatsizligiga olib keladi; irsiy giperkolesterolemiya.
Ko'pgina hollarda, ushbu va boshqa davolab bo'lmaydigan kasalliklarga chalingan

19bemorlarning ahvolini sezilarli darajada yaxshilashga allaqachon erishilmoqda. 13
Yo‘nalish Huquqiy jihatlar Axloqiy jihatlar
Egallik masalasi GM mahsulotlarga
patent olish va
intellektual mulk
huquqlari Genetik resurslarni
xususiylashtirish odilmi?
Nazorat tizimi Davlatlar xavfsizlik
bo‘yicha qonun va
me’yorlar ishlab chiqadi Jarayonlar inson salomatligi va
atrof-muhitga zarar
qilmayaptimi?
Yorliqlash Ayrim mamlakatlarda
GM oziq-ovqat
mahsulotlarini belgilash
majburiy Iste'molchilarning ongli tanlov
qilish huquqi e'tiborga
olinmoqda
Xalqaro huquq Cartagena Protokoli
kabi xalqaro kelishuvlar
mavjud Ayrim mamlakatlar genetik
texnologiyani rad etadi — bu
milliy qadriyatga bog‘liq
Inson genetikasi Inson genlarini
o‘zgartirish qonun bilan
qat’iy cheklangan “Super insonlar” yaratish yoki
dizayner bolalar axloqiy jihatdan
bahsli
Hayvonlarda
tajriba Hayvonlar ustida
tajribalar ma'lum
chegaralarda qonun
bilan ruxsat etiladi Hayvonlar azoblanmoqda, bu esa
hayvon huquqlari masalasini
ko‘taradi
Ijtimoiy tenglik Genetik muolajalarni
sog‘liqni saqlash
tizimiga kiritish
bo‘yicha tartiblar Qimmat davolash usullari boy va
kambag‘al o‘rtasida farqni
oshirishi mumkin
1-jadval. Genetik injeneriyaning huquqiy va axloqiy jihatlari
13
B erkenblit M.B., Glagolev S.M., Furalev V.A. Umumiy biologiya: Umumta’lim
maktablarining 10-sinfi uchun darslik. – 2 soatda – 1-qism. – M.: MIROS, 1999. – B. 205–213.

20II BOB Genetik injeneriyaning amaliy qo‘llanishi
2.1 Tibbiyot va farmasevtikada genetik injeneriya
Genetika muhandisligi mahsulotlari asta-sekin, ammo qat'iy ravishda tibbiy
amaliyotga kirdi: noyob kasalliklarni davolash uchun dorilar, rekombinant insulin,
gepatit B virusiga qarshi vaktsinalar - zamonaviy shifokor uchun ularsiz dunyoni
tasavvur qilish qiyin. Genetik muhandislik usullari teri testlari uchun ba'zi yuqori
selektiv allergenlarni, ferment immunoassay uchun ba'zi reagentlarni va
boshqalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Dori vositalarini klinikadan oldingi
sinovdan o'tkazishda millionlab genetik modifikatsiyalangan hayvonlar qurbon
qilinadi.
5-rasm. Rekombinatsiya yordamida insulin olish
Quyida texnologiyaning murakkabligi va voqelikdan ajralish darajasi oshib
borishi uchun tibbiyotda genetik muhandislikdan foydalanishning asosiy misollari
keltirilgan. Bugungi kunda shifokorlar o'z ixtiyorida bir qator dori-darmonlarga

21ega bo'lib, ular uchun tanadagi analoglarga aniq mos kelishi juda muhimdir. Bular
endokrinologik kasalliklarda, gematologik kasalliklarda (eritropoetin,
granulotsitlar koloniyasini rag'batlantiruvchi omil, qon ivish omillari, ba'zi
monoklonal antikorlar va boshqalar), virusli infektsiyalar (interferonlar), miyokard
infarkti va ishemik insult (fibrinolitiklar) va boshqalarda almashtirish terapiyasi
uchun dorilar.
Ushbu turdagi dori-darmonlarni olishda genetik muhandislik usullari quyidagi
afzalliklarga ega:
 Strukturadagi moddalarning odamlarga xosligi. Cho'chqa va qoramollarning
oshqozon osti bezidan ishlab chiqarilgan insulin inson insulinidan mos
ravishda bir va uchta aminokislotalar bilan farq qiladi, bu ko'pincha salbiy
reaktsiyalarga olib keldi.
 Past narx va qulay ishlab chiqarish. Xuddi shu insulinning 200 g quruq
moddasini olish uchun 6000 dan ortiq sigirning (yoki cho'chqaning)
oshqozon osti bezi talab qilinadi. Xuddi shu miqdorni 1000 litr kulturali
suyuqlik tarkibidagi bakteriyalar hosil qilishi mumkin.
 To'liq tozalanmagan o'ziga xos xom ashyolardan saqlanish, masalan,
somatotrop gormonni olish uchun jasadlarning gipofiz bezlari ishlatilgan va
menopauzadagi ayollarning siydigi follikullarni ogohlantiruvchi va
luteinizatsiya qiluvchi gormonlarning an'anaviy manbai hisoblanadi.
Bakteriyalar va xamirturush, Xitoy hamster tuxumdon hujayra madaniyati va
dori uchun xom ashyo ishlab chiqaradigan sabzi yaxshi, lekin juda qimmat va ba'zi
murakkab molekulalarni yig'ish odamlar bilan biokimyoviy farqlar tufayli bir xil
bakteriyalar uchun mavjud emas. "Bioreaktorlarni" yaylov yoki o'g'itga aylantirish
g'oyasi uzoq vaqtdan beri havoda edi. Mexanizm asosan bir xil: kerakli gen hayvon
yoki o'simlikning DNKsiga birlashtirilgan. DNK bachadonga implantatsiya
qilingan urug'lantirilgan tuxum yadrosiga mikroin'ektsiya qilinadi. Ko'pgina
embrionlar, albatta, o'ladi va tug'ilgan hayvonlar orasida hammasi ham kerakli
moddani ishlab chiqarmaydi. Biroq, bugungi kunda bizda transgen sigirlar,
echkilar, cho'chqalar, quyonlar, tovuqlar, qizil ikra va ipak qurti bor. Ularning

