Germaniya birinchi jahon urushi yillarida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	248.5KB
Xaridlar	11
Yuklab olingan sana	18 Sentyabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Germaniya birinchi jahon urushi yillarida

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKАSI
OLIY VА O’RTА MАXSUS TА’LIM VАZIRLIGI
MIRZO ULUG'BEK NOMIDAGI O'ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FАKULTETI
JAHON TARIXI KАFEDRАSI
Germaniya birinchi jahon urushi yillarida
mаvzusidаgi
KURS ISHI
5120300 – Tarix(mamlakatlar va mintaqalar)
Ilmiy rаhbаr____________________.
Toshkent-2023
1

Mundarija
Kirish
I.BOB.Birinchi jahon urushigacha bo’lgan davrda germaniya
I.1. Iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy harakat
I.2. Stachkachilik harakati va Sotsial demokratik partiyadagi ahvol
II.BOB. BIRINCHI JAHON URUSHI YILLARIDA GERMANIYANING
IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI.URUSHDAN KEYING DAVRDA ICHKI VA
TASHQI SIYOSATI
II.1. Birinchi jahon urushi yillarida Germaniyaning ichki va tashqi siyosati
II.2 . Germaniyaning 1919-1923-yillardagi iqtisodiy ahvoli va Versal
shartnomasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . XX asrning birinchi yarmi jadal industrial taraqqiyot davri
bo’ldi. Iqtisodiyotda xal qiluvchi rolni yangi texnika va texnologiyalar öynay
boshladi. Rivojlanish sur atlarining jadallashuvi köp jihatdan XIX asr oxiri - XX asrʼ
boshlaridagi ilmiy-texnik «inqilob” bilan bog’lik edi. Olimlar bu davrni «ikkinchi
sanoat inqilobi” yoki «tabiatshunoslikdagi inqilob” deb atadilar. Dunyoning eng
rivojlangan mamlakatlari - Buyuk Britaniya, Fransiya, AQSH, Germaniya
modernizatsiya jarayonini davom ettirib, industrial jamiyat bosqichiga kirdilar.
Germaniya ishchilarining korxona egalariga qarshi qattiq kurashlari natijasida ish
haqini bir qadar oshirishga v a ish kuchini bir oz kamaytirishga erishildi. 1900 yidda
ish kuni 11-12 soat davom etgan bo’lsa, 1904-1914-yillarda ish kuni 9,5 soatga
tushirildi. Ayniqsa, ayollar, o’smirlar, bolalar qattiq ezib ishlatilar edi. Ular
erkaklarga qaraganda 30-50% kam ish haqi olar edilar. Ishchilar turmush tarzining
yomonlashuvi mamlakatda noroziliklarning o’sishiga sabab bo’ldi, ayniqsa, 1905-
1907 yillardagi Rossiyadagi inqilob nemis ishchilar harakatiga ta’sir etdi. Ish tashlash
va boshqa noroziliklar kuchaydi. 1900-yilda keksayib qolgan kansler Gogenloe (1894
-1900) o’rnini F. Byulov (1900-1909) egalladi. U Prussiyada saylov tizimini
demokratlashtirish haqidagi talabni qat’iyan rad etdi. 1902-yilda yunkerlarga
xushomad qilib, Reyxstag tasdig’idan yangi bojxona ta’rifini o’tkazib oldi. Bu ta’rif
sotsialdemokratlar tomonidan «sudxo’rlik ta’rifi» deb ataldi. Joriy qilingan bojxona
ta’rifi yunkerlarga kamida qo’shimcha ravishda 1250 mln. marka foyda keltirardi.
Nemis mehnatkashlariga yirik pomeshchiklar foydasini ko’zlab yangi o’lpon solindi.
Reaksion prusschilik ruhi Byulovning milliy siyosatida ayniqsa, yorqinroq namoyon
bo’ldi 1
.
Bu mamlakatlar o’rtasidagi milliy farqlarga qaramasdan, umummilliy daromadda
sanoat maxsulotlari salmog’ining yuqoriligi, rivojlangan va nisbatan barqaror siyosiy
tizimlarning shakllanganligi, fuqarolik jamiyati va unga xos bölgan tashkilotlar va
ijtimoiy xarakatlar tizimi unda davlatdan mustaqil jamoat institutlarining tashkil
1
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 98 б
3

topganligi, shahar axolisi sonining to’xtovsiz ösib borishi, aholining nisbatan yuqori
savodlik darajasi ular rivojlanishidagi umumiy jihatlar bölib qoldi.
Mavzuning o’rganilish darajasi: Tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichida
hokimiyat tepasiga obyektiv va subyektiv shart-sharoitlar natijasida turli kuchlarning
kelishi, o z navbatida, jamiyat hayotida keskin o zgarishlarni ro y berishiga hamdaʻ ʻ ʻ
muayyan islohotlarni amalga oshishiga olib keladi. Binobarin, Germa niyaning
Birinchi va ikkinchi jahon urishlaridan so’ng ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy ahvol.
Germaniya tarixida sodir bo lgan ushbu jarayonlarning mazmun va mohiyatini
ʻ
o rganishda ilmiy jamoatchilik o rtasida turli xil yondashuvlar ilgari
ʻ ʻ
suriladi.Germaniya dunyoga hukmron bo’lish davosi bilan chiqdi.Germaniya haqida
ma’lumotlar rus tarixchisi B.M.Tupolevning “Germaniya tarixi” asarida
Germaniyaning paydo bo’lishidan toki XXI asr boshlarigacha bo’lgan voqelar
muffasal yoritilgan.Shuhrat Ergashovning “Jahon tarixi” III – qism kitobida
Germaniyaning XIX- asr oxirlari va XX asrlardagi voqelari yoritilgan.
Tadqiqot ob’yekti va predmeti . XX asrda Germ aniyaning birinchi jahon urishiga
urushini boshlashi urushda mag’lubiyatga uchrab birinchi jahon urushidan so’ng
iqsodiy ijtimoiy siyosiy holatini o’rganish ,ikkinchi jahon urushini boshlashi,
urushning natijalari Germaniyaning urushdan so’ng xalqaro maydondagi o’rnini tahlil
qilish va ilmiy xulosa qilish tadqiqot obyekti va predmetini tashkil etadi.
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ushbu kurs ishining bajarishdan ko’zlangan
maqsad va vazifalari:
 - Birinchi jahon urushi yillarida Germaniyaning ichki va tashqi siyosati
o’rganish.
 - Natsislar diktaturasi davrida Germaniyaning iqtisodiy rivojlanishi o’rganish.
 - Germ aniya hukumati faoliyatini va tarixini tadrijiy asosda o’rganish;
 - Germ aniyada ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy sohalarida olib borilgan ishlarni
o’rganishdan iborat;
 - Ikkinchi jahon urushi yillarida Germaniyaning siyosiy va ijtimoiy ahvoli
o’rganish.
4

 - 1914-1945- yillarda Germ aniyada vujudga kelgan siyosiy vaziyat va shart-
sharoitini o’rganishdan iborat.
mavzuga oid manbalarni o’rganish va tahlil qilish natijasida xulosalar chiqarish,
amaliy taklif va tavsiyalar berish.
Kurs ishinig amaliy ahamiyati. Kurs ishining ahamiyati shu davrada ya’niki
birinchi jahon urushi yillarida Germaniya davlatining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ahvoli haqida chuqur va har tomonlama o’rganish orqali tarix yangi-yangi
ma’lumotlar olib keladi.
Kurs ishining tuzilishi: Ish kirish, ikki bob, to’rt band, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 44 betni tashkil qiladi.
5

I.BOB.BIRINCHI JAHON URUSHIGACHA BO’LGAN DAVRDA
GERMANIYA
I.1. Iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy harakat
Germaniyaning birlashtirilishini tugallanishi yagona ichki bozorni vujudga keltirdi.
Sanoatning o’sishiga Germaniya Fransiyadan olgan 5 mlrd. frank
kontribusiya(tovon)erdam berdi. Ko’p sonli korxonalar Germaniyadan oldinroq
industrlashtirish yo’liga o’tgan davlatlard agiga qaraganda ancha mukammal, yuqori
unumli eng yangi texnika bilan bilan qurollantirildi. Sanoatning tez rivojlanishi
hamda ishlab chiqarishning tobora yirikroq korxonalarda tezlik bilan to’planishi
jatumani iqtisodiyotning eng xarakterli xususiyatlarid an biridir. Masalan,
Germaniyada 1895 yilda har mingta sanoat korxonasidan 6 tasi yirik, ya’ni 50dan
ortiq ishchisi bo’lgan korxona edi 2
.
1907-yilda Germaniyada ming va undan ortiq ishchisi bo’lgan korxonalar 586 ta edi.
Jami ishchilar sonining qariyb o’ndan bir qismi (1,38 mln.) bug’ va elektr
kuchlarining qariyb uchdan bir qismi shu korxonalarda edi. Moliya kapitali va
banklar bir xovuch eng yirik korxonalarining bundan ustunliklarini tag’in ham
oshirib, millionlab mayda va o’rta korxonalarni bir necha yuz «millioner»
moliyachilarga qaram qilib qo’ydi. Germaniya qudratli industrial davlat bo’lib qoldi.
Moliyaviy guruhlar yana ham ko’proq foyda olishga harakat qilib, o’z kapitallarini
rivojlanayotgan sanoatga sola boshladilar. Ko’mir qazib chiqarish, cho’yan va po’lat
eritishning deyarli barchasini 4ta monopoliya nazorat qilardi. Monopolistlarning
ikkita guruhi deyarli butun Kime sanoatini, yana ikkitasi elektr sanoatini nazorat
qilardi 3
.
1914-yilga kelib Germaniya 1871-yilga qaraganda sanoat mahsulotlarini deyarli 7
barobar ko’p ishlab chiqarmoqda edi. Sanoat ishlab chiqarishning hajmi bo’yicha u
Fransiyani ortda qoldirdi. XX asr boshlarida esa u Angliyadan o’zib ketib, jahonda
2
Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002 , 60 б
3
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов вузов
/ М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005 102 б
6

