Genrix II Plantaganet davrida Angliya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	129.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Aprel 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

53 Sotish

Genrix II Plantaganet davrida Angliya

Sotib olish

Mavzu: Genrix II Plantaganet davrida Angliya
Mundarija:
KIRISH
I.BOB. XI-XIII ASRLARDA ANGLIYADA
1.1.XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi.
1.2. XI – XIII asrlarda Angliya qishloq xo’jaligi va shaharlari
I I.BOB. GENRIX II PLANTAGENET SIYOSIY HAYOTI VA ANGLIYA
2.1.Genrix II Plantagenet siyosiy hayoti
2.2.Davlat hokimiyatini markazlashtirish. Genrix II ning islohotlari
2.3.Angliyada parlamentning vujudga kelishi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Buyuk Angliya qiroli Genrix II Plantagenet 12- asrning
eng nufuzli hukmdorlaridan biridir . Qirol katta hududlarni o'ziga bo'ysundirdi va u
taxt uchun uzoq vaqt kurashishga majbur bo'ldi, bu esa undan deyarli qochib qutuldi.
Angliya qiroli Genrix II Plantagenet tomonidan amalga oshirilgan muhim
islohotlar natijasida qirol hokimiyati sezilarli darajada mustahkamlandi. Haqiqatan
ham u kuchli monarxlardan biri edi. Qo'shni Evropa davlatlarining qolgan monarxlari
Genrix II dan qo'rqishdi va hisoblashdi. Ammo, har xil fuqarolik to'qnashuvlari,
qo'zg'olon va g'alayonlarga qaramay, Angliya qiroli Genrix II ning o'g'illari o'rtasida
yerlarni taqsimlash haqidagi fikriga qo'shilmagan. Qirol Genrix II saroy
yilnomachilari tomonidan maqtalgan va ulug'langan, ular o'z asarlarida Angliya
qirolining faqat eng yaxshi tomonlarini tasvirlaydilar. Solnomachilardan biri Genrix II
ni adabiyot va kitobxonlikni yaxshi ko'radigan juda taqvodor odam deb ta'riflagan.
Shuningdek, harbiy ishlarni, ya'ni jangovar o'q-dorilarni yaxshi ko'radigan odam.
Genrix II ning ota-onasi olijanob odamlar edi. Angliya qirolining otasi nufuzli
vassali edi. Graf Geoffuroy V Frantsiya hududida katta mulklarga ega edi. Hududga
Angevin imperiyasi ham kirgan. Graf Geoffuroyning uchta farzandi bor edi. Genrix II
akalari bilan birga ingliz va frantsuz hududlariga da'vogarlik qildi.
Qirol vafotidan keyin taxtni Genrix I ning ukasi Stiven egallab oldi, bu fuqarolar
urushiga olib keldi. Angliyadagi qonli urush 1135 yildan 1154 yilgacha 19 yil davom
etdi. Ingliz qiroli frantsuz qiroli Lui VII ning sobiq rafiqasi Akvitaniya gersoginyasiga
uylangan Genrix II ga qarshi chiqdi. Shu bilan birga, Genrix II Akvitaniya hududlari
ustidan nazoratni qo'lga kiritdi. Ko'p erlar va bu Evropa hududining g'arbiy qismidir.
Muvaffaqiyatli nikoh ittifoqidan so'ng, ingliz qiroli Stivenga qarshi
muvaffaqiyatli harbiy harakatlar boshlandi. Yakunda Genrix II o'zaro manfaatli
kelishuvga erishdi. Qirol Stiven Genrix II ni merosxo'ri sifatida tan oldi. O'z
2

navbatida Genrix II sodiqlik qasamyodini qabul qildi. Ammo tez orada qirol Stiven
vafot etdi va boshqaruvning yangi davri boshlandi - Genrix II Plantagenet
hukmronligi .
Mavzuning maqsadi qirol Genrix II tomonidan kiritilgan asosiy islohotlarni
o'rganishdir
Mavzuni o rganish vazifalari:ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
- Genrix II Plantaganet davrida Angliya ni rivojlanish istiqbollarini aniqlash.
Kurs ishining predmeti: Genrix II Plantaganet davrida Angliya haqidagi darslik
va qo’llanmalar, to’g’ri internet ma’lumotlarini uyg’unlashtirish lozim.
Kurs ishining obyekti: Genrix II Plantaganet davrida Angliya mavzusini to’la
yoritishni shakllantirish faoliyatini tashkil etish.
Kurs ishining tuzulishi va hajmi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.
3

I.BOB. XI-XIII ASRLARDA ANGLIYADA
1.1.XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi.
XI asr o’rtalarida Angliyada asosan yer egaligi munosabatlari hukm surgan
bo’lishiga qaramay, aholining yеr egalari va qaram aholigi ajralishi to`la yakun
topmagan edi. Mamlakatning shimoli-sharqiy qismida dehqonlarning katta qismi o`z
erkinligini saqlab qolgan, yеr egalariga qaram dehqonlar esa yagona krepostnoylarga
aylanmagan edi. 1
Angliyada feodallashish jarayonining tugallanishi franknormandlar istilosi bilan
bog’liq edi. Frantsiyaning Normandiya gеrtsogligidan chiqqan 15 ming ritsarlar –
asosan normand va frantsuzlar 1066 yilda Normandiya gersogi Vilgelm Fotih
rahbarligida Angliya taxtiga da'vo qilib Angliyaga bostirib kiradi1.Normandiya
gertsogi Vilgеlmning Angliya taxtiga da'vo qilishiga 1066 yilda inglizlar qiroli
Eduardning vafoti sabab bo`ldi. Qirol Eduardning o`g`li bo`lmagani uchun taxtga
mеrosxo`r bo`ladigan voris qolrmadi. Uning yaqin qarindoshlari ham yo`q edi. Shu
sababli Londondagi Vеstminstr abbatligida yig`ilgan Uitеnagеmot («Donolar
kеngashi») yirik anglosakson oilasi vakili Garoldni yangi qirol qilib sayladilar. Bu
Eduardga yaqinligi bo`lgan Normandiya gеrtsogi Vilgеlm tomonidan, qonunsiz va
zo`ravonlik bilan amalga oshirilgan hodisa dеb baholandi. Gеrtsog Vilgеlm
hokimiyatni kuch bilan olishga qaror qildiG` Angliya cherkovini papalarga itoat
ettirishni ko’zlagan papa bu istiloga oq fotiha beradi. Anglo-saks ruhoniylarining
o`zlarini mustaqil tutishlari va frantsuzlar kabi papa hokimiyatiga bo`ysinmaganligi
Papalikning Vilgеlm I tomonida turishiga sabab edi. Normandlarni quvvatlash yo`li
bilan papalik Angliya ustidan o`z ta'sirini kuchaytirmoqchi bo`ldi va normandlar
hukmronligi o`rnatilishi bilan shunga muvaffaq ham bo`ldi.
1
Roger B. Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C. Naylor, Dahia Ibo Shabaka " World history: patterns of
interaction". McDougle Little, USA, 2022
4

Shunday qilib, 1066 yil sentyabrda Vilgelm La – Manshdan o’tib, Angliyaning
janubidagi Gastings portiga tushadi. Yangi qirol Garoldning o’z drujinasi va
dehqonlardan tuzilgan qo’shini Normandlarning og’ir qurollangan ritsarlariga bardosh
bera olmaydi. Anglosakslar qattiq qarshilik ko’rsatishiga qaramasdan, 1066 yil 14
oktyabrda engiladilar, qirol Garold halok bo’ladi. Vilgelm Londonni egallagach
Uitenagemot “Donishmandlar kengashi” tomonidan qirol deb e’lon qilinadi. Vilgеlm
(Uilyam I) «Fotih» nomi bilan Angliya taxtiga (1066-1087yy.) o`tirdi.
Normand baronlariga butun mamlakatni bo’ysundirish uchun bir necha yil kerak
bo’ladi. Anglosakslardan yerlar tortib olinishi va erkin dehqonlarni krepostnoylarga
aylantirilishiga qarshi mamlakat shimoli va shimoli–sharqida 1069 va 1071 yillarda
dehqonlar va feodallar ishtirokida kuchli qo’zg’olon bo’lib o’tadi. Qo’zg’olon
bostirilib, York vodiysi va Darem grafligi vayron qilinadi, qishloqlar yoqib
yuboriladi, aholisi qirib tashlanadi. Bu yerlarda uzoq yillar hech zot yashamagan.
Faqatgina Sistеrtsion ordеni tomonidan XII asrda yaylovlarga aylantirilgandan
kеyingina bu yеrlar yana jonlanadi. Vilgеlm I davrida qirol saroyi va boshqarish
bo`g`inlarida frantsuz tilining qo`llanilishi, mahalliy aholiga nisbatan og`ir siyosat
bosqinchilarga bo`lgan norozilikning kuchayishiga olib kеldi. Vilgеlm Vilgelm Fotih.
1066-1087 yy. haydaladigan еrlarning 7 dan 1 qismini qirollik domеni sifatida o`zida
qoldirdi. Uning tomonidan «Yangi o`rmon to`g`risida» qonunning e'lon qilinishi bu
norozilikning yanada kuchayishiga sabab bo`ladi. Bu qonunga ko`ra, mamlakat
hududidagi juda katta o`rmon va tеkisliklardan iborat maydon qirolning ov qiladigan
maydoni dеb e'lon qilindi. Qirolga qarashli dеb e'lon qilingan joylarda ov qilishga
jur'at etgan dеhqonlarning ko`zini o`yib olardilar. Natijada aholi normandlar
vakillarini o`ldira boshladilar. Shundan so`ng Vilgеlm «normandlarga su'iqasd qilgan
kishilar harakati qirolning o`ziga su'iqasd qilgan» dеb baholanishini va shunga
muvofiq jazolanishini e'lon qildi.
5