22biologik suyuqliklaridan insonning a-antitripsin, albumin, gemoglobin,
eritropoetin, gormonlar, qon ivish omillari, tikuv va bog'lovchi moddalar tajribada
olingan. Cho'chqa spermasi uchun ayol siydigidan uzoqlashishga arziydimi yoki
yo'qmi, hali ham noma'lum, chunki tozalash bilan bog'liq qiyinchiliklar saqlanib
qolmoqda va bu dori vositalarining yuqori texnologik jarayoni hisobga olinadi.
Vaksinalar: "Avstraliya antijeni", gepatit B virusi konvert oqsili va tegishli
vaktsinalar uchun inson papillomavirusining bir necha turdagi kapsid oqsillari
transgen xamirturushlar tomonidan ishlab chiqariladi. Printsip insulin bilan bir xil,
faqat inson oqsili o'rniga virusli oqsil sintezlanadi. Hozirda sinovdan o'tgan
grippga qarshi vaktsina yaratuvchilari tomonidan deyarli har yili "yangilangan"
gemagglutinin va neyraminidazadan (virusning keyingi kichik turi nomidagi seriya
raqamlari bilan bir xil "H" va "N") farqli o'laroq, yuqori darajada konservativ
bo'lgan immunogen hujayra devori oqsili M2ga asoslangan grippga qarshi vaktsina
yaratuvchilari ham xuddi shunday yo'l tutishmoqda.
Virusli va bakterial vektorlarni yaratish ham mumkin. Bunda patogen
bo'lmagan viruslar va bakteriyalarga yuqori immunogenli oqsillarning genlari
kiritiladi, shundan so'ng, masalan, Shigella shtammlari bezgak plazmodiy
antigenlarini, Salmonella shtammlari esa inson immunitet tanqisligi virusi
oqsillarini ekspressiya qila boshlaydi. Vujudga kirgandan so'ng, bunday "bo'ri
kiyimidagi qo'ylar" nafaqat humoral, balki hujayrali immunitet reaktsiyasini ham
keltirib chiqaradi. Bunday "salmonellalar" vaktsinalarining o'ziga xos afzalligi -
ularni og'iz orqali yuborish imkoniyati, bu aholini immunizatsiya qilishni sezilarli
darajada soddalashtiradi va bolalar klinikalarining emlash xonalarida kuchlanish
(va shovqin) darajasini pasaytiradi. 14
Gen terapiyasi: Ushbu fan sohasining keyingi rivojlanishi gen terapiyasining
paydo bo'lishiga olib keldi. Bu erda hamma narsa allaqachon kattalar kabi, garchi u
hali ham eksperimental. Bakteriyalar, echkilar va banan kabi vositachilar yo'q
qilinadi. Qoida tariqasida, ular patogenezi bitta gendagi nuqson, masalan,
14
https://www.katrenstyle.ru/spotlight/genialnaya_meditsina