AQSHdan keyin ikkinchi o’ringa chiqib oldi. Qishloq xo’jaligida haydov yerlarining
25%iga ega bo’lgan pomeshchiklar yollanma ishchi kuchidan, eng Yangi mashinalar
va o’g’itlardan foydalana boshladilar, kam yerli dehqonlarni ekspluatasiya qilishning
yarim feodal usullaridan voz kechilib, zamonaviy munosabatlar joriy etildi. XX asr
boshlarida Germaniyada ishga yaroqli aholining asosiy qismi sanoatda band bo’lib,
ishchilar sinfining ko’pchiligini tashkil etar edi. Mehnat unumdorligi 40 yil ichida
deyarli ikki baravar oshdi. Lekin ish haqi bor yo’g’i 15% o’sdi. Umuman, yollanma
mehnatchilar bilan yirik "mulkdorlar o’rtasidagi har tomonlama ziddiyat chuqurlashib
boraverdi. Monopolistik kapital hukmronligi ishchilarning ahvolini yanada
yomonlashtirdi. Nemis ishchilarining ish haqi Ingliz va Amerika ishchilarining ish
haq idan ancha past edi. Germaniyada 1900-1903-yillarda yuz bergan inqirozlar
ishchilar ahvolini og’irlashtirdi va katta ishsizlikka sabab bo’ldi 4
.
Germaniya ishchilarining korxona egalariga qarshi qattiq kurashlari natijasida ish
haqini bir qadar oshirishga v a ish kuchini bir oz kamaytirishga erishildi. 1900 yidda
ish kuni 11-12 soat davom etgan bo’lsa, 1904-1914-yillarda ish kuni 9,5 soatga
tushirildi. Ayniqsa, ayollar, o’smirlar, bolalar qattiq ezib ishlatilar edi. Ular
erkaklarga qaraganda 30-50% kam ish haqi olar edilar. Ishchilar turmush tarzining
yomonlashuvi mamlakatda noroziliklarning o’sishiga sabab bo’ldi, ayniqsa, 1905-
1907 yillardagi Rossiyadagi inqilob nemis ishchilar harakatiga ta’sir etdi. Ish tashlash
va boshqa noroziliklar kuchaydi. 1900-yilda keksayib qolgan kansler Gogenloe (1894
-1900) o’rnini F. Byulov (1900-1909) egalladi. U Prussiyada saylov tizimini
demokratlashtirish haqidagi talabni qat’iyan rad etdi. 1902-yilda yunkerlarga
xushomad qilib, Reyxstag tasdig’idan yangi bojxona ta’rifini o’tkazib oldi. Bu ta’rif
sotsialdemokratlar tomonidan «sudxo’rlik ta’rifi» deb ataldi. Joriy qilingan bojxona
ta’rifi yunkerlarga kamida qo’shimcha ravishda 1250 mln. marka foyda keltirardi.
Nemis mehnatkashlariga yirik pomeshchiklar foydasini ko’zlab yangi o’lpon solindi.
Reaksion prusschilik ruhi Byulovning milliy siyosatida ayniqsa, yorqinroq namoyon
bo’ldi 5
.
4
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 87б
5
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 98 б
7

Shlezvig va Polsha viloyatlarida milliy maktablar yopib qo’yildi. Muassasalarda va
jamoat joylarida daniyaliklar va polyaklar tilida gaplashish taqiqlandi, shaharlar va
qishloqlarning azaliy nomlari o’zgartirildi. Polyaklarning yerini majburan tortib olib,
nemislarga berish haqida qonun chiqarildi. 1906 -yilda 100000 dan ortiq polyak
bolalari norozilik sifatida maktablarga borishdan bosh tortdilar. Polyak
o’quvchilariga qarshi qatag’on boshlandi. Elzas va Lotaringiyada qattiq tartib
o’rnatildi. Bu yerda nemis ma’murlari fransuzlarning milliy ornomusini,
madaniyatini tahqirladilar. Byulov kanelerligi davrida ommaviy ijtimoiy harakatning
yanada yuksalishidan xavotirlanishi yunkerlar va yetakchi partiyalar ni yanada
yaqinlashtirdi. Byulov iste’fosidan so’ng imperiya kansleri qilib, prussiyalik amaldor
Betman Golvel (1909-1917) tayinlandi. Betman Golvel kanslerligining dastlabki
yillarida Reyxstagda markazning konservatorlar bilan «qora-moviy bloki»ga tayanib
ish ko’rdi. bu reaksion blok qanday islohotlarning dushmani edi. 1907-yilgi rus -
ingliz bitimi imzolanganidan so’ng ingliz, fransuz rus polisiyasi vujudga keldi.
Tashqi siyosiy vaziyat mutlaqo Ger maniya foydasiga emas edi. Mamlakat ichidagi
hukmron sinflar ham daxshatli voqealar arafasida turardi. Ichki ziddiyat tobora
keskinlashayotgan va xalqaro ahvol jiddiy tus olayotgan bir paytda German hukmron
doiralari yangi mustamlakalar bosib olish uchun ochiqdan-ochiq harakat boshladilar 6
.
1911-yil yozida ikkinchi Marokash janjali boshlandi. Fransiya bilan Germaniya
o’rtasidagi munosabatlar shunchalik do’qpupisasigina Germaniya hukumatining
chekinishiga majbur etdi. Ikkinchi Marokash janjalidan keyin xalqaro ahvol yanada
keskinlashdi. Kundan-kunga jahon urushi xavfi o’saverdi. Germaniya o’zining
Antanta ittifoqidagi raqiblarini tor-mor etishga tayyorlana boshladi. Ikkinchi
Marokash janjalidan keyin xalqaro ahvol yanada keskinlashdi. Bundan foydalangan
hukumat Reyxstag orqali tinch davr uchun armiya tarkibini yangidan ko’paytirish
haqidagi qonunni tasdiqlatib oldi. 1913-yilda rekrut kontinenti yana 29000 kishiga
ko’paytirilib, ikkita yangi armiya korpusi tashkil etildi. Shu bilan birga Reyxstag 8ta
linkordan iborat uchinchi eskadra tashkil etishga qaror qildi. Bu narsa dengiz kuchlari
6
Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010 51 б
8

harajatini 107mln. markaga ko’paytirardi 7
. 1914-yilda Germaniyaning dretnoutlari
soni 21taga yetdi. Nemis suv osti floti, yangi qal’alar qurila boshlandi, eskilari
ta’mirlandi, armiyani qurollantirish kuchaytirildi. Katta harbiy harajatlarga mablag’
topish uchun hukumat Yangi soliklar joriy qilina boshladi 8
.
I.2. Stachkachilik harakati va Sotsial demokratik partiyadagi ahvol
Moliya oligarxiyasining zo’ravonligi sharoitida XX asr boshlaridan e’tiboran
Germaniya sotsial-demokratlar partiyasi xalqning ahvolini yaxshilash, mamlakat
hayotini demokratlashtirish uchun reaksiya va militarizmga qarshi chiqishlarini
kuchaytirdi. Partiya a’zolarining soni 1900-yildan 1913-yilgacha taxminan 3 baravar
ko’payib, 1 mln. kishiga yetdi. GSDP ko’proq kasaba uyushmalari va kooperatorlarga
tayanardi. 1912-yilda Reyxstagda bolgan saylovda saylovchilarning 34,8%i GSDPni
yoqlab ovoz berdi. Reyxstagdagi va mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlaridagi
sotsial-demokratlar soni ko’paydi 9
.
1905-yilda mehnat sharoitini yaxshilashni talab qilgan eng yirik ish tashlash
o’tkazildi. Rur konchilari ishtirokida 1906-yilda Gamburgda mehnatkashlarning
huquqlari cheklanishiga qarshi mamlakatda birinchi marta ommaviy-siyosiy ish
tashlash bo’lib o’tdi. Saksoniya va Prussiyada namoyishchilarning polisiya bilan
to’qnashuvlari yuz berdi. Ko’mir qazuvchilarning ommaviy ish tashlashi kengaydi.
Qurolli kuchlarning ko’paytirilishiga va urush xavfiga qarshi butun mamlakat bo’ylab
miting va stachkalarning qudratli to’lqini bo’lib o’tdi. XX asrning dastlabki yillarida
Germaniyada boshlangan ommaviy ishchilar harakati 1905-yilgi rus inqilobi ta’siri
ostida yanada kuchayib, 1914 yilgi jahon urushiga qadar tugatildi. Nemis
mehnatkashlari monarxiya asoratiga qarshi demokratiyani kengaytirish, Prussiyada
umumiy saylov huquqini joriy qilish uchun tobora keskinroq kurash olib bordilar 10
.
7
Фортунатов В.В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011 74 б
8
Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. Для бакалавров. - СПб.:
«Питер», 2012 31 б
9
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 90 б
10
Ясперс К. Смысл и назначение истории. - М., 1991 76 б
9