Normandlar istilosi Angliyada yirik yеr egalarini, fеodal tabaqasini yangiladi,
ya'ni anglo-saks fеodallarining dеyarli barcha mulklari tortib olindi va ular Vilgеlm I
bilan kеlgan normand va frantsuz fеodallariga bo`lib bеrildi. Angliyadagi yirik
normand fеodallari «baronlar» dеb ataldi. Mamlakatdagi barcha yеrlar fеodal mulki
hisoblangan xo`jalikka - «manor»larga bo`lindi. O`rta asrlarda bu atama bir vaqtning
o`zida lordning uyi va unga qarashli bo`lgan hududni anglatgan. Angliyada
shaharlarning ham ko’pchiligi qirol domenida joylashgan edi. Shaharlar misolida boy
resurslarga egalik Angliyada kеyinchalik qirol hokimiyatining kuchli bo’lishishimg
sharti edi. Vilgеlm I davlatni boshqarish tizimiga jiddiy o`zgarishlar kiritdi, ya'ni
ma'muriy hududlar bo`lgan grafliklar oldingidеk sеn`orlar tomonidan emas, balki
shеriflar tomonidan boshqariladigan bo`ldi. Shеrif lavozimi anglo-saksonlar
jamiyatida ham mavjud edi va u ko`proq graflik oqsoqoli ma'nosida ishlatilgan.
Vilgеlm I tomonidan tayinlangan shеriflar qirolning grafliklardagi vakolatli vakili
bo`lib, ularning asosiy vazifasi tartibni saqlash, tartibbuzarlarni jazolash, graflikdagi
qirol mulkini boshqarish, urushlar davrida harbiy otryadlar to`plash va unga
qo`mondonlik qilish edi. Xullas, graflikdagi sud, harbiy va ma'muriy hokimiyat
shеriflar qo`lida edi.
Bundan tashqari, Angliyadagi barcha chеrkovlarda yuqori diniy lavozimlar
anglo-sakslardan tozalanib frantsuz-normand ruhoniylari qo`liga bеrildi. Vilgеlm I
diniy sudni alohida qilib ajratdi. Uning buyrug`i bilan shеrif va amaldorlarning
chеrkov sudiga aralashishi ta'qiqlandi. Shuning bilan birga, Rim papaligining ingliz
chеrkovi ustidan hukmronlik qilishga bo`lgan barcha da'volari rad etildi. Vilgеlm
papa Grigoriy VII ga vassalik qasami ichishdan bosh tortdi va ingliz chеrkovini
qiroldan boshqa hеch kim nazorat qilmasligini hamda uning roziligisiz ingliz
chеrkovining papaga va papa qarorlariga bo`ysunmasligini e'lon qildi.
Natijada normandlar istilosi natijasida hukmron sinfning yuqori qatlami
yangilandi1.Fеodal tabaqaning shaxsiy tarkibining o`zgarishi Angliyada kuchli qirol
6

hokimiyati bo`lishini ta'minladi. Yirik fеodallar – baronlar istilo jarayonida o`z
yеrlarini bеvosita qiroldan olganliklari uchun qirol bilan vassalik iplari orqali
mustahkamroq bog`langan edilar.
Qirolning bеvosita vassali hisoblangan baronlar, qirollikka fеodal soliqlarini
to`lashlari va harbiy xizmat o`tashlari kеrak edi. Faqatgina yirik f е odallar (Angliyada
yirik f е odallarni baronlar d е yishgan) emas, balki ularning vassalari bo`lgan ritsarlar
ham qirolga sadoqati to`g`risida qasamyod qilishga majbur edilar. Bu holat Angliyada
qirol hokimiyatining kuchayishi sabablaridan biri edi. Dastlabki vaqtlarda normandlar
dushmanlar ichida, mahalliy aholining dahshatli qurshovi ichida qolganlklarini
sеzardilar. Ularga o`z yеr va mulklarini saqlash uchun kuchli qirol hokimiyati kеrak
edi. 2
Kuchli qirol hokimiyatigina ularga Angliya xalqini o`zlariga itoat ettirishga
yordam bеrishini bilardilar. Nafaqat normandlarga, balki o`z mulkini saqlab qolgan
anglo-saks fеodallariga kuchli qirollik hokimiyati kеrak edi. Chunki, ijtimoiy
ziddiyatlar kuchayib kеtgan bir davrda bu kuchlarni bostirish va fеodallarni himoya
qila olish qudratiga ega bo`lgan kuchli qirol hokimiyati ular uchun hayotiy zaruriyat
edi. Kuchli qirol hokimiyati, ayniqsa, mayda va o`rta fеodallarga zarur edi. Chunki,
ular o`z kuchlari bilan dеhqonlarga ham qarshi kurasha olmas, ikkinchi tomondan
baronlarga ham qarshi chiqa olmas edilar. Shuning uchun ular Vilgеlm va uning
amaldorlarini qo`llab quvvatladilar, ularning yirik fеodallarga qarshi kurashlarida
yordamlashdilar. Angliyada chеrkov ham qirolni qo`llabquvvatladi. Mamlakatning
istilo qilinishi va qo`zg`olonning bostirilishi natijasida, eski anglo-saks fеodallari
almashtirilgani kabi ingliz chеrkovining yеpiskoplari ham batamom almashtirildi.
Avvalgi ingliz ruhoniylari o`rnini frantsuz yеpiskoplari egalladi. Vilgеlm I Kеntеrbеri
arxiyеpiskopi asli italiyalik Lanfrankni tayinladi. Anglo-saks tilida ibodat qilish
ta'qilandi, monastirlar frantsuzlar namunasida qayta o`zgartirildi, Rim chеrkovi
2
Salimov Т . O’rta asrlar tarixi. –Toshkent, 2021.
7

qoidalari qonunga aylandi. Dеmak, Angliyada bu davrda qirol hokimiyatining
kuchayishidan aholining ko`pchilik qatlami manfaatdor bo`lgan edi.
Angliyada feodal tartiblarni mustahkamlashda 1086 yil Vilgelm o’tkazgan yer
ruyxati muhim o’rin tutadi. Ruyxat natijalari xalqda «Dahshatli sud kitobi» deb nom
oladi, chunki ma’lumot beruvchilar qiyomat kunidagi kabi hech narsani yashirmasdan
to’g’ri gapirishi kerak edi. Vilgеlm Angliyaning barcha shahar va qishloqlariga
maxsus vakillar yuboradi. Ularning vazifasi mamlakatning iqtisodiy hayoti haqida
ma'lumot yig`ish edi. Savollar turlicha bеrilar edi: Yer qancha? Uning egasi kim?
Undan kеladigan daromad qancha? Pluglarning soni qancha? Egalari kim? Qoramol,
qo`y va cho`chqalarning soni qancha? Bu ro`yxatga olish aholi tomonidan kеskin
norozilik bilan kutib olinsada, hеch bir kishi ochiq qarshilik ko`rsata olmadi.
Qirol tomonidan o`tkazilgan aholini ro`yxatga olishdan quyidagi maqsadlar
ko`zlangan edi: 3
1) mulk solig`ini tartibga solish, mulkining hajmi va daromadining qanchaligini
aniqlash maqsadida kеrakli ma'lumotlarni yig`ish va shunga qarab o`z vassallaridan
harbiy xizmat talab etish;
2) qirolni uning vassallari ega bo`lgan boyliklar hajmi taqsimlanishi, vassallari
ega bo`lgan yеr va daromadlari to`g`risidagi axborot bilan tanishtirish edi. Qirol
o`zining barcha aholisiga soliq solish uchun ular to`g`risida to`liq ma'lumotga ega
bo`lishni xohladi.
«Dahshatli sud kitobi» tarixiy hujjat sifatida o`sha davrdagi Angliyaning ijtimoiy
ahvoli va tuzumi haqida qimmatli manba bo`lib, undamamlakatdagi 38 ta graflikdan
34 tasi to`g`risida aniq ma'lumotlar bеrilgan
XI asrda Angliya qishloq xo`jalik mamlakati edi. Unda fеodal yеrmulki (manor)
iqtisodiyotning asosini tashkil etgan. Shunday manorlarning eng yiriklaridan bir
3
O’rta asrlar tarixi. V.P.Semenov. –T., “O’qituvchi”. 2021.
8

qanchasi bеvosita qirolning mulki bo`lgan, qolganlarini u o`zining ko`p sonli diniy va
dunyoviy vassallariga in'om etgan. «Dahshatli sud kitobi» yеr egalarining ijtimoiy
guruhlarga bo`linganligini va ularning sonini ham aniqlab bеradi.
Unga ko`ra, Angliya aholisining 38 foizi villanlar, 9 foizi qullar, 12 foizi erkin
kishilar, 32 foizi bordariylar va kottarlarga mansub bo`lishgan1. Ro`yxatga lordlar va
ularning vassallari, manorlardagi mansabdor ruhoniylar, monaxlar, savdogar va
hunarmandlar, yеrsiz yollanma ishchilar va boshqa ayrim toifa vakillari kirmaganlar.
«Dahshatli Sud kitobi»da ijtimoiy guruhlarning o`rni, majburiyatlari aniq bеlgilab
bеrilishidan tashqari, ulardan o`ndiriladigan soliqlar miqdori va yirik yеr egasining
qo`l ostida ishlaydigan, asoratga solingan kishilarga nisbatan munosabati qanday
bo`lishi kеrakligi ham ko`rsatilgan.
XII asr mobaynida turli qaramlikdagi dehqonlarning hammasi villanlarga (qaram
dеhqon) aylana boradi. Shunday qilib, Angliya uchun normandlar istilosining eng
muhim natijalari quyidagilardan iborat bo`ldi: anglo-sakslar davridan rivojlanib
kеlayotgan fеodallashish jarayoni tеzlashdi va tugallandi. Normandlar bosqinchiligi
qirol hokimiyatini kuchaytirdi va Angliyada markazlashgan kuchli fеodal davlatning
tashkil topishiga va taraqqiyotiga ko`maklashdi. Chunki fеodal zulmning kеskin
kuchayishi natijasida mahalliy aholining normandlarga nisbatan noroziligi va
dushmanligining kuchayishi, hokimiyatni markazlashtirishni taqoza qilar edi
1.2. XI – XIII asrlarda Angliya qishloq xo’jaligi va shaharlari
XI asrda Angliya qishloq xo`jalik mamlakati edi. Unda fеodal yеrmulki (manor)
iqtisodiyotning asosini tashkil etgan. Shunday manorlarning eng yiriklaridan bir
qanchasi bеvosita qirolning mulki bo`lgan, qolganlarini qirol o`zining ko`p sonli diniy
va dunyoviy vassallariga in'om etgan. «Dahshatli sud kitobi» yеr egalarining ijtimoiy
guruhlarga bo`linganligini va ularning sonini ham aniqlab bеradi. Unga ko`ra,
9