23birlamchi immunitet tanqisligi tufayli yuzaga keladigan og'ir va kam uchraydigan
irsiy yoki sporadik kasalliklarni shunday davolashga harakat qilishadi. Shu bilan
birga, boshqa davolash usullari samarasiz yoki ularga kirish qiyin va umuman
yo'qotadigan hech narsa yo'q. Natijalar ta'sirchan, ammo salbiy reaktsiyalarning
narxi yuqori.
2000-yillarning boshlarida. Angliya va Frantsiyada gen terapiyasining klinik
sinovlari X bilan bog'langan og'ir kombinatsiyalangan immunitet tanqisligi uchun
o'tkazildi, bunda limfotsitlarning differentsiatsiyasi va ko'payishi uchun mas'ul
bo'lgan bir nechta sitokinlar uchun umumiy retseptorning sintezi buziladi.
Allogenik gematopoetik ildiz hujayralari transplantatsiyasi bo'lmasa, bolalar
hayotning birinchi yilida og'ir infektsiyalardan o'lishadi. Sinovlarda 20 nafar yosh
bemorga o'zlarining (ya'ni nuqsonli) suyak iligi ildiz hujayralari ko'chirib
o'tkazildi, ularga oddiy retseptor oqsili genini tashuvchi retrovirus vektor va virusli
promotor kiritildi. Ajoyib natijalar - immun tizimi funktsiyalarining tiklanishi,
butun kuzatuv davrida (4-11 yil) relapsning yo'qligi - 5 bolada T-hujayrali o'tkir
limfoblastik leykemiya rivojlanishi (bir bola vafot etgani ma'lum). Ma'lum
bo'lishicha, barcha 5 bemordagi protein geni va virus promotori proto-onkogenlar,
ya'ni ekspressiyasi kuchayishi hujayralarning nazoratsiz bo'linishiga olib kelishi
mumkin bo'lgan genlar yonida DNKga integratsiyalashgan. Genetik materialning
mezbonning DNKsiga integratsiyalashuvi bugungi kunda asosan tasodifiy
masaladir. 15
Birinchi xatolar hisobga olindi; Hozirgi vaqtda tadqiqotchilar inson
DNKsi yoki plazmidlariga ma'lum joylashadigan onkogen bo'lmagan viruslarni
tanlashmoqda.
Gen terapiyasi dorilari ko'proq "mashhur" kasalliklar uchun ham ishlab
chiqilmoqda: ishemik yurak kasalligi, pastki ekstremitalarning surunkali kritik
ishemiyasi (qon tomir endotelial o'sish omili genlari angiogenezni rag'batlantirish
uchun mahalliy ravishda kiritiladi), turli lokalizatsiya o'smalari (onkogen
blokadasi, apoptoz induksiyasi) va, albatta, I turdagi diabet. Ular arzonroq
15
https://www.katrenstyle.ru/spotlight/genialnaya_meditsina

24bo'lishiga umid bor. Umuman olganda, gen injeneriyasi hali ham etarlicha
texnologik qiyinchiliklarga, immunologik mos kelmaslikka va yangi
kasalliklarning paydo bo'lishi bilan hayvonlarning viruslari bilan odamni yuqtirish
xavfiga ega. O'jar va prinsipsiz olimlar bularning barchasidan qo'rqmaydilar.
Insoniyatda bu muammolarni qandaydir tarzda hal qilish uchun etarli miya borligi
aniq, faqat yangilarini yaratmaslik uchun etarli aqlga ega ekanligiga umid qilish
mumkin.
2.2 Qishloq xo‘jaligida genetik injeneriya
Genetika injeneriyasining eng mashhur va munozarali ilovalaridan biri genetik
jihatdan o'zgartirilgan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun genetik
jihatdan o'zgartirilgan ekinlarni yoki genetik jihatdan o'zgartirilgan chorva
mollarini yaratish va ulardan foydalanishdir. Ekinlar ishlab chiqarishni
ko'paytirish, abiotik stresslarga chidamliligini oshirish, oziq-ovqat tarkibini
o'zgartirish yoki yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqilgan.
Tijoriy ravishda keng miqyosda chiqarilgan birinchi ekinlar hasharotlar
zararkunandalaridan himoya qilish yoki gerbitsidlarga chidamlilikni ta'minladi.
Qo'ziqorin va viruslarga chidamli ekinlar ham ishlab chiqilgan yoki ishlab
chiqilmoqda. Bu ekinlarning hasharotlar va begona o'tlarni boshqarishni
osonlashtiradi va hosildorlikni bilvosita oshirishi mumkin. O sishni tezlashtirishʻ
yoki o simlikni yanada chidamli qilish (tuz, sovuq yoki qurg oqchilikka
ʻ ʻ
chidamliligini oshirish orqali) hosildorlikni bevosita yaxshilaydigan GM ekinlari
ham ishlab chiqilmoqda. 2016-yilda qizil ikra o'sish gormonlari bilan genetik
jihatdan o'zgartirildi va kattalar uchun normal o'lchamga tezroq erishdi.
Oziqlanish qiymatini oshirish yoki sanoat uchun ko'proq foydali sifatlar yoki
miqdorlarni ta'minlash orqali mahsulot sifatini o'zgartiradigan GMOlar ishlab
chiqilgan. Amflora kartoshkasi sanoat uchun foydaliroq kraxmal aralashmasini
ishlab chiqaradi. Soya va kanola ko'proq sog'lom yog'larni ishlab chiqarish uchun
genetik jihatdan o'zgartirilgan. Birinchi tijoratlashtirilgan GM oziq-ovqat pomidor
bo'lib, uning pishishini kechiktirib, saqlash muddatini oshirdi. 16
16
"FDA GE Animals tomonidan ishlab chiqarilgan birinchi inson biologik mahsulotini

