Germaniya federativ respublikasi II jahon urushidan keyingi yillarda - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	207.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

10 Sotish

Germaniya federativ respublikasi II jahon urushidan keyingi yillarda

Sotib olish

GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI II JAHON
URUSHIDAN KEYINGI YILLARDA

MUNDARIJA
KIRISH ...................................................................................................................... 3
I.BOB. II JAHON URUSHI NATIJASIDA GERMANIYANING
MAG‘LUBIYATI. GERMANIYANING TO‘RT DAVLAT (AQSH, BUYUK
BRITANIYA, FRANSIYA, SSSR) TOMONIDAN BO‘LINISHI .......................... 5
II.BOB GFRNING 50-90 -YILLARDA ICHKI VA TASHQI SIYOSATI ............ 12
III.BOB GFR VA GDRNING BIRLASHISHI ....................................................... 40
XULOSA ................................................................................................................. 45
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ...................... 47
2

KIRISH
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatiga ega bo lib, ʻ
dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi
ʻ
sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib kamol
ʻ ʻ
topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va
ʻ
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini
safarbar etamiz” 1
SH.M.Mirziyoyev.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir-biriga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum iy manfaat yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston
ʻ Respublikasi b irinchi Prezidenti I.Karimov o zining ʻ
O zbekiston XXI asr bo sag asida:
ʼʼ ʻ ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
ʼʼ
qilishning ahamiyati xususida to xtalib, shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 2
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.
ʻ Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz
shunday yozadi: Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga
ʼʼ ʻ
dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro
ʻ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston, 2021. – 464 б. – kitob.
2
Islom Karimov. “ O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot
ʻ ʻ ʻ
kafolatlari ” . -T.:Manaviyat. 1997.
3

munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha
kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olish kerak.ʼʼ 3
Xususan, Germaniya Federativ Respublikasi t arix ini o rganish O zbekiston
ʻ ʻ
kelajak hayoti uchun besamar bo lmaydi.
ʻ Aynan mana shu yo lda namuna sifatida ʻ
men Germaniya Federativ Respublikasi tarixi mavzusini tanladim. Germaniya
Federativ Respublikasi siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatlarini o rganish jarayonida
ʻ
O zbekiston va jahon mamlakatlari taraqqiyotidagi o xshash va farqli jihatlarini
ʻ ʻ
ko ra olamiz.
ʻ
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Har bir bajarilgan ish maqsadsiz
bo lmaydi.Shu kabi men ham ushbu kurs ishimni yozishdan ma lum bir maqsadni
ʻ ʼ
ko zlaganman.
ʻ Germaniya Federativ Respublikasi ijtimoiy - iqtisodiy hayoti
borasida ma lumot zarur o rinlarda kurs ishimdan bemalol foydalana olishlarini
ʼ ʻ
xohlayman.
Kurs ishining davrlashtirilishi. Mening ushbu kurs ishim xronologik
jihatdan 1949 - yildan hozirgi kunga qadar bo lgan davrda
ʻ Germaniya Federativ
Respublikasi hayotida bo lgan voqealarni qamrab oladi.
ʻ Bu davrni voqeiy jihatdan
esa, Germaniya Federativ Respublikasi tashkil topgandan keyingi holatidan to
hozirgi kungacha bo lgan davr
ʻ da Germaniya ning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini
yoritdim.
Kurs ishining obyekti, predmetini belgilash. Tayyorlagan ishimni obyekti
sifatida aynan tanlagan davlatim to g risidagi fikrlarni belgiladim.
ʻ ʻ Aynan
musulmon dunyosi to g risida yozilgan ilmiy ma
ʻ ʻ qola lar, faktlar kurs ishining
asosini tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa
qismidan iborat.
3
Islom Karimov. “ Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch “. -T.:Manaviyat. 2008.
4