1910-yil martida Berlinda ana shu talablarni qo’ygan katta namoyish bo’lib o’tdi.
Otliq polisiya namoyishchilarni qilich bilan chopa boshladi. Ishchilar bu kunni
Prussiyaning «qonli yakshanba»si deb atadilar. Shu yili Germaniyaning Moabit
tumanidagi «Kuper» ko’mir firmasi ishchilar soatbay to’lanadigan ish haqini
oshirishni talab qilib ish tashladilar, ularni qo’shni fabrika va zavodlarning ishchilari
qo’llabquvvatladi. 1912-yil Rur viloyatidagi kon ishchilarining 250000 kishilik
stachkasi bo’lib o’tdi. Ishchilar 8 soatlik ish kunini joriy etishni, ish haqini oshirishni,
xo’jayinlarining mehnat birjalarini tugatishni talab qildilar. Hukumat Rurni polisiya
va jandarmlar bilan to’ldirib, to’qnashuvlarda ko’plab ishchilar o’ldirildi va yarador
bo’ldi. Elzas va Lotaringiyada zo’rlik bilan «germanlashtirish» aholining keskin
noroziligiga sabab bo’ldi. 1913-yil noyabrda o’tkazib kelingan milliy kamsitish
siyosati va pruss harbiylarining qo’polligi Elzasning Ka Sabern shahri aholisining
g’azabiga sabab bo’ldi. Shahar qamal qilinib, elzasliklarni qamali keng avj oldi u
harakatlar umumgerman siyosiy inqiroziga o’sib o’tish darajasiga o’tgan edi 11
.
II.BOB. Birinchi jahon urushi yillarida germaniyaning ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli.urushdan keying davrda ichki va tashqi siyosati
II.1. Birinchi jahon urushi yillarida Germaniyaning ichki va tashqi
siyosati
Germaniya avval Yevropada, keyin esa butun dunyoda hukmronlik o’rnatishga
intildi. Bu Rossiya, Buyuk Britaniya va Frantsiyada yaxshi ma'lum edi. Bir necha o'n
yillar davomida nemislar harbiy qudratni oshirdilar. Avstriya uchun Birinchi jahon
urushidagi maqsad va rejalar unchalik katta maqsadli emas edi - Bolqon ustidan
nazorat o'rnatish. Buyuk Britaniya XX asr boshlarida sezilarli darajada zaiflashgan
Usmonli imperiyasining alohida Yerlari tomonidan ta'qib qilingan. Bundan tashqari,
Angliya Mesopotamiya va Falastinda joylashgan neft mulklarini tortib olishga
harakat qildi. Maqsadlar quyidagilar edi: Germaniyaga zaiflashish, Yevropada
hukmronlik o'rnatish va, albatta, Elzas va Lotaringiyani qaytarib olish.Germaniya
11
Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010 34 б
10

bilan ittifoqchi bo lgan turklar Qrimni, Eronni qo lga kiritishga va Bolqondaʻ ʻ
nazoratni saqlab qolishga intildilar 12
. Birinchi jahon urushida Rossiyaning maqsadlari
qanday edi? Xuddi Fransiya singari, u ham Germaniyaning ta'sirini zaiflashtirishga
harakat qildi. Bundan tashqari, Rossiya imperiyasi Dardanel va Bosfor orqali O'rta
yer dengiziga bepul o'tishga muhtoj edi Va, albatta, Bolqonda ta'sir kuchaygan. Bu
birinchi jahon urushidagi mamlakatlarning maqsadlari – 1939-yilgacha tarixdagi eng
dahshatli, qonli, keng ko'lamli urush deb hisoblangan urush. Harbiy harakatlar asosan
frantsuz va rus amaliyot teatrlarida bo'lib o'tdi. Janglar Bolqon, Yaqin Sharq, Kavkaz,
Xitoy, Afrika va Okeaniyada ham olib borilgan. Nemis hukmdorining mashhur
so'zlaridan biri: "Tushlik Parijda, kechki ovqat esa Sankt-Peterburgda bo'ladi" 13
.
Birinchi jahon urushi 1914-yil 1-avgustdan 1918-yil 11-noyabrgacha davom etdi.
Unda dunyo aholisining 62% ni tashkil etuvchi 38 ta davlat qatnashdi. Bu urush juda
noaniq va zamonaviy tarixda tasvirlangan juda ziddiyatli edi. Men ushbu
nomuvofiqlikni yana bir bor ta'kidlash uchun epigrafda Chemberlenning so'zlarini
alohida keltirdim. Angliyada (Rossiyaning urushdagi ittifoqchisi) taniqli siyosatchi
Rossiyada avtokratiyani ag’darib tashlash orqali urush maqsadlaridan biriga erishildi,
deydi! Urushning boshlanishida Bolqon mamlakatlari muhim rol o'ynadi. Ular
mustaqil emas edilar. Ularning siyosatiga (ham tashqi, ham ichki) Angliya katta ta'sir
ko'rsatdi. Germaniya o'sha vaqtga kelib, Bolgariyani uzoq vaqt nazorat qilgan bo'lsa-
da, bu mintaqadagi ta'sirini yo'qotdi 14
.
 Antanta. Rossiya imperiyasi, Frantsiya, Buyuk Britaniya. Ittifoqchilar AQSh,
Italiya, Ruminiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya edi.
12
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005
113 б
13
Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010 34 б
14
Хайдеггер М.Бытие и время. - М., 2007 75 б
11

 Uch tomonlama ittifoq. Germaniya, Avstriya-Vengriya, Usmonli imperiyasi.
Keyinchalik Bolgariya qirolligi ularga qo'shildi va koalitsiya "To'rtlik ittifoqi" deb
nomlandi 15
.
Urushda quyidagi yirik davlatlar qatnashgan: Avstriya-Vengriya (1914-yil 27-iyul –
1918-yil 3-noyabr), Germaniya (1914-yil 1-avgust – 11-noyabr 1918-yil), Turkiya
(1914-yil 29-oktyabr – 1918-yil 30-oktyabr). Bolgariya (1915-yil 14-oktyabr – 1918-
yil 29-sentyabr). Antanta davlatlari va ittifoqchilari: Rossiya (1914-yil 1-avgust —
1918-yil 3-mart), Fransiya (1914 yil 3 avgust), Belgiya (1914-yil 3-avgust), Buyuk
Britaniya (1914-yil 4-avgust), Italiya (1915-yil 23-may). , Ruminiya (1916-yil 27-
avgust).Yana bir muhim nuqta. Dastlab "Uchlik alyans" a'zosi Italiya edi. Ammo
Birinchi jahon urushi boshlanganidan keyin italiyaliklar betaraflikni e'lon qilishdi.
Birinchi jahon urushining boshlanishining asosiy sababi etakchi kuchlarning, birinchi
navbatda, Angliya, Fransiya va Avstriya-Vengriyaning dunyoni qayta taqsimlash
istagidir. Mustamlakachilik tizimi 20-asr boshlariga kelib quladi 16
. Yillar davomida
mustamlakalarni ekspluatatsiya qilib, gullab-yashnagan yetakchi Yevropa
mamlakatlariga endi resurslarni hindlar, afrikaliklar va janubiy amerikaliklardan
tortib olish yo’li bilan qo’lga kiritish imkoni yo’q edi. Endi resurslarni faqat bir-
biridan qaytarib olish mumkin edi. Shunday qilib, qarama-qarshiliklar paydo bo'ldi.
Angliya va Germaniya o'rtasida. Angliya Bolqonda nemis ta'sirining kuchayishiga
yo'l qo'ymaslikka harakat qildi. Germaniya Bolqon va Yaqin Sharqda o'z o'rniga ega
bo'lishga intildi, shuningdek, Angliyani dengiz hukmronligidan mahrum qilishga
intildi. Germaniya va Fransiya o'rtasida. Fransiya 1870-71 yillardagi urushda boy
bergan Elzas va Lotaringiya yerlarini qaytarib olishni orzu qilardi. Fransiya
Germaniyaning Saar ko'mir havzasini ham egallab olishga harakat qildi 17
.
15
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 93 б
16
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 55 б
17
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005
109 б
12

 Germaniya va Rossiya o'rtasida. Germaniya Polsha, Ukraina va Boltiqbo yiʻ
davlatlarini Rossiyadan tortib olishga intildi.
 Rossiya va Avstriya-Vengriya o'rtasida. Qarama-qarshiliklar ikkala davlatning
Bolqonga ta'sir qilish istagi, shuningdek, Rossiyaning Bosfor va Dardanelni o'ziga
bo'ysundirish istagi tufayli yuzaga keldi 18
.
Saraevo (Bosniya va Gersegovina) dagi voqealar Birinchi jahon urushining
boshlanishiga sabab bo'ldi. 1914-yil 28-iyun kuni “Yosh Bosniya” harakatining
“Qora qo’l” tashkiloti a’zosi Gavrilo Prinsip archgertsog Frans Ferdinandga suiqasd
uyushtirdi. Ferdinand Avstriya-Vengriya taxtining vorisi edi, shuning uchun
qotillikning rezonansi juda katta edi. Bu Avstriya-Vengriyaning Serbiyaga hujum
qilishiga sabab bo'ldi.Bu yerda Angliyaning xatti-harakati juda muhim, chunki
Avstriya-Vengriya o'z-o'zidan urush boshlay olmadi, chunki bu butun Yevropada
urushni amalda kafolatladi 19
. Britaniyaliklar elchixona darajasida Nikolay II ni
Rossiya tajovuz sodir bo'lgan taqdirda Serbiyani yordamsiz qoldirmasligi kerakligiga
ishontirdi. Ammo keyin hammasi (buni ta'kidlayman) ingliz matbuoti serblar
vahshiylar va jazosiz qoldirmasligi kerak deb yozdi. Ya'ni, Angliya Avstriya-
Vengriya, Germaniya va Rossiya urushdan qochmasligi uchun hamma narsani qildi.
Urushga faol qarshilik ko'rsatgan va Fransiyada katta ta'sirga ega bo'lgan fransuz
siyosatchisi Jan Jaur halok bo'ldi. Archduke o'ldirilishidan bir necha hafta oldin, Jores
kabi urushning raqibi bo'lgan va Nikolay 2 ga katta ta'sir ko'rsatgan Rasputinga
suiqasd uyushtirildi. O'sha kunlarning qahramonlari:
 Gavrilo Prinsipin. U 1918-yilda sil kasalligidan qamoqda vafot etdi.
 Rossiyaning Serbiyadagi elchisi - Xartli. 1914-yilda u Avstriyaning
Serbiyadagi elchixonasida vafot etdi va u erda qabul qilish uchun keldi.
 Polkovnik Apis, Qora qo'lning rahbari. 1917 - yilda otilgan.
18
Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. Для бакалавров. - СПб.:
«Питер», 2012 46 б
19
Ясперс К. Смысл и назначение истории. - М., 1991 67 б
13