25O'simliklar va hayvonlar odatda ishlab chiqarmaydigan materiallarni ishlab
chiqarish uchun yaratilgan. Pharming vaktsinalar, dori vositalari yoki dori
vositalarini ishlab chiqarish uchun bioreaktor sifatida ekinlar va hayvonlardan
foydalanadi; foydali mahsulot hosildan tozalanadi va keyin standart farmatsevtika
ishlab chiqarish jarayonida qo'llaniladi. Sigirlar va echkilar sutida dori vositalari va
boshqa oqsillarni ifodalash uchun ishlab chiqilgan va 2009- yilda FDA echki
sutida ishlab chiqarilgan preparatni tasdiqlagan. 17
6-rasm. Yong'oq barglarida mavjud bo'lgan Bt-toksinlar (pastki rasm) uni
kamroq makkajo'xori poyasining lichinkalari (yuqori rasm) keltirib
chiqaradigan katta zararlardan himoya qiladi.
Genetika muhandisligi tabiatni muhofaza qilish va tabiatni boshqarishda
potentsial ilovalarga ega. Virusli vektorlar orqali gen uzatish invaziv turlarni
tasdiqladi". AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi
17
arvier M (2008). "Kaliforniyadagi farmatsevtika ekinlari, foyda va xavflar. Ko'rib chiqish"
(PDF) . Barqaror rivojlanish uchun agronomiya . 28 (1):

26nazorat qilish, shuningdek, xavf ostida bo'lgan faunani kasallikdan emlash vositasi
sifatida taklif qilingan. Transgen daraxtlar yovvoyi populyatsiyalarda patogenlarga
qarshilik ko'rsatish usuli sifatida taklif qilingan. Iqlim o'zgarishi va boshqa
buzilishlar natijasida organizmlarda moslashish xavfi ortib borayotganligi sababli,
genlarni sozlash orqali moslashishni osonlashtirish yo'q bo'lib ketish xavfini
kamaytirishning bir yechimi bo'lishi mumkin. Genetika muhandisligining tabiatni
muhofaza qilishda qo'llanilishi hozirgacha asosan nazariy va amaliyotga tatbiq
etilmagan.
Mikrobial san'at yaratish uchun genetik muhandislik ham qo'llaniladi. Ba'zi
bakteriyalar oq va qora fotosuratlarni yaratish uchun genetik jihatdan yaratilgan.
Lavanda rangli chinnigullar, ko'k atirgullar, va porlab turgan baliqlar kabi yangilik
buyumlari ham genetik muhandislik orqali ishlab chiqarilgan.
2.3 Sanoat va ekologiyada genetik injeneriyaning roli va ekologiyadagi
o‘rni
Organizmlar o'z hujayralarini ferment kabi foydali oqsilni kodlovchi gen
bilan o'zgartirishi mumkin, shunda ular kerakli proteinni haddan tashqari
ko'paytiradilar. Proteinning massa miqdorini sanoat fermentatsiyasidan
foydalangan holda bioreaktor uskunasida o'zgartirilgan organizmni o'stirish va
keyin oqsilni tozalash orqali ishlab chiqarish mumkin. Ba'zi genlar bakteriyalarda
yaxshi ishlamaydi, shuning uchun xamirturush, hasharotlar hujayralari yoki
sutemizuvchilar hujayralari ham ishlatilishi mumkin. Ushbu usullar insulin, inson
o'sish gormoni va vaktsinalar, triptofan kabi qo'shimchalar, oziq-ovqat (pishloq
tayyorlashda ximozin) va yoqilg'i ishlab chiqarishga yordam beradigan dori-
darmonlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Genetik jihatdan yaratilgan
bakteriyalar bilan boshqa ilovalar bioyoqilg'i ishlab chiqarish, neft to'kilishini,
uglerod va boshqa zaharli chiqindilarni tozalash va ichimlik suvida mishyakni
aniqlash kabi tabiiy tsiklidan tashqari vazifalarni bajarishni o'z ichiga olishi
mumkin. Ba'zi genetik jihatdan o'zgartirilgan mikroblar, shuningdek, atrof-
muhitdan og'ir metallarni ajratib olish va ularni qayta tiklanishi oson bo'lgan
birikmalarga qo'shish qobiliyati tufayli biologik qazib olish va bioremediatsiyada

