Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik malumotlarning ahamiyati - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	54.7KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik malumotlarning ahamiyati

Sotib olish

Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik malumotlarning ahamiyati
Mundarija:
Kirish
I bob. Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi
1.1.Yunon manbalari haqida
1.2.Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari
II bob. Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida
2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati
2.2. “Tarix” asarida yurtimiz tarixining yoritilishi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
O‘zbekiston Respublikasining moddiy va madaniy boyliklari tarixini
o‘rganishda o‘lkashunoslik fanining tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki
o‘lkahunoshlikning arxeologiyaga oid shahar qurilishi va me’morchilik
yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va toponomikaga oid
materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga oshiriladi. Tarixiy

yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar, jamiyatning rivojlanish
bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar, atoqli sarkardalar, yirik
davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan bog‘liq voqea joylari,
o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar manbalari asosida o‘rganiladi.
Shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari esa me’morchilik ansambllari,
tarixiy markazlar, mavzelar, maydonlar, ko‘chalar, shaharlar va boshqa aholi
yashaydigan joylarning qoldiqlari: harbiy, diniy, xalq me’morchiligi inshootlari,
monumental, tasviriy, amaliy dekorativ va boshqa turdagi san’at yodgorliklari,
markaziy va mahalliy davlat hokimiyati organlari davlat boshqaruv organlarining
turli xil yozma, chizma, kino, foto hujjatlari, tovush yozuvlari, qadimiy
qo‘lyozmalar, arxiv materiallari, folklor va musiqa yozuvlari nodir bosma
namunalaridan tashkil topgan. Ma’lumki, etnografik va toponomik materiallar
orqali esa xalq urf-odatlari moddiy va ma’naviy madaniyat, xalqlarning ertak,
folklor, mifologiyasi hamda joy nomlarining ilmiy jihatdan kelib chiqishi
o‘rganiladi. Yuqoridagi tarixiy yodgorliklardan tashqari, tarixiy, ilmiy jihatdan
qimmatga ega bo‘lgan obyektlar, muzeylarda saqlanayotgan eksponatlar va
ulardan o‘quv ta’lim-tarbiya ishlarida foydalanishga mo‘ljallangan uslubiy
materiallar ma’naviyat dars rejalaridan foydalanish muhim ahamiyatga ega. Bu
manbalarni o‘rganish va umumlashtirish, o‘lkashunoslik tadqiqotchilari, jamoat
o‘lkashunosligi va yosh tarixchilarga zarur ma’lumot bo‘lib xizmat qiladi. Tarixiy
o lkashunoslikʻ — mahalliy aholi tomonidan o z ona yurti hisoblangan muayyan ʻ
o lka, viloyat, shahar, tuman, qishloq va boshqalar hududlarning har tomonlama
ʻ
o rganilishi.
ʻ O lkashunoslik. tabiiy, ijtimoiy, madaniy, tarixiy va boshqalar ʻ
tadqiqotlar majmuidan iborat. O lkashunoslikda o lkaning tabiati, aholisi,
ʻ ʻ
xo jaligi, tarixi, madaniyati, arxeologiyasi, o lka namoyandalari
ʻ ʻ
o rganiladi.
ʻ O lkashunoslik kompleks va soha ʻ bo linadi. ʻ O’zbekistn Respublikasi
mustaqilligining o’tgan tarixan qisqa davr mobaynida Respublikamiz hayotining
barcha barcha jabhalarida ijobiy tub o’zgarishlar sodir bo’ldi. Hozirgi davrda
milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasi tanilayotgan bir paytda ajdodlarimiz
tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratilgan g`oyat ulkan, bebaho ma’naviy,

madaniy merosimizning, o’tmish tariximizni, qolaversa o’lkamizni rivojlantirish
borasidagi barcha chora – tadbirlar, o’zlikni anglash kabi masalalar, davlat siyosat
darajasida yechilishi lozim bo’lshgan g`oyat muhim vazifa qilib belgilandi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov tarixchi olimlar va
ziyolilar vakillari bilan uchrashuvdagi nutqida ham O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi fanlar akademyasi tarix
instuti faoliyatini takomillashtirish to’g`risida”gi qarorida tarixchi olimlar oldiga,
o’lkamiz tarixini, milliy davlatchilik va O’zbek xalqini kelib chiqish
(etnogenez)ni holisona yoritish xalqimizning ko’p asrlar qadimiy an’analarini boy
tarixiy – madaniy merosini o’rganish muhim vazifa qilib qo’yildi 1
.
Bugungi kunda o’z – o’zini anglab mustaqiligimiz mustahkamlanib
borayotgan bir damda, ona yurtining har bir farzandi uchun o’z tug`ilib o’sgan
Vatanini tarixini sevish, o’rganish, diliga jo etishdan ham muqaddasroq burch
bo’lmasa kerak O’lkamizni, vatanimizni tarixini yoritishda o’lkashunoslikning
salmog`i kattadir.Har bir xalq tarixini asrab avaylab keladi. Tarixi ne’matlar
bo’lmish merosdan kelajak sari ildam qadam bosish uchun kuch – quvvat oladi.
Xalq ozodligi, faravonligi uchun qurbon bo’lgan milliy qahramonlar jasorati,
millat ravnaqi uchun janbozlik qilgan ilm va fan sohiblarining faoliyati esa har bir
avlod uchun yo’lchi yulduz bo’lib xizmat qiladi . Zero, o’z tarixidan bexabar xalq
mazlum xalq, tarixi yolg`on bilan yozilgan xalq mahkum xalq, tarixini asragan va
bilgan xalq – qudratli va tenglar ichida teng xalqdir 2

_______________________
1
Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008.
2
Karimov I.A “ Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch” Toshkent 2008.
Kurs ishining maqsadi: O`lkamizning moddiy va madaniy
boyliklari tarixini o‘rganishda yunon davri moddiy va ma’daniy san’ati fanining
tutgan o‘rni nihoyatda katta. Chunki sanatshunoslikning arxeologiyaga oid shahar
qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va
toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga

oshiriladi. Ushbu kurs ishida biz vatanimiz tarixini xolisona yoritishda yunon
davr malumotlarida foydalanish orqali yoritib berishni maqsad qildik
Kurs ishining vazifalari:
 Mavzuga oid manbalarni tahlil qilish va umumlashtirish.
 Yunon malumotlarni taxlil qilish
 Fozila Sulaymonova tadqiqotlarini taxlil qilish
 Geradot asarlarida yurtimiz tarixida tutgan o`nini o’rganish.
Ob’ekti : Kushon davri manbalarini taxlil qilish.
P redmeti: . Dalvarzintepa yodgorligi
Tadqiqotning nazariy ahamiyati: Ushbu kurs ishining ahamiyati
o`lkamizning moddiy va madaniy boyliklari, tarixini o‘rganishda yunon
manbalarining tutgan o‘rnini taxlil qilish.. Yunon davr arxeologiyasiga oid
shahar qurilishi va me’morchilik yodgorliklari, yodgorlik hujjatlari elshunoslik va
toponomikaga oid materiallardan o‘rinli foydalanish orqali o‘rganish amalga
oshiriladi. Tarixiy yodgorliklarga insoniyat hayotidagi eng muhim voqealar,
jamiyatning rivojlanish bosqichlari, inqilobiy harakatlar bo‘lib o‘tgan joylar,
atoqli sarkardalar, yirik davlat fan va madaniyat arboblarining nomlari bilan
bog‘liq voqea joylari, o‘tmishdan bizga meros bo‘lgan qo‘lyozma asarlar
manbalari asosida o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, boblar , xulosa , adabiyotlar
ro‘yxati va ilovalar dan ibora t.
I bob Qadimgi yunon tarixchilari asarlarida yurtimiz tarixi
1.1.Yunon manbalari haqida…
Ko’hna tariximizni o’rganishda antik, ya’ni yunon va rim manbalari muhim
va nodir hisoblanadi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, antik mualliflarning birontasi
Markaziy Osiyo tarixiga oid alohida, maxsus asar yozmagan. Qolaversa, o’sha
zamonda «Markaziy Osiyo» degan jug’rofiy tushunchaning o’zi ham yo’q edi.

Ammo, yunon va rim tarixchilari o’zlarining boshqa mavzularga bag’ishlangan
asarlarida yo’l-yo’lakay qadimgi Markaziy Osiyoga doir jug’rofiy, tarixiy va
etnografik ma’lumotlar yozib qoldirganlar.Ellada va Rim mualliflari
ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir. Bu ma’lumotlarning asosiy qismi
tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan
olingan. Shu sababdan antik davr mualliflari axborotlarida ko’p noaniqliklar,
shubhali va munozarali ma’lumotlar mavjud. Ayrim hollarda biron-bir voqea turli
variantlarda bayon etiladi. Antik mualliflar asarlarida nomlari tilga olingan ayrim
jug’rofiy atamalar - daryolar, tog’lar, shahar va qishloqlarning qayerda
shaharlashganligini aniqlash ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Ularning ayrimlari
turli tortishuvlarga sababbo’lib, hozirgacha aniqlanmagan. Antik mualliflar
asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan
qorishib ketadi. Ellada va rim tarixchilarining Markaziy Osiyo haqidagi
ma’lumotlari uzun-yuluq bo’lib, ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro
bog’lanmagan. Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda Markaziy Osiyoda
istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri
maholdir. Shunday bo’lsa-da, antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy
tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi
tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak.Qadimgi Ellada va Rim
tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan, aniqrog’i, Ellada-fors
urushlari va Iskandar Makedonskiyning Ahamoniyla davlatiga qarshi hujumi
bilan bog’liqdir1.O’zbekistonning qadimgi va antik davrdagi tarixini o’rganishda
qadimgi Ellada va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarining asarlari muhim
manba bo’lib xizmat qiladi. Quyida ulardan ayrimlari haqida ma’lumotlarni
keltiramiz.Gerodot (mil. avv. 490-480 yillar o’rtasi – 425 y.) – yirik qomusiy
olim,tarix fanining “ota”si, asli Kichik Osiyoning Galikarnas shaharidan, 455-447
yillari Yevropa, Osiyo va Misr bo’ylab sayohat qilgan Gerodot Ellada va Sharq
mamlakatlari (Liviya, Misr, Assuriya, Vavilon,Eron va Skifiya)ning qadim
zamonlardan to mil. avv. 479 - yilgacha bo’lgan ijtimoiy-siyosiy hayotidan
hikoya qiluvchi 9 kitobdan iborat “Tarix” nomli asari bilan shuhrat topgan3. Bu

asar umumiy tarix yo’nalishida yozilgan birinchi kitob hisoblanadi. Shu tufayli
ham Gerodot , Sitseronnning (mil. avv. 106-43) so’zlari bilan aytganda, tarix
fanining “ota”si hisoblanadi.Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida
chuqur mulohaza yuritmasa ham, ularni to’g’ri bayon etishi, o’zga xalqlar va
mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan
ajralib turadi.Gerodotning asarida O’zbekistonning qadimiy xalqlari bo’lmish
agrippiylar,issedondar, massagetlar, daylar va saklar haqida, ularning turmushi ,
urf-odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli
ma’lumotlarni uchratamiz. Vatanimiz tarixini yoritgan ilk tarixiy asar - bu
Gerodotning “Tarix” asaridir. Bu asar yunon - fors urushlari tarixiga
bag’ishlangan. Lekin, muallif mazkur urushlargacha bo’lgan davrdagi Ellada,
Lidiya, Midiya va Ahamoniylar davlati tarixiga oid batafsil ma’lumotlar keltiradi.
“Tarix” keng qamrovli, serqirra va ayni paytda, yaxlit asar ekanligi tufayli uning
muallifi Gerodot haqli ravishda “Tarixning otasi” degan faxrli nomga sazovor
bo’ldi.Gerodot o’z asarini yozishda xilma-xil manbalardan foydalanadi,
jumladan,Eron, Skifiya, Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati chog’ida
yiqqan ma’lumotlarini keltiradi. U Markaziy Osiyoda bo’lmagan edi, lekin
Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqadi. Tadqiqotchilarning fikricha ,
Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida Ahamoniylar davlati zodagonlari bilan
suhbatlar qurib, Markaziy Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlarni yozib
olgan. Natijada uning ajdodlarimiz o’tmishi haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay
qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi. Gerodot Eron
Shohi Kir II ning massagetlar diyoriga qilgan hujumi, massagetlar malikasi
To’maris tomonidan tormor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni,
shuningdek, baqtriyaliklar, xorazmiylar, issedonlar, saklar haqida, ularning
turmushi, urfodatlari , harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar
keltiradi. Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligigi
va baland maqomi haqida yozadi. Bu ma’lumotlardan kelibchiqib, o’sha davrda
Markaziy Osiyo xalqlari hayotida matriarxat sarqitlari saqlanib qolganligini
taxmin etish mumkin. Gerodot bu xalqlarda kannibalizm xollari uchrashi haqida

ma’lumot beradi, urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib, uning
go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tanovvul qilishlarini
qayd etadi.Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik, baliq ovi va dehqonchilik
bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi. Doro I davrida Markaziy Osiyo xalqlari
Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib,
Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi.
Qadimgi tariximiz haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri
Ktesiy (mil. avv. V-IV asrlar) hisoblanadi. Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II
ning shaxsiy tabibi bo’lgan. Afsuski, Ktesiy asarlarining asl nusxasi bizgacha
yetib kelmagan. Uning asarlaridan olingan ayrim parchlar keyingi avlod
tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan. Gerodotdan farqli o’laroq, Ktesiy
faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas , balki ba’zi uydirma
ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan. Shu sababdan uning asarlaridan
foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir. Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning
Markaziy Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas.
Ktesiy o’z asarlarida birinchi marta Zoroastr (Zardusht) nomini tilga oladi. U
sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi. Zardusht podsho bo’lgan
emas, albatta. Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan
bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda, ya’ni Baqtriyada vujudga
kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvatlovchi dalillardan biridir. Ktesiy
Baqtriyaliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriyani tor-mor etishda
qatnashganligini ma’lum qiladi
Arrian Flaviy (95-175) – yirik Ellada yozuvchisi, tarixchisi va geograf
olimi,Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan. U “Iskandar haqida”,
“Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari” nomli
kitoblar muallifidir. O’zbekiston va Eronning qadimiy tarixini o’rganishda
Arrianning “Iskandarning hujumlari” nomli asari muhim ahamiyat kasb etadi.
Unda fotihning O’zbekiston, Eron hududlari va boshqa mamlakatlarga istilochilik
hujumlari tarixi batafsil bayon qilingan. Arrian o’z asarini yaratishda juda ko’p
tarixiy manbalardan foydalangan. Jumladan, Iskandarning saroy kundaliklaridan,