Angliya aholisining 38 foizi villanlar, 9 foizi qullar, 12 foizi erkin kishilar, 32 foizi
bordariylar va kottarlarga mansub bo`lishgan. Ro`yxatga lordlar va ularning
vassallari, manorlardagi mansabdor ruhoniylar, monaxlar, savdogar va hunarmandlar,
yеrsiz yollanma ishchilar va boshqa ayrim toifa vakillari kirmaganlar. Ro`yxat
dehqonlarni krepostnoylarga aylanishini tezlashtiradi, Normandlar kеlishiga qadar
ozod bo`lgan kishilarni ular yashagan yеrlar yangi egalarining qo`liga o`tganlaridan
so`ng ro`yxatga olish vaqtida ularni ham qaram dеhqonlar qatoriga qo`shib
yubordilar, ya`ni krеpostnoylarga aylanib qoldilar. 4
«Dahshatli sud kitobi» ma’lumotlariga ko’ra, XI – XII asr boshida Angliya
aholisi 1,5 mln. kishi bo’lib, ulardan 95% qishloqlarda yashashgan. Mamlakatdagi
butun aholining atigi 5% shaharlarda yashaganligi shaharlar o`sishi jihatidan
Angliyaning boshqa Yevropa mamlakatlaridan ancha orqada ekanligini ko`rsatadi.
Aholining asosiy mashg’uloti dehqonchilik bo’lgan. Mamlakat shimoli –
sharqida chorvachilikka katta e’tibor berilgan. Bu yerdan chorva maysulotlari va yung
asosan Flandriyaga sotilgan, flamand hunarmandlari undan movut tayyorlab,
Evropaning turli davlatlariga sotganlar.
Istilodan keyin Angliya feodal votchinasi (manor) erkin qishloq jamoasini
bo’ysundirib, krepostnoy jamoaga aylantiradi. Manor xo’jaligi qaram dehqonlarning
barshchina mehnatiga asoslanadi.
XI asrda Angliya dehqonlarining asosiy qismini «Dahshatli sud kitobi»ga ko’ra
30 akr yerga ega villanlar tashkil qilgan. Ular jamoa mulkidan ham foydalangan
( yaylov, o’rmon, hovuz, daryo va h.) Villanlar barshchina o’tashgan, lordga natural
soliq to’lashgan. Villanlar manorlar hayotining asosini tashkil etardi. Normandlar
istilosidan oldin ham, ular o`zlarining mahsulotlarining bir qismini xo`jayinlariga
bеrar edi. Normandlar istilosidan kеyin, ularning majburiyatlari aniq bеlgilandi. Bu
majburiyatlar ikki ko`rinishda edi: barshchina va hashar. Barhchina sifatida villan
4
История средних веков. Под ред. С.П.Карпова. част ИИ М. МГУ. 2022
10

haftada uch yoki undan ortiq kun manor xo`jaligida ishlab bеrish majburiyati edi.
Mahsulot obrogi ham to’lagan.
Hashar esa qo`shimcha majburiyat turi bo`lib, uni xohlagan vaqtida talab qilishar
edi. Yuqoridagi soliqlardan ikkinchisi, ayniqsa malol kеladigan bo`lib, uni villanlar
oila a'zolari bilan birgalikda (qo`y qirqish, g`allani o`rish pallalarida) bajarar edilar.
Shuningdеk, villanlar qizlarini erga bеrsalar «nikoh boji» dеb atalgan to`lov
to`lardilar. Dеhqonlar bundan tashqari chеrkovlarga ham «o`limdan kеyingi yig`im»
dеb atalgan soliq to`lar edilar. Shu yеrda Angliya tarixiga xos bo`lgan bir xususiyatni
alohida ko`rsatib o`tish joizdir. Krеpostnoy dеhqonlarning ahvolini og`irlashtirishga
va ularni fеodal mulk egasiga yanada ko`proq bo`ysindirishga qaratilgan
qonunlarning ko`plab paydo bo`lishiga qaramasdan, fеodal va villan o`rtasidagi
munosabatlarda qadimgi an'analarning saqlanish ta'sirining kuchliligi vaziyatni
qisman yumshatib turadigan vosita bo`lib turardi.
«Dahshatli Sud kitobi»da bordariylar, y’ani 6-15 akr yerga ega qaram dehqonlar,
va 2-3 akr yerga ega kotterlar ko’rsatiladi. Kotterlar ko’pincha temirchilik, ustochilik
ishlarini qo’shimcha ish sifatida bajarganlar, keyinchalik ular batraklarga aylanishgan.
Ularning yеrlari umumiy jamoa yеr maydoni tarkibiga kirmagan. Bu toifadagi
dеhqonlarning ko`pchiligi krеpostnoy dеb hisoblansada, ammo ularning erkinlik
huquqlari ko`proq saqlanib qolgan va ular fеodal manori bilan chambarchas bog`lanib
kеtmaganlar. Ko`pchiligi bir hunarmandchilik turi bilan mashg`ul bo`lgan bordariylar
va kottarlar lordlarining xo`jaligida bеvosita ishlab bеrmasdan, ularga o`zlari yasagan
biror hunarmandchilik buyumi bilan obrok to`lab turganlar. Bunday majburiyatlar
to`la qullik (qaramlik) hisoblanmagan. Chunki ular monarxning amaldori nazoratidan
chеtda bo`lganlar. Qaram dehqonlarning oxirgi kategoriyasini servlar tashkil qilgan.
Servlar yerga, mulkka ega bo’lmay, eng og’ir ishlarni bajarganlar.
Erkin dehqonlar qatlami Angliyada istilodan keyin ham saqlanib qoladi, lekin
ularning salmog’i qisqarib, huquqiy holati yomonlashadi. Erkin kishilar – frigoldеrlar
11

soni asosan mamlakatning sharqiy rayonlarida va sharqiy-markaziy grafliklarda ko`p
bo`lgan (bu hudud qadimda «Daniya huquqi viloyati» dеb yuritilgan. Shimoli-sharqiy
Angliyada, daniyaliklar o`rnashgan mintaqada erkin dеhqonlar («erkin kishilar») hali
juda ko`p edi. Skandinaviyaliklar jamiyatining ancha kеch taraqqiy qilishi, sharqiy
Angliyadagi daniyalik-skandinaviyalik aholida urug`chilik elеmеntlarining saqlanib
qolishi natijasida shunday hol yuz bеrdiki, hatto janubiy-sharqdagi angl-saks
dеhqonlari ilgarigi erkinlik va mustaqilligidan butunlay mahrum bo`lgan bir vaqtda
ham «daniyaliklar mintaqasi»dagi dеhqonlar o`z mustaqilligini bir muncha saqlab
qolishgan edi. Qishloqlarda erkin dehqonlarning saqlanib qolganligi o’rta asrlarda
Angliya agrar taraqqiyotning o`ziga xos xususiyati hisoblanadi. Erkin dehqon lordga
ozroq pul rentasi to’lab, ba’zi majburiyatlarni o’tagan, lord yurisdiktsiyasiga
bo’ysungan, lekin yerga biriktirilmagan va huquqiy jihatdan erkin hisoblangan. Bu
davrda qullar tabaqasi yo`qolib borayotgan edi. Ulardan asosan qirol saroyida, lordlar
uylarida xizmatchi, molboqar va yеr haydovchi sifatida foydalanar edilar. 1200 yillar
atrofida Angliyada qullar villanlar va kottariylar safiga singib kеtadi.
XIII asrda Angliyada qishloq xo’jaligi intensiv rivojlanadi, uch dalali almashlab
ekish keng tarqaladi. Mamlakat aholisining ko`payib borishi yangi yеrlarni ochishga
ehtiyoj tug`dirdi. O’rmonlarni tozalash Normandlar manzilgohlari. XI-XII asrlar.22
va botqoqliklarni quritib, haydaladigan yerlarni ko’paytiradilar. Flandriya va Italiyada
Angliya yungiga ehtiyoj kuchayishi tufayli chorvachilik rivojlanib bordi( ayniqsa
qo’ychilik.) XIII asrda shaharlar aholisining ko’payishi tufayli qishloq xo’galik
mahsulotlariga, ayniqsa g’allaga talab oshadi. Natijada feodal va dehqon xo’jaliklari
bozor munosabatlariga keng kirib boradi.
XII asr oxiri-XIII asrda muntazam ichki iqtisodiy aloqalar mustahkamlanadi.
XIII asrda ichki milliy bozor yaratilib, London uning markaziga aylanadi. Qishloq
xo’jaligi bilan shug’ullanuvchi hududlarning erta ma’lum bir mahsulotga
ixtisoslashuvi mamlakat ichida savdo munosabatlarining erta rivojlanishiga yordam
12

beradi. Janubiy, Markaziy, Sharqiy Angliya – g’alla, Shimol va G’arbiy hududlarda
chorva mahsulotlari va yung etishtirgan. Tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi
xo’jalikning barshchina-krepostnoylik tizimini yemirib, ko’plab xo’jaliklarda pul
rentasiga o’tiladi. Bazi pomest`elarda yerga ishlash uchun kotterlar va batraklarning
yollanma mehnatidan foydalanilgan. Yirik pomest`elarda, ayniqsa cherkov
votchinalarida bozor munosabatlari ta`sirida domenlar kengaytirilgan, barshchina–
krepostnoylik tartiblari mustahkamlangan. Ko’proq qishloq xo’jalik mahsulotlari
yetishtirish uchun jamoa yerlari, o’rmonlarni tozalash evaziga domen yеrlarni
kengaytirganlar.
XIII asrda pul rentasi tarqalishiga qaramasdan xo’jalikning barshchina
krepostnoylik tartiblari muhim o’rin tutgan. Tovar- pul munosabatlari ta`siri ostida
yirik va mayda feodallar o’rtasidagi farq XIII asrda yana ham keskinlashadi. Endi farq
fеodalning daromadi yoki yer miqdori bilan emas, balki xo’jalik faoliyati va siyosiy
pozitsiyasi bilan belgilanadi. XIII asrda tovar - pul munosabatlariga ritsarlar qizg’in
kirib boradilar. Ularning xo’jaligida pul rentasiga o’tilib, yollanma mehnatdan
foydalanilgan. Ritsarlar harbiy ishlardan xo’jalik ishlariga o’tadilar. Ichki bozorni
rivojlanishidan, qirol to’lovlarini qisqartirishdan va yirik feodallarning huquqini
cheklashdan, davlatning markazlashuvidan manfaatdorlik ularni shaharliklar va erkin
dehqonlarning yuqori tabaqasi bilan yaqinlashtiradi. Shunga ko’ra Angliyada
feodallar sinfi Frantsiyadagi va Germaniyadagi kabi yopiq toifaga aylanmaydi. Har
bir erkin yer egasi 20 – 40 funt yillik daromadi bo’lsa, ritsar unvonini qabul qilib
dvoryanlar qatoriga qo’shilish mumkin bo`lgan. Baronlar barshchina usulini va
toifaviy imtiyozlarni saqlab qolishga harakat qilganlar.
Angliyada hunarmandchilik va savdo markazi sifatida shaharlar X– XI asrlarda
paydo bo’ladi. Ammo eng qadimgi shaharlar Rim impеriyasi hukmronligi yillarida
harbiy istеhkom va lagеrlar ko`rinishida paydo bo`lgan edi. Masalan: Kolchеstеr,
Manchеstеr, Vinchеstеr, Rotchеstеr. So`nggi Rim impеriyasi yillarida Gеorg Vеbеr
13