27ham qo'llanilishi mumkin. Materialshunoslikda genetik jihatdan o'zgartirilgan virus
tadqiqot laboratoriyasida ekologik toza litiy-ion batareyani yig'ish uchun iskala
sifatida ishlatilgan. Bakteriyalar, shuningdek, muayyan atrof-muhit sharoitida
floresan oqsilni ifodalash orqali sensorlar sifatida ishlash uchun yaratilgan.
Genetika muhandisligi zamonaviy biotexnologiyaning muhim tarkibiy qismiga
aylandi va asosiy va amaliy tadqiqotlarda qo'llaniladi. Muhim yo'nalishlardan biri
bu genetik modifikatsiya bo'lib, masalan, bakteriya genlari o'simliklar yoki
hayvonlarga (transgenlar) kiritiladi. Shuningdek, genlar yaqin qarindosh yoki bir
xil turlardan (sisgenlar) o'tkazilishi yoki organizm ichidagi gen ham bevosita
o'zgarishi mumkin. Ba'zi modifikatsiyalar qisqa muddatli, irsiy bo'lmagan ta'sirlar
uchun mo'ljallangan, masalan, o'simliklarni payvandlash yoki o'simliklardagi RNK
aralashuvi (masalan, hasharotlar zararkunandalariga zarar etkazish maqsadida).
CRISPR kabi yangi gen tahrirlash texnologiyalari genetik modifikatsiya
texnikasidan ko'ra samaraliroq va arzonroq bo'lishiga imkon beradi. Xalqaro
tashkilotlar, jumladan, BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO)
hisobotlari shuni ko‘rsatadiki, genlarni tahrirlash qishloq xo‘jaligida kasalliklarni
nazorat qilish, oziq-ovqat xavfsizligi va iqlimga moslashishdagi muammolarni hal
qilish va shu orqali barqaror oziq-ovqat ishlab chiqarishni rivojlantirishni qo‘llab-
quvvatlash uchun foydalaniladigan bir qancha qimmatli vositalardan biri bo‘lishi
mumkin. Norvegiyaning Genetika texnologiyasi to'g'risidagi qonuni GMO
tasdiqlanishidan oldin beshta mezonni (atrof-muhit, salomatlik, axloqiy asoslilik,
ijtimoiy manfaat va barqarorlik) baholashni talab qilishi bilan noyobdir.
Barqarorlik, ijtimoiy manfaat va axloqiy mas'uliyat birgalikda ko'rib chiqilib,
GMOni ishlab chiqmoqchi bo'lgan tadqiqotchilar va tashkilotlar ham bu
kontekstda mas'uliyat yuklashini ta'kidlaydi. Laboratoriya yoki nazorat ostidagi
muhitda GMO tadqiqotlari va ulardan foydalanish GMOlarning atrof-muhitga
tarqalishini oldini olish va ular bilan ishlaydiganlarni himoya qilish uchun
xavfsizlikni tasdiqlashni talab qiladi. Barqarorlik, ijtimoiy va axloqiy jihatlarni
baholash, ayniqsa, oziq-ovqat, ozuqa, dori-darmonlar yoki atrof-muhit
yechimlarida ishlatiladigan mahsulotlarni yaratishga mo'ljallangan amaliy

28tadqiqotlar uchun dolzarbdir. Bugungi kunga qadar Norvegiya faqat genetik
modifikatsiyalangan chinnigullar va genetik modifikatsiyalangan kolza moyini
sotishga ruxsat berdi. Binafsha rangning turli ranglarini ishlab chiqarish uchun
o'zgartirilgan chinnigullar sog'liq va atrof-muhit uchun hech qanday xavf
tug'dirmaydi. Yuqori omega-3 miqdorini o'z ichiga olgan holda o'zgartirilgan kolza
yog'i dehqonchilik lososlari ozuqasida foydalanish uchun mo'ljallangan.
Norvegiyaliklar sog'liq va atrof-muhit muammolari tufayli GMOlarga tarixdan
juda shubha bilan qarashgan, ammo munosabatlar o'zgarib borayotganga
o'xshaydi. Odamlar endilikda texnologiyaning maqsadi va qo llanilishi, masalan,ʻ
uning GMO ekanligidan ko ra, iqlimga ta sirni kamaytiradimi yoki hayvonlarning
ʻ ʼ
farovonligini yaxshilaydimi, ko proq qiziqish uyg otmoqda. CRISPR kabi yangi
ʻ ʻ
texnologiyalar Norvegiya sharoitlariga mos keladigan o'simliklar va hayvonlarni,
masalan, steril qizil ikra va chiriyotganlarga chidamli kartoshkani rivojlantirish
uchun ishlatilishi mumkin. Iqlim o'zgarishi hasharotlar yuqadigan kasalliklarning
yangi hududlarga tarqalishiga olib kelishi kutilmoqda. Genetika muhandisligi
nafaqat bu kasalliklarni kuzatish, balki hasharotlar ularni yuqtirishning oldini olish
uchun ham qo'llaniladi. AQSh va Braziliyaning kichikroq mintaqalarida bezgak,
Zika va sariq isitma kabi chivinlar yuqadigan kasalliklarning tarqalishini oldini
olish uchun genetik jihatdan o'zgartirilgan hasharotlar chiqarildi. Turli
yondashuvlar, jumladan, chivinlarni sterilizatsiya qilish va ularning uchish
qobiliyatini cheklash sinovdan o'tkazilmoqda. Tadqiqotchilar, shuningdek, genetik
jihatdan o'zgartirilgan fazilatlarni hasharotlar populyatsiyalari orqali meros qilib
olish va ko'paytirish mumkinligini ham o'rganishmoqda. Gen drayv deb ataladigan
bu yondashuv oxir-oqibat mahalliy hasharotlar populyatsiyasining yo'q bo'lib
ketishiga olib kelishi va hududlarni bezgak va boshqa chivinlar yuqadigan
kasalliklardan holi holga keltirishi mumkin. Biroq, bu o'zgartirilgan hasharotlarni,
shu jumladan gen drayveri, ekotizimlarga va boshqa yovvoyi tabiatga ta'sir qilish
uchun mo'ljallangan hasharotlarni qanday baholash murakkab va tadqiqot uchun
katta qiyinchiliklar tug'diradi.