 1917-yilda Xartlining Sozonov (Rossiyaning Serbiyadagi navbatdagi elchisi)
bilan yozishmalari yo'qoldi 20
.
Bularning barchasi o’sha kunlardagi voqealarda hali ochilmagan qora dog’lar ko’p
bo’lganidan dalolat beradi va buni tushunish juda muhimdir.
XX asr boshlarida kontinental Yevropada 2 ta buyuk davlat mavjud edi: Germaniya
va Rossiya. Ular bir-biriga qarshi ochiq jang qilishni xohlamadilar, chunki kuchlar
taxminan teng edi. Shu bois, 1914-yilgi “iyul inqirozi” da har ikki tomon ham kutish
va ko’rish pozitsiyasini egalladi. Ingliz diplomatiyasi birinchi o'ringa chiqdi. Matbuot
va maxfiy diplomatiya orqali u Germaniyaga o'z pozitsiyasini etkazdi - urush bo'lsa,
Angliya betaraf qoladi yoki Germaniya tomonini oladi. Ochiq diplomatiya orqali
Nikolay 2 urush bo'lsa, Angliya Rossiya tomonini oladi, degan teskari fikrni eshitdi.
Angliyaning Yevropada urushga yo'l qo'ymasligi to'g'risidagi bitta ochiq bayonoti na
Germaniyaga, na Rossiyaga bunday narsa haqida o'ylamaslik uchun etarli bo'ladi.
Tabiiyki, bunday sharoitda Avstriya-Vengriya Serbiyaga hujum qilishga jur'at eta
olmasdi 21
. Ammo Angliya butun diplomatiyasi bilan Yevropa davlatlarini urushga
undadi. Germaniya ikki jabhada urush xavfi ostida edi: Sharqda - Rossiya bilan,
G'arbda - Fransiya bilan. Keyin nemis qo'mondonligi "Shlieffen rejasini" ishlab
chiqdi, unga ko'ra Germaniya 40 kun ichida Frantsiyani mag'lub etishi va keyin
Rossiya bilan jang qilishi kerak. Nemislar Rossiyani shunchalik safarbar qilish
kerakligiga ishonishdi. Shuning uchun, Rossiya safarbar etilganda, Frantsiya
allaqachon o'yindan tashqarida bo'ladi. 1914-yil 2-avgustda Germaniya
Lyuksemburgni egallab oldi, 4-avgustda Belgiyaga (o’sha paytdagi neytral davlat)
bostirib kirdi va 20-avgustga kelib Germaniya Fransiya chegaralariga yetib keldi.
Schlieffen rejasini amalga oshirish boshlandi. Germaniya Fransiyaga chuqur kirib
bordi, ammo 5-sentyabr kuni Marna daryosida to'xtatildi, u erda jang bo'lib o'tdi,
unda har ikki tomondan 2 millionga yaqin odam qatnashdi. Rossiya urush boshida
20
Фортунатов В.В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011 82 б
21
Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. Для бакалавров. - СПб.:
«Питер», 2012 109 б
14

Germaniya hech qanday tarzda hisoblab bo'lmaydigan ahmoqona narsani qildi 22
.
Nikolay 2 armiyani to'liq safarbar qilmasdan urushga kirishga qaror qildi. 4-avgust
kuni rus qo'shinlari Rennenkampf qo'mondonligi ostida Sharqiy Prussiyaga (hozirgi
Kaliningrad) hujum boshladi. Samsonovning armiyasi unga yordam berish uchun
jihozlangan. Dastlab, qo'shinlar muvaffaqiyat qozondi va Germaniya chekinishga
majbur bo'ldi. Natijada G'arbiy front kuchlarining bir qismi Sharqqa o'tkazildi. Natija
- Germaniya Rossiyaning Sharqiy Prussiyadagi hujumini qaytardi (qo'shinlar tartibsiz
harakat qildi va resurslarga ega emas edi), ammo natijada Shlieffen rejasi barbod
bo'ldi va Frantsiyani qo'lga kiritib bo'lmadi. Shunday qilib, Rossiya Parijni 1 va 2
armiyalarini mag'lub etib, qutqardi. Shundan keyin pozitsion urush boshlandi.
Yanvardan oktyabrgacha Germaniya faol hujum uyushtirdi, buning natijasida Rossiya
Polshani, Ukrainaning g'arbiy qismini, Boltiqbo'yi davlatlarining bir qismini va
G'arbiy Belorussiyani yo'qotdi. Rossiya chuqur mudofaaga o'tdi. Rossiyaning
yo'qotishlari juda katta edi:
 O'lganlar va yaradorlar - 850 ming kishi
 Asirga olingan - 900 ming kishi 23
Rossiya taslim bo lmadi, ammo “Uchlik ittifoq” mamlakatlari Rossiya olganʻ
yo qotishlardan qutula olmasligiga ishonch hosil qilishdi. Germaniyaning frontning
ʻ
ushbu sektoridagi muvaffaqiyatlari 1915-yil 14-oktyabrda Bolgariya Birinchi Jahon
urushiga (Germaniya va Avstriya-Vengriya tomonida) kirishiga olib keldi. Nemislar
Avstriya - Vengriya bilan birgalikda 1915- yil bahorida Rossiyaning butun janubi -
g ' arbiy jabhasini chekinishga majburlab , Gorlitskiy yutug ' ini uyushtirdilar . 1914-
yilda qo'lga olingan Galisiya butunlay yo'qoldi. Germaniya bu ustunlikka rus
qo'mondonligining dahshatli xatolari, shuningdek, muhim texnik ustunlik tufayli
erisha oldi. Germaniyaning texnologiyadagi ustunligi:
 Pulemyotlarda 2,5 marta.
 Yengil artilleriyada 4,5 marta.
22
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 89 б
23
Фергюсан А. Опыт истории гражданского общества. - М., 2002 47 б
15

 Og'ir artilleriyada 40 marta 24
.
Rossiyani urushdan olib chiqishning iloji bo'lmadi, ammo frontning bu sektoridagi
yo'qotishlar juda katta edi: 150 000 halok bo'ldi, 700 000 yarador, 900 000 asir va 4
million qochqin 25
.
1916-yil may oyida rus qo'shinlari 2 oy davom etgan hujumga o'tdilar. Ushbu hujum
tarixga "Brusilovskiy yutug'i" nomi bilan kirdi. Bu nom rus armiyasiga general
Brusilov qo'mondonlik qilganligi bilan bog'liq. Bukovinada (Lutskdan
Chernovtsigacha) mudofaa yutug'i 5-iyun kuni sodir bo'ldi. Rossiya armiyasi nafaqat
mudofaani yorib o'tishga, balki 120 kilometrgacha bo'lgan joylarda uning
chuqurligiga ham kirishga muvaffaq bo'ldi. Germaniya va Avstriya-Vengriya
yo'qotishlari halokatli edi. 1,5 million o'ldirilgan, yaralangan va asirga olingan.
Hujum faqat qo'shimcha nemis bo'linmalari tomonidan to'xtatildi, ular shoshilinch
ravishda Verdun (Fransiya) va Italiyadan bu erga ko'chirildi. Rus armiyasining bu
hujumi pashshasiz emas edi. Ular odatdagidek ittifoqchilarni tashladilar. 1916-yil 27-
avgustda Ruminiya Antanta tomonida Birinchi jahon urushiga kirdi. Germaniya uni
tezda mag'lubiyatga uchratdi. Natijada Ruminiya armiyasini yo'qotdi va Rossiya
qo'shimcha 2000 kilometr front oldi 26
. 1917-yilda Qo'shma Shtatlar Birinchi Jahon
urushiga kirdi. “Uchlik ittifoq” ning pozitsiyalari yomonlashmoqda. Germaniya
ittifoqchilari bilan 2 ta frontda samarali kurasha olmaydi, natijada u mudofaaga
o'tadi. Rossiyaning urushdan chiqishi natijasida Germaniya Sharqiy frontdan va 2
yo'nalishda urush olib borish zaruratidan xalos bo'ldi. Natijada, 1918-yilning bahori
va yozida u G'arbiy frontga hujum qilishga urindi, ammo bu hujum muvaffaqiyatga
erishmadi. Bundan tashqari, Germaniya o'zini maksimal darajada siqib
chiqarayotgani va urushda tanaffusga muhtojligi ma'lum bo'ldi 27
.
24
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005 75
б
25
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 62 б
26
Фергюсан А. Опыт истории гражданского общества. - М., 2002 56 б
27
Хайдеггер М.Бытие и время. - М., 2007 127 б
16