ma'lumotiga ko`ra, Britaniyada 28 ta shahar bo`lgan. Biroq bu shaharlarning
ko`pchiligi anglo - saksonlar istilosi davrida vayron qilingan edi. 5
«Dahshatli sud kitobi» ma'lumotlariga ko`ra Angliyaning 1,5 mln. aholisining
5% ning shaharlarda yashaganligi Angliyaning qishloq xo`jalik mamlakati bo`lib
qolavеrganligini ko`rsatadi. Mavjud 80 dan ortiq shahar aholisi dеhqonchilik bilan
shug`ullanib, qishloqlardan istеhkomlari va hokimlari bilan farq qilar edilar.
Hunarmandchilik asosan, London, Boston va York shaharlarida rivojlangan edi.
Vilgеlm hukmronligi davrida mamlakat hududini normandlar uslubida qurilgan
to`rtburchak ko`rinishdagi qal'alar bosib kеtdi. Normandlar istilosi davrida, XI – XII
asrlarda Angliya va Normandiyaning xo’jalik va savdo aloqalari rivojlanishi shaharlar
yuksalishiga yordam beradi. Angliya savdogarlarining Normandiya, Flandriya bilan
savdo imkoniyatiga keng yo’l ochiladi. Flandriyaga angliyaliklar yung, qalay,
qo’rg’oshin kеltirib sotganlar. Mamlakatning siyosiy va iqtisodiy markaziga aylangan
Londonning ahamiyati ortadi.
XII asrga kеlib, ya'ni normandlar istilosidan kеyin London shahri mamlakatning
poytaxtiga aylangan edi. Vinchester, Boston, Stamford,York yarmarkalarida
Flandriya, Germaniya, Italiya va boshqa mamlakatlardan kеlgan savdogarlarni ham
uchratish mumkin edi. Normandlar hukmronligi o`rnatilib, Angliyaning qit'a bilan
aloqasi kuchaygandan so`ng, bu yеrda savdo jadal sur'atlar bilan taraqqiy eta boshladi,
yarmarkalar ko`plab tashkil etildi. XI asrda shaharlar soni 80 ta bo`lsa, XIII asr
o`rtalarida Angliya shaharlarining soni soni 166 taga еtdi. Shunga muvofiq shahar
aholisining soni ham ortib bordi: 1086 yildagi hisobga ko`ra, mamlakat barcha
aholisining 5% shaharlarda yashagan bo`lsa, 1377 yilga kеlib bu ko`rsatkich 12% ni
tashkil etdi. Bu vaqtga kеlib, London shahri aholisining soni 40 ming kishiga еtdi.
Shuningdеk, XIII asrda shaharlarning mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
hayotidagi ahamiyati ham oshib boradi. Shaharlarda boylik to’planib boradi, davlat
5
История средних веков. Под ред. З.В.Удалцовой и С.П.Карпова. 1-2 ч. М., Высшая школа. 2020.
14

solig’ining asosiy qismini ular to’lashgan. Shuning uchun qirol ular bilan
hisoblashishga majbur edilar. XIII asrda 200 ga yaqin shahar iqtisodiy va siyosiy
huquqlari ko’rsatilgan xartiyalarga ega ekanligi buning dalolatidir. Shaharliklar asta-
sеkin qirollik hokimiyatining siyosiy ittifoqchisi bo`lgan tabaqa sifatida shakllana
bordi.
I I.BOB. GENRIX II PLANTAGENET SIYOSIY HAYOTI VA ANGLIYA
1.1.Genrix II Plantagenet siyosiy hayoti
15

Genrix II 1133-yil 5-martda Fransiyaning Le-Man shahrida tug‘ilgan. U Jefri V
Plantagenet, graf Anju, Meyn va Turs va ingliz qiroli Genrix I ning qizi Matildaning
uch o'g'lining eng kattasi edi. U bolaligini Anjudagi
otasining saroyida o'tkazdi. U birinchi navbatda
Ruanda, so'ngra Anjers va Bristolda mukammal
ta'lim oldi. Qanday qilib to'ng'ich o'g'il otasining
qulog'iga merosxo'r bo'ldi. U onasi, Fathchi
Uilyamning nabirasi orqali Normandiya va Angliya
taxtiga da’vogarlik qilishi mumkin edi. 6
1135 yilda Genrix I vafotidan so'ng uning qizi
imperator Matilda ingliz tojini meros qilib olishi
kerak edi, ammo taxtni marhum qirolning jiyani Stiven Blois egallab oldi. Bu
Angliyada qirol Stiven va imperator Matilda tarafdorlari o'rtasida uzoq davom etgan
fuqarolar urushining boshlanishi edi. 1141 yil bahorida Matilda Angliya qirolichasi
etib saylanishiga va Londonni egallashga muvaffaq bo'ldi, ammo kuzda uning
qo'shinlari mag'lubiyatga uchradi va Angliyadagi hokimiyat yana Stivenga o'tdi.
Normandiyadagi harbiy harakatlar yanada muvaffaqiyatli rivojlandi: Jefri V
qo'shinlari gersoglikning ko'p qismini egallab olishdi. Bu davrda Genri onasi bilan
Bristolda edi, u Angliyadagi imperator tarafdorlari tomonidan nazorat qilinadigan
hududlarning markazi bo'lib xizmat qilgan. Bu erda yosh shahzoda uning ta'lim
olishida ishtirok etgan taniqli ingliz olimi va sayohatchisi Bath Adelard bilan
uchrashdi. 1144 yilda Jeffri Normandiya gertsogi deb e'lon qilindi va yosh merosxo'r
Normandiyaga qaytib keldi.
1147-yilda Genrixni Stivenga qarshi kurashni kuchaytirish uchun otasi yana
Angliyaga Angevin va Norman ritsarlarining kichik otryadiga yubordi. Qo'nishdan bir
necha oy o'tgach, Angliyadagi imperator partiyasining rahbari Glosterlik Robert vafot
6
Курбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т., Учпедгиз. 2022.
16

etdi. Knyazning qo'shinlari Krikleyd va Burtonda mag'lubiyatga uchradi va faqat
Normandiyaga qaytish uchun xarajatlarini to'lagan qirolning saxiyligi merosxo'rga
falokatdan qochish va qit'aga qaytish imkonini berdi. 1148 yil fevral oyida Matilda
Angliyani tark etdi.
1149-yilda ingliz tojiga erishish uchun yangi urinish bo'ldi. Genri Shimoliy
Angliyaga qo'ndi va Matildaning eng nufuzli tarafdorlari - Shotlandiya qiroli Devid I
va Chester grafi Ranulf de Gernon bilan aloqaga chiqdi. Karlaylda Shotlandiya qiroli
tomonidan ritsar unvoniga sazovor bo'lgan. Biroq, Yorkga uyushtirilgan qo'shma
hujum muvaffaqiyatsizlikka uchradi: Stiven Blois tezda katta qo'shin to'plashga va
Genrix va Devid otryadlari tomon harakat qilishga muvaffaq bo'ldi. Shahzoda
Glostershirga chekindi va u erda kuz davomida qirol Stivenning o'g'li Bulonlik
Evstasning tinimsiz reydlaridan o'zini himoya qildi. Uning yagona muvaffaqiyati
Devonga bostirib kirishi va Bridportni egallashi edi. 1150 yil yanvarda u
Normandiyaga qaytdi.
Normandiyaga qaytib kelgach, Genrix frantsuz qiroli Lui VII ning tajovuziga
duch keldi, u Veksinga da'vo qildi va Normandiyadagi Bulonlik Eustace
operatsiyalarini qo'llab-quvvatladi. Harbiy operatsiyalar Angevinlar uchun
muvaffaqiyatsiz bo'ldi. 1151 yil oxirida knyaz Hisor va Vexinning Norman qismi
konsessiyasi hisobiga sulh tuzdi. O'sha yili Jeffri Plantagenet vafot etdi va Genri
Anju, Turain va Meyn grafi va Normandiyaning yagona gersogi bo'ldi.
1152 yil may oyida Genrix Frantsiyaning janubi-g'arbiy qismidagi Poitoudan
Pireneygacha va Bordodan Overngacha va Muqaddas Rim imperiyasi chegaralarini
egallagan ulkan Akvitaniya gersogligining hukmdori bo'lgan Alienora Akvitaniyaga
uylandi. Ularning nikohi natijasida deyarli barcha g'arbiy Frantsiya Plantagenet
hukmronligi ostiga o'tdi, bu hudud va aholisi bo'yicha frantsuz qirolining o'zi nazorati
ostidagi yerlardan bir necha baravar ko'p.
17

Qit'ada katta mulkka ega bo'lgan Genri ingliz tojini zabt etishga urinishlarini
yangiladi. Bu vaqtga kelib, Stiven Bloisning pozitsiyasi Kenterberi arxiyepiskopi Rim
papasi Yevgeniy III bilan ziddiyat tufayli sezilarli darajada zaiflashdi. 1153 yilda
Plantagenet qo'shinlari Angliyaga tushdi. Tez orada u Malmesberini qo'lga kiritishga
muvaffaq bo'ldi va shu bilan O'rta Angliyaning g'arbiy qismi ustidan nazoratni
ta'minladi. Keyin gersog Gloster va Koventri orqali shimolga yo'l oldi va Uorvik,
Lester, Tutberi, Derbi va Bedfordni egalladi.
Shundan so'ng Genri Temza tomon burilib, qirol Stiven qo'shini tomonidan
qamal qilingan Uollingfordga yurish qildi. Bu vaqtga kelib, ingliz baronlari Stivenni
murosa zarurligiga ishontirishdi. Uollingfordda gertsog va qirol o'rtasida uchrashuv
bo'lib o'tdi va sulh shartlari kelishib olindi. Arxiyepiskop Teobald va Blois Genrix
vositachiligida Vestminster shartnomasining shartlari ishlab chiqilib, Angliyada uzoq
davom etgan fuqarolar urushi yakunlandi.
Ushbu kelishuvga ko'ra, Stiven Genrixni ingliz taxtining vorisi sifatida tan oldi
va u o'z navbatida qirolga sodiqlik qasamyodini qabul qildi va o'g'li Uilyamning yer
mulki daxlsizligini kafolatladi. 1154 yil boshida Oksfordda ingliz baronlari gertsogga
Angliya tojining vorisi sifatida hurmat ko'rsatdilar.
Stiven vafotidan keyin Genrix II Plantagenet 1154 yil 25 oktyabrda ingliz taxtiga
o'tirdi. Toj kiyish marosimi 1154-yil 19-dekabrda Vestminster abbatligida bo libʻ
o tdi.
ʻ
Genrix qiyin merosni oldi. Mamlakat so'nggi o'n yilliklarda ichki nizolardan
katta zarar ko'rdi. Qirol xorijlik yollanma askarlarni tarqatib yubordi, anarxiya davrida
baronlar tomonidan noqonuniy qurilgan qasrlarni vayron qildi, ko plab zodagonlarni
ʻ
Stiven va Matilda taqsimlagan yerlar va unvonlardan mahrum qildi, baronlik sudlarini
tugatdi.
18