29III BOB Genetik injeneriyaning ilmiy va iqtisodiy ta’siri
3.1 Genetik modifikatsiyalangan organizmlarning ekologik xavfsizligi
Genetik modifikatsiyalangan organizmlar (GMO) va GMOlardan
tayyorlangan oziq-ovqatlar 1990-yillardan beri iste'molchilarga taqdim etilgan.
Ular kiritilgandan beri tadqiqotchilar ularning atrof-muhitga ta'sirini o'rganishdi.
Umuman olganda, tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, GMOlar atrof-muhitga ijobiy ta'sir
ko'rsatishi va iqlim o'zgarishining sabablari va oqibatlarini bartaraf etishda muhim
vosita bo'lishi mumkin. 18 19
Hasharotlarga chidamli ekinlar hasharotlar zararkunandalariga qarshi turish,
ularni to'xtatish yoki qaytarish va ularning o'simlik bilan oziqlanishini oldini olish
uchun ishlab chiqilgan. Bacillus thuringiensis (Bt) ekinlari odamlar, uy hayvonlari,
chorva mollari yoki boshqa hayvonlar uchun emas, balki ma'lum hasharotlar
zararkunandalari uchun toksik bo'lgan oqsillarni ishlab chiqaradigan ekinlardir.
7-rasm. Gen modifikatsiya
Fermerlar Bt ekin navlarini yetishtirganda, ular hasharotlarning o'z
ekinlariga zarar etkazishining oldini olish bilan birga kamroq insektitsid
18
https://nap.nationalacademies.org/read/23395/chapter/7
19
https://www.usda.gov/topics/biotechnology/climate-change

30qo'llashlari mumkin. Bu, o'z navbatida, foydali hasharotlarning xilma-xilligini
oshirishga imkon beradi. Misol uchun, AQSH makkajo xori va paxta fermerlariʻ
o rtasida insektitsidlardan foydalanish 1996-yildan 2017-yilgacha 80% ga
ʻ
kamaydi. Gerbitsidlarga chidamli (HT) ekinlar fermerlarga o z dalalarida begona
ʻ
o tlarni nazorat qilishda yordam berish uchun ma lum gerbitsidlar qo llanilganda
ʻ ʼ ʻ
omon qolish uchun ishlab chiqilgan. HT ekinlarini o'stiruvchi fermerlar uchun
konservativ ishlov berish bilan shug'ullanish osonroq. 20
To g ridan-to g ri ishlov
ʻ ʻ ʻ ʻ
berish dehqonchilik deb ham ataladi, dehqonlar yangi ekinlarni ekishda tuproqni
aylantirmaydi. Bu shamol va suv ta sirida tuproq eroziyasini kamaytiradi, tuproq
ʼ
ko proq suv ushlab turishiga yordam beradi va tuproq ozuqa moddalarini saqlab
ʻ
qoladi. Bundan tashqari, dehqonchilikning uglerod izini kamaytirishi mumkin.
Genetik modifikatsiyalangan organizmlar (GMO) 1990-yillarning boshidan
beri iste'molchilarga taqdim etilgan. GMO - bu DNKning o'ziga xos
modifikatsiyasini, shu jumladan o'ziga xos DNKni bir organizmdan boshqasiga
o'tkazishni o'z ichiga olgan texnologiya yordamida genetik materiali (DNK)
o'zgartirilgan o'simlik, hayvon yoki mikroorganizm. Olimlar ko'pincha bu
jarayonni genetik muhandislik deb atashadi. EPK, AQSh oziq-ovqat va
farmatsevtika idorasi (FDA) va AQSh Qishloq xo'jaligi departamenti (USDA)
genetik muhandislik orqali yetishtirilgan ekinlarning odamlar, hayvonlar va atrof-
muhit uchun xavfsiz bo'lishini ta'minlash uchun birgalikda ishladi.
EPK GMO o'simliklarida pestitsid vazifasini o'taydigan moddalar
xavfsizligini tartibga soladi, ular o'simlik tarkibidagi himoya vositalari (PIPs) deb
ataladi. Bu ko'pincha GMO o'simliklarni hasharotlar yoki kasalliklarga chidamli
qiladi. EPK shuningdek, GMO va GMO bo'lmagan ekinlarda ishlatiladigan boshqa
turdagi pestitsidlarning xavfsizligini tartibga soladi.
20
Berkenblit M.B., Glagolev S.M., Furalev V.A. Umumiy biologiya: Umumta’lim maktablarining 10-sinfi uchun
darslik. – 2 soatda – 1-qism. – M.: MIROS, 1999. – B. 205–213.