Iskandar hujumlarining guvohi va ishtirokchisi bo’lgan sarkardalar Ptolemey Lag
va Aristobulning esdaliklaridan keng foydalangan. Asar panegrizm - maddohlik
ruhida yozilgan – muallif Iskandar Zulqarnayn va uning faoliyatini ko’klarga
ko’tarib ulug’laydi. U ko’pgina qo’lyozma manbalar va rasmiy hujjatlar asosida
yozilgan bo’lib, mavzu bo’yicha muhim va asosiy manbalardan
hisoblanadi.Arrian mo’tabar manbalardan foydalanganliga, ularga tanqidiy
yondashganligi asarning ilmiy ahamiyatini yanada oshiradi.
Kvint Kurtsiy Ruf (mil. avv. I asrning oxiri – milodiy I asrning birinchi
yarmi) – mashhur Rim tarixchisi, Iskandar Zulqarnaynning Eron, Turon va
boshqa mamlakatlarga qilgan harbiy hujumlari haqida 10 kitobdan iborat “Buyuk
Iskandar tarixi” nomli asar yozib qoldirgan2. Muallif Ptolomey Lag va Iskandar
Zulqarnaynning safdoshlari Onesikrit va Kallisfenning xotira va asarlaridan keng
foydalangan. Rim tarixchisi Kvint Kurtsiy Rufning asari lotin tilida yozilgan
bo’lib, 10 kitobdan iborat , lekin uning dastlabki ikki kitobi bizgacha etib
kelmagan. Mutaxassislar Kvint Kurtsiy Rufning manbalarga tanqidiy
yondashmasligini, Iskandar hayoti bilan bog’liq voqealarni badiiylashtirganligani
ta’kidlaydilar. Kurtsiy ayrim hollarda fantastik syujetlarni to’qibchiqaradi, o’z
qahramoni Iskandarning ruhiy holatlarini ochib berishga intiladi. Muallif
tasvirlanayotgan voqealarni aniq sanasini keltirmaydi. Shu bilan birga u
Iskandarning real siymosini yaratishga harakat qiladi. Kvint Kurtsiy Rufning
talqinida Iskandar taqdir erkatoyi, o’ziga bino qo’ygan, bosqinchilik qonida
bo’lgan, Shafqatsiz, qasoskor, mard, tanti va bag’rikeng shaxs sifatida
gavdalanadi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan kamchiliklardan qat’iy nazar,
Kurtsiyning asari Markaziy Osiyo xalqlarining Iskandar Maqduniy davridagi
tarixiga oid boy ma’lumotlar beradi. Asardagi Baqtriya va So’g’diyonaning
tabiati va iqlim sharoitlari, Spitamen qo’zg’olonining tafsiloti va boshqa
ma’lumotlar diqqatga sazovordir.Yuqorida nomlari tilga olingan tarixchilardan
tashqari boshqa antik davr mualliflari ham qadimgi ajdodlarimiz hayoti haqida
ma’lumotlar yozib qoldirishgan. Jug’rofiya fanining “otasi” Strabon o’zining 17
kitobdan iborat “Geografiya” asarida Girkaniya , Parfiya, Baqtriya va

Marg’iyonaning tabiiy sharoitlari, shaharlari, ularga olib boradigan yo’llar, bu
yerdagi daryolar, budiyorda istiqomat qilgan xalqlar, ularning turmush tarzi, urf-
odatlari va e’tiqodlari to’g’risida e’tiborga loyiq ma’lumotlar keltiradi.Mazkur
asarlarda keltirilgan ma’lumotlar o’z xarakteriga ko’ra xilma-xildir.Ularning
ayrimlari uydirma ma’lumotlarga asoslangan bo’lsa, boshqalari ishonarli
manbalarga tayanadi. Shu sababli ulardan foydalangan paytda keltirilgan
ma’lumotlarni chuqur tanqidiy tahlil etish zarur.
1.2. Fozila Sulaymonova tadqiqotlarida yunon manbalari.
Markaziy Osiyo, jumladan Movarounnahrning qulay jug‘rofiy sharoiti,
tabiati, iqlimi mintaqada odamlarning uzoq o‘tmishda bu yerlarda o‘troqlashib,
chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganligini, tabiiy sharoitdan kelib
chiqib yerlarni sug‘orish usuli bilan hosilolganligini ko‘rsatadi. Bu esa mintaqada

madaniyatning ancha erta, bir necha ming yillar avval shakllanishi
ta’minlaganidan dalolatdir. Uning yorqin isboti so‘nggi o‘n yilliklarda
arxeologlar tomonidan ochilayotgan shahar vayronalari, moddiy madaniyat
qoldiqlari va ibtidoiy bo‘lsa-da, san’at asarlaridir.Hech qachon hech qaysi xalq,
elat boshqa xalqlardan uzilib qolgan, o‘z holicha yashagan emas, aks holda hech
qanday taraqqiyot bo‘lmagan bo‘lar edi. Eng qadimiy va antik davrlardauzoq
masofalarni ot-ulovda bosib o‘tish ancha mushkul bo‘lganvaqtlarda ajdodlarimiz
Misr, Bobil, Markaziy Gretsiya, Yunoniston kabi mintaqalar bilan aloqa
qilganlar. Ipak yo‘lining ko‘p qismi mamlakatimizdan o‘tishi hunarmandchilik,
savdo-sotiqning erta va keng rivojlanishiga olib keldi. Ajdodlarimiz shunchalik
ishchan va uddaburo bo‘lganlarki, Vizantiyaimperatorlariuzoq vaqtlarga qadar
o‘zlarining diplomatik va moliya ishlariga samarqandliklarni, umuman, vatanimiz
vakillarini jalb etganlar. Uzoq o‘tmishda Markaziy Osiyoda yashagan
xalqlarningyozuvlari — xorazm yozuvi, parfiya yozuvi, sug‘d yozuvi,
grekbaqtriya yozuvi, qadimgi turkiy yozuv bo‘lsa-da, bizgacha ularning yirik
namunalari saqlanib qolmagan. Hatto zardushtiylikning muqaddas kitobi
"Avesto"ning faqat uchdan bir qismigina bizgacha yetib kelgan.
Vatanimizninguzoq o‘tmishi haqidagi asosiy ma’lumotlarni arxeologiya 3
topilmalari, Yaqin Sharq mamlakatlarida qadimda yashagan xalqlardan qolgan
yozma yodgorliklar, qadimiy Gretsiya va Rim mualliflarining asarlaridan
topamiz. Bu o‘rinda Herodot, Ktesiy, Strabon, Arrian, Diodor va b. asarlari
beqiyos qimmatlidir. Afsuski, haligacha xalqlarimizning uzoq
o‘tmishini,ularning umum insoniy madaniyat rivojiga qanday hissa qo‘shganini
yorituvchi asarlar yaratilmadi. Ko‘p yillar davomida Toshkent Davlat
universitetida chet ellar adabiyotidan dars o‘tib, O‘zbekiston Fanlar akademiyasi
institutlarida tadqiqot olib borar ekanman, madaniyat, adabiyotdagi mushtaraklik
meni qiziqtirib keldi. Ammo ilmiy adabiyotda bu holatni yorituvchi asarlar yaqin
vaqtgacha yozilmagan. Borlari ham ko‘pincha yevropotsentrizm nuqtai
nazaridan, Sharq xalqlari, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini mensimaslik
nuqtai nazaridan fakt va voqealarni talqin qiladi. Hanuzgacha markaziy

shaharlarda bosmadan chiqqan asarlarda skif madaniyati, san’atining shakllanishi
va rivojida mintaqamiz xalqlarining roli inkor etiladi. Markaziy Osiyo
xalqlarining tarixi va madaniyati bir-biridan ajratilgan holda tadqiq etiladi
(Drevniye sivilizatsii, M., 1989 va hokazo). O‘rta asrlar degan ibora Uyg‘onish
davrida kelib chiqqan bo‘lib, ikki buyuk madaniyat, yorqin hayot antik davri va
Uyg‘onish davrining oralig‘i mudhish qoloqlik, diniy jaholat hukmron bo‘lgan
davr deb hisoblangan. Urta asrlar ham o‘z navbatida ilk va yetuk davrlarga
bo‘lingan, birinchisi Rim imperiyasi qulagan davrdan to XI-XSH asrgacha,
ikkinchisi XSH-X1U asrlardan to XVII asrgacha, ya’ni Ovrupo qit’asidagi
birinchi burjua inqilobigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Ovrupo
mamlakatlari tarixini bunday davrlashtirish so‘ngti vaqtlarda, 70-80 yillarda ro‘y
berdi. Avvallari Uyg‘onish davrigacha bo‘lgan davrlar o‘rta asrlar deb
hisoblangan.Ikkinchi jahon urushidan so‘nggi yillarda cherkov, monastir
arxivlarida, kutubxonalarda qadimiy qo‘lyozmalar topilgan. Ular asosan XSH-
X1U asrlarda yangicha fikrlovchi averroistchi olimlar tomonidan yaratilgan va
cherkov xodimlari ataylab buzgan asarlar nusxalari edi. Ma’lum bo‘ldiki, O‘rta
asrlarda hayot osoyishta bo‘lmagan, mafkuralar, g‘oyalar, diniy va e’tiqodlarning
keskin kurashi, diniy bid’atlar shakli ostida feodal tuzumi va uning mafkurasi
bo‘lmish isaviya diniga qarshi dahshatli kurash, janglar bo‘lib o‘tgan. Topilmalar
O‘rta 4 asrlar haqidagi tushunchani mutloq o‘zgartirib yubordi, tarixchi olimlar u
davr keskin ziddiyatlar, kurashlar davri bo‘lgan (V.I.Rutenburg, N.I.Konrad,
ML.Batkin, L.A.Kotelnikova, A.L.Gurvich, A.X.Gorfunkel, A.L.Yastrebitskaya,
M.T. D'Aliverni, YE.Jilson, K.Bost, A.Mayyer,M.Grabman, G.Ley va b.)
deydilar. Bu fikr umuman o‘rta asrlar emas, balki XI-XSH asrlardan keyingi,
ya’ni Sharq bilan aloqa o‘rnatilgan va bu aloqa ta’siri ostida Ovrupo xalqlari
ma’naviy hayotida o‘zgarishlar ro‘y bera boshlagan davrga taalluqli deb
hisoblayman. Undan avvalgi yetti-sakkiz asrni o‘z ichiga olgan davr haqiqatan
jaholat, zulmat, o‘ta qoloqlik davri bo‘lgani shubhasiz. Ispaniyada salkam sakkiz
asr davom etgan arablar hukmronligi, yarim orolda Sharq madaniyati, ilm-fan,
falsafa, badiiy adabiyotning rivojlanishi, xalifalikni tashkil etgan boshqa xalqlar,