1156 yilda Genrix II Nortumbriya va Kambriyani qo'rqoq Shotlandiya qiroli
Malkolm IVdan olib, Angliyaning shimoliy chegaralarini bobosi davriga qaytardi.
Malkolm vassal qasamyodini qabul qildi, ritsar unvoniga sazovor bo'ldi va
Xantingdon fiefini oldi. 1158 yilda Uels hukmdorlari vassalga aylandi. O'sha yili u
sakkiz yoshli o'g'li Gotfridni graf Britanining besh yoshli qiziga unashtirdi va unga
Gotfridni merosxo'ri qilish va'dasi evaziga yordam taklif qildi. Qisqa vaqt ichida u
ingliz tojining nufuzini misli ko‘rilmagan yuksaklikka ko‘tardi, ingliz yerlarida
tinchlik va osoyishtalik o‘rnatildi.
Angliyada tinchlik o'rnatilishi madaniyat, fan va ta'limning rivojlanishiga
yordam berdi. Normanlar Angliyani bosib olganidan keyin yuz yil ichida sakson va
norman an'analari asta-sekin birlashdi. Bu, ayniqsa, tilga tegishli edi. Bu vaqtga kelib,
o'rta ingliz tili allaqachon shakllangan bo'lib, umumiy ma'noda bir xil grammatikani
saqlab qolgan, lekin ko'plab frantsuzcha so'zlarni o'z ichiga olgan va ingliz tilidagi
adabiyotlar paydo bo'la boshlagan. Bunday tarixiy asarlar Uilyam Malmesberi
tomonidan "Ingliz qirollari tarixi" va Monmutlik Jefri tomonidan "Britaniyaliklar
tarixi" kabi yozilgan. Angliyada taniqli olimlar paydo bo'la boshladi. Adelard of Bath
keng sayohat qildi va arab an'analarida saqlanib qolgan qadimgi mualliflarning
asarlarini lotin tiliga tarjima qildi. Robert of Chester arab olimlarining asarlarini
tarjima qilib, evropaliklarni algebra, alkimyo va Qur'on bilan tanishtirdi. Fanning
rivojlanishiga Oksfordda universitet ochilishi yordam berdi.
Chegaralarni mustahkamlab, baronlarni tinchlantirgan Genri Stiven Blois
davrida juda ko'p mustaqillik va imtiyozlarga ega bo'lgan cherkov bilan masalalarni
hal qilishga kirishdi. Jumladan, ruhoniylar podshoh saroyiga bo‘ysunmagan, hatto
qotillik kabi og‘ir jinoyatlarda ham cherkov sudiga bo‘ysungan, bu esa ancha
yumshoqroq bo‘lgan. Qirol 1163 yilda masalani o'z foydasiga hal qilish umidida
o'zining do'sti va maslahatchisi Tomas Beketni Kenterberi arxiyepiskopi etib
tayinlaydi.
19

Biroq, taxtni egallab, Beket kutilmaganda o'z nuqtai nazarini o'zgartirdi va
qirolning do'stidan uning eng ashaddiy dushmaniga aylandi. Uzoq davom etgan
qarama-qarshilik davom etdi, uning davomida Bekket Frantsiyaga qochishga majbur
bo'ldi va Genri Papa Aleksandr III tomonidan deyarli chiqarib yuborildi. Bekket
1170-yilda, uning yo'qligida va uning xabarisiz o'g'li Genrixga toj kiygan
yepiskoplarni quvg'in qilganda sodir bo'ldi. Bundan xabar topib, o'sha paytda qit'ada
bo'lgan podshohning jahli chiqdi. To'rt ritsarlar Reginald Fits-Ours, Hugues de
Morville, William de Tracy va Richard le Breton darhol Angliyaga yo'l olishdi.
Vespers arafasida Kenterberi soboriga kiraverishda arxiyepiskop bilan uchrashib,
unga qirol huzuriga chiqishni buyurdilar va u rad qilgach, uni qurbongoh
zinapoyasida o'ldirishdi.
Sobor cherkovida arxiyepiskopning o'ldirilishi haqidagi xabar G'arbiy
cherkovning barcha xalqlarida katta taassurot qoldirdi. Cherkovdan chiqarib yuborish
tahdidi va Angliyaga taqiq qo'yish tahdidi ostida Genri Bibliyaga Beketni o'ldirishga
buyruq bermaganligi haqida qasam ichdi, cherkovga jiddiy yondashdi va salib
yurishida qatnashishga va'da berdi.
Irlandiya qirollari o'rtasidagi kelishmovchilikdan foydalanib, Genri 1171 yilda
Irlandiyaning to'rtta hududidan uchtasini qo'lga kiritdi va faqat Olsterni mustaqil
qoldirdi. Mahalliy hukmdorlar va ruhoniylardan sodiqlik qasamyodini qabul qilib, u
1172 yil 17 aprelda papa legitlari bilan uchrashish uchun orolni tark etdi. Qirol
ketganidan keyin inglizlar va irlandlar o'rtasidagi kurash davom etdi. Orolning g'arbiy
qismi qarshilik ko'rsatishda davom etdi.
Bu davrda Genrix II og'ir kasal bo'lib qoldi va o'z mulkini to'rt o'g'li o'rtasida
bo'lish to'g'risida vasiyat qildi. Kichik Genrix Angliya qiroli deb e'lon qilindi,
shuningdek, Normandiya, Anju va Menning Plantagenet merosxo'r erlariga hukmdor
etib tayinlandi. O'g'li Richard onasining meros mulkini - Akvitaniya va Gaskoni oldi.
Uchinchi o'g'li Jefri Brittani oldi - uning kelini Konstans Britanining merosi.
20

O'g'illarning faqat kenjasi Jon mahrum bo'ldi: u Morten okrugi va'da qilingan bo'lsa
ham, u hech qanday mulk olmadi.
Genrix II tuzalib ketdi va aka-ukalarning kuchi faqat nominal edi. Otalarining
qattiq vasiyligi ularga xalal berdi va natijada aka-uka Fransiya qiroli Lyudovik VII va
bir qancha feodallar bilan Angliya qiroliga qarshi koalitsiya tuzdi. Qo'zg'olon 1174
yilgacha davom etdi va Genrix II g'alabasi bilan yakunlandi. O‘g‘illari otasi bilan
yarashishga va qasamyod qilishga majbur bo‘ladi.
Tashqi muammolarni hal qilib, Genrix II ichki ishlar bilan shug'ullanadi. Qirollik
bosh sudyasi Richard de Lyusi nafaqaga chiqqanidan so‘ng qirol sud tizimini qayta
tashkil etishga qaror qildi va 1179-yil 10-aprelda Vindzorning Buyuk Kengashida
qirollik sud ishlarini yuritish uchun yangi tuzilmani taklif qildi. Angliya qirolligi
to'rtta sud okrugiga bo'lingan. Uchta tumanda har birida beshta sudya, to'rtinchisida
oltita sudya bor. Yepiskop bo'lib ishlagan adliyalar uchta tumanning boshiga, Ranulf
de Glenvil esa Shimoliy okrug boshlig'i etib tayinlandi. Shimoliy okrug sudyalari bir
vaqtning o'zida markaziy qirollik sudining a'zolari bo'lib xizmat qilishgan. Biroq, bu
o'zgarishlarning barchasi ingliz sudyalari orasida keng tarqalgan tarafkashlik va
endemik poraxo'rlik muammosini hal qilmadi va shuning uchun qirol o'z xodimlarini
muntazam ravishda yangilab turishi kerak edi.
Genri Plantagenetning mulk huquqlarini sud orqali himoya qilish sohasidagi
qonunchilik yangiliklari ham muhim ahamiyatga ega edi. "Yangi musodara qilish
to'g'risida" gi ayblov qoidalariga ko'ra, qirolning har qanday sub'ekti yer egaligidan
noqonuniy ravishda mahrum qilinganligi to'g'risida ariza bilan qirol sudiga murojaat
qilishi mumkin edi. Bunga javoban, da'vogar qirollik buyrug'ini olishi mumkin edi,
uning asosida qirollik sudyasi nizoli yerga egalik huquqi joylashgan hududda
yashovchi o'n ikki qonunga bo'ysunuvchi odamni yig'ib, qasamyod qilib, ulardan bilib
olishi kerak. yer haqiqatan ham arizachidan noqonuniy va nohaq olinganmi. Agar
hakamlar hay'ati bu faktni tasdiqlasa, da'vogar darhol o'z eriga qaytarilgan va yerni
21

noqonuniy olib qo'yishda aybdor bo'lgan shaxs qirol xazinasi foydasiga jarima bilan
jazolangan.
1183 yilda uning o'g'illari Genrix va Richard o'rtasida yangi janjal boshlandi, bu
vaqtda Genri Kichkina kutilmaganda vafot etdi. G'azablangan qirol o'zining eng
sevimli o'g'li Jonni merosxo'ri deb e'lon qildi. Richard Frantsiya qiroli Filipp II ga
yordam so'rab murojaat qildi va u Genrixdan barcha frantsuz mulklarini tortib
olayotganini e'lon qildi. Ingliz qiroli va uning qo'shini qit'aga o'tdi, ammo oxirgi urush
u uchun muvaffaqiyatsiz bo'ldi. Deyarli barcha o'rtoqlari, shu jumladan o'g'li Jon ham
uni tashlab ketishdi. Genri tinchlik o'rnatishga, Richardni merosxo'r sifatida tan
olishga va unga qarshi kurashgan barcha baronlarni kechirishga majbur bo'ladi.
2.2.Davlat hokimiyatini markazlashtirish. Genrix II ning islohotlari
Normand qirollarining faoliyati jamiyatning feodallashuvi chuqurlashganiga
qaramay, davlatning markazlashuviga va davlat birligini saqlashga yordam berdi.
Biroq, XII asr oxirigacha. markazlashtirish, asosan, ingliz-norman qirollarining
senyorlik, xususiy huquqlari hisobiga ta'minlangan va ularning feodal-ierarxik tuzum
va mahalliy cherkovning nufuzli rahbari sifatida harakat qilish qobiliyatiga bog'liq
edi. Tojning o'z sub'ektlariga nisbatan sud va fiskal huquqlari faqat yuqori senyorning
o'z vassallariga nisbatan huquqlari bo'lib, sodiqlik qasamyodiga asoslangan edi. 7
Shunga ko'ra, ularga norozi vassallar istalgan vaqtda e'tiroz bildirishi mumkin
edi. Buni tinimsiz XI-XII asrlar tasdiqlaydi. tojni senyorlik huquqlarini suiiste'mol
qilishda ayblab, baronlarning qo'zg'olonlari. Norman istilosi paytidan boshlab va XII
asr davomida. qirollar anglo-sakslarning azaliy urf-odatlari va erkinliklariga sodiq
ekanliklarini doimiy ravishda tasdiqlashga, baronlar va cherkovga “erkinlik
xartiyasi”ni berishga majbur bo'ldilar. Bu nizomlarda tinchlik, “yomon”larni yo‘q
7
История средних веков. (Под ред. С. П. Карпова. Издат – во Московского Университета). М., 2021.
22