313.2 Gen injeneriasining kelajakdagi istiqbollari va rivojlanish
yo‘nalishlari
Bugungi kunda dunyo yuqori texnologiyalar va ommaviy rivojlanish davriga
qadam qo‘yayotgan bir paytda, tabiiy muhitimiz biz sezmagan holda ekspluatatsiya
qilinmoqda. Bir paytlar fermer xo‘jaligi bo‘lgan yerimiz temir, beton va sement
qo‘rg‘oniga aylandi. Bundan tashqari, tibbiyot olamiga joriy etilayotgan yangi
kashfiyotlar va texnologiyalar bilan bog'liq holda, yillar davomida inson
salomatligi sifati sezilarli darajada yaxshilandi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, inson
populyatsiyasi inson tug'ilishining inson o'limiga nisbati bilan eksponent ravishda
o'sib bormoqda. Shu sababli, insoniyat populyatsiyasining bu tashvishli o'sishini
qo'llab-quvvatlash uchun inson iste'moli uchun ko'proq oziq-ovqat ishlab
chiqarilishi kerak. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Oziq-ovqat va qishloq
xo'jaligi tashkiloti tomonidan olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra, 2050 yilga borib
fermerlar dunyoning kutilayotgan to'qqiz milliard aholisi ehtiyojlarini qondirish
uchun 70 foizga ko'proq oziq-ovqat ishlab chiqarishi kerak bo'ladi. Bu bir milliard
tonnaga ko'p bug'doy, sholi va boshqa don mahsulotlari va 200 million tonna
ko'proq sigir va boshqa chorva mollarini tashkil etadi. Biroq, munozarali masala
qishloq xo'jaligi erlari kamayib borayotgan qo'zg'olon ko'targan insoniyatni
qondirish uchun sodir bo'ladi. Bu muammolarning yechimlari bormi?
Ha, olimlar bu muammolarni engish uchun yangi yondashuvlarni joriy
etishdi. Genetik modifikatsiyalangan oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish
uchun genetik muhandislikni joriy etish. Genetika injeneriyasi - bu tanlangan
DNKni (dezoksiribonuklein kislotasi) insoniyat manfaati va manfaati uchun uning
xususiyatlarini yaxshilash va yaxshilash uchun organizmga kiritish.
Genetik modifikatsiyalangan ekinlarga yuqori talablar va'da qilinmoqda.
Mahalliy guruch shtammlari guruch ekinlarini kasallik va zararkunandalar
ta'siridan qutqarishga yordam berdi. Yovvoyi bug'doy tijorat ekinlarini tejashga
yordam berdi. Ekinlarni ilgari hech qachon o'smagan joyda etishtirish mumkin.
Aynan shu erda qishloq kambag'allari zaif mavjudotni qirib tashlaydi va yovvoyi

32tabiat oxirgi boshpana joyiga yopishadi. Genetik modifikatsiyalangan ekinlarning
yuqori afzalliklari orasida gerbitsidlarga qarshi turish qobiliyati kiradi.
8-rasm. Tanlangan DNKni DNKni qabul qilish uchun taqdim etish tasviri
Aslida naslchilik genetik muhandislikning an'anaviy usuli edi. Odamlar oziq-ovqat
organizmlarini o'zgartiradi, selektiv naslchilikni o'z ichiga oladi; oziq-ovqat
mahsulotlari sifatini oshirish maqsadida o‘simlikchilik, chorvachilik. Misol uchun,
sigirlar suti, go'shti, immuniteti va etilish jarayonining miqdori va sifatini oshirish
uchun sigirlarning boshqa turlari (turlararo juftlash) bilan tanlangan zotdir.
Hozirgi vaqtda mavjud bo'lgan genetik jihatdan o'zgartirilgan ekinlardan
tayyorlangan oziq-ovqat mahsulotlari (asosan makkajo'xori, soya va moyli
o'simliklar) iste'mol qilish uchun xavfsiz deb topildi va ularni sinash uchun
qo'llaniladigan usullar maqsadga muvofiq deb topildi. Ushbu xulosalar Xalqaro fan
kengashi (ICSU) tomonidan o'rganilgan ilmiy dalillarning konsensusini ifodalaydi
va Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti (JSST) nuqtai nazariga mos keladi. enetika
muhandisligi ham joriy qilingan yillar davomida ko'plab salbiy oqibatlarga olib
keldi. Ushbu texnologiyadan ta'sirlangan organizmlardan biri Monarx
kapalaklaridir. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, genetik jihatdan yaratilgan
makkajo'xori o'simliklarining gulchanglari monarx kapalaklari uchun toksikdir.

339-rasm. Emlash uchun ishlatiladigan genetik jihatdan yaratilgan bakteriyalar
Genetika muhandisligi yer tanqisligini qishloq xo'jaligiga almashtirish va
ochlikni yo'q qilish nuqtai nazaridan, shubhasiz, katta yutuqdir. Ammo muvozanat
va sog'lom ekotizimni saqlab qolish uchun ona tabiatni hech qachon e'tiborsiz
qoldirmaslik va undan foydalanish kerak emas. Biroq, kapalaklar ajoyib
hasharotlar bo'lganligi sababli ularning porlash effektini sinab ko'rish ajoyib yutuq
bo'lar edi. Yorqin kapalak hosil qilish uchun kapalak qanotlariga porlayotgan
meduza genlarini kiritish orqali tadqiqot o'tkazish, albatta, ajoyib imkoniyatdir.