ayniqsa Movarounnahr, Eronmadaniyatining arablar tomonidan o‘zlashtirilishi,
Ispaniyada esa yanada takomillashtirilishi (Ibn Ro‘shd) Ovrupoxalqlari, ayniqsa
Ispaniya bilan chegaradosh mamlakatlar uchun izsiz kechmadi. Aksincha, Garb
mamlakatlari xalqlari madaniyati shakllanishi va rivojiga turtki bo‘ldi. Ko‘p
olimlar USH-XSH asrlar oralig‘ida Afrika qirg‘oqlari va Pireney yarim orolidan
to Xitoy chegaralarigacha bo‘lgan mintaqada yaratilgan texnik, tabiat, tibbiyot,
astronomiya, matematika, falsafa fanlari yutuqlarini Ovrupo o‘zlashtirishi uchun
besh asrdan ortiq vaqt kerak bo‘ldi, deb tan oladilar. Bu haqda italyan
adabiyotining bilimdoni I.N.Golenshsev-Kutuzov fransuz olimi G.Quardi ("Arab
falsafasi o‘rta asr Ovruposida", Parij, 1847) asariga suyangan holda shunday
deydi: "Bag‘dodda Obbosiylar, Kordovada Umaviylar va Almoviylar saroyida
UI-XN asrlarda O‘rta Osiyoda musulmon matematik va mutafakkirlari bilan
bog‘liq bo‘lgan ajoyib olimlar maktablari faoliyat ko‘rsatdi. Ular ilm-fanning
yuksak rivojini ta’minladilar. Shunday qilib, Samarqanddan Toledogacha yaxlit
bir madaniy taraqqiyot yo‘li cho‘zildi. Ovrupo to XII asrgacha grek-arab
fanining chekka viloyati edi, xolos" .Ispaniyada shakllangan tarjimonlar maktabi
nafaqat "grek-arab fani"gina emas, balki Movarounnahr olimfaylasuflari
Muhammad Muso Xorazmiy, Forobiy, Farg‘oniy, Beruniy, Ibn Sino kabi o‘nlab
olimlarningasarlaridan ham G‘arbiy Ovruponi bahramand qildi. Sharq olimlari
merosini tarjima etish borasida Ovrupo mamlakatlarida mingga yaqin tarjimonlar
mehnat qildilar. 5 X1-X1U asrlarda Ovrupo xalqlari ziyolilari uchun arab til lni
bilish, Sharq madaniyati, ilm-fani, adabiyoti bilan yuz; ki bo‘lsa-da, tanish
bo‘lmoqlik shart hisoblangan. G‘arbiy Ovrupodagi birorta universitet, ayniqsa,
tibbiyot fakulteti arab fani va tilisiz faoliyat ko‘rishi g‘ayritabiiy bo‘lgan. Sharq
ilm-fani, falsafasi Ispaniyaga o‘z ta’sirini o‘tkazibgina qolmay, unga chegaradosh
Janubiy Fransiyaga, XIII asr o‘rtalarida esa Shartr universiteti, u tor-mor etilgach,
Parij universiteti olim va talabalariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi.Fransuz olimi
Gyuining fikricha, Ovrupoda XP-XSH asrlarda Sharq olimlari asarlari tarjimasi
bilan tanishgach, umuman Sharq va uning madaniyati bilan yaqinlashish ehtiyoji
tug‘iladi. "1311-1312 yillar Vena soborining qaroriga binoan Parij, Rim, Oksford,

Bolonya, Salomank universitetlarida sharq tillari kafedralari tashkil etiladi.
Maqsad Sharq fani xazinalaridan foydalanish edi. 1587 yili esa Fransiya koroli
Genrix Shning buyrug‘iga binoan Kollej de Fransda arab tili kafedrasi ochiladi
(XVI asr oxiriga kelib Sharq tillari institutiga aylanadi, u hozir ham mavjud-F.S)"
. Haqiqatan, Ovrupoda ilohiyot, isaviya dini ta’limoti emas, inson tajribasiga,
inson mafkurasiga asoslangan haqiqiy ilm-fanning, ratsionalistik
dunyoqarashning shakllanishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri sharq olimlari asarlari ta’siri
ostida ro‘y berdi. 1270 va 1277 yillari Parij yepiskopi e’lon qilgan qatag‘ondan
keyin lotin averroistchilari deb nom olgan Forobiy, Ibn Sino, Ibn Ro‘shd
ta’limotlarining tarafdorlari boshqa mamlakatlar, ayniqsa, Shimoliy Italiyadan
boshpana topadilar. XIII asr oxiri va XIV asr davomida Bolonya, Paduya, Genuya
kabi shaharlar universitetlari lotin averroizmi markaziga aylanadi. Sharq ta’siri
faqat ilm-fan, falsafadagina emas, adabiyotda ham ancha sezilarli bo‘lgan.
Ovrupoda dunyoviy mazmundagi adabiyot dastavval Ispaniyada, avval arab
tilida, keyincha mulamma (shiru shakar) turida shakllanadi. Bu she’rlar ko‘pincha
zajal va muvashshax janrlarida yaratilgan bo‘lib, ayniqsa zajal keng rivoj topgan.
Zajal ashula sifatida musiqa bilan ijro etilar, naqorati tinglovchilar ishtirokida
ko‘pchilik bo‘lib aytilgan. Bu janr shunchalik keng tarqalgan ediki, shahar va
qishloqlarda sayyoh truppalar tomonidan ispan, arab, yahudiylar orasidagina
emas, chegaradosh Fransiyada ham bijro etilgan va katta qiziqish bilan
tinglangan. Zajalning muvaffaqiyatidan mutasavvuflar (Ibn al-Arabiy) ham keng
foydalanganlar, ular zikr tushishlarda aynan shu janrni qo‘llaganlar. Sharq bilan
uchrashmaguncha Ovrupo mamlakatlari,hatto ilgor hisoblangan Fransiyada ham
yozma adabiyot din arboblari tomonidan diniy mazmunda, lotin tilida yaratilgan
asarlardan iborat bo‘lgan. XIII asrga kelib ilg‘or mamlakatlarda feodalizm tuzumi
shakllanib bitgan, ritsarlik o‘z mavqeini o‘rnatgan edi. Bu jarayon, ayniqsa,
Fransiyaning janubidagi Provansda erta boshlanadi. Sharq mamlakatlari bilan
savdo aloqalarining o‘rnatilishi, salb yurishlari, ayniqsa, arab Ispaniyasi ta’siri
ostida Fransuz feodal jamiyati hayotida katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. XUN-
XUSH asrlarda yashab ijod etgan ovrupolik olimlar milliy til va dunyoviy

mazmundagi eng qadimiy she’riyat— provansal she’riyati arab Ispaniyasida keng
tarqalgan she’riyat ta’siri ostida shakllangan degan fikrni olg‘a suradi. Bular
orasida eng ko‘zga ko‘ringanlari Huyye, "Original romanslar", 1693; Massiye,
"Fransuz poeziyasi tarixi", 1739; Quadrio "SHe’riyat tarixi", 1749; Andre,
"Adabiyot tarixi",1808; Sismondi, "Fransiya adabiyoti tarixi", 1814; Jengene,
"Italiya adabiyoti tarixi", 1811; Uarton, "Ingliz she’riyati tarixi", 1824 va
boshqalarda "Ovrupoda eng qadimiy deb tan olingan provans trubadurlari
she’riyati va sivilizatsiyasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri ispan arablari ta’siri ostida kelib
chiqdi" deyiladi. Sismondi esa salb yurishlari davriga baho berib, ayniqsa
"Provansda arab Ispaniyasi ta’siri ostida madaniyat, ilm-fan (Ibi Sino), falsafa
(Ibn Ro‘shd), trubadurlar she’riyati ayniqsa rivoj etgani" haqida yozadi. Olim
"arablar ta’siri Sitsiliya orqali ham kelgan" , degan fikrni ham bayon etadi. X1-XI
asrlarda Fransiyaning janubidagi Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan Provansda
Ovrupoda birinchi bo‘lib pul aloqalari, savdo, hunarmandchilik, madaniyat, ilm-
fan, san’at, adabiyot shakllanib, rivoj topadi, shaharlar obodbo‘lib, mavqei
oshadi. Ispaniyadan taklif etilgan arxitektorlar hashamatli binolar quradilar.
Haqiqiy ritsarlik ham dastavval Provansda shakllanadi Endilikda ritsarlarning
bilim darajasi kengayadi, qahramonlik, botirlik idealiga madaniyatlilik, saxiylik,
olijanoblik-; nazokatlilik, bilimdonlik, oshiqlik tushunchalari ham qo‘shiladi.
Dinda ham katta o‘zgarishlar ro‘y beradi. Islomdagi ismoiliilik ta’siri ostida
shakllangan katar bid’ati qit’alar oshib Janubiy Fransiya, Provansgacha borpb
yetadi va albigoychilik nomi ostida keng tarqaladi. Katarlar ta’limoti ismoilizm,
moniylik va zardushtiylik ta’limotlari ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, "Har bir
insonda Iso payg‘ambar tanasining zarrachasi bor, shuning uchun uni haqoratlab,
qiynab bo‘lmaydi" deydilar (bu o‘rinda zardushtiylarning" "har bir jonzod va
o‘simlikda quyosh zarrachasi bor" degan g‘oyasini eslaylik). XIII asrda Rim
papasi unga qarshisalb yurishi uyushtirib, boy shaharlar, zodagonlar qasrlarini
vayron qiladi, aholini qiradi. Ispaniyaga chegaradosh bo‘lgan boy o‘lka
vayronaga aylanadi. Ritsarlik g‘oyasi dastavval Provansda shakllanganidek ritsar
adabiyoti, asosan she’riyati ham shu o‘lkada shakllanadi. Endilikda maxsus

shoirlar paydo bo‘ladilar, asar tili, uslubiga katta ahamiyat beriladi, she’rda hech
qanday qo‘pol so‘zlar ishlatilmaydi. Provansda adabiy til ham shakllanadi.
Provans shoirlari trubadur yoki truver deb ataladilar.
II Geradotning “Tarix” asari muhim manba sifatida
2.1. Geradot asarlarining ilmiy ahamiyati
Gerodot buyuk asarining salmoqli qismini geografik va etnografik
ma’lumotlar tashkil etadi. U voqealar haqida gapiradi, lekin shu bilan birga
mamlakatlar, urf-odatlar, urf-odatlar, fuqarolik va diniy institutlarni tasvirlaydi -
bir so'z bilan aytganda, u erlar, xalqlar va shaharlar haqida ajoyib narsalarni

takrorlaydi. Furiesga ko'chirilishidan oldin Gerodot ko'p sayohat qilgan. Qiziqish
va shu bilan birga u juda erta o'ylab topgan insho uchun ko'proq geografik va
etnografik material to'plash istagi uni o'sha paytda ma'lum bo'lgan dunyoning turli
mamlakatlariga tashrif buyurishga undadi; Gerodot yunonlar yashaydigan eng
chekka hududlarni ko'rgan va butun Fors shohligi bo'ylab turli yo'nalishlarda
sayohat qilgan. Bu sayohatlarda u sezilarli qiyinchilik va xavf-xatarlarga duch
kelmadi va etarli boylik bilan sayohat qilish uchun vositalarga muhtoj emas edi.
Savdo munosabatlari natijasida O'rta yer dengizining barcha qirg'oqlariga yo'l
hamma uchun ochiq edi; shu bilan birga, Fors shohi Doroning buyrug'iga binoan,
forslarga bo'ysungan mintaqaning har bir fuqarosi bizning davrimizda bu
mamlakat bo'ylab sayohat qilishni xohlaydigan chet elliklarga qaraganda sayohat
qilishda ko'proq qulaylik va xavfsizlikka ega edi. Gerodot davrida istehkomlar va
qo'riqchilar tomonidan qo'riqlanadigan va sayohatchini har bir stantsiyada
boshpana bilan ta'minlagan qirollik harbiy yo'llari barcha viloyatlarni davlat
markazi - Suza bilan bog'lagan. Chet ellik, hokimiyatning ehtiyotkor nazorati
ostida bo'lsa ham, bu yo'llar bo'ylab xotirjam yurishi mumkin edi va hamma joyda
yashash va dam olish uchun zarur bo'lgan hamma narsani topdi.Gerodot o'z
asarida o'zining sayohatlarini tez-tez eslaydi, lekin faqat o'z hikoyasini qo'llab-
quvvatlab, u erda ko'rgan va eshitgan narsalariga ishora qiladi va sayohat vaqti va
usuli haqida hech narsa aytmaydi. Shu bois u qaysi yillarda va qanday tartibda
sayohat qilganini aniq aniqlay olmaymiz. Har holda, u o'zining tug'ilgan shahri
Galikarnas hali forslar hukmronligi ostida bo'lgan bir paytda, ya'ni miloddan
avvalgi 449 yilgacha Forsda edi; Gerodotning o'zi yordam bergan va
Galikarnassni forslar hukmronligidan ozod qilgan Ligdamid ag'darilganidan
so'ng, u endi Fors shohligiga sayohat qilishga jur'at eta olmadi. U Misrga bu
mamlakat ham forslar hukmronligi ostida bo lgan bir paytda, lekin 460—455-ʻ
yillarda davom etgan Inor qo zg olonidan keyin borgan; Gerodot Papremisdagi
ʻ ʻ
jang maydonini ko'rdi, u erda Inar Kserksning ukasi Axamanni mag'lub etdi.
Shuning uchun uning Misrga safari vaqti 455-449 yillar oralig'iga to'g'ri keladi. U
avvalroq Yuqori Osiyo provinsiyasiga sayohat qilgan edi, bu haqda uning