qilish va eski, “adolatli” odatlarni qo‘llab-quvvatlash, tojning feodallar, cherkovlar va
shaharlarning imtiyoz va erkinliklarini hurmat qilish majburiyatlari to‘g‘risidagi
qoidalar mavjud edi. Biroq, XII asrning o'rtalaridan boshlab. qirol hokimiyatini feodal
odatlari va o'z qasamlari doirasida bog'lashga urinishlar davlat boshqaruvida
jamoatchilik tamoyillarini mustahkamlashga aylana boshladi.
XII asrning ikkinchi yarmigacha. Angliyada professional sud boshqaruvi mavjud
emas edi. Boshqaruv markazi - qirollik sudi (kuriya) - doimiy ravishda harakatlanib
turardi va uzoq vaqt davomida Angliyada yo'q edi, chunki qirol tez-tez Normandiyada
yashagan. Kengaytirilgan tarkibida qirollik kuriyasi qirolning bevosita vassallari va
atrofidagilar to'plami edi. Qirol yo'qligida Angliyani aslida bosh sudya - ruhoniy,
kanonik va rim huquqi bo'yicha mutaxassis boshqargan. Uning yordamchisi
kotibiyatni boshqaradigan kansler edi. Markaziy hukumatni mahalliy darajada
“sayohatchi” elchilar va mahalliy magnatlarning sheriflari ko‘rsatar edilar, ular
ko‘pincha markaz nazoratini tark etishardi. Ularning rahbarligi asosan qirol idorasidan
tojga ma'lum bo'lgan ayrim qonunbuzarliklarni bartaraf etish bo'yicha ko'rsatmalar
bilan ijro farmoyishlarini (yozuvlarini) yuborishga qisqartirildi. Sud ishlarining
aksariyati mahalliy (yuz yillik, okrug) assambleyalari va manoriya sudlari tomonidan
qo'shinlar va sud duellari kabi arxaik tartiblardan foydalangan holda hal qilindi.
Shunday qilib, qirollik adolati istisno edi va faqat mahalliy sudlarda adolat rad
etilganda yoki "qirollik marhamati" uchun maxsus murojaat qilingan taqdirda berilishi
mumkin edi. Tojning to'g'ridan-to'g'ri vassali bo'lgan bir baron fuqarolik ishi bo'yicha
shikoyat qilish uchun qirolni qidirib deyarli besh yil va katta miqdorda pul sarflagani
ma'lum.
Angliyada markazlashuvni qaytarib bo'lmaydigan qilishga imkon yaratgan
tojning imtiyozlarini mustahkamlash, davlat apparatini byurokratlashtirish va
professionallashtirish asosan Genrix 11 (1154-1189) faoliyati bilan bog'liq. Genrix II
ning tojning senyoriy huquqlari bilan bog'liq bo'lmagan umummilliy byurokratik
23

tizimini va sud tizimini yaratishga hissa qo'shgan islohotlarini taxminan uchta asosiy
yo'nalishga qisqartirish mumkin:
1) qirollik sudlovini tizimga kiritish va aniqroq tuzilmasini berish (jarayon
shakllarini takomillashtirish, an'anaviy va o'rta asr sudlari va doimiy faoliyat
yurituvchi markaziy sudlar bilan raqobatlashadigan qirollik sayyor sudyalar tizimini
yaratish);
2) militsiya tizimi va yollanma tamoyillari uyg'unligi asosida armiyani isloh
qilish;
3) aholiga soliq solishning yangi turlarini o'rnatish. Tojning sud, harbiy va
moliyaviy vakolatlarini mustahkamlash butun bir qator qirollik farmonlari bilan
rasmiylashtirildi - Buyuk, Klarendon (1166), Nortgempton (1176), "Qurollar
to'g'risida" assiz (1181) va boshqalar.
Genrix II tomonidan sud va ma'muriy tizimni qayta qurish jarayonida amaliyotda
vaqti-vaqti bilan qo'llaniladigan anglosakson, norman va cherkov institutlaridan
foydalanildi. - Ilk o'rta asrlarga xos bo'lgan Angliyada sayohatlarni boshqarish
amaliyoti yanada doimiy va tartibli xarakter kasb etdi. O'sha paytdan boshlab
Angliyada ekipaj kemalari faoliyati - qirollik sudyalarining tashrif buyurishi qat'iy
yo'lga qo'yilgan. Agar 1166 yilda okruglarni aylanib o'tish uchun atigi ikkita sudya
tayinlangan bo'lsa, 1176 yilda oltita aylanma okrug tashkil etilgan va sayyor sudyalar
soni ikki-uch o'nga etgan. Sayyor sudyalarni tayinlash umumiy sud aylanma yo'lini
boshlash uchun qirollik buyrug'i bilan amalga oshirildi. Xuddi shu buyruq bilan
sudyalarga favqulodda vakolatlar (nafaqat sud, balki ma'muriy, moliyaviy) ham
berilgan. Sud safari davomida tojga tegishli barcha da'volar saralanib, jinoyatchilar
hibsga olindi va mahalliy amaldorlarning suiiste'mollari tekshirildi.
Shu bilan birga, qirollik farmoyishlari tizimi takomillashtirilib, yerga oid nizolar
va huquqbuzarliklar bo‘yicha ishlarni tekshirishning alohida tartibi qonuniylashtirildi.
24

Bunday tartib barcha erkin odamlarga "imtiyoz" va "ne'mat" sifatida berilgan, faqat
qirollik sudlarida qo'llaniladi. Ushbu tartibni boshlash uchun qirollik kantsleriyasining
maxsus buyrug'ini sotib olish kerak edi - huquq buyrug'i (rignt varaqi), ularsiz qirol
sudlarida fuqarolik yoki jinoiy da'vo qo'zg'atilishi mumkin emas edi. Shundan so'ng,
tergovni sudyalar yoki sheriflar sudyalar yordamida - guvoh yoki prokuror sifatida
qasamyod qilgan yuz nafardan o'n ikki nafar to'la huquqli fuqarolar olib borishi kerak
edi. Tergovning bunday tartibi feodallar sudlaridagi qo'shinlar va sud dueli bilan
solishtirganda ishlarni ob'ektiv hal qilish uchun imkoniyat yaratdi. Asta-sekin
rivojlanib borayotgan qirol buyruqlari tizimi yerga egalik huquqiga da’volar bo‘yicha
manorial kuriya yurisdiktsiyasining cheklanishiga olib keldi. Huquqbuzarliklarga
kelsak, hatto villan ham qirollik sudiga jinoiy ish qo'zg'atishi mumkin edi. Sheriflar,
feodallarning huquqlaridan qat'i nazar, jinoyatchilarni ushlash va o'zaro javobgarlikka
rioya etilishini tekshirish uchun ularning mulkiga kirishlari mumkin edi.
Shunday qilib, XII asrning ikkinchi yarmida. Genrix 11 fuqarolik va jinoiy
ishlarda qirollik sudlovining maxsus mexanizmini yaratdi, bu esa qirol sudlarining
vakolatlarini oshirdi va yurisdiktsiyani kengaytirdi.
XII asr o'rtalaridan takomillashtirilgan sud jarayonlarining joriy etilishi
munosabati bilan. markaziy hokimiyatning oliy organi - qirollik kuriyasining
vakolatlari tuzilmasini tartibga solish mavjud. Funksiyaning ixtisoslashuvi va kuriya
tarkibida bir qancha alohida bo limlarning bo linishi jarayonida kantslerʻ ʻ
boshchiligidagi kantsleriya, qirolning markaziy (“shaxsiy”) sudi va g aznachilik
ʻ
nihoyat shakllandi. 1175 yildan beri doimiy ruhiy va dunyoviy sudyalar tayinlangan
va Vestminsterda doimiy yashash joyiga ega bo'lgan "shaxsiy" qirollik sudining bir
qismi sifatida umumiy da'volar sudi asta-sekin paydo bo'ladi. Bu sud podshoh
ishtirokisiz o'tirishi mumkin edi va u ko'chganida unga ergashishi shart emas edi.
Angliyaning “umumiy sudi”ni yaratishda umumiy da’volar sudi faoliyati hal qiluvchi
rol o‘ynadi.
25

Qirol hokimiyatining ingliz cherkovi bilan, dunyoviy va cherkov adolati
o'rtasidagi munosabatlarida vaziyat ancha murakkab edi. Normandlar istilosidan keyin
cherkov va dunyoviy sudlar ajratilib, cherkov sudlari barcha ma naviy va dunyoviyʼ
masalalarning bir qismini (nikoh, vasiyatnomalar va boshqalar) ko ra boshladilar.
ʻ
Biroq, qirol hukumati cherkov ustidan nazoratni saqlab qoldi. Normand qirollarining
o'zlari yepiskoplarni tayinladilar, Angliya va Normandiya uchun cherkov farmonlarini
chiqardilar va bo'sh yepiskopliklardan daromad oldilar. Biroq, Rimdagi papa
hokimiyati va katolik markazi o'sib borishi bilan ingliz toji tobora ko'proq cherkov
qarshiliklariga duch kela boshladi va Angliyadagi "cherkov erkinliklari" masalasi
kelajakdagi cherkov va dunyoviy hokimiyat o'rtasidagi keskin to'qnashuvlarning
sabablaridan biriga aylandi. 8
Genrix 1 davrida Normandiyada papa bilan konkordat tuzildi, unga ko'ra,
keyinchalik Germaniyada bo'lgani kabi, kanonlarning ma'naviy investitsiyasi papaga
o'tdi, dunyoviy sarmoya esa qirolda qoldi.
Genrix II mahalliy cherkovga tojning ta'sirini kuchaytirishga urinib, 1164 yilda
Klarendon konstitutsiyalarini chiqardi. Ularning fikricha, qirol cherkov sudlari
tomonidan ko‘rilgan ishlarda oliy sudya sifatida tan olingan. Cherkovni tayinlash
bo'yicha barcha nizolar qirol sudida hal qilinishi kerak edi. Qirollik yurisdiktsiyasi,
shuningdek, cherkov mulkini tekshirish, qarzlar bo'yicha da'volar, og'ir jinoyatlarda
ayblangan ruhoniylarga nisbatan hukm chiqarish va ijro etishda o'rnatildi.
Podshohning roziligisiz uning vassallari va amaldorlaridan hech biri chiqarib
yuborilishi mumkin emas edi. Qirolning dunyoviy investitsiya tamoyillari va uning
cherkov tomonidan oliy ma'naviy ierarxlarni saylashiga aralashish ehtimoli
tasdiqlandi. Biroq, papa va mahalliy ruhoniylarning kuchli bosimi ostida qirol ushbu
konstitutsiyalarning bir qator qoidalaridan voz kechishga majbur bo'ldi.
8
Кертман Л.Е. География истории и культура Англии. М., 2021.
26