Birinchi jahon urushidagi hal qiluvchi voqealar kuzda sodir bo'ldi. Antanta davlatlari
AQSH bilan birgalikda hujumga o tdi. Germaniya armiyasi Fransiya va Belgiyadanʻ
butunlay quvib chiqarildi. Oktyabr oyida Avstriya-Vengriya, Turkiya va Bolgariya
Antanta bilan sulh tuzdilar, Germaniya esa yakka o'zi jang qilish uchun qoldi.
"Uchlik ittifoq"dagi nemis ittifoqchilari taslim bo'lganidan keyin uning pozitsiyasi
umidsiz edi. Bu Rossiyada sodir bo'lgan xuddi shunday inqilobga olib keldi. 1918-yil
9-noyabrda imperator Vilgelm II taxtdan ag’darildi. 1918-yil 11-noyabrda 1914-
1918-yillardagi Birinchi jahon urushi tugadi 28
. Germaniya to'liq taslim bo'lish
to'g'risida imzo chekdi. Bu Parij yaqinida, Compiègne o'rmonida, Retonde
stantsiyasida sodir bo'ldi. Taslim bo'lishni frantsuz marshali Fosh qabul qildi.
Imzolangan tinchlik shartnomasining shartlari quyidagilar edi:
 Germaniya urushda to'liq mag'lubiyatni tan oladi.
 Fransiyaning Elzas va Lotaringiya provinsiyasiga 1870-yil chegaralariga
qaytishi, shuningdek Saar ko mir havzasining ko chirilishi.
ʻ ʻ
 Germaniya o'zining barcha mustamlaka mulklaridan ayrildi, shuningdek, o'z
hududining 1/8 qismini geografik qo'shnilariga berishga va'da berdi.
 15 yil davomida Antanta qo'shinlari Reynning chap qirg'og'ida joylashgan.
 1921-yil 1-mayga qadar Germaniya Antanta a'zolariga (Rossiya hech narsa
qilmasligi kerak edi) 20 milliard marka oltin, tovarlar, qimmatli qog'ozlar va
boshqalarni to'lashi kerak edi.
 30 yil davomida Germaniya kompensatsiya to'lashi kerak va bu to'lovlar
miqdorini g'oliblarning o'zlari belgilaydi va ularni shu 30 yil davomida istalgan
vaqtda oshirishi mumkin.
 Germaniyada 100 ming kishidan ortiq armiyaga ega bo'lish taqiqlangan va
armiya faqat ixtiyoriy bo'lishi shart edi 29
.
"Tinchlik" shartlari Germaniya uchun shunchalik kamsitilgan ediki, mamlakat
haqiqatda qo'g'irchoqqa aylandi. Shuning uchun, o'sha davrning ko'p odamlari
Birinchi jahon urushi, garchi u tugagan bo'lsa ham, tinchlik bilan emas, balki 30 yil
28
Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002 61 б
29
Фергюсан А. Опыт истории гражданского общества. - М., 2002 84 б
17

davomida sulh bilan yakunlanganini aytishdi. Va oxir-oqibat shunday bo'ldi. Birinchi
jahon urushi 14 shtat hududida olib borilgan. Unda umumiy aholisi 1 milliard
kishidan ortiq bo lgan davlatlar ishtirok etdi (bu o sha paytdagi jami dunyoʻ ʻ
aholisining taxminan 62 foizini tashkil qiladi) Jami 74 million kishi ishtirokchi
davlatlar tomonidan safarbar qilingan bo lib, ulardan 10 millioni halok bo lgan, yana
ʻ ʻ
biri halok bo lgan. 20 million kishi jarohat oldi. Urush natijasida Yevropaning siyosiy
ʻ
xaritasi sezilarli darajada o'zgardi. Polsha, Litva, Latviya, Estoniya, Finlyandiya,
Albaniya kabi mustaqil davlatlar mavjud edi. Avstriya-Vengriya Avstriya, Vengriya
va Chexoslovakiyaga bo'lindi. Ruminiya, Gretsiya, Fransiya, Italiya bilan
chegaralarini kengaytirdi. Hududda yutqazgan va yutqazgan 5 ta davlat bor edi:
Germaniya, Avstriya-Vengriya, Bolgariya, Turkiya va Rossiya 30
.
1918-yil yozida G’arbiy frontda nemis armiya so’nggi hujumining barbod bo’lishi
mamlakatda inqilobiy holatning vujudga kelishiga tutki bo’ldi. Shunday sharoitda
qarshilikning foydasizligini tushungan armiya qo’mondonligi 4-oktyabr kuni AQSH
prezidenti V. Vilsonga sulh taklifi bilan murojaat qildi. 5-oktyabr kuni kayzer
Vilgelm II Lyudendorfdning istefosini qabul qildi va shu Lyudendorfning taklifi va
shu Lyudendorfning taklifini satsial- demokratlarni inobatga olgan holda koaliatsion
hukumat tuzishni o’z jiyani shahzoda Maks Badenskiyga topshirdi. Bu tadbirlar
inqilobiy portlashni ortga surishi va bo’ladigan tinchlik muzokaralarida
Germaniyaning imijini ko’tarishi lozim edi. Shu kuni parlamentalizm ruhida siyosiy
islohot o’tkazilishi, jumladan, hukumatning reyxstag oldida ma’sulligini o’rnatish,
yuqori davlat va harbiy lavozimlariga tayinlashda, ijtimoiy tadbirlar haqida qarorlar
qabul qilishda ijro hokimiyatining huquqlarining cheklash e’lon qilindi. Bundan
tashqari yangi kansler g’olib davlatlarning Germaniyaga nisbatan ijobiy munosabatini
ta’minlashning zaruriy sharti sifatida kayzerning taxtdan vos kechishini ham
qarayotganligi ma’lum bo’ldi. 29-oktyabr kuni bir guruh oily lavozimli generallar
deyarli zo’rlik bilan imperatorni oliy bosh qo’mondan stafkasi joylashgan Spa
30
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005 46
б
18

shahriga olib ketdi 31
. Tobora chuqurlashib borayotgan hukumat inqirozi sharoitida
1918-yil noyabr boshlarida Germaniyada inqilobiy voqealar boshlanib ketdi. Bunga
sabab 3-noyabr kuni Kil shahrida harbiy harakatlarni davom ettirshdan bosh tortib,
ishchi va soldat deputatlari sovetini tuzgan harbiy moryaklarning chiqishi bo’ldi.
Shahar stixiyali namoyishlar va mitinglar bilan qamrab olindi. Kansler Maks
Badenskiy o’zboshimchalik bilan imperatorni taxtdan vos kechgan deb e’lon qildi,o’z
vakolatlarini topshirdi va ta’sis majlisi chaqirilgunga qadar hukumatni boshqarishni
Reyxstagdagi eng katta farksiya rahbari Fridrix Ebertga taklif qildi.Ammo ishchilar
harakati eng radikal qismining ta’sirini kamaytirish uchun Germaniya sotsial –
demokratik partiyasi (GSDP) rahbarlari zudlik bilanrespublikani e’lon qilish va
Germaniya mustaqil sotsial demokratik partiyasi (GMSDP) bilan koalision hukumat
tuzishga majbur bo’ldi.Bu hukumat Xalq vakillari kengashi (XVK) nomini oldi. Eski
ma’muriy organlar bilan muvofiq ravishda ishchi deputatlar kengashi, Qizil gvardiya
otryadlari tuzildi 32
. XVK Ta’sis majlisida saylovlar o’tkazish va urushni tugatishni
o’zining asosiy maqsadi qilib e’lon qildi. 11-noyabrda Antanta bilan Kompen sulhi
imzolandi.Urush davrida joriy qilingan konstitutsiyaviy cheklovlar bekor qilindi,
askarlarni harbiy xizmatdan qaytarish va sanoatni tinchlik davri mahsulotlarini ishlab
chiqishga yo’naltirish boshlandi.XVK tomonidan qabul qilingan “Mehnat hamkorligi
to’g’risidagi kelishuv” kasaba uyushmalari tuzilishini va ularning jamoaviy
shartnomalar tuzish huquqini legallashtirdi.Ayni paytda, hukumat xalqning bevosita
inqilobiy harakatini, so’l radikal partiyalar ta’sirini cheklashga harakat qildi. 16-21-
dekabr kunlari Berlinda o’tkazilgan sovetlarning 1 umumgerman syezdi inqilobning
rivojlanishiga burilish nuqtasi bo’ldi. Keskin munozalardan so’ng syezd ta’sis
majlisiga saylovlar o’tkazish va unga yangi davlat qurilishi bo’yicha konstitutsiyaviy
vakolatlarni berish to’g’risida qaror qabul qildi. So’l kuchlar Germaniyada burjua –
demokratik respublika tuzilishining oldini olish uchun yagona usul- siyosiy
31
Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. Для бакалавров. - СПб.:
«Питер», 2012 75 б
32
Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002 61 б
19