ishidagi bir ko'rsatmadan xulosa qilish mumkin.Ichki Osiyoda Gerodot, ehtimol,
Efesdan Sard orqali Suzaga olib boradigan qirollik yo'li bo'ylab otlangan; u bu
yo‘lning katta-kichikligini, uzunligini va tashqi ko‘rinishini shunday batafsil
tasvirlab beradiki, uni o‘zi ko‘rganiga ishonishi kerak (V, 52-v.). U Susagacha
yetib bordi va u yerdan shahardan besh mil uzoqlikda joylashgan Arderikku
qirollik mulkiga tashrif buyurdi, u erda Doro bir paytlar Eretriyaning asirligidagi
aholisini joylashtirdi (VI, 119). Gerodot tarix, mo''jizaviy binolar, axloq va kultga
juda qiziqqan Bobilda (I, 178 va s.), aftidan, u ancha vaqt yashagan. Sayyohimiz
poytaxt Ekbatanani ham ko‘rdi Midiya , saroy bilan Deyoka ; u ham Ossuriyaning
sobiq poytaxti Naynavo xarobalarida bo'lgan bo'lishi ehtimoli yuqori. Galisdan
oldin Gerodot Kichik Osiyo sohillarini juda yaxshi bilgan; shuning uchun u bu
joylarga ko'p marta tashrif buyurgan deb taxmin qilish mumkin.Gerodot
mo''jizalar mamlakati - Misrni alohida e'tibor bilan ko'rib chiqdi. Aftidan, u
dastlab Nil daryosining g‘arbiy tarmog‘ining og‘zida joylashgan mashhur
bandargoh bo‘lmish Kanobga yetib kelgan, so‘ngra Quyi Misrning turli
shaharlarida bo‘lgan: imtiyozli yunon savdo punkti Navkratis, so‘nggi Misr
shohlarining qarorgohi Sais, bu erda Gerodot Osirisning sirlariga kirishgan;
Isisning buyuk ibodatxonasi joylashgan Busiris va boshqalar.U Nil daryosining
toshqin paytida o rta va yuqori Misrga sayohat qilgan, buni Navkratisdanʻ
Memfisgacha bo lgan sayohatni ravshanlik bilan tasvirlashdan xulosa qilish
ʻ
mumkin. "Nil qirg'oqlardan toshib ketganda, deydi Gerodot (II, 97), Egey
dengizidagi orollar kabi atrofda faqat baland shaharlar ko'rinadi, chunki qolgan
hamma narsa suv ostida yashiringan. To‘kilmasin, hech kim daryoga bormaydi,
barcha kemalar tekislikka to‘kilgan suvga o‘tadi. Ayni paytda Navcratisdan
Memfisga jo'nab, siz piramidalar yonidan o'tishingiz kerak (Giza yaqinida,
Memfis shimoli-g'arbida). Ammo odatiy yo'l deltaning tepasiga va Kerkasor
shahriga boradi "va hokazo. Qadimgi shohlar shahri Memfisdan Gerodot Misr
haqida xabar bergan ma'lumotlarning ko'pini ruhoniylardan o'rgangan, u yaqin
atrofdagi shaharlarga tashrif buyurgan. piramidalar, eng kattasi Xeops piramidasi,
uning o'zi o'lchagan. U, shuningdek, Memfisdan 12 mil janubda joylashgan sun'iy

Merida ko'li qirg'og'ida edi, uning yonida labirint, 3000 xonali katta saroy,
o'zining "g'ayritabiiy mehnat" ni ifodalovchi bino bor edi. Gerodot Nil
daryosining yuqorisiga qarab, Elefantin shahriga etib keldi va shu tariqa Fors
podsholigining janubiy chegarasiga yetib keldi. Biroq, u Nil daryosining
manbalari haqida qanday qilib to'g'ri ma'lumot olishni xohlamasin, bu chegarani
kesib o'tishga jur'at eta olmadi, chunki bu chegaradan tashqarida chet ellik uning
xavfsizligiga ishonch hosil qila olmadi. Qaytish yo'lida Gerodot Memfisdan
sharqqa borib, Nil daryosidan Arab (Qizil) dengizi ko'rfaziga yotqizilgan Misr
shohi Nexo (Nexo) kanalidan o'tib, Misrning sharqiy chegarasiga - shaharga yetib
keldi. O'rta er dengizidagi pelusiy. U erdan, qirg'oq bo'ylab, u G'azoga, Falastinga
bordi va bu erda, ehtimol, kemaga o'tirdi va u erda Gerkules haqida ma'lumot
to'plash uchun Tirga ketdi.Bundan tashqari, Gerodot Liviyaning shimoliy
qirg'og'idagi Kirene ellin koloniyasiga, so'ngra Qora dengizga - qirg'oqlari yunon
koloniyalari bilan o'ralgan Pontusga maxsus sayohat qildi va natijada "noto'g'ri"
bo'lib qoldi. (Linos linos) "mehmondo'st" ga ( Konos eilenos - Pontus of
Euxinus). Frakiya Bosfori orqali Pontusga kirib, Gerodot butun dengizni aylanib
chiqishni xohlab, g'arbga yo'l oldi. U Bosfordan Istriya (Dunay) og ziga quruqʻ
yo l yoki kemada sayohat qilganmi – bu savol hozirgacha o z yechimini
ʻ ʻ
topmagan; faqat Gerodotning yo'lda Istriya og'zida joylashgan yunon koloniyalari
- Apolloniya, Messembriya va Istriyaga tashrif buyurgani ma'lum. U Istres
daryosini barcha daryolarning eng kattasi va eng kengi deb hisoblaydi; Istria
"butun Evropa bo'ylab oqadi va keltlardan kelib chiqadi" va Gerodot sanab o'tgan
ko'plab irmoqlarga ega (IV, 47-50). Istra shimolida, Qora dengiz va Kavkazda
skiflarning keng erlari joylashgan bo'lib, Gerodot bu sayohat davomida ayniqsa
ma'lumot to'plashga harakat qilgan. Skiflar qirg'oq bo'yidagi yunon shaharlari
bilan jonli aloqada bo'lib, ko'plab suv yo'llari bo'ylab o'zlarining boy
mamlakatlarining asarlarini bu erga olib kelishgan. Ularning ko'pchiligi yunon
shaharlarida tijorat maqsadlarida yashagan, boshqalari dengizga ichki
mamlakatlardan tovarlar olib kelishgan; Yunon savdogarlari atrofdagi
mamlakatlarga sayohat qildilar. Shunday qilib, Gerodot yunonlar va mahalliy

aholi bilan suhbatlar orqali bu mamlakatning xususiyatlari, bu ajoyib xalqning
odoblari, urf-odatlari va an'analari haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lishi
mumkin edi; ba’zan o‘zi ham qisqa muddatga turli joylarga, mamlakatning ichki
hududlariga borib turardi. Ko'rinishidan, Gerodot uzoq vaqt gullab-yashnayotgan
savdo shahridagi Olbiyada, Gipanis (Bug) og'zida yashagan va bu erda Tir
(Dnestr) va Borisfen (Dnepr) o'rtasidagi mamlakatlar haqida ma'lumot to'plagan.
Skifiyaning bu qismida ko'p joylar unga o'z kuzatishlaridan ma'lum; u bir necha
kun Bugda suzib yurdi. Olbiyadan Gerodot Tavrid yarim orolini (Qrim) aylanib
o'tib, Meotidaga (Azov dengizi), so'ngra Pontning sharqiy qirg'og'i bo'ylab
Kolxidaga bordi va u erdan Qora dengizning janubiy qirg'og'i bo'ylab Frakiya
Bosforiga qaytdi. .Qadimgi Rossiya va Ukraina uchun Gerodot qadimgi
tarixchilarning eng muhimi, Frantsiya uchun Yuliy Tsezar va Germaniya uchun
Tatsit kabi. Gerodot Qora dengizning ko'plab hududlarida bo'lib, bu mamlakat va
uning o'sha paytdagi aholisi: skiflar va sarmatlar haqida batafsil ma'lumot berdi.
Gerodot tomonidan tasvirlangan skif turar-joylaridagi qabristonlarda olib borilgan
qazishmalar uning Skifiya tasvirida aytib o'tgan madaniyatiga yaqinligini
ko'rsatadi.Yuqorida sanab o'tilgan mamlakatlardan tashqari, Gerodot Yunoniston
orollari va Gretsiya materikidagi barcha muhim shaharlar va qo'riqxonalarni
ziyorat qildi va ko'rib chiqdi; Gretsiyaning shimolida joylashgan Bolqon yarim
orolining erlari to'g'risida batafsil ma'lumot to'pladi va keyinchalik Fyurilarda
yashab, Italiyaning janubiga va Sitsiliyaga sayohat qildi, shuning uchun biz
ishonch bilan aytishimiz mumkinki, Gerodotdan oldin ham yunonlarning hech
biri. na o'z davrida bunchalik ko'p mamlakatlar va xalqlarni ko'rmagan va u kabi
keng geografik bilimga ega bo'lmagan. Uning sayohatlari natijalari uning buyuk
tarixiy asarini yaratgan asosiy material bo'lib xizmat qildi. Ammo bu buyuk
ishning rejasi unga tadqiqotining boshidayoq aniq taqdim etilgan deb taxmin qila
olmaymiz; balki u to‘plangan ma’lumotlarni bir qator tarixiy-geografik suratlar
shaklida tartibga solib, avvalo o‘zidan oldingi logograflar yo‘lidan bordi, deb
o‘ylash mumkin. Shunday qilib, Gerodot alohida "hikoya" (logoi) - fors, ossuriya,
misrlik, lidiya, skif yozgan va keyinchalik eng yuqori nuqtai nazarga erishib,

ularni yangi maqsadni hisobga olgan holda qayta ishlagan va qisman o'zining
buyuk asariga kiritgan. . Tarixshunoslik vazifalarini bunday yuksak darajada
tushunishga Gerodot Afinaga bir necha bor qilgan sayohatlari va bu shaharda
uzoq vaqt bo lishi natijasida erishgan; bu yerda, siyosiy jihatdan rivojlanganʻ
odamlar jamiyatida va Periklning buyuk intilishlari bilan bevosita tanishgan
holda, u yunon tarixining ruhiga chuqurroq kirib borishi mumkin edi.
Svida Gerodot haqidagi maqolasida tarixchimiz Galikarnassdan Samosga
qochib, u yerda ion shevasini egallab olgani va Fors shohi Kir va Lidiya
Kandavlusi davridan boshlab 9 ta kitobda “Tarix” asarini yozgani haqida xabar
beradi. Gerodot o'z asarini shu dastlabki yillarda allaqachon yozgan degan
taxminni biz ehtimollik deb qabul qila olmaymiz. Bundan xulosa qilish
mumkinki, u taxminan shu vaqt ichida yuqorida qayd etilgan ba'zi individual
tadqiqotlarni yozgan. U butun asarni qayta ishlashga kirishishdan oldin bunday
individual etyudlarni nashr etishi mumkin edi. Lukian o'zining "Gerodot yoki
Aation" nomli kichik inshosida Gerodot tezda shon-shuhrat qozonishni va o'z
asarlariga mashhur bo'lishni xohlab, o'z vatani Kariyadan Hellasga ketganini va u
erda Olimpiya o'yinlarida o'z asarini o'qiganini aytadi. barcha ellin davlatlaridan
to'plangan juda katta olomon oldida va shu qadar ma'qullanganki, uning to'qqizta
kitobi muzalar nomi bilan atalgan. Ammo biz bu voqeani tarixiy haqiqatga
unchalik ahamiyat bermagan ritorikning uydirmasi deb hisoblashimiz mumkin,
garchi u Gerodotning Olimpiya o‘yinlarida, katta yig‘in oldida, agar uning barcha
asarlarini bo‘lmasa ham, o‘qigan tarixiy haqiqatga asoslangan bo‘lishi mumkin.
keyin uning adabiy asarlarining ayrim qismlari. Boshqa qadimgi yozuvchilar
Gerodotning bunday o'qishlari haqida gapirishadi va bizda bunga shubha qilish
uchun hech qanday sabab yo'q. O'sha kunlarda sofistlar, shoirlar va rapsodalar
katta auditoriya oldida shu tarzda ijro etishdi; Gerodot asarlari mazmunan ham,
shaklan ham shunchalik qiziqarli va qiziqarli bo'lganki, ular juda ma'qullanishi
kerak edi.
Qadimgilar Afinada Gerodotning o'qilishi haqida ham gapirishadi, Evseviy
buni 446 yilga bog'laydi. So'nggi yozuvchilarning ba'zilari Gerodot Panathenay

bayramida jamoatda o'qigan deb taxmin qilishadi. Afina kengashi Anitaning
taklifiga binoan Gerodotni o'qiganligi uchun 10 ta talant sovg'asi bilan
taqdirlagani haqida bizda juda ehtimol xabar bor. Ushbu o'qish yoki Afinada
Fukididning (tarixchi) otasi Olorning uyidagi boshqa o'qish haqidagi hikoya,
shuningdek, Olimpiyada o'qish haqidagi hikoya bilan Fukidid bolasi haqidagi
kutilmagan voqea bog'langan. bu o'qishda hozir edi va zavqdan yig'lab yubordi va
shu bilan birga Gerodotga taqlid qilish istagidan. Shunda Gerodot bolaning
otasiga: “Olor, seni tabriklayman, o‘g‘ling bilimga ishtiyoq bilan yonmoqda”,
dedi. Bundan tashqari, ular Gerodotning Fibada o'qishi va u erdagi maktablarda
tarixni o'rganishni yo'lga qo'yish niyati haqida gapiradilar. Shubhasiz, Dion
Chrysostomos tomonidan uzatilgan anekdot keyinchalik Gerodotning Korinfda
paydo bo'lganligi va uning asarlari uchun mukofot talab qilganligi haqida o'ylab
topilgan, unda Korinf haqida yolg'on yo'q edi. Ammo Korinfliklar unga mukofot
berishdan bosh tortishdi va buning uchun u o'z tarixiga Fors urushlarida ishtirok
etishlari haqida ular uchun noqulay voqeani qo'shdi. (125-betga qarang).
Nihoyat Furyga joylashib, Gerodot sarson-sargardonlik paytida to plaganʻ
materiallarni qayta ishlay boshladi va bizgacha yetib kelgan “Tarix” (“Tarix”)
nomi bilan katta tarixiy asar yaratdi. Bu asarning asosiy mavzusi ellinlarning Fors
saltanatiga qarshi shonli kurashidir; shu bilan birga, Gerodot o'sha paytda juda
keng tarqalgan bo'lib, ellinlar va Osiyo xalqlari o'rtasidagi adovat qadim
zamonlardan beri mavjud bo'lganligiga ishonchini bildiradi. Gerodot fors
urushlarining buyuk dramasini aytib berar ekan, logograflar misolida ushbu
buyuk kurashda qatnashgan barcha xalqlar tarixini yetkazadi, ularning turmush
tarzi, urf-odatlari va e'tiqodlari haqida gapiradi, geografik va tabiiy-tarixiy
tavsifini beradi. ularning mamlakatlari, shuning uchun butun asar umumiy tarixga
o'xshash narsani ifodalaydi. Bu ishlarning barchasi, ehtimol, allaqachon
Iskandariya davrida, 9 ta kitobga bo'lingan, ularning har biri muzey nomi bilan
atalgan.
Gerodotning "Tarix" asari samimiy, yaxshilik va go'zallikka bo'lgan
muhabbat bilan sug'orilgan oddiy hikoya, yunonlarning ozodlik, jasorat, oqilona