Normandlar istilosidan keyin mahalliy boshqaruv tuzilmasi o zgarmadi.ʻ
Mamlakatning yuzlik va okruglarga bo linishi saqlanib qolgan. Sheriflar okruglarda
ʻ
qirol ma'muriyatining vakillari, yuzlab - ularning yordamchilari, sud ijrochilari
bo'lishdi. Sherif okrugdagi eng yuqori harbiy, moliyaviy va politsiya hokimiyatiga
ega edi, qirol kantsleri buyruqlarining asosiy ijrochisi edi.
Sheriflar o'zlarining ma'muriy va sud funktsiyalarini okruglar va yuzliklar
yig'ilishlari bilan yaqin hamkorlikda amalga oshirdilar, ularni chaqirdilar va
sessiyalarga raislik qildilar. Bu institutlar asta-sekin o'z mustaqilligini yo'qotib,
mahalliy darajada markaziy hukumatning quroliga aylangan bo'lsa-da, keyingi davrda
Angliyada qoldi. Fuqarolik da'volarining ko'pchiligi sud vakolatlaridan
chetlashtirilganiga qaramay, ularning roli jinoiy tergovda ishtirok etgan shaxslarni
(ayblov hay'ati) tayinlash munosabati bilan biroz oshdi. Jamiyatning qirollik
adliyasida ishtirok etishi ingliz mahalliy boshqaruv tizimining o‘ziga xos xususiyatiga
aylandi.
Genrix II ning harbiy islohoti harbiy xizmatni mamlakatning barcha erkin
aholisiga kengaytirishdan iborat edi: har qanday erkin - feodal, dehqon, shahar aholisi
o'zining mulkiy holatiga mos keladigan qurolga ega bo'lishi kerak edi. O'z jihozlariga
ega bo'lgan armiya shunga qaramay, davlat g'aznasi tomonidan qo'llab-quvvatlandi,
buning uchun tushumlar sezilarli darajada oshdi.
Avvalo, shaxsiy harbiy xizmatni “qalqon puli” to‘lash bilan almashtirish
qonuniylashtirildi, bu faqat feodallardan emas, hatto ozod bo‘lmaganlardan ham
undirila boshlandi. Bu chora qirolga yollangan ritsar militsiyasini saqlash
imkoniyatini ochdi. Feodallardan “qalqon pullari” va shaharlardan to g ridan-to g ri
ʻ ʻ ʻ ʻ
soliq (talya) undirish amaliyoti bilan bir qatorda, asta-sekin ko char mulk solig i ham
ʻ ʻ
o rnatildi.
ʻ
27

Genrix II ning harbiy va moliyaviy islohotlari qirolga sodiq qo'shinlar sonini
keskin ko'paytirishga va eng yirik feodallar tomonidan armiya rahbariyatiga putur
etkazishga, shuningdek, professional amaldorlarni saqlash uchun mablag' olishga
imkon berdi. Bundan tashqari, odil sudlovni amalga oshirish byudjetning juda foydali
moddasi bo'lib qoldi.
2.3.Angliyada parlamentning vujudga kelishi.
Papa bilan to'qnashuvdagi muvaffaqiyatsizlik mamlakatda qirolning obro'-
e'tiborini juda tushirib yubordi. Ioann va uning amaldorlari qo'llab kelgan har xil
ta'magirliklar, nohaq yig'imlar yig'ilishi va zo'ravonliklar qilinishi faqat baronlar va
yepiskoplar orasidagina emas, balki ritsarlar va shaharliklar orasida ham qirolga
qarshi norozilik tug'diradi. 1215 yilgi Hartiya 63 moddadan iborat katta siyosiy hujjat
edi. U lotin tilida tuzilgan edi. Hartiya asosan feodallar sinfining manfaatlarini ko'zda
tutuvchi ko'pdan-ko'p yon berishlar va imtiyozlarni o'z ichiga olgan edi. U baronlarga
va feodallarga o'z feodlarini meros qilib qoldirishni va «odatga ko'ra» mo''tadil
vassalik to'lovlari to'lashni ta'minlar edi. Ular uchun imtiyozli bo'lgan «Tenglar
sudi»ni topshirib ko'yildi. Tenglar sudining qonuniy hukmidan va mamlakat
qonunlaridan tashqari, Angliyada birorta erkin kishi qamoqqa olinmaydi, avaxtaga
qamalmaydi. Feodallar hujjati bo'lgan va avvalo yirik baronlarning manfaatlarini
ta'minlagan Buyuk erkinlik hartiyasi, har holda, progressiv ahamiyatga ega edi.
Hartiya baronlar ayrim gruppasining talabi bo'lmasdan, balki siyosiy markazlashish
printsipini endi rad etmagan, bu prinsip bilan hisoblashgan va davlatni idora qilishni
ma'lum darajada tartibga tushirishiga intilgan, umuman, feodal dvoryanlar barcha
toifasining ham talabi edi. 9
Buyuk erkinlik hartiyasining shaharliklar talabini hisobga olishi juda muhim
bo'ldi. Angliyadagi uchinchi toifa birinchi marta shu yerda siyosiy kuch sifatida
9
Ле Гофф. Цивилизация средневекового Запада. М., 2020.
28

maydonga chiqdiki, feodallar u bilan hisoblashishga majbur bo'ldilar. Buyuk qirollik
kengashi yoki hartiyada eslatib o'tilgan baronlar va ritsarlar parlamenti tez orada (shu
XIII asrda) ingliz parlamentiga aylandi. Bu parlamentda fransuzlarning General
shtatlaridagiga o'xshash qirollikda uchta toifaning vakillari bor edi.
XIII asr mobaynida Angliyada qishloq xo'jaligi ham, sanoat ham zo'r berib
taraqqiy etdi. Yerni ishlash takomillashdi, bu vaqtda agronomiyaga doir turli traktat
(ilmiy asar)larning bosilib chiqishi shuni ko'rsatadi. Ikki dalali tizim o'z o'rnini
ko'proq uch dalali tizimga bo'shatib beradi. Qoramol ko'proq urchitila boshlashi
munosabati bilan dalalarni go'nglash keng ko'llaniladigan bo'ldi. Angliyada ko'ychilik
ayniqsa ko'p rivojlana bordi. XII asrda Angliyada dehqonchilik sohasida erishilgan
yutuqlarni ana shu fakt ko'rsatib beradiki, bu asrda Angliyada Yevropa qit'asiga ko'p
g'alla olib ketilar edi.
Mamlakatdagi ishlab chiqarish kuchlarining umumiy o'sishi va uning
iqtisodining mustahkamlanishi sharoitida XIII asrda rivojlanib borayotgan feodal
jamiyatning ijtimoiy ziddiyatlari g'oyat keskinlashdi. Ziddiyatlarning bir yo'li
feodallar bilan dehqonlar o'rtasida bordi. Ingliz dehqonlari XIII asrdan boshlab og'ir
davrni boshidan kechirar edi. XIII asrda ingliz qishlog'ida asosiy siymo hisoblangan
villanlar turar joyiga biriktirilgan bo'lib, xaftalik barshchinani utashga majbur bo'lgan,
Lordga nikox solig'i va boshqa boshqa nohaq soliklar tulagan, uning sudiga
buysundirilgan tamomila krepostnoy kishi edi. XIII asrdagi ingliz dehqoni aslida
villangan emas, balki servga o'xshab ketardi. Ingliz yuristlari «rim huquqi»ni dalil
keltirib, villanlar Rim qulining bir turi deb ochiq-oydin fikr bildirgan edilar.
Dehqonlarning tez-tez qochishlari, butun jamoa dehqonlarining lord uchun
majburiyatlarni bajarishdan bosh tortishlari bejiz emas edi. XIII asrda Angliyadagi
ijtimoiy ziddiyatlarning boshqa bir yo'li bir tomondan, yirik feodallar, ya'ni lordlar,
yepiskoplar, yirik monastirlarning abbatlari o'rtasida yuz bergan bo'lsa, ikkinchisi-
29

mayda ritsarlar o'rtasida kelib chiqdi. Yuqorida aytib o'tilgan yirik feodallar
mamlakatdagi yerlarning ko'pchilik qismini eg'allab olgan edilar.
Bularning hammasi ritsarlar bilan shaharliklarning birgalikda siyosiy chiqishlar
qilish uchun sharoit yaratib berdi. XIII asrning ikkinchi yarmidagi siyosiy voqealar
xuddi shuni ko'rsatadi. Ioann Yersiz Buyuk erkinlik hartiyasini imzolar ekan,
haqiqatda uni bajarmoqchi emas edi. Ioann Yersizni o'zi ichgan qasamiga rioya qilish
majburiyatidan xalos etgan papa Innokentiy III ham qirol tomoniga o'tdi. Ioann
baronlar bilan yangi urushga tayyorlana boshladi ham, ammo urush harakatlari ayni
qizib turgan paytda qirol o'ldi. Uning vorisi kichik yoshli o'g'li Genrix III (1216-1272)
baronlar oligarxiyasi qo'lida uzoq vaqtgacha qirol bo'lib qoldi. Fransiyadan Angliyaga
kelgan qarindosh urug'lari va ularning do'stlarini ingliz baronlariga qarshi qilib
qo'ymoqchi bo'ldi. Bu esa ingliz baronlari o'rtasida qahr-g'azab uyg'otdi. Dastlabki
paytda baronlar ritsarlar bilan kelishib harakat qildilar. Ammo baronlar hokimiyatni
faqat o'zlari uchun bosib olishga intilayotganliklari, ritsarlar masalasida noaniq
va'dalar berish bilan cheklanayotganliklarini ritsarlar tezda payqadilar. Ular norozilik
bildirdilar. 10
Harakat keyinchalik shaharliklar va bir qancha joylarda dehqonlar, qisman
frigolderlar, qisman villanlar kelib qo'shildilar. Baronlar to'dasi bo'linib ketdi.
Demokratik elementlarning aktivligidan, xususan, boshlanib ketgan dehqonlar
harakatidan qo'rqib ketgan baronlarning ko'pchiligi tezda qirol tomoniga o'tdi. 1264
yil bahorida Simon qirolning tarafdorlari bo'lgan baronlarni yakson qilib, Genrix III ni
va uning katta o'g'li shahzoda Eduardni asir qilib oldi. 1265 yili boshida u keng
tarkibda parlament chaqirdi: parlamentga baron va yepiskoplardan tashqari,
ritsarlarning va shaharlarning vakillari taklif qilindi. Shunday qilib, fransuz General
shtatlariga o'xshash, Angliyada birinchi marta uch toifa vakillaridan iborat parlament
chaqirildi.
10
Левицкий Я. А. Город и феодализм в Англии. М., 2022.
30