zo’ravonlikni yanada kuchaytirish sari yo’l tutdi 33
. 1918-yil 30 dekabrda “Spartak
guruhi va so’l radikallar harakatining konferensiyasi bo’ldi va unda Germaniya
kommunistik partiyasi (GKP) tuzilganligi e’lon qilindi. Yangi partiyaning maqsadi
inqilobiy kuchlarni jipslashtirish, proletariat diktaturasi o’rnatish uchun kurash,
burjua davlatchiligini to’liq bekor qilinishdan iborat bo’ldi. Kommunistlar darhol
qurolli qo’zg’olonga tayyorgarlik ko’rish to’g’risida qaror qabul qilmadi. Ammo
1919-yil yanvarda Berlinda ishchilarning stixiyali chiqishlari boshlanga GKP bu
harakatni qo’llab-quvvatladi. GMSDP hukumat koalisiyadan chiqqandan so’ng uning
a’zolari bo’lgan davlat amaldorlarining ishdan bo’shatilishi yanvar voqelari uchun
bahona bo’ldi. Berlin ko’chalarida mitinglar va politsiya bilan to’qnashuvlar
boshlanib ketdi. Hukumat armiyasi yordamida 12-yanvarga kelib qo’zg’olonni
bostirdi 34
. Qo’zg’olonning bostirilishi mamlakatda oq terror boshlanishi uchun
turkchi bo’ldi. 15-yanvar kuni kommunistiklar yetakchilari Karl Libknext va Roza
Lyuksemburg o’ldirildi. Keyinchi oylar davomida so’l kuchlarning kichik-kichik
janglari bo’lib o’tdi. Ular o’z miqyosida bo’yicha ancha keng, ammo tarqoq edi.
Yanvarda Bremen sovet respublikasi e’lon qilindi, fevralning o’rtasida esa Reyn-
Vestfaliya viloyatida ish tashlash harakati avj oldi,aprelda Bavariyada sovet
respublikasi e’lon qilindi.Bu chiqishlarning barchasi barchasi mahalliy posiya
otryadlari, harbiy qismlar, urush faxriylarining ko’ngilli otryadlari tomonidan
bostirildi.Zo’ravonlikning kuchayishi Germaniya inqilobining so’nggi bosqichida
fojiaviy xarakter baxsh etdi.Shunga qaramasdan inqilobning asosiy natijasi
Germaniyada monarxiyaning ag’darilishi, siyosiy va ijtimoiy sohada demokratik
islohotlarning boshlanishi bo’ldi va Germaniyaning urushdan chikishini tezlashtirdi.
Germaniya inkilobining uziga xos tomoni amalda davlat tuzumining tinch yo’l bilan
almashishi buldi. Bunday xarakatning yetakchisi bulib o’zi inqilobiy partiya
bo’lmagan, ammo inqilobiy jarayonlarni huquqiy o’zgarishlar oqimiga solishga
33
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 100 б
34
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005
103 б
20

muvaffak bulgan GSDP chiqdi. Germaniya inqilobining paradoksi shundaki, uning
asosini so’l va o’ta so’l partiyalar urtasidagi kurash tashkil qildi, boshka siyosiy
kuchlar esa passiv xolatda buldi 35
.
II.2. Germaniyaning 1919-1923-yillardagi iqtisodiy ahvoli va Versal
shartnomasi
Birinchi jahon urushi yillarida ishlab chiqarish hamda kapitalning
konsentratsiyalashuvi va markazlashuvi, monopoliyalarning o’sishi tezlashdi. Urush
paytida yirik nemis konsernlari , oliy rutbali harbiylar va Kayzerning yaqinlari boyib
ketdilar. Faqatgina Krupp konsernining daromadi 15 marta oshdi. Germaniyaning
yirik biznesi urushdan katta foyda oldi, mamlakatdagi qudratli ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy kuchga aylandi. Harbiy buyurtmalar va harbiy ishlab chiqarishdagi
chayqovchilik amallari nemis monopolistlarini nihoyatda boyitib yubordi, ularning
saflarini kengaytirib, hukumat siyosatiga ta’sirini kuchaytirdi. Mayda va o’rta
korxonalar tobora vayron bo’ldi. Monopolistik kapital davlat-monopolistik kapitaliga
aylandi. U moliya oligarxiyasi bilan birlashib ketib davlat apparatini o’ziga
buysindira bordi. Iqtisodiy va siyosiy tizimda hali feodalizm qoldiqlari bor edi 36
.
Davlat tuzumi esa yarim absalyut monarxiyadan iborat edi. Kapitalistik
ekspluatatsiya zulmining yarim feodal formalari (yerni ijaraga olganlik evaziga ishlab
berish rentasi, “Xizmatkorlar haqida yarim krepostnoylik qonuni) bilan qo’shilib
ketgan edi.Ishchilar sinfi mamlakat aholisining ko’pchiligini tashkil etar edi 37
. 1920-
yilda Germaniyada yollangan ishchi kuchlari soni 19,5 million kishi bo’lib, shundan
13 million kishi sanoat , savdo va transportda 3,8 million kishi qishloq xo’jaligida
ishlar edi. Birinchi jahon urushi mamlakatga katta zarar, xalq ommasiga og’ir
kulfatlar keltirdi. Iqtisodiy va siyosiy zulm kuchaydi. Sanoat korxonalarida harbiy
katorga rejimi o’rnatildi. Ish soatlari oshirilib ish haqi pasaytirildi. Qishloq xo’jaligi
chuqur inqirozga uchradi. Ekin maydonlarining yarimidan ortig’i qisqardi. Ko’p
sanoat markazlari vayron bo’ldi. Moliyaviy ahvoli yomonlashib davlat qarzi
35
Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010 64 б
36
Хайдеггер М.Бытие и время. - М., 2007 108 б
37
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 68 б
21

ko’paydi. Ochlik va epidemiya natijasida 900 mingdan ortiq kishi o’ldi. Urushda 1
million 800 mingdan ortiq kishi halok bo’ldi, 1 million 500 ming kishi mayib majrux
bo’lib qoldi. 1918-yil avgustida Antanta g’arbiy frontda hujumga o’tdi. Germaniya va
uning ittifoqchilari jiddiy mag’lubiyatga uchradi. 1918-yil kuzida Turkiya, Bolgariya,
Avstriya-Vengriya birin-ketin Antantaga taslim bo’ldi. Frontlardagi harbiy holat
siyosiy krizisni chuqurlashtirib yubordi. Germaniya imperializmini qutqarib qolishga
intilgan AQSH prezidenti Vilsonning maslahati bilan 1918-yil 3-oktabrda sotsial
partiya o’ng qanotining vakillari (SHeydeman va Bauer) ishtirokida shaxzoda Maks
Badenskiy boshchiligida yangi, kaolitsion hukumat tuzildi. Lekin hukumat o’zgarishi
ichki siyosiy ahvolni yengillashtira olmadi. Mehnatkashlar ommasini inqilobiy
chiqishlari kuchayib, Vilgelm 11 ning monarxiya hokimiyatini yo’qotish qat’iy talab
qilinmoqda edi 38
.
1918-yil 3-noyabrda Kilda harbiy flot matroslarining qo’zg’oloni bo’lib,
Germaniyada inqilob boshlanib ketdi. Kil shahri qo’zg’olonchilar qo’liga o’tdi.
Inqilob bir hafta ichidayoq mamlakatning shimoliy , markaziy va janubiy tomonlariga
yoyildi. Ayniqsa, poytaxt Berlinda inqilob avj oldi. Bu yerda spartakchilarning
chaqirig’i bilan 9-noyabrda umumiy ish tashlash boshlandi va qurolli qo’zg’olon
ko’tarildi. Soldatlarning bir qismi qo’zg’olonchilarni qo’llab quvvatladi. Strategik
punktlar ishg’ol qilindi. Monarxiya hokimiyati ag’darilib tashlandi. Imperator
Vilgelm Gollandiyaga qochdi. 10-noyabrda Berlin Sovetining birinchi plenumi yangi
hukumatni “Xalq vakillari Soveti”ni tuzdi. Plenumda ko’pchilik sotsial-demokratlar
va “Mustaqil” sotsial-demokratlar bo’lganligidan, bu hukumat sotsial-demokratik
hukumat edi. Ebert va SHeydemanlar hukumat boshliqlari bo’lib oldilar va
hukumatni “Sof sotsialistik hukumat” deb atadilar 39
. “Topilmas mutaxassislar”
bahonasi bilan hukumatga burjua amaldorlari bir qancha sobiq ministrlar ham
kiritildi. Bu hukumat aslida burjua-yunkerlar manfaatlarini himoya qiluvchi burjua
hukumati edi. 1918-yil 12-noyabrda Germaniya bilan Antanta o’rtasida
38
Фортунатов В.В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011 80 б
39
История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие для студентов
вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005
22

Germaniyaning batamom taslim bo’lishi to’g’risida yarash bitimi imzolandi. 1918-
yilning 16-21-dekabrida Sovetlarning birinchi umumiy Germaniya syezdi bo’lib
o’tdi. Syezdda o’ng sotsial-demokratlar va “Mustaqil” sotsial-demokratlar
ko’pchilikni (485 kishidan 375 kishi) tashkil etdi. Syezd butun hokimiyatni Ebert
hukumati qo’lida qoldirish va Ta’sis majlisiga saylovlar o’tkazish to’g’risida qaror
qabul qildi. 1919-yil 19-yanvarda Milliy ta’sis majlisiga saylovlar o’tkazildi.
Ko’pchilik o’rinni burjua partiyalari (Xristian demokratik partiya”, “Katolik-Markaz”
partiya, savdo-sanoat burjuaziya partiyasi bo’lgan “Demokratik partiya” sanoat va
moliya magnatlari partiyasi bo’lgan “Xalq partiyasi” va boshqa partiyalar) egalladi 40
.
1919-yil 6-fevralda kichik Veymar shahrida Ta’sis Majlisi ochildi. Shu kuni o’ng
sotsial-demokratlar qo’lida bo’lgan ishchi va soldat deputatlari markaziy Soveti o’z
huquq va majburiyatlarini Ta’sis Majlisiga topshirdi. Germaniya ishchi demokratlari
sovetlari batamom tugatildi. SHeydeman boshchiligida sotsial demokratlardan,
demokratik va katolik partiyalari vakillaridan iborat yangi hukumat tuzildi 41
. Ebert
prezident qilib saylandi 42
. 1919 yil 31 iyulda Milliy majlis tomonidan qabul qilingan
konstitutsiyaga (Veymar konstitutsiyasi) muvofiq burjua parlamenti formasidagi
burjua respublikasi qaror topdi. Burjua-yunkerlar ittifoqida rahbarlik burjuaziya
qo’liga o’tdi. Konstitutsiyaga muvofiq, federativ tuzum saqlangan holda, markaziy
hokimiyat kuchaytirildi. Markaziy hokimiyat - reyxstag (qonun chiqaruvchi organ -
quyi palata), reyxstrag (O’lkalar vakillari Soveti-yuqori palata) va prezidentdan iborat
bo’lib, prezidentga katta huquqlar berildi va uning vakolati yetti yil qilib belgilandi.
Ikki palatadan iborat bo’lgan qonun chiqaruvchi hokimiyat ta’sis etildi. Quyi palata -
Reyxstag yalpi ovoz berish yo’li bilan saylanar, yuqori palata - Reyxstrat o’lka va
viloyatlar vakillaridan iborat bo’lar edi. Reyxstrat veto huquqiga ega bo’lgan nazorat
organi edi. Ijroiya hokimiyati rahbari - prezidentga favqulodda keng vakolatlar
berilgandi. U mamlakat qurolli kuchlari Reyxsverning bosh qo’mondoni hisoblanar,
chet ellarda davlat nomidan faoliyat olib borar , vazirlar va kanslerni tayinlar va
40
Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010 100 б
41
Фортунатов В.В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011 59 б
42
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 46 б
23