tartib, aql-zakovat va kamtarona axloq sevgisi qanday qilib g'alaba qozonganligi
haqidagi quvonchli hikoyadir. Sharqning ko'p, ammo tartibsiz qo'shinlari.
Gerodotning butun hikoyasida yunon millati va sharq hayotining tabiati o'rtasida
qarama-qarshilik mavjud. Gerodotning "Tarixi" - bu ajoyib, hayratlanarli
voqealar haqidagi qiziqarli batafsil hikoya bo'lib, u o'zining qiziquvchan
vatandoshlariga juda yaxshi o'ylangan reja bo'yicha yo'l ochadi va ularga bir qator
yorqin, jozibali rasmlarni beradi. Uning qissasining ohangi mazmun bilan
mukammal uyg‘un bo‘lib, umuman olganda, Gerodot “Tarixi” ulug‘vor doston
xarakteriga ega.
GERODOTNING "TARIXI" NING QISQACHA MAZMUNI
Gerodotning "Tarix" asarini yozishda asosiy maqsadi - forslar bilan bo'lgan
urushlarning buyuk voqealari xotirasini avlodlar uchun saqlab qolish edi, shuning
uchun uning o'zi aytganidek, "yunonlar va varvarlarning o'zaro kurashlaridagi
jasoratlari. vaqt daryosida g‘oyib bo‘lmadi”. “Tarix”ning birinchi kitobi boshida
Gerodot, uning fikricha, Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi dushmanlik
munosabatlarining boshlanishiga xizmat qilgan afsonaviy voqealar - Io va
Yevropa, Medeya va Yelenaning o‘g‘irlanishi haqida qisqacha ma’lumot beradi;
keyin u yunonlar bilan birinchi bo'lib nohaqlik qilganini o'zi ham bilsa kerak -
Kichik Osiyo yunonlarini bo'ysundirgan Lidiya shohi Krez haqidagi hikoyaga
o'tadi. Krezning qilmishlari va taqdiri Gerodotning «Tarixi»da juda batafsil bayon
etilgan bo‘lib, bu rivoyatga nafaqat sobiq Lidiya shohlari va ularning ellin
shaharlari bilan urushlari tarixini epizodlar shaklida kiritishga asos bo‘ladi.
Kichik Osiyo, balki Afina tarixi Solon va Sparta davridan Likurg davridan to
Krez davrigacha. Shunday qilib, Gerodot yunonlarni Osiyo kuchlari tomonidan
birinchi qullikka aylantirganligi haqida gapirib, o'z vaqtida yordam va ozodlik
paydo bo'ladigan ellin davlatlariga ishora qiladi. Fors Kir Krezni mag'lub etib,
uning o'rnini egallaydi, shuning uchun tarixchining e'tibori o'sha paytdan boshlab,
asosan, yunonlarga qarshi dushmanlik harakatlarini davom ettirgan Fors
podshohligiga qaratiladi. Birinchidan, Gerodot Midiya podsholigi va Midiyani
bosqinchi Kirning yoshligi haqida hikoya qiladi; so‘ng o‘zining Bobilga (bu

shaharning yodgorliklari, aholisi va urf-odatlari haqida batafsil to‘xtalib o‘tiladi),
Kichik Osiyo yunonlariga va massagetlarga qarshi yurishlarini tasvirlaydi. Shu
bilan birga, Osiyo ellinlarining, shuningdek, qo'shni Likiya va Kariya
qabilalarining kelib chiqishi haqida ma'lumot beriladi.
"Tarix"ning ikkinchi kitobida Kambizning Misrni bosib olishi Gerodotga
bu mamlakatni batafsil tavsiflash uchun bahona beradi, bu uning uchun va uning
vatandoshlari uchun juda qiziq; Gerodot Misr aholisi, yodgorliklari, urf-odatlari,
urf-odatlari va diniy e'tiqodlari haqida ma'lumot beradi. Uchinchi kitobda
Gerodot Kambis, Soxta Mortis va Doro, shuningdek, Samos zolim Polikrat
haqidagi hikoyani davom ettiradi, uning qulashi bilan Fors hukmronligi
Yunoniston orollariga tarqala boshlaydi. Shunday qilib, biz Fors shohligining
Yevropa Gretsiyasiga qanchalik yaqinlashayotganini ko'ramiz; Doro
podshohlikka kirishi bilan joriy etilgan institutlar - butun qirollikning 20 ta
satraplikka bo'linishi va ular tomonidan to'langan soliqlarning o'tkazilishi bizga
ushbu qudratli mamlakatning maydoni va boyligi haqida tasavvur beradi.
Tarixning to'rtinchi kitobida Doroning Dunay bo'ylab va skiflarga qarshi yurishi
birinchi marta forslarni Evropaga olib keladi. Bu erda biz Shimoliy Yevropa,
ya'ni Skifiya va uning aholisining batafsil tavsifiga egamiz; Gerodotning o'sha
kitobida janubiy mamlakatlar haqida - Kirenaika va uning tarixi va qo'shni Liviya
qabilalari haqida yangiliklar bor, chunki Doroning skiflarga qarshi yurishi bilan
bir vaqtda Misrdagi forslar Liviyaga yurishga tayyorlanayotgan edi. Beshinchi
kitobda Frakiya va Makedoniyaning bir qismini skif yurishidan keyin qolgan
qo'shinlar tomonidan bosib olinishi va bir vaqtning o'zida boshlangan Ion
qo'zg'oloni haqida, bu ham skif yurishi sabab bo'lgan. Mileziyalik zolim
Aristagoraning yordam uchun Gretsiyaga safari Gerodotga Sparta va Afina
tarixini birinchi kitobda to'xtagan paytdan boshlab davom ettirishga, xususan,
afinaliklarning tez kuchayib borayotganini tasavvur qilish uchun bahona beradi.
Pisistratlarning quvib chiqarilishi, erkinlik, yangi kuch bilan birga his qildilar va
ular Ion dinini qo'llab-quvvatlab, Fors shohining g'azabiga duchor bo'lishdan
qo'rqmadilarmi / pa nomi = Nihoyat Furiesga joylashib, Gerodot uni qayta

ishlashga kirishdi. sarson-sargardonliklari davomida to‘plagan materiallar va
“Tarix” nomi bilan bizgacha yetib kelgan yirik tarixiy asar yaratgan. Ushbu
asarning asosiy mavzusi - ulug'vor maqola.
"Tarix" ning oltinchi kitobida Gerodot beparvolikni tinchlantirish haqida
gapiradi. Ion qo'zg'oloni , Mardoniusning Gretsiyaga muvaffaqiyatsiz yurishi
haqida; Fors urushlari arafasida yunon davlatlari o rtasida sodir bo lgan nizolarniʻ ʻ
batafsil tushuntirib beradi, so ngra marafon jangi bilan yakunlangan Datis va
ʻ
Artafern ekspeditsiyasi haqidagi hikoyani davom ettiradi. So‘ngra, “Tarix”ning
to‘qqizinchi kitobigacha, jumladan, so‘nggi buyuk voqealar hikoyasi o‘zining
tabiiy yo‘lidan chetga og‘may, o‘quvchining sabrsizligini qo‘zg‘atadigan o‘sha
sustlik bilan keng oqimda boradi. Gerodot Kserks tomonidan Yunonistonga
qarshi o'zining ulkan saltanatining turli tomonlaridan to'plangan barcha
qabilalarni, ularning kelib chiqishini, qurollarini juda batafsil tasvirlab beradi. Bu
dahshatli omma asta-sekin Yunonistonga yaqinlashmoqda, uning davlatlari o'zaro
tortishib, xavfni qaytarish uchun birlasha olmaydilar; Dastlabki janglar Termopila
va Artemisiyada bo lib o tadi, so ngra Salamis, Plateya va Mikaladagi yirik, hal
ʻ ʻ ʻ
qiluvchi janglar Yevropadan Osiyodan kelayotgan xavfni bartaraf qiladi va
Forsga qarshi hujumkor kurashning boshlanishi bo lib xizmat qiladi. Sestusning
ʻ
afinaliklar tomonidan bosib olinishi Gerodot tomonidan xabar qilingan urushning
so'nggi voqeasidir. Uning yozuvi to'liq tugamagan, ammo Gerodot Fors urushlari
tarixini oxirigacha, Cimonning o'limiga olib kelmoqchi emas deb o'ylaymiz. Ish
oxirigacha etkazilmagani, Kirning og'ziga aytilgan eng unumdor va eng boy
erlarda yashaydiganlar har doim ham eng jasur odamlar bo'lavermaydi, degan
ta'kiddan iborat.Shunday qilib, Gerodot “Tarixi” puxta o‘ylangan reja asosida
yozilgan. Bitta ip butun kompozitsiyadan o'tadi va u bog'laydi - ba'zan, bu
haqiqat, juda zaif - alohida, katta va kichik, uning qismlari; asosiy mavzu,
ayniqsa, birinchi kitoblarda ko'plab epizodlar bilan o'ralgan. Galikarnaslik
Dionisiy o'z vatandoshi haqida aytadiki, u Gomerga taqlid qilib, ko'plab epizodlar
bilan o'z ishiga rang-barang joziba berishga harakat qiladi. Ammo Gerodot ijodini
Gomer dostoniga yaqinlashtiradigan faqat shu epizodlar to‘plami emas. Gomer

oddiy, jonli va vizual taqdimotni, hikoyaning yoqimli va xushmuomalali
tafsilotlarini va yumshoq ion lahjasining tabiiy jozibasini eslatadi. Afina
Gerodotni o'zining uslubi uchun "sajdaga loyiq", "asal kabi shirin" deb ataydi;
Tsitseron uni tinchgina oqayotgan daryoning oynaga o'xshash yuzasi bilan
taqqoslaydi.She’riy asarning mohiyatida Gerodot ijodi ham bor, chunki uning
asosini ma’lum bir diniy qarash tashkil etadi. Bu bilan tarixning otasi keyingi
barcha yunon tarixchilaridan farq qiladi. Uning ijodi dunyoda oliy tartib, ilohiy
kuch g‘oyasi bilan sug‘orilgan bo‘lib, u ham jismoniy, ham axloqiy dunyoda har
bir mavjudotga ma’lum chegaralar va o‘lchovlarni bildiradi va bu chegaralar
buzilmasligini kuzatadi. . Gerodot o'zining "Tarix" asarida butun xalqlar va har
bir alohida shaxs bu oliy adolatga qanday bo'ysunishini ko'rsatadi; Agar mag‘rur
o‘ziga ishongan kishi o‘zi uchun belgilangan chegaradan oshib ketsa yoki hech
qanday yomon o‘ylamasdan ham nihoyatda katta baxtdan foydalansa, xudo
buzilgan muvozanatni qayta tiklash uchun uni xorlaydi, jazolaydi va ezadi: “Iloh
buyuk narsaga toqat qilmaydi. undan tashqari "... Dunyoda axloqiy tartibni
saqlash uchun ilohiy kuchga bo'lgan bu adolatli g'amxo'rlik Gerodot xudoga
hasadni (phthodos) deb ataydi - bu tushunchani qadimgi odamlar Nemesis deb
atashgan va Providence tushunchasi bilan mos keladi. Har bir inson bu
dushmandan qo'rqishi va haddan tashqari yuksalishdan ham, baxtsizlikdan ham
ehtiyot bo'lishi kerak; Gerodot ham buni hisobga oladi. Uning fikricha, tarix
ilohiy hukm bo‘lib, insoniy ishlarni axloqiy va diniy haqiqat qonuniga ko‘ra hal
qiladi. Gerodotni hatto chaqirish mumkin tarixchi-ilohiyotchi ... Ilohiy narsalar
haqidagi mulohazalarida, begona xalqlarning tarixiy hikoyalarida va ular haqidagi
hukmlarida me’yor va ehtiyotkorona munosabatda bo‘lib, har kimga o‘z haqqini
berishga harakat qiladi. Gerodot dushmanlar orasida ham maqtovga loyiq narsani
maqtaydi va o‘z xalqining buyuk ishlari haqida gapirganda, tabiiy milliy g‘ururga
qattiq ishqibozlikdan saqlaydi; ko'pincha u o'z vatandoshlariga o'zlarining kuchli
tomonlari va ekspluatatsiyalari bilan emas, balki ilohiy in'om va vaziyatlarning
qulay kombinatsiyasi tufayli qutqarilganligini ta'kidlaydi.