Eduard I (1272-1307) 50-60 yillardagi «g'alayondan» katta saboq olgan hiyla
g'ayratli qirol edi. Ayni zamonda 1258-1265 yillardagi baronlar urushi mahalida o'rta
va quyi sinflarning harakatidan qo'rqib qolgan feodallar endi qirollik toj-taxt
tevaragida mustahkamrok zichlashdilar. Eduard I o'z mavkeini yanada kuchaytirish
uchun bir qancha istilochilik urushlari qildi. Eduard I Uelsni istilo qildi (1282) va
Shotlandiya bilan uzoq urush olib bordi. Shotlandiya bilan olib borilgan urush og'ir
bo'ldi. Urushni davom qildirish uchun yetarlicha mablag'i bo'lmagan qirol juda
mushkul bir ahvolga tushdi. 1295 yili qirolning o'zi umum toifaviy parlament
chaqirdi. Bu parlamentning tarkibi kelajakda ana shunday yig'ilishlar uchun namuna
bo'lganligidan, uni keyinchalik «namunali parlament» deb atadilar.
Fransiya bilan boshlanib ketgan Yuz yillik urush hukumatdan katta pullar talab
qildi. Pulga muhtoj bo'lgan qirol har safar parlamentga murojaat etib, undan
«subsidiya» yoki «ko'mak» so'rashga majbur bo'ldi. XIV asr ingliz parlamentining
huquqi ham asosan rasmiylashdi. 1343 yildan e'tiboran parlament ikki palataga
bo'lindi. Yuqori palata lordlar palatasi deb atalib, u ruhoniy lordlar, arxiyepiskoplar,
eng yirik monastirlarning abbatlari va dunyoviy lordlar (baronlar)dan iborat bo'lardi.
Umumpalatasi deb atalmish quyi palata grafliklarning vakillari bo'lgan ritsarlar va
shaharliklardan iborat bo'lardi.
XIV-XV asrlarda Angliyadagi shahar idorasi tobora ko'proq yopiq sex-oligarxiya
harakteriga ega bo'ldi. XIV asrdan boshlab ritsarlar grafliklardagi hokimiyatni o'z
qo'llariga kiritib olib, bu vaqtga kelganda endi bozor, savdo-sotiq bilan, ba'zan esa
sanoat bilan ham yaqindan bog'langan qishloq xo'jayinlariga aylangan edilar. XIV
asrning ikkinchi yarmidan boshlab tuzilgan murosaga keltiruvchi sudyalar degan
yangi mansab, ritsarlarning joylardagi siyosiy hokimiyatning ifodasi edi. Ritsarlar bu
mansabni bepul bajarar edi.
XIII asrning ikkinchi yarmida va xususan XIV asrda Angliya o'z iqtisodida yana
ancha katta siljishlarni boshidan kechirdi. Flandriya bilan va quruqlikdagi boshqa
31

mamlakatlar bilan olib borilgan qizg'in savdo-sotiq munosabatlari ingliz qishlog'ini
keng bozor aloqalariga tortdi. Angliya shaharlarning, avvalo Londonning o'zining
o'sishi, Fransiya shaharlaridagi singari qishloq xo'jaligining boshqa mahsulotlariga –
g'alla, go'sht, sut mahsulotlari, teri va hokazolarga bo'lgan talabni tobora oshirdi. Pul
xo'jaligining rivojlanishi Angliyadagi krepostnoy yer –mulkining – manorning
yemirilishiga sabab bo'ldi. Lordlar barshchinani pul obrogi bilan ayirboshlashni
foydaliroq deb bilardi. Bunday paytda ular o'zlariga qarashli yerlarni (domenlarni)
kam yerli dehqonlar orasidan chiqqan yollanma ishchilar mehnati bilan ishlaydigan
bo'ldilar. Ba'zi bir lordlar hech kanday xo'jalik yurgizmay, yillik pul rentasi olishni
afzal ko'rib, o'z domenlarini ijaraga berardilar.
Kommutatsiya XIII asrdayoq katta yutuqlarga erishdi. XIV asrning birinchi
yarmida bir qancha tumanlarda kommutatsiya barshchinani batamom siqib chiqardi.
Kommutatsiya birinchi galda eng badavlat dehqonlar uchun foydali edi. XIII asr
boshida o'rta hol dehqonlar kommutatsiyadan ko'pincha voz kechar edilar. Chunki
ularning pul topishlari qiyin edi. Vaqt o'tishi bilan, qishloqda pul miqdori ko'payishi
bilan o'rta hol dehqonlar ham kommutatsiya o'z ahvollarini yaxshilashishi bilib, unga
boshqacha nazar bilan qaraydigan bo'lishdi. Ammo lord belgilangan pul rentasining
g'oyat yuqori ekanligidan dehqonlar norozi edilar. Ba'zi bir grafliklarda, chunonchi,
Kent grafligida dehqonlar kam yerlikdan qattiq jafo chekar edilar. Lordlar bekor
yotgan yerlarni bosib olib va dehqonlarni foydalanib turgan yaylovlaridan siqib
chiqarib, jamoa o'tloqlarini qisqartirmoqda edi. Bularning hammasi dehqonlar
orasidagi norozilikning tobora kengroq o'sib borishiga sababchi bo'ldi.
1348 yilda Angliyada dahshatli vabo epidemiyasi (yuqumli kasallik) avj oldi,
zamondoshlar uni «qora o'lat» deb atashdi. Shu yuqumli kasallik natijasida mamlakat
aholisining qariyb to'rtdan uch qismi halok bo'ldi. Ishchi qo'llarning kamayishi
shaharning ham, qishloqning ham ahvoliga yomon ta'sir ko'rsatdi. Ishchi qo'llar ancha
32

qimmatlashdi. Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizlik munosabati bilan XIV asrning
60 – 70 yillaridagi Angliyaning ahvoli mushkullashdi.
Eduard III (1327-1377 yy.) hukumati 1349 yil chiqargan «Ishchi qonunlari
to`g`risida ordonans»ga ko’ra, har bir 12 yoshdan 60 yoshgacha bo’lgan erkak va ayol
o’z yeri va yashahs uchun boshqavositasi bo’lmasa, epidemiya tarqalishidan avvalgi
maosh bilan ish taklif qilgan kishiga yollanishga majbur edi. Bo’ysunmaslik yoki
muddatidan avval ketib qolish uchun qamoq jazosi qo’llanilgan. Ishga yollovchilar
ham yuqori maosh tayinlashsa, jarima to’laganlar. «Ishchi qonunlari to`g`risida
ordonans»da ishlamasdan tilamchilik va o`g`irlik qilib yurish taqiqlanadi. Hatto,
tilamchilarga sadaqa qilganlarga ham qamoq jazosi bеriladi.
XULOSA
Genrix II Angliya Qirolligining dastlabki tarixidagi juda muhim shaxsdir. U
Angliyani 35 yil boshqargan. Aynan uning davrida inglizlar Irlandiyani va boshqa
keng erlarni zabt etishdi, uning davrida katta islohotlar amalga oshirildi va mashhur
Tomas Beket qotilligi sodir bo'ldi. Uning yillarida yana ko'plab qiziqarli voqealar
sodir bo'ldi.
Dastlabki yillar. Genrix II Plantagenet Angliya qirolichasi Matildaning o'g'li
bo'lib, u o'z navbatida qirollik taxti uchun amakivachchasi Stivenga qarshi fuqarolar
urushi olib bordi. Bolaning otasi Geoffroy V timsolida Normandiya gertsogi va graf
Anju bo‘lgan. Bo‘lajak qirol 1133-yil 5-martda Le-Man shahrida tug‘ilgan. Akasi,
bo'lajak graf Anju Jeffroy VI bilan birga o'sgan yosh Genri yoshligidanoq siyosiy
janjallarni kuzatgan. Tug'ilganidan 2 yil o'tgach, o'sha paytdagi Angliya qiroli Genrix
I (shuningdek, Genrix II ning bobosi) vafot etdi va uning qizi Matilda tegishli
unvonni olish uchun Londonga jo'nadi. Ammo uning amakivachchasi Stiven Blois
taxtni egallab oldi va ingliz tojini egalladi. Bunga javoban Matilda qo'shin to'pladi va
33

eri bilan ittifoq tuzib, Angliya va Normandiyada Stiven Blois va uning o'g'liga qarshi
harbiy operatsiyalarni boshladi. 1141 yilda Matilda Londonni egallab, malika
bo'lishga muvaffaq bo'ldi. Ammo baxt uzoqqa cho'zilmadi: bir muncha vaqt o'tgach,
Stefan poytaxtni qaytarib oldi. Normandiyada Jefri V frontni yo'q qilishga va
Normandiyani o'ziga bo'ysundirishga muvaffaq bo'ldi va o'z gertsogi unvonini oldi.
Bu vaqt davomida Genri onasi bilan Bristolda yashadi, ammo shahar tahdid ostida
bo'lganida, u Normandiyaga ko'chib o'tdi. Ko'p o'tmay, etuk bo'lgan Genri Londonda
hokimiyatni qo'lga kiritish uchun muvaffaqiyatsiz urinishlarni boshladi. Bir qator
muvaffaqiyatsizliklardan so'ng u yo'qotishlarga duch keldi - otasi Jefri V vafot etdi,
shundan so'ng Genri Normandiya gertsogi, Anju grafi va boshqa bir qator
mintaqalarga aylandi. Frantsiyada katta mulkka ega bo'lgan yosh Genri frantsuz qiroli
Lui VII ning sobiq xotini Akvitaniyalik Eleonoraga uylandi va Akvitaniya gertsogi
bo'ldi. Endi Genri Angliyani zabt eta oldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Roger B. Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C. Naylor, Dahia Ibo
Shabaka " World history: patterns of interaction". McDougle Little, USA, 2022
2. Salimov Т . O’rta asrlar tarixi . – Toshkent , 2021 .
3. O’rta asrlar tarixi. V.P.Semenov. – T., “O’qituvchi”. 2021 .
4. История средних веков. Под ред. С.П.Карпова. част ИИ М. МГУ. 2022
5. История средних веков. Под ред. З.В.Удалцовой и С.П.Карпова. 1-2 ч.
М., Высшая школа. 2020 .
6. Курбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т.,
Учпедгиз. 2022 .
34

7. История средних веков. (Под ред. С. П. Карпова. Издат – во Московского
Университета). М., 2021 .
8. Кертман Л.Е. География истории и культура Англии. М., 2021 .
9. Ле Гофф. Цивилизация средневекового Запада. М., 2020 .
10. Левицкий Я. А. Город и феодализм в Англии. М., 2022 .
11. Нефёдов С. История средних веков. М., «Владос», 2021 .
12. Поляк Г.Б., Маркова А.Н. Всемирная история. М., «Вече», 2020 .
13. Фиц-Стефен Уильям. Описание благороднейшего города Лондона (Пер.
и ком-мент. H.A. Богодаровой) // Городская жизнь в средневековой Европе. М.,
2021 .
14. Шервуд Е.А. От англосаксов к англичанам. М., 2022 .
15. Til е ukulov S.T., Abdazimov A.A. O`rta asrlar tarixi. O`quv qo`llanma.
T.,2021 .
16. Qurbongaliy е va R. O`rta asrlar tarixi. O`quv m е todik qo`llanma. T.,
«O`qituvchi», 2021
35

35

Sotib olish