I.BOB. II JAHON URUSHI NATIJASIDA GERMANIYANING
MAG‘LUBIYATI. GERMANIYANING TO‘RT DAVLAT (AQSH, BUYUK
BRITANIYA, FRANSIYA, SSSR) TOMONIDAN BO‘LINISHI
Germaniya taqdiri masalasi Gitlerga qarshi koalitsiya davlatlari rahbarlari
tomonidan urushdan keyin tartib o‘rnatish muhokamasida eng asosiy masalalardan
biri edi. Bu muzokoralarning asosiy maqsadi urush sababchilarini haqqoniy
jazolash va dunyo hamjamiyatini Germaniya tomonidan navbatdagi tajovuzdan
xolos etish g‘oyalaridan iborat edi. 1941 - yil dekabrida Moskvada bo‘lib o‘tgan
Sovet-Angliya muzokoralaridayoq ikkala tomon tomonidan reyx hududining bir
qismini taqsimlash, ya’ni Avstriya mustaqilligini tiklash, Sharqiy Prussiyani
Polshaga, Sudet viloyatini esa Chexoslovakiyaga qaytarib berish hamda Reyn
viloyati va Bovariyada mustaqil davlatlar barpo etish masalasi muhokama qilingan
edi. AQSH ma’muriyatida Germaniyani parchalash g‘oyasi ham tarafdorlarga ham
qarshilarga ega edi. 1949 - yilning oktabrida Moskva konferensiyasida AQSH
“Germaniya taslim bo‘lishining asosiy tamoyillari” nomli hujjatni taqdim etdi.
Unda gap “reyxga Prussiya ta’sirini susaytirish” maqsadida Germaniyada
markazlashishga barham berish haqida borardi. 4
1943-yilning noyabrida Tehron konferensiyasida AQSH va Angliya delegatsiyasi
Germaniya masalasini shafqatsizroq usulda hal qilinishini yoqlashdi. Germaniyani
beshta muxtor davlatlarga bo‘lish yoki Janubiy Germaniya yerlarini Avstriya va
Vengriya bilan birgalikda Dunay federatsiyasiga qo‘shish taklif qilingan edi. Bu
masalada Stalinning fikri boshqacha edi. U Germaniyani parchalash nemis
millatchiligi va revanshizmi (qasoskorligi)ning yana jo‘sh urishiga olib keladi,
ammo koalitsiyaning hamkorligi Germaniyada militarizm va natsizmni yo‘q
qilishga yordam beradi deb hisoblar edi. 1944-yilning 15 - yanvarida Britaniya
hukumati tomonidan Germaniyani okkupatsiya (bosib olinishi) mintaqalariga
bo‘lish rejasi taklif qilindi. Unda, ilk bor keyinchalik, GFR va GDR chegarasiga
aylangan chiziq aniq ko‘rsatilgan edi. 1944 - yilning oktabridagi Kvebek (Kanada)
4
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
5