Tarixchini hukm qilishda eng muhim savol uning ishonchliligidir.
Gerodotning ishonchliligi hatto antik davrda ham shubha ostiga olingan. Knidlik
Ktesias (miloddan avvalgi 400-yil), podshoh Artakserks Mnemonning saroy
shifokori, fors arxiv materiallari asosida o z davridan oldin fors tarixi bo yichaʻ ʻ
katta ocherk (Isrí) yozgan, lekin qadimgilarning fikriga ko ra, haqiqatdan farq
ʻ
qilmaydi, u Gerodot bilan rozi bo'lmagan ko'p jihatdan Fors urushlari haqida
gapiradi va uni yolg'onchi va ixtirochi deb ataydi.Undan keyin ba'zi boshqa
yozuvchilar ham Gerodotga qarshi ayblovlar va raddiyalar bilan chiqdilar.
Gerodot o'z asarida yunonlarning ko'r-ko'rona maqtovi emas. Yunonlarda tarixni
ritorik o'z-o'zini maqtash bilan yozish modaga aylanganda, uning mohir
rostgo'yligi yunon ekspluatatsiyasiga adolatsiz bo'lib tuyuldi; yunonlar haqida
yomon gapirishga moyilligi uchun uni qoralay boshladilar. Plutarx bizgacha yetib
kelgan "Gerodotning tanqidga intilishi to'g'risida" kitobida mayda millatchilik
tufayli uni ahamiyatsiz dalillar bilan faktlarni buzib ko'rsatishda, vatanparvarlik
yo'qligida, partiyaga qaramlikda va shaxslarni g'arazli xo'rlashda ayblashga
harakat qiladi. . Boshqalar, Gerodotning "Tarix" asarini ataylab soxtalashtirishda
ayblamasalar ham, uni ertaklar va mo''jizalarning bema'ni va tushunarsiz
hikoyachisi sifatida ko'rsatishdi. Lekin bunda tarixchimizga nisbatan adolatsizlik
qilishdi. Materialni tanlashda Gerodot katta tirishqoqlik va vijdon bilan harakat
qiladi va o'z tadqiqoti natijalarini nozik tanqidsiz emas, balki haqiqat bilan
etkazadi. To'g'ri, u o'zini to'g'ridan-to'g'ri kuzata olmagan, sayohatlari davomida
tarjimonlar va periegetlar, ruhoniylar va boshqa odamlarning hikoyalari bilan
qanoatlangan joyda, sharqona maqtanchoqlik va mubolag'a ishtiyoqi unga juda
ko'p ajoyib va aql bovar qilmaydigan narsalarni aytib berdi. Ammo Gerodot
bunday hikoyalarni tanqid qilishni rad etmaydi va ko'pincha haqiqiy tarixiy tanqid
ko'rinadigan izlanish va tadqiqotlarga kirishadi; hikoyalarida hamisha o‘zi
o‘rgangan va shaxsan ko‘rganini, faqat mish-mishlardan bilganini ajratib turadi.
Qaerda Gerodot bu xabar qanchalik ishonchli ekanligini yoki xabar qilingan
mish-mishlarga ishonmasligini aniqlay olmaganida, u buni to'g'ridan-to'g'ri tan
oladi va aytadi: "Menga aytilgan narsani etkazishim kerak, lekin hamma narsaga

ishonishim shart emas". Misr qiroli Necho tomonidan jihozlangan Qizil
dengizdan Afrika bo'ylab ekspeditsiya haqida xabar berib, u qo'shimcha qiladi:
quyosh ularning o'ng tomonida edi "(IV, 42), - bu gapga, albatta, Gerodotning
zamondoshlaridan hech biri ishonmagan, lekin haqiqiyligiga hozir shubha
qilmaymiz. Agar bir mavzuga oid ikki xil yangilik bo‘lsa va Gerodot ularning
birortasiga ham ustunlik bera olmasa, u holda u ikkalasini ham keltirib, keyingi
izlanish uchun ma’rifatli o‘quvchiga havola qiladi. Shunday qilib, u bir nechta
juda qimmatli ma'lumotlarni saqlab qoldi, ularning ishonchliligi faqat zamonaviy
davrlarni o'rganish bilan tasdiqlangan. Gerodot tashrif buyurgan mamlakatlardagi
eng yangi sayohatchilarning izlanishlari uning ma'lumotni to'g'ri va vijdonan
etkazganligini tobora ko'proq tasdiqlaydi. Gerodot voqealar sabablarini
tushuntirishda, shuningdek, yunon davlatlarining pozitsiyasi haqidagi hukmlarida
Periklning zamondoshi va do'stidan kutish mumkin bo'lgan siyosiy taraqqiyotning
etukligini ko'rsatmaydi. U voqealarni chuqurroq siyosiy sabablar, davlatlarning
pozitsiyasi va manfaatlaridan ko'ra ko'proq shaxslarning mayl va ehtiroslari bilan
tushuntirishga harakat qiladi; uning uchun siyosiy emas, axloqiy va diniy element
birinchi o'rinda turadi.
2.2. “Tarix” asarida yurtimiz tarixining yoritilishi
Galikarnas Gerodoti (eramizdan avvalgi 484-425 yillar) - qadimgi yunon
tarixchisi, birinchi mashhur sayohatchilardan biri. U avlodlarga o'tgan "Tarix"
birinchi risolasining muallifi edi. Unda olim eramizdan bir necha asr oldin

yashagan xalqlarning urf -odatlari va an'analarini tasvirlab bergan. Gerodotning
tarjimai holi haqida kam narsa ma'lum. Mavjud ma'lumotlar XX asr Vizantiyasida
nashr etilgan tarixchining matnlari va "Suda" ensiklopediyasidan olingan. Ularda
ba'zi ma'lumotlar farq qiladi, lekin ular ham bor umumiy ma'lumot
sayohatchining hayoti haqida. Olimlar uning shaxsiy hayoti haqida hech narsa
topa olishmadi.
Surgunlik va sayohatGerodot Gretsiya yaqinidagi mustamlakachi aholi punkti
Galikarnassda tug'ilgan. Hozir Bodrum kurort shahri bor va miloddan avvalgi 484
yilda. hududda ionlar va doriylar yashagan. Tarixchining eng mashhur asari iyon
lahjasida yozilgan.Bo'lajak olimning badavlat ota -onasi bor edi, u juda yaxshi
ma'lumot oldi. Yoshligida u shaharning siyosiy hayotida faol qatnashgan. U
vatandoshlari bilan birgalikda zolim Ligdamidni taxtdan ag'darishga harakat qildi.
Buning uchun yigit jazolandi, u shaharni tark etishga majbur bo'ldi. 446 yilda u
o'z tug'ilgan joyini butunlay tark etdi.Galikarnass surgun qilinganidan keyin
Samos oroliga joylashdi. U erda u odamlar uchun qulay bo'lgan barcha yaqin
hududlarga sayohat qilishga tayyorlana boshladi. Yigit har doim dunyoni o'z
ko'zlari bilan ko'rishni, darslik ma'lumotlari bilan chegaralanib qolmasdan, o'z
fikrini shakllantirishni orzu qilgan.U 20 yoshida, Herodot Misr hududlarini
o'rganishga ketdi. U odamlarning hayotini kuzatdi, Nil piramidalari va toshqinlari
haqidagi muhim ma'lumotlarni aniqladi. O'sha davrdagi yozuvlardan jahon tarixiy
yilnomasi boshlandi. Tarixchi Misrdan Gibraltarga, keyin Iskandariya va
Arabistonga tushdi. U har doim okean yaqinida bo'lishga intildi, shunda u
osonlikcha orqaga qaytadi.Saudiya Arabistonida olim juda oz vaqt o'tkazdi.
Ehtimol, bu uning aholisining haddan tashqari dindorligi bilan bog'liq. Arabiston
yarim orolidan Gerodot Bobilga ketdi, keyin u Forsga tashrif buyurdi,
Hindistonga etib keldi. Keyinchalik, u o'z inshosida bu mamlakatning urf -
odatlarini tasvirlab berdi, uning qudrati va teng kuchini tan oldi.Galikarnass
deyarli 11 yil sayohat qilgan. U Finikiya, Suriya, Makedoniyani o'rganib chiqdi,
hatto Skifiyaga ham etib bordi. Janubda zamonaviy Rossiya tarixchi uzoq vaqt
qoldi. U uchta dengiz - Qora, Azov va Kaspiy dengizlarining xaritalarini chizdi,

shuningdek, ularga oqayotgan daryolarni tasvirlab berdi.Katta sayohatining
oxirida, Galikarnass skiflarning urf-odatlarini o'rganishni boshladi. U o'z
asarlarida hozirda olimlar o'rtasida bahslar davom etayotgan Amazon qabilasi
haqida gapirdi. Gerodot skif qabilalari rahbarlari bilan turmush qurgan jangchi
ayollarni eslatib o'tdi.Taxminan 446 yilda tarixchi Afinaga joylashdi. O'sha
paytda u 40 yoshda edi, Gerodot nufuzli odamlarning minnatdorchiligidan
bahramand bo'lgan. U jamiyat elitasining "Tarixi" dan parchalar keltirdi, Perikl
tarafdorlari bilan yaqinlashdi. Galikarnass demokratik qarashlarni qo'llab -
quvvatladi. U, shuningdek, vayron bo'lgan ba'zi aholi punktlarini tiklashda
qatnashgan.Tarixchilarga ko'ra, Gerodot miloddan avvalgi 426 yilda vafot etgan.
O'sha paytda u zamonaviy Italiya hududida joylashgan Turium koloniyasida
yashagan.Ilmiy yutuqlar Gerodotning "tarixi" kelajak avlodlar uchun fikrlash
uchun oziq -ovqat berdi. U bir vaqtning o'zida bir nechta komponentlarni
birlashtiradi:Shtatlar haqidagi geografik ma'lumotlar - joylashuvi, relyefi, iqlim
xususiyatlari;
Etnografik tadqiqotlar - bu asarda qadimgi mamlakatlar aholisi, ularning
urf odatlari va urf -odatlari haqida ko'plab ma'lumotlar mavjud;Batafsil tavsif
tarixiy voqealar olim o'z ko'zlari bilan ko'rgan;Badiiy qiymat - tarixchi ham
shunday edi iste'dodli yozuvchi, uning inshosi o'qilishi oson edi, u qiziqarli va
voqealarga boy edi.Ba'zi zamondoshlar Galikarnassni oddiy taqdimot uslubi
uchun tanqid qilishdi. U o'z taassurotlari va kuzatuvlarini ilmiy formulalarsiz
tasvirlab berdi, o'z bilimlari bilan o'rtoqlashdi.Gerodotning vazifasini to'g'ri
tushunish juda muhimdir. U vatandoshlari kabi faqat harbiy maqsadlar uchun
sayohat qilishni xohlamadi. Yigit qiziqdi turli odamlar, ularning urf -odatlari va
xususiyatlari. U xudolar odamlarning hayotiga aralashishi mumkinligiga
ishongan. Shu bilan birga, olim siyosatchilar va oddiy odamlarning shaxsiy
fazilatlari muhimligini inkor etmadi.Galikarnass iloji boricha ko'proq o'rganishga
va eslashga harakat qildi, shuning uchun u o'z yozuvlarini juda ehtiyotkorlik bilan
saqladi. Shunisi e'tiborliki, tarixchi bizning davrimizda sayyohlar uchun eng
mashhur bo'lgan mamlakatlarga - Misr, Turkiya va Hindistonga tashrif

buyurgan.Galikarnass Herodoti (qadimgi yunoncha). Miloddan avvalgi 484 yilda
tug'ilgan NS. miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan NS. Qadimgi yunon
tarixchisi, yunon -fors urushlari va ko'plab zamonaviy xalqlarning urf -odatlarini
tasvirlaydigan birinchi to'liq tarixiy risola - "Tarix" muallifi.Qadimgi yunon
she'riyati biz uchun Gomerdan boshlanganidek, amalda tarixshunoslik
Gerodotdan boshlanadi; undan avvalgilar logograflar deb ataladi. Gerodot asarlari
qadimgi madaniyat uchun katta ahamiyatga ega edi. Tsitseron uni "tarixning
otasi" deb atagan.Gerodot Buyuk Skifiya tarixi, shu jumladan zamonaviy Ukraina
va Rossiya hududidagi o'nlab qadimgi xalqlar tarixining o'ta muhim manbasi
hisoblanadi.Bizning davrimizga qadar kelgan Gerodotning tarjimai holi ikkita
manbaga asoslangan: Gerodotning o'z matnlari va keyinchalik Vizantiya "Suda"
ensiklopediyasi. Manbalardagi ba'zi ma'lumotlar bir -biriga zid, lekin umuman
olganda, Gerodotning hayoti quyidagicha.Gerodotning vatani, Kichik Osiyo
Galikarnassi, doriylar tomonidan mahalliy karilar qabilasi vakillari shaharchasi
yaqinida tashkil etilgan. Gerodot miloddan avvalgi 484 yilda bu erda tug'ilgan.
nufuzli Leeklar oilasida. Yoshligida Gerodot zolim Ligdamidlarga qarshi
kurashgan, surgun qilingan, Samosda yashagan, keyin uzoq safarlarga ketgan
partiyaga mansub edi. U Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo, Xellespont,
Shimoliy Qora dengiz mintaqasi, Bolqon yarim oroli bo'ylab Peloponnesdan
Makedoniya va Frakiyaga sayohat qilgan. Miloddan avvalgi 446 yil . u Afinaga
joylashdi, u erda Perikl doirasiga yaqinlashdi; Bu vaqtga kelib, Tarixning muhim
qismi yozilgan edi, chunki ma'lumki, Gerodot undan afinaliklarga parchalarni
o'qib bergan. Miloddan avvalgi 444 yilda. NS. Gerodot, krotonlar tomonidan
vayron qilingan Sybaris o'rnida, Magna Gretsiyasida Pan-Yunoniston Furiya
koloniyasini tashkil etishda qatnashgan. Miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan.
Gerodotning tarkibi unday emas tarixiy tadqiqotlar v zamonaviy ma'noda so'zlar,
bu boy iqtidorli, g'ayrioddiy izlanuvchan, xushmuomala, ko'p o'qigan, ko'rgan va
eshitgan odamning mohirona hikoyasi; bu xususiyatlarga xudolarga ishonuvchi
yunonlarning kamtarligi qo'shildi, garchi ular shubhalansa -da, lekin qabul
qilingan ma'lumotni etarli darajada tushunarli emas edi. Boshqa tomondan,