ishdan bo’shatar edi. U reyxstagni tarqatib yuborish va yangi saylovlar belgilash
huquqiga ham ega edi. Konstitutsiyaning 48-moddasi prezidentga favqulodda
dekretlar chiqarish, ya’ni mamlakatni dekretlar vositasida boshqarish, majburlash
choralarini qo’llash, konstitutsiyaning muhim moddalari amaliyotini to’xtatib qo’yish
huquqini berar edi. Amalda ijroiya hokimiyat diktatura o’rnatish uchun
konstitutsiyaviy asoslarni qo’lga kiritgandi. Prezident vakolatlari uni qonun
chiqaruvchi hokimiyatdan yuksakka qo’ygan, u reyxstagga ham bog’liq emas edi,
chunki yalpi ovoz berish yo’li bilan 7 yilga saylanardi 43
.
Veymar konstitutsiyasi davlatdagi rahbarlik roli burjuaziyaga o’tganligidan dalolat
edi. Ammo yirik yer egalari - pomeshchiklar ham o’zlarining kuchli mavqelarini
saqlab qolgandilar. Germaniyada e’lon qilingan burjua-demokratik respublikasi
burjuaziya siyosiy hukmronligining eng to’liq shakli edi. Veymar konstitutsiyasi
burjuaziyaning siyosiy hukmronligini o’rnatgan bo’lsa-da, Germaniya demokratik
kuchlarining ham muhim yutug’i bo’ldi. Sotsial-demokratik partiya reyxstagda
ko’pchilik o’ringa ega bo’lmasa ham, Germaniya hukmron doiralari hokimiyatni
sotsial-demokratlar qo’liga topshirishga qaror qildilar. Germaniya sotsial-demokratik
partiyasi (GSDP) raisi Fridrix Ebert mamlakat prezidenti qilib saylandi, partiya
boshqaruvi a’zosi Filipp SHeydeman esa kansler etib tayinlandi. Respublika tuzilishi
muhokamasi davom etayotgan bir paytda sotsial-demokratlar boshchiligidagi
hukumat ikkita muhim qadam qo’ydi. Dastlab Bavariya sovet respublikasi tor-mor
qilindi 44
. Bu voqea 1919 yil 1 mayda ro’y berdi. So’ngra yangi hukumat vakillari
Parijda Versal tinchlik shartnomasini imzoladilar. 1919-yil 28-iyunda Versalda
Germaniya bilan Antanta o’rtasida tuzilgan sulh shartnomasi mamlakatning iqtisodiy
ahvolini yanada yomonlashtirib yubordi. Versal sulhining ijodchilari avvalo AQSH,
so’ngra Angliya va Fransiya davlatlari edi. Sulh shartnomasiga muvofiq Germaniya
o’z mustamlakalaridan va Yevropadagi yerlarining 8 dan bir qismidan masalan
(Poznan, Sileziyaning bir qismi , Elzas, Lotarengiya va boshqalardan) mahrum bo’ldi.
Dansig (Gdansk) o’sha vaqtda ta’sis etilgan Millatlar Ittifoqi ixtiyorida (erkin shahar)
43
Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002 62 б
44
Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002 62 б
24

deb ataldi. Polsha karidori tufayli Sharqiy Prussiya Germaniyaning markaziy
rayonlaridan ajratib qo’yilgan, Polshaning bir qancha yerlari esa Germaniya tarkibida
qoldirilgan edi. Angliya va Amerika davlatlari Germaniyaning zaiflashib qolishini
istamadilar, Reyn bo’yi qirg’oqlari demilitrizatsiya zonasi (qo’shin kiritish va
istehkom qurish man etilgan zona) deb e’lon qilindi 45
. Sharqiy chegaralar va Boltiq
bo’yida esa Germaniya qo’shin saqlashga haqli deyilgan edi. Reyn daryosi so’l
tomoni, Kyoln va Mayns shaharlari bilan birga 15 yil muddat bilan Antanta
qo’shinlari tomonidan nazorat qilib turiladigan bo’ldi. Saar viloyati 15 yil muddat
bilan Millatlar Ittifoqi ixtiyoriga topshirildi. Versal sulhi xalq xo’jaligiga katta zarar
yetkazdi, mehnatkashlarga kulfat keltirdi. Germaniya temir rudaning 75% dan,
ko’mirining 33,9% dan, cho’yan ishlab chiqarishning 33% dan, g’alla va kartoshka
mahsulotlarining 25%dan mahrum bo’ldi. Sulh shartnomasiga ko’ra, Germaniya
urushda Antanta mamlakatlariga yetkazilgan barcha zararlarni qoplaydigan bo’ldi.
Umuman to’lanadigan reparatsiya summasi keyinroq (1921 yil mayida) oltin bilan
132 mlrd marka qilib belgilandi.1919 yilda sobiq kayzer armiyasining jinoyatchi
ofitser va soldatlaridan, reaksion va shovinistik elementlardan iborat fashistik partiya
tuzildi. Bu partiya “qora reyxever” bilan yaqin aloqada bo’ldi va niqoblanish
maqsadida o’zini 46
“Milliy sotsialistik ishchi partiyasi” deb atadi. Fashistik
partiyaning 25 banddan iborat bo’lgan dasturida ishchilarning ish kunini qisqartirish
va ish haqini oshirish, dehqonlarga yer berish va sudxo’rlik protsentini bekor qilish,
mayda savdogarlarga arzon kredit berish , universal magazinlarni yo’qotish, trestlarni
davlat ixtiyoriga olish, Versal shartnomasini bekor qilish, Avstriya va Germaniyani
birlashtirish, yahudiylarni nemis fuqaroligidan mahrum etish va’da qilindi.Natsistlar
dasturi barcha nemislarni bir davlatda - Buyuk Germaniyada birlashtirishni talab
etardi. Bu esa nemislar yashaydigan hududlarni - Chexoslovakiya, Avstriya ,
Polshaning bir qismi , Belgiya, Gollandiya, Boltiqbo’yini Germaniyaga qo’shib
olishni bildirardi. Dasturda “yerlar” va “mustamlakalar” zarurligi ilgari surilib, ular
go’yo Germaniya aholisini zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash va ortiqcha
45
Фортунатов В.В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011 77 б
46
Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества. Киев; М., 2004 106 б
25

aholini joylashtirish uchun lozim bo’lishi ko’rsatilgan edi 47
. AQSH ham, Angliya va
Fransiya ham bunga e’tibor bermadi va fashistlarga jiddiy yondoshmadi. Adolf Gitler
1920 yildan boshlab fashistlar partiyasining lideri bo’lib qoldi. U sobiq Kayzer
armiyasining yefreytori va urushdan so’ng Myunxen shahar politsiyasining maxfiy
agenti edi. Fashistlar shturm otryadlarini tuzdilar. “Irqiy ozodlik” shiori ostida
reaksion-shovinistik propaganda avj olib ketdi. Versal sulhiga qarshi, bosqinchilik
urushlariga tayyorlanish asosiy vazifa qilib qo’yildi. Mamlakatda ahvol keskinlashib
bormoqda edi. 1920-yil martda birinchi armiya guruhi kumondoni fon Lyuts ko’ngilli
korpuslar («fraykorlar») ning qarshiliksiz Berlinga kirib kelishini tashkil kildi. Bir
necha kundan keyin Kapp boshchiligida hukumat tuzilganligi va Veymar
konstitutsiyasi bekor qilinganligi e'lon qilindi. Isyonchilarga qarshi kurashish
imkoniyatiga ega bulmagan hukumat umumiy ish tashlash tug’risidada kasaba
uyushmalariga murojaat qilish bilan cheklandi. Qizig’i shundaki, bu chaqiriqqa
birinchi bo’lib Berlin banklari qo’shildi va pul berishni to’xtatdi 48
. Isyonni armiya
ham qo’llamadi. Isyonchilar uchun kutilmagan xolatda ung markazchi partiyalar ham
sustkashlik qildi. Bunday sharoitda Kapp xukumat boshligi vakolatlarini o’zidan
soqit qildi va siyosiy faoliyatdan voz kechdi. Tovar bozorini barkarorlashtirish uchun
bojxona siyosatida qattiqqullikni oshirishga harakat qilindi. Ammo 1921-yili Parij va
London konferentsiyalarida reparatsiya to’lash shartlari uzil-kesil belgilangandan
so’ng Ferenbax namoyishkorona iste'foga chiqdi. Hukumatni yana bir markazchi I.
Virt boshqardi. U hukumatning xalqaro majburiyatlarini bajarish yo’llarini topishga
xarakat kildi. Hukumat markaning kursini ushlab turish uchun davlatning oltin
zaxiralarini keng miqyosda sotishni boshladi. Bu 1922-yil mart-aprel oylarida moliya
bozorini barqarorlashtirdi, ammo davlat qimmatbaxo qog’ozlarini oltinga aylantirish
uchun sanoatchilar tomonidan ko’plab miqdorda sotib olinishi inflyatsiyani yanada
kuchaytirdi. Bunday sharoitda hukumat yordam so’rab xalqaro moliya tashkilotlariga
47
Фергюсан А. Опыт истории гражданского общества. - М., 2002 86 б
48
Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. Для бакалавров. - СПб.:
«Питер», 2012 74 б
26