34XULOSA
Insoniyat tarixida har bir yangi fan yutuqlari jamiyat taraqqiyotiga turtki
bo‘lib kelgan. XX asr oxiri va XXI asr boshida esa genetik injeneriya fani ilm-
fanning eng kuchli vositalaridan biriga aylandi. Bu soha nafaqat tabiat sirlarini
anglashda, balki hayot sifatini tubdan o‘zgartirishda ham beqiyos imkoniyatlar
yaratmoqda. Genetik injeneriya bugungi kunda nafaqat biologiya yoki tibbiyotning
bir yo‘nalishi, balki global muammolarga yechim topishda muhim kalit bo‘lib
xizmat qilmoqda. Genetik injeneriyaning asosiy mazmuni — tirik organizmlarning
genetik tuzilmasiga ongli aralashish, ya’ni genlar ustida aniq, nazoratli va maqsadli
o‘zgarishlar kiritishdir. Bu texnologiya orqali inson irsiy kasalliklardan xalos
bo‘lishi, xavfsiz va samarali dori vositalarini olish, yangi navdagi oziq-ovqat
mahsulotlarini yaratish va ekologik muammolarni hal qilish imkoniga ega
bo‘lmoqda. Tibbiyotda genetik injeneriyaning qo‘llanilishi irsiy kasalliklarni
aniqlash, gen terapiyasi orqali ularni davolash, inson organizmi uchun muhim
bo‘lgan oqsillarni (masalan, insulin) ishlab chiqarish orqali salomatlikni tiklashda
katta o‘rin egallaydi. Ayniqsa, CRISPR-Cas9 kabi zamonaviy gen tahrirlash
texnologiyalari yordamida kasallik sababchi genlarni aniq va samarali o‘zgartirish
mumkin bo‘lib qoldi. Bu esa tibbiyotda butunlay yangi davrni boshlab berdi.
Qishloq xo‘jaligida esa genetik modifikatsiyalangan o‘simliklar va hayvonlar
yordamida hosildorlik oshirilmoqda, tabiiy resurslardan samarali foydalanish
imkoniyatlari yaratilmoqda. Zararkunandalarga chidamli, suv tanqisligiga
bardoshli navlar ekin maydonlarini ko‘paytirmasdan turib, ko‘proq oziq-ovqat
ishlab chiqarishga imkon bermoqda. Bu esa aholisi tez o‘sib borayotgan dunyo
uchun muhim yechimdir. Biroq genetik injeneriyaning imkoniyatlari cheksiz
bo‘lishi bilan birga, bu soha ehtiyotkorlikni ham talab etadi. Etik mezonlarga rioya
qilish, inson organizmiga va tabiatga zarar yetkazmaslik, har qanday tajribaning
ijtimoiy va ekologik oqibatlarini chuqur o‘rganish juda muhimdir. Genetik
texnologiyalar noto‘g‘ri qo‘llansa, ular inson salomatligiga yoki ekotizimlarga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun bu soha mutaxassislarining
ma’naviy va ilmiy mas’uliyati juda yuqoridir.

35FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasi “Ta’lim to ‘g’risidagi qonun”i 2020.
2. Abdurakhmonov, F.A. – “Genetika asoslari” (O quv qo llanma)ʻ ʻ
3. Azimov I.Y. va boshqalar – “Biologiya: Genetika va evolyutsiya”
4. Karimov N. va boshqalar – “Biologiyaning zamonaviy muammolari:
Genetika va biotexnologiya”
5. Rahimov A. – “Genetika va seleksiya”
6. To rayev T. va boshqalar – “Inson genomika va tibbiy genetika”
ʻ
7. Xolmirzayev B. – “Genetika va biotexnologiya asoslari”
8. Yusupov O. va boshqalar – “Zamonaviy biologiya: Genetika va molekulyar
biologiya”
9. Saidov A. – “O simliklar genetika va seleksiyasi”
ʻ
10. Nazarov R. – “Tibbiy genetika va gen diagnostikasi”
11. Qurbonov S. – “Genetika va evolyutsiya nazariyasi”
12. A.T. G‘ofurov, S.S. Fayzullaev. “Genetika va evolyutsion ta’limot”
13. Axmedova M., Qodirova D., Yoqubova Z. “Biologiya: Molekulyar
biologiya asoslari”, Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
14. Alberts B., Johnson A., Lewis J., et al. “Molecular Biology of the Cell”, 6th
edition. Garland Science, 2014.
15. Lodish H., Berk A., Zipursky S. L., et al. “Molecular Cell Biology”, 8th
edition. W.H. Freeman, 2016.

Genetik injeneriya

Sotib olish