Gerodot nafaqat tarixchi; uning asarining ba'zi qismlari o'sha davrning haqiqiy
ensiklopediyasi: geografik ma'lumotlar, etnografik, tabiiy tarix va adabiy
ma'lumotlar mavjud. Shunga qaramay, Gerodot, adolat bilan aytganda, tarixning
otasi deb ataladi. Hozirgi vaqtda uning asarlari taqsimlangan to'qqizta kitobning
ikkinchi yarmi yunon-fors urushlari haqida ketma-ket tarixiy hisobot bo'lib,
miloddan avvalgi 479 yilda Yunonistonning Sestusni bosib olgani haqidagi xabar
bilan tugaydi.
Birinchi bo'limda Fors shohligining ko'tarilishi, Bobil, Ossuriya, Misr, Skifiya,
Liviya va boshqa mamlakatlar haqidagi hikoyalar mavjud. Taqdimotning
birligiga ma'lum darajada erishiladi, chunki birinchi so'zlardan oxirigacha tarixchi
barbarlar va ellinlar o'rtasidagi kurashni kuzatmoqchi. Ammo tarixchini tark
etmaydigan asosiy vazifa haqida o'ylash, unga hikoyaning keng doirasiga unga
qiziqarli yoki ibratli bo'lib tuyulgan hamma narsani kiritishga to'sqinlik qilmaydi.
Gerodot ko'p jihatdan tarixiy tanqid bilan tavsiflanadi, ko'p hollarda faqat
sub'ektiv, ko'pincha sodda-ratsionalistik, lekin shunga qaramay, tarixshunoslikka
yangi boshlanishni qat'iy kiritadi.O'tgan voqealar vaqt o'tishi bilan unutilmasligi
va ellinlarning ham, vahshiylarning ham buyuk va hayratlanarli ishlari2, xususan,
nima uchun ular bir -biri bilan urush olib borgani uchun, Galikarnas Herodoti bu
ma'lumotlarni to'pladi va yozdi1.1. Forslar orasida ma'lumotli odamlarning
fikricha, Finikiyaliklar ellinlar bilan barbarlar o'rtasidagi kelishmovchilikning
aybdorlari bo'lgan. Ikkinchisi Qizil dengiz deb atalgan dengizdan bizning
dengizga keldi3 va ular hali ham yashayotgan mamlakatga joylashdilar4.
Finikiyaliklar darhol uzoq dengiz safarlarini boshladilar. Aytgancha, Misr va
Ossuriya tovarlarini ko'plab mamlakatlarga olib ketishgan. O'sha paytlarda Argos
mamlakatning eng muhim shahri edi, u hozirda Hellas deb ataladi. Finikiyaliklar
yuqorida aytib o'tilgan Argos5 ga kelganlarida, ular o'z mollarini sotuvga
qo'yishdi. Ular kelganidan keyin beshinchi yoki oltinchi kuni, deyarli barcha
tovarlar sotilgach, qirollik qizi boshqa ko'plab ayollar orasida dengiz qirg'og'iga
keldi. Uning ismi Io edi, Inaxning qizi; ellinlar ham uni chaqirishadi. Ayollar
kemaning orqa tomonida turishdi va o'zlariga eng yoqqan tovarlarni sotib olishdi.

Keyin Finikiyaliklar, bu belgiga ko'ra, ayollarga hujum qilishdi. Ayollarning
aksariyati qochib ketishdi, lekin Io va boshqa bir necha kishi qo'lga olishga
muvaffaq bo'lishdi. Finikiyaliklar ayollarni kemaga sudrab, keyin shosha -pisha
Misrga yo'l olishdi.2. Forslar shunday deydilar, Io Misrga keldi. Yunonlar buni
boshqacha tushuntirishadi. Bu voqea dushmanlikning birinchi sababi edi. Keyin,
yana aytishlaricha, ba'zi ellinlar (ismini aytolmaydilar) Tir Finikiyaga kelib,
o'g'irlab ketishdi. qirol qizi Evropa 7. Ular Kritlar bo'lishi kerak8. Bu bilan ular
faqat Finikiyaliklarga qilgan gunohlari uchun jazo berdilar. Keyin yunonlar
barbarlarni yana xafa qilishdi. Harbiy kemada ular Kolxisdagi Eya shahriga va
Faz daryosining og'ziga kelishdi. Yunonlar kelgan barcha ishlarini tugatib, keyin
qirollik qizi Medani o'g'irlab ketishdi. Keyin Kolxiya shohi elchiga elchi yuborib,
o'g'irlanganlar uchun jarima va qizini qaytarishni talab qildi. Biroq, yunonlar
quyidagi javobni berishdi: chunki ular Io argivli ayolni o'g'irlab ketish uchun jazo
olmaganlari uchun, ular ham shohga hech narsa bermaydilar.3. Keyin, keyingi
avlodda, ular aytadilarki, bu o'g'rilik haqida eshitgan Priamning o'g'li Aleksandr,
o'zi uchun ellandlik bir ayolni o'g'irlamoqchi bo'lgan. U jazolanmasligiga qat'iy
ishongan edi, chunki o'sha paytda yunonlar hech qanday pul to'lamagan.
Aleksandr Elenani shu tarzda o'g'irlab ketganidan so'ng, yunonlar birinchi
navbatda elchilarini yuborib, Elenani qaytarish va o'g'irlash uchun jarima to'lashni
talab qilishdi. Troyanlar bunga javoban Medeni o'g'irlab ketishgani uchun ularni
tanbeh berishdi. Keyin, ular aytganidek, yunonlarning o'zlari hech qanday jazo
bermagan va Medeni qaytarmagan, lekin hozir ular boshqalardan jazo talab
qilmoqdalar.4. Shu paytgacha faqat vaqtincha ayollarni o'g'irlab ketish hollari
bo'lgan. Keyingi vaqtga kelsak, shubhasiz, eng katta ayb ellinlarga tegishli,
chunki ular ilgari Evropaga vahshiylarnikidan ko'ra Osiyoga yurish qilgan.
To'g'ri, ayollarni o'g'irlash - bu adolatsiz ish, lekin forslarning fikricha, o'g'irlik
uchun qasos olishga urinish beparvolikdir. Qanday bo'lmasin, aqlli odam
o'g'irlangan ayollarga g'amxo'rlik qilmaydi. Axir, agar xohlamasa, ayollar
o'g'irlanmagan bo'lardi. Forslarning fikriga ko'ra, Osiyo aholisi ayollarni
o'g'irlashga umuman e'tibor bermaydilar, yunonlar, aksincha, Lacedaemonlik ayol

uchun ulkan qo'shin to'plashdi va keyin Osiyoga o'tishdi va Priam shtatini ezib
tashladi. O'shandan beri forslar har doim ellinlarni dushman deb tan olishgan.
Zero, forslar Osiyo va u erda yashaydigan vahshiy qabilalarni o'zlariniki deb
bilishadi, Evropa va Ellada ular uchun begona mamlakat.5. Bu, deydi forslar,
voqealar rivoji edi va Ilionning qo'lga olinishi, ularning fikricha, ellinlarga
dushmanlikni keltirib chiqardi. Finikiyaliklar Ioning o'g'irlanishi haqida forslarga
qaraganda boshqacha gapirishadi. Ularning so'zlariga ko'ra, ular Ioni Misrga
zo'rlik bilan olib ketishmagan, chunki u allaqachon Argosda kema egasi bilan ish
olib borgan. U o'zini homiladorligini sezganida, uyalishini yashirish uchun o'z
ixtiyori bilan ota -onasi oldida uyalib, Finikiyaliklar bilan birga ketdi. Fors va
Finikiyaliklar shunday deyishadi. Menga kelsak, bu shunday bo'lganmi yoki
boshqacha bo'lganmi, demoqchi emasman. Shunga qaramay, men o'zim
bilganimdek, ellinlarga qarshi dushmanlik harakatlarini boshlagan odamning
ismini aytmoqchiman9. Keyin, men o'z hikoyam davomida odamlarning kichik
shaharlarini ham, katta shaharlarini ham xuddi shunday tasvirlab beraman. Axir,
bir paytlar ko'p buyuk shaharlar hozir kichkina bo'lib ketgan, mening davrimda
qudratli bo'lganlar esa ahamiyatsiz edi. Va inson baxtining o'zgaruvchanligini
bilganim uchun, ikkalasining taqdirini ham bir xil eslayman. 6. Tug'ilgan
Lidiyalik Kruz 10, Aliattusning o'g'li, Galis daryosining bu tarafidagi xalqlarning
hukmdori edi (Galis janubiydan shimolga suriyaliklar erlari bilan 11 va
paflagoniyaliklar orasidan oqadi va Evkiya deb nomlangan dengizga oqadi.
Pontus). Bu krouz, men bilganimdek, ellinlarning bir qismini bosib olgan va uni
o'ziga o'lpon to'lashga majbur qilgan vahshiylarning birinchisi edi; boshqalar
bilan ittifoq shartnomalarini tuzdi. U Ion, Evol va Osiyo Doriylarini mag'lub etdi,
12 va Lacedaemonians bilan ittifoq tuzdi. Biroq, Krouz hukmronligidan oldin,
barcha yunonlar ozod edi. Oxir oqibat, Kmer zamonidan oldin Ioniyaga etib
kelgan kimmerlarning bosqini 13 uzoq fath emas, balki o'ljani qo'lga olish uchun
oddiy bosqinchilik edi.7. Ilgari Geraklidlar uyiga tegishli bo'lgan hokimiyat
Kroez qabilasiga o'tdi (bu klan Mermnadlar deb ataladi) 14. Bu shunday bo'ldi:
yunonlar Mirsil deb ataydigan Candavl Sardisning zolimi edi. U Gerkulesning

o'g'li Alkeusning avlodidir. Heraklidlar uyidan Sardisning birinchi qiroli Agron,
Ninaning o'g'li, Belning nabirasi, Alkeusning nabirasi. Mirsning o'g'li Kandavl
ularning oxirgi podshohi edi. Agrondan oldin bu mamlakatni boshqargan shohlar,
Atisning o'g'li Lidusning avlodlari edi, ulardan barcha hozirgi odamlar (ilgari
Meons deb atalgan), Lidiyaliklar nomini olgan. Ulardan, bashoratga ko'ra, ular
Heraklisning kuchini oldilar. Ikkinchisi Gerkules va Iardanning qulidan kelib
chiqqan va 22 avlod 15, 505 yil hukmronlik qilgan va ularning o'g'li har doim
hokimiyatni otasidan Mirsning o'g'li Kandavlgacha meros qilib olgan. Bu
Candavl o'z xotinini juda yaxshi ko'rar edi va sevgilisi kabi u dunyodagi eng
go'zal ayolga ega ekanligiga ishonardi. Uning qo'riqchilari orasida Daskilning
o'g'li Giges bor edi. Aynan shu Giges uchun Candavl eng muhim narsalarga
ishongan va hatto xotinining go'zalligini maqtagan. Ko'p o'tmay (Kandavlu uchun
yomon oxiri bashorat qilingan edi), u quyidagi so'zlar bilan Gigesga murojaat
qildi: “Giges, sen menga xotinimning go'zalligi haqida aytganlarimga
ishonmaysan (axir, odamlar ishonishadi) quloqlari ko'zdan kam), shuning uchun
uni yalang'och ko'rishga harakat qiling. " Gigues hayratdan qichqiriq bilan javob
berdi: "Siz qanday ahmoqona so'zlarni aytayapsiz, ser! Yalang'och bekaga
qarashimni aytasizmi? Ayollar kiyimlari bilan birga sharmandalikni o'zlaridan
olib tashlaydilar! Ulardan biri asosiysi: har kim faqat o'z narsalariga qarasin. Men
ishonamanki, u hamma ayollardan ko'ra go'zalroq, lekin baribir so'rayman:
mendan urf -odatlarga zid narsa talab qilma.Gerodot - qadimgi yunon tarixining
eng buyuk tarixchisi. Miloddan avvalgi V asrda yashagan. NS. Miloddan avvalgi
484 yilda tug'ilgan. NS. U taxminan miloddan avvalgi 425 yilda vafot etgan. NS.
U Suqrotning zamondoshi edi. Mark Tullius Tsitseron Gerodotni "tarixning otasi"
deb atagan. Bu odam birinchi bo'lib Gomer an'analarini buzdi va tarixiy
voqealarni tegishli ma'lumot to'plash va uni tizimlashtirish bilan tadqiqot usuli
sifatida ko'rib chiqa boshladi. Shunday qilib, u "Tarix" tarixiy risolasida
birlashtirilgan tarixshunoslik hikoyalarini yaratishga muvaffaq bo'ldi.Risola
etnografik va geografik ma'lumotlarning haqiqiy boyligidir. Ba'zi hikoyalar
hayoliy, boshqalari noaniqlikda aybdor, lekin muallifning o'zi da'vo qilgan va o'z