murojaat kildi 49
. Biroq 1922-yili Genuya konferentsiyasida Germaniya iqtisodiy
xolatini barkarorlashtirish bo’yicha muzokaralar tugallanmay qoldi. Muzokarat
ashkilotchisi, Germaniya tashki ishlar vaziri va yirik sanoatchi V. Ratenau 1922-yili
SSSR bilan Rappalo shartnomasini imzolaganligi, Versal shartnomasi shartlarini
to’lli bajarishga kirishgani hamda yaxudiy millatiga mansubligi uchun «Konsul»
ekstremistik tashkilotining uch nafar o’ta o’ng a'zolari tomonidan 1922-yil 24-iyun
kuni otib o’ldirildi. V. Ratenauning o’limi xukmron koalitsiyani inqirozga olib keldi.
Bajarilmasligi oldindan ma'lum bo’lgan xalkaro majburiyatlar uchun javobgar likni
birorta partiya o’z zimmasiga olishni istamadi avgustda davlat qarzi 1200 million
markaga yetdi. Germaniya xalokat yoqasida turardi. Bunday sharoitda radikal
ekstremistik siyosiy kuchlarning ta'siri keskin oshdi. 1921 yil avgustidan e’tiboran
Germaniya reparatsiya to’lay boshladi. Urushda g’alaba qozongan davlatlar-AQSH,
Angliya va Fransiya Germaniya moliyasini o’z nazoratlari ostiga olish xavfini
kuchaytirdi va mamlakatning moliyaviy hayotiga yomon ta’sir qildi. Natijada
mamlakatda siyosiy vaziyat keskinlashib , hukumat krizisi yuz berdi. Yirik burjuaziya
va harbiy-monarxist doiralar reparatsiya to’lamaslikni talab qilib chiqdilar.
Germaniya hukumati reparatsiya to’lovini to’xtatishga majbur bo’ldi. Fransiya bilan
Belgiya Germaniyaning reparatsiya to’lashdan bosh tortganligidan foydalanib, 1923-
yil 12-yanvarda Rur sanoat viloyatini okkupatsiya qildi. Rur havzasida Germaniya
aholisining 10 foizi yashar edi, mamlakatda ishlab chiqariladigan po’latning 40%i,
cho’yanning 70%, ko’mirning 88% Rur viloyatida ishlab chiqarilar edi. Okkupatsiya
qilish natijasida Rurda sanoat ishlab chiqarish qisqardi, ishsizlik ko’paydi,
ishchilarning ish haqi kamayib ketdi. Ko’pgina sanoat korxonalari yopildi. Ishsizlar
soni ko’payib, qariyib 5 million kishiga yetdi. Qog’oz pul yanada qadrsizlandi,
binobarin, inflyatsiya g’oyat kuchaydi 50
. 1923-yil Amerikaning bir dollari 10 ming
markaga , oktabrda 8 milliard markaga tenglashdi. Mehnatkashlar amalda ish haqidan
mahrum bo’ldilar. 1923-yilning sentabrida malakali ishchi bir haftada 126 million
marka olardi, bu pul hisobiga esa faqat ikki kun tirikchilik qilishi mumkin edi.
49
Хайдеггер М.Бытие и время. - М., 2007 112 б
50
Ясперс К. Смысл и назначение истории. - М., 1991 94 б
27

Mamlakat ochlik va qashshoqlik girdobida qoldi. Reyn viloyatida Germaniyadan
ajralib chiqish va mustaqil Reyn Respublikasi tuzish uchun ayirmachilik harakati avj
olib borardi. Unga Kyoln shahri burgomistri, GFRning bo’lajak kansleri Konrad fon
Adenauer boshchilik qildi.1923-yil 8-noyabrda Gitler boshchiligidagi qurolli
natsistlar guruhi Bavariyaning amaldagi diktatori tomonidan tashkil etilgan majlis
zaliga bostirib kirdi. Adolf Gitler “xalq inqilobi” amalga oshirilganligini e’lon qildi.
Ertasi kuni politsiya namoyishga chiqqan natsistlarni tarqatib yubordi. Isyon shu
tariqa yakun topdi. 11 noyabr kuni Gitler va Lyudendorf qamoqqa olindi. Versal
shartnomasini bajarishdan norozi bulgan konservativ guruhlar, millatchi partiya va
tashkilotlar hukmron «Veymar koalitsiyasi»ga qarshi turardi. Ular faoliyati
demilitarizatsiyalash jarayonidan qattiq zarar ko’rgan G’arbiy Germaniya og’ir
sanoatining Stinnes, Tissen, Kir-dorf singari yirik sanoatchilari tomonidan qullab-
quvvatlandi. Kuchayib borayotgan iqtisodiy inqiroz sharoitida o’ng kuchlar ochiq
qurolli xarakatga jur'at qildi 51
.
51
Шпенглер О.Закат Европы.- М., 1993 92 б
28

Xulosa
Germaniya XX asrning boshlarida hamma sohalarda rivojlana boshladi. Buning
asosiy sababi Fransiyadan tovon evaziga olingan tabbiy boyliklarga boy hududlar
Elzas va Lotaringiyaning Germaniya ixtiyoriga o’tishi, shu bilan birga sanoatga
kapitalning ko’p jalb etilishi o’z samarasini berdi. Sanoatning tez sur’atlar bilan
militarlashtirilishi ishlab chiqarishning rivojlanishiga ta’sir etmay qolmadi.
Fransiyadan undirilgan tovonning ma’lum qismi harbiy buyurtmalar uchun to’landi.
Bu omillar, ayni paytda, Germaniyani agrar davlatdan industrial davlatga aylantirdi.
Germaniya kimyo sanoatida jahonda birinchi o’ringa chiqib oldi. Temiryo’llar 1890-
yildagi 43 ming km dan 1914- yilga kelib 68 ming kilometrga yetdi. Temir va po’lat
ishlab chiqarish bo’yicha esa AQShdan so’ng ikkinchi o’ringa chiqdi. Cho’yan ishlab
chiqarish 1892— 1912-yillar orasida 4,9 mln. tonnadan 17,6 mln. tonnaga o’sdi.
Sanoat rivojlanishi bilan ishlab chiqarish tobora yirikroq kor-xonalarda to’plana
bordi. Xususan, 1000 dan ortiq ishchilar ishlaydi-gan korxonalar soni 600 taga
yaqinlashdi. Ayni paytda, sanoatda ishlab chiqarishning konsentratsiyalashuvi
kuchaydi. Masalan, ko’mir qazib chiqarish, cho’yan va po’lat eritish asosan 4 ta
monopoliya qo’liga o’tdi.1914- yilga kelib, Germaniyada sanoat ishlab chiqarishi
1871-yilga nisbatan marta ko’paydi. Sanoatda 1907- yilda 10,4 mln. ga yaqin
ishchilar ishlar edilar. Sanoat ishlab chiqarish hajmi bo’yicha Germaniya dunyoda
AQSh dan keyin 2- o’rinni egalladi. Mehnat unumdorligi 40 yilda deyarli 2 baravar
oshdi. Qishloq xo’jaligi ham tez sur’atlar bilan taraqqiy eta boshladi.
Germaniya tez fursatlarda dunyoning gegemont davlatlarida biriga aylanib oldi.
Endilikda Germaniya dunyonining barcha davlatlar uchun teng taqsimlanishi davosi
bilan chiqdi. O’sha paytda dunyoning eng yirik mustamlakalariga ega bo’lgan Buyuk
Britaniya, Rossiya, Fransiya davlatlariga qarata aytilgan edi. Shu maqsad bilan
birinchi jahon urushini boshlandi, lekin Germaniya uchun birinchi jahon urushi hech
qanday natija olib kelmadi, avvalgi gegemontlik o’rnini ham yo’qotgani qoldi xolos.
XX-asrning 20-yillarida Germaniya hukumatiga A. Gitler boshchiligidagi
30

natsislarning kelishi Germaniyaning birinchi jahon urushidagi mag’lubiyati uchun
o’ch olish g’oyalari bilan chiqdilar.
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
I.Asosiy adabiyotlar:
1.Фортунатов В.В.История: Учебное пособие. Стандарт третьего
поколения. Для бакалавров. - СПб.: «Питер», 2012
2.Фортунатов В. В. История мировых цивилизаций. СПб.: «Питер», 2011
3.Фергюсан А. Опыт истории гражданского общества. - М., 2002
4.Хидаятов Г.А.Дипломатия XX века. - М., 2010
5.Хайдеггер М.Бытие и время. - М., 2007
6.История России с древнейших времен до начала XXI века: учебное пособие
для студентов вузов / М.М.Горинов, А.А. Горский, А.А. Данилов и др. - 6-е
изд., пересмотр. - М.: «Дрофа», 2005
7.Мак-Нил У. Восхождение Запада. История человеческого сооб щества.
Киев; М., 2004
8.Мировые войны XX века. Кн. 1 - 4. М., 2002
9.Шпенглер О.Закат Европы. - М., 1993
10.Ясперс К. Смысл и назначение истории. - М., 1991
32

ILOVALAR
1-rasm. Germaniya birinchi jahon urushi davrida
33

2-rasm. Luzitaniya kemasining portlatilishi
34

Germaniya birinchi jahon urushi yillarida

Sotib olish