ko'zlari bilan ko'rganlarini puxta aytganini da'vo qilgan. Tarixiy ma'no"Tarix
otasi" asarlari ulkan. Biroq, muallifning shaxsiy hayoti haqida kam narsa ma'lum.
Kam biografik ma'lumotlar Gerodotning hikoyalaridan va undan ma'lum
ensiklopedik lug'at X asrda Vizantiyada tuzilgan "sud". Lug'atni tuzuvchi
noma'lum, lekin undagi biografik ma'lumotlar mashhur odamlar, qadim
zamonlarda yashaganlar, juda qisqa. Shuning uchun qadimgi buyuk tarixchi
hayotining ko'p qirralarini faqat taxmin qilish mumkin.Gerodotning tug'ilgan joyi
Kichik Osiyoning janubi -g'arbiy sohilidagi Yunoniston koloniyasi Galikarnass
shahri bo'lgan. O'sha paytda u Fors shohligi hukmronligi ostida edi. Bo'lajak
buyuk tarixchining ota -onasi nufuzli odamlar edi. Otasi - pırasa, onasi -
Loveliya. Teodor akasi ham bor edi. Bolaning amakisi Paniasis edi, u Gerkules
haqidagi dostonni yaratgan.Bu oila zolim Ligdamidga qarshi isyonda qatnashgan.
U mag'lubiyatga uchradi va oila Egey dengizidagi Samos oroliga surgun qilindi.
Yosh Gerodot oilasi bilan ketdi va bir necha yil orolda yashadi. Keyin u eng
yaqin mamlakatlar va mamlakatlarga sayohat qila boshladi. Taxminlarga ko'ra,
uning otasi ko'p aloqada bo'lgan Yunon koloniyalari, sayohatni osonlashtiradi.
Bundan tashqari, yigitga aftidan, pul berilgan va Misr bilan yunon savdosi bilan
shug'ullangan.Bizning qahramonimiz miloddan avvalgi 454 yilda Misrga safar
qilgan. NS. Shundan so'ng u Finikiyaning Tir shahriga va u erdan Furotdan
Bobilgacha bordi. Mahalliy siyosat bilan bog'liq sabablarga ko'ra, u Galikarnasda
mashhur bo'lmagan va miloddan avvalgi 447 yillarda Afinaga ko'chib ketgan. NS.
U erda, o'sha paytda, harbiy rahbar Perikl juda mashhur edi. U Herodotni
quvontirgan demokratik institutlarni faol rivojlantirdi.Mashhur "Tarix" ning ko'p
qismi Afinada yozilgan. Va bu ishi uchun tarixchi Afina jamoatining qarori bilan
qattiq moliyaviy mukofot oldi. Miloddan avvalgi 451 yildan keyin Afina
fuqaroligini olishga urinib ko'rdi. NS. Shahar boyib, gullab -yashnadi, shuning
uchun xohlovchilar ko'p edi, lekin ularga rad javobi berildi. Gerodot ham rad
javobini oldi, garchi hamma uni taniqli shaxs sifatida tan oldi.
Miloddan avvalgi 443 yilda. NS. tarixchi Italiyaning janubiga ko'chib keldi, u
erda Afina tashabbusi bilan yunonlar Sybaris shahrining xarobalari ustida

Furiylar shahrini qurishni boshladilar. Bu taqdir haqida ozmi -ko'pmi ma'lum
bo'lgan narsadir. taniqli shaxs qadimiyliklar. Lekin haqida keyingi yillar hayot har
kimning taxminidir. Ehtimol, Gerodot Afinaga qaytgan va vabo avj olgan paytda
o'sha erda vafot etgan. Taxminlarga ko'ra, u Makedoniyada vafot etgan va u erda
homiylik olgan. Va u to'g'ridan -to'g'ri Fyurida vafot etgan bo'lishi mumkin.
Miloddan avvalgi 440 yildan keyin hech qanday ma'lumot yo'q. NS. Tarixchi bu
dunyoni 60 yoshidan oldin tark etgani faqat ma'lum.
Gerodot asarlarining ishonchliligi
"Tarix" asari antik davrda juda ko'p tanqid qilingan. Aristotel, Tsitseron,
Jozefus, Duris, Harpokration, Plutarx u haqida noaniq fikrga ega edilar. Biroq,
zamonaviy tarixchilar va faylasuflar bu borada ijobiy fikrda va uni ishonchli deb
bilishadi. O'nlab bilimdon aqllar yunon dunyosini tasvirlashda Gerodotning
"Tarixi" ga murojaat qilishadi. Fors imperiyasi, Yunon-fors urushlari.Ba'zi
ekspertlar butun faoliyati davomida qadimgi tarixchidan iqtibos keltiradilar. U o'z
davri uchun o'ta sinchkov tadqiqotchi hisoblanadi. U har doim ko'rganlari va
aytganlari o'rtasida farq qilgan. Aytish kerakki, Strabon Gerodot bergan
ma'lumotlardan ko'p narsani tasdiqlagan.Uning Misr haqidagi ta'rifiga shubha
tug'diradigan yagona narsa. Tarixchi ishonchli bo'lmagan manbalar bilan ishlagan
deb bahslashadi. Ba'zi ekspertlar bizning qahramonimiz Nil bo'ylab sayohat
qilganiga shubha qilishadi. Shuning uchun uning Misr va Efiopiya haqidagi
haqiqatni yozgani shubhali. Shuni ham bilishingiz kerakki, qadimgi buyuk
tarixchi yunon tilidan boshqa tilni bilmagan. Shuning uchun u har doim
tarjimonlarga tayanar edi, ularning tarjimasi ko'p hollarda orzu
qilinmagan.Gerodot fanning tabiati va holati haqida ko'p yozgan, uning
bayonotlari esa noaniqliklarga to'la. Masalan, u Nil daryosining suv bosishi uzoq
janubdagi qorlarning erishi bilan bog'liqligini yozgan. Shu bilan birga, u Afrikada
qor qaerda bo'lishi mumkinligini tushuna olmasligini tan oldi va bu aybni
quyoshning dunyoning Afrika qismi orqali o'tishiga ta'sir qiladigan cho'l
shamollari deb taxmin qildi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda yunon manbalarining o`lkamiz tarixida tutgan o`rni
va ahamiyati juda yaxshi.Tarixchi olim Geradotning “Tarix” asari yurtimiz
tarixini yoritishda muhim manba hisoblanadi.Undagi o`lka tarixiga oid
malumotlar qimmatli malumotlar o`lka xalqlari etnografiyasiga oid qimmatli
malumorlar mavjud . Geradotni biz tarixchi sifatida yaxshi bilamiz.Ammo uning
ijodiga yaqindan yondoshsak,eng avvalo yunon adabiyotining ulug’ namoyondasi
bo’lganligining ham guvohi bo’lamiz.To’qqiz kitobning har biri yuz ellik va
undan ortiq hikoya,rivoyat va o’zoga hos tarixiy novellalarini o’z ichiga
oladi.Geradot ijodi orqali biz o’sha davrda Markaziy Osiyoda xalq og’zaki ijodi
ancha rivoj topganligini bilamiz.Darhqiqat,ilk xalq og’zaki ijodi namunalari
hisoblangan “To’maris”,”Shiroq”afsonalarini ham Geradot,Polien ijodida
uchratamiz.
Hatto bu afsonalarning ham ma’lum darajada tarixiy asosga ega ekanligini
yunon adabiyotining ulug’ namoyandasi Ksenofontning asari orqali bilib
olishimiz mumkin.Ksenofonning bundan tashqari “Anabasis” “10000 yurishi”
asarlarida qarib yarim asrdan ko’proq davom etgan Eron-Yunon urushi
tasvirlanadi.Badiiy adabiyot insoniyat tarixini aks ettiradi.Shuning uchun ham biz
ko’pincha Geradot,Ksenofont asarlarini tarixiy asar sifatida qaraymiz.Aslida bu
asarlar tarixiy nasrning yorqin namunasidir.Ularda go’zal badiiy ifodani
kuzatamiz.O’z o’rnida tarixchilar ham bu asarlarni o’qib tarix haqida xulosa
chiqaradilar.Hamma davrlarda ham tarix fani bilan adabiyot o’ziga hos ravishda
chambarchas bog’lanib kelgan. Ushbu kurs ishining mavzusini shu ma’lumotlar
bilan bog’ladim va ochib berishga harakat qildim.Kurs ishini II bob to’rt
paragrafga bo’lib yoritdim.Kirish,xulosa va adabiyotlar shular ichida.Yana bir
ma’lumot antic tarixchilarning asarlari Yunon tarixiga oid eng asosiy yozma
manbadir.Gretsiyada tarix fani birdaniga vujudga kelgan emas.Greklarning
tasavvuricha tarix fan emas,balki san’atdan va pand nasihatdan iborat.Shu sababli

qadimgi Greklar boshqa fanlar singari tarixning ham o’z muzasi bor,bu muza
Kliodir,Klio boshqa muzalar bilan bir qatorda san’atlar boshi Apollon ayyomlari
orasida bo’lgan deb hisoblaganlar.Greklar tarixiy voqealar tog’risida chiroyli va
pand nasihatli hikoyani hammadan ko’proq qadirlaganlar.Ular,tarixning asosiy
vazifasi pand nasihatdan iborat deb hisoblaganlar. Ellin davrida tasviriy san’at
ajoyib yutuqlarga erishdi. Bu davrda yunon va sharq an’analari bilan qo’shilgan
anchagina arxitektura yodgorliklari bunyod etilgan. Xashamat va ulug’vorlikka
intilish ularning ko’plari uchun xos bo’lgan xususiyat harakterlidir.
Haykaltaroshlik san’ati bu davrda ancha ravnaq topgan edi. Ammo uning
mazmuni klassik davr an’analaridan farq qildi. Ma’budalar va qahramonlarning
ideallashtirilgan va umumlashtirilgan haykallari orqaga surilib tabiiy tarzda
gavdalantirilgan va tasvirlangan shaxsning individualligi yaqqol ko’rsatilgan
portretlar oldingi qatorga o’tdi. Ellin davrning haykaltaroshlari yaratgan yakka va
guruh tarzidagi haykallarda jismoniy va ruhiy azob, kurash, g’alaba, o’lim
tasvirlab ko’rsatilar edi.
Peyzajni fan sifatida tasvirlab unda yoki uning o’rtasida asosiy syujetni aks
ettirish haykaltaroshlikda yangilik edi. Bu usul klassikaga ma’lum emas edi. Shu
bilan bir qatorda haykaltaroshlikda dabdabali yo’nalish mavjud bo’lib, u ellin
hukmdorlarni haykallar soyasida namoyon bo’lardi. Ellin haykaltaroshligida er.
avv. IV asrning ulug’, mohir ustalariga borib taqaladigan bir necha yo’nalishni
ko’rish mumkin. Afinada va Iskandariya Praksitelga borib taqaladigan san’at
asarlarini tomosha qilish uchun kiruvchi o’ziga to’q kishilarning didiga
mo’ljallangan san’at asarlarini ko’rishi mumkin edi.Afroditaning va boshqa
ma’budalarning yalang’och haykallari bu yo’nalishga xos xususiyatdir.
Dramatizmda to’la Pergam maktabi Skopasga borib taqalafi. Pergam
mexrobining friz mazkur maktabni ajoyib yodgorligi bo’lib, unda ma’budlarning
gigantlar bilan kurashi tasvirlanadi. Bu pergam va boshqa ellin davaltlarining
jangovor galat (kel’t) qabilalari bilan olib borgan og’ir kurashlarining ramzi edi.
Rodos mashhur haykaltaroshlik maktabi Asippga borib taqaladi. Bu maktabda
asosan haykallar baquvvat atletlarning tasvirlaridan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Karimov I. A.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q .T.,1998,11 b.
2. Karimov I.A.. O’zbekistonnning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li //
O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T. 1. – T.: O’zbekiston,
1996. – 39 b.
3. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. T, 1994.
4. Sagdullayev A.A. O’zbekiston tarixi. – T.: Universitet, 1999, 43 b.
5. Gerodot. Istoriya v devyati knigax.Kniga chetvertaya. M.,1985,219-232 s.
6. Strabon. Geografiya. V semnadsati knigax. Kniga sedmaya, glava shestaya.
Tipografi Ris. Uyazsk. ., 1979 512 s. ynazarov F.O’rta Osiyoning antik davri. T.,
O’qituvchi 1991, 29b.
7.www.Ziyonet.uz
8.www.edu.uz

Geradotning “Tarix” asaridagi tarixiy geografik malumotlarning ahamiyati

Sotib olish