konferensiyasida Uinston Cherchill AQSH moliya vaziri Genri Morgentau
tomonidan ishlab chiqilgan Germaniyaga nisbatan urushdan keyingi siyosatni
ma’qulladi. Bu loyihada Germaniyani hududiy bo‘lish, uning sanoat salohiyatini
qisqartirish va qattiq xalqaro nazorat ostida agrar ishlab chiqarishni rag‘batlantirish
ko‘zda tutilgan edi. Faqatgina urush tugashi arafasida AQSH va Buyuk
Britaniyaning Germaniyaga nisbatan siyosati biroz yumshadi. 1945-yildagi Yalta
konferensiyasida Germaniyani hududiy jihatdan bo‘lish masalasi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
qo‘yilmadi. Faqatgina okkupatsiya mintaqalari loyihasi tasdiqlandi. Unda AQSH
va ingliz okkupatsiya mintaqalaridan Fransiya okkupatsiya mintaqasi ajratib olindi.
Yalta kommyunikesida birinchi marta Germaniyani urushdan keyingi
boshqaruvining umumiy shakli, ya’ni “mamlakatning demilitarizatsiya
(harbiysizlantirilishi)si va demokratlashtirilishi” xalqqa ma’lum qilindi. Bu
vazifalarni bajarish Germaniya siyosiy tizimni milliysizlantirish va nemislarga
Germaniya harbiy-sanoat salohiyatini yo‘q qilishga qaratilgan mamlakat
iqtisodiyotini monopoliyasizlantirish va davlat tizimini shakllantirish huquqini
berishni talab etardi. Sovet delegatsiyasi tomonidan qo‘yilgan Germaniyadan
reparatsiya (tovon) undirish masalasi (muhimligini barcha delegatlar tan olishiga
qaramasdan) hal etilmadi . 5
Germaniya masalasi 1945 - yil 17 - iyulidan 2 - avgustigacha Potsdamda bo‘lib
o‘tgan konferensiyada uzil-kesil hal etildi. Konferensiya Germaniya mag‘lubiyati
to‘g‘risidagi Dekloratsiya va Yaltada ishlab chiqilgan Germaniya nisbatan siyosat
tamoyillari ko‘rsatilgan kommyunikeni tasdiqladi. Germaniya, jumladan, Berlin
hududi 4 ta okkupatsiya mintaqalariga ajratildi. Bunda sovet okkupatsiya zonasi
Germaniya hududining 40%-ini, aholisining 30%-i, ishlab chiqarish salohiyatining
33%ini o‘z ichiga olardi. Tartibga solish uchun beshta davlat (SSSR, AQSH,
Fransiya, Buyuk Britaniya, Xitoy) tashqi ishlar vazirlari Kengashi, Bosh
qo‘mondonlar nazorat Kengashi hamda Berlinda qo‘shma komendaturalar tashkil
qilindi. Germaniyaning iqtisodiy birligini va nemis xalqining yagona demokratik
davlat tuzish huquqini saqlab qolish tamoyili qat’iy belgilandi. Ammo shu narsaga
5
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
6

e’tibor berish kerakki, Potsdam kelishuvi matniga “G‘arbiy mintaqalar” degan
tushuncha allaqachon kiritilgan edi.
Potsdam konferensiyasi Germaniyaning yangi chegaralarini belgiladi:
Sharqiy Prussiya SSSRga berildi, Odergacha bo‘lgan hudud va G‘arbiy Neyse-
Polshaga, Sudet viloyati Chexoslovakiyaga qaytarildi, Avstriya mustaqilligi
tiklandi. Polsha, Chexoslovakiya va Vengriyada yashovchi nemislar majburan
Germaniyaga ko‘chirib kelindi.
Tovon (reparatsiya) hajmi va manbalari to‘g‘risidagi masala bahs-
munozaralarga sabab bo‘ldi. Oqibatda AQSH delegatsiyasi taklifi qabul qilindi.
Unga ko‘ra har bir hukumat o‘z okkupatsiya zonasidan va Germaniyaning
Korindagi mablag‘lari (Bolgariya, Vengriya, Ruminiya, Finlyandiya, Avstriya)
hisobidan tovon undirishi kerak edi. SSSR Germaniyadan G‘arb mamlakatlari
foydasiga undirilgan oltindan voz kechdi, ammo G‘arbiy okkupatsiya zonalardagi
sanoat jihozlarining 10%iga ega bo‘ldi. Germaniya floti SSSR, AQSH va Buyuk
Britaniya o‘rtasida teng bo‘lib olindi. Tovon to‘lovlarining aniq summasi
belgilanmadi, chunki Britaniya va AQSH delegatsiyasi Germaniya SSSR talabini
qondira olishiga shubha qilishdi.
1948-yil yanvarida Bizoniya vazirlar majlisida bu yerlarda iqtisodiy islohotni
tayyorlash bo‘yicha bir qator chora-tadbirlarni amalga oshirish to‘g‘risida qaror
qabul qilindi. Oliy sud va Markaziy Bank tashkil qilindi. Iqtisodiy kengash va
direktoratga birlashtirilgan markaziy boshqarmalarning vazifalari kengaytirildi.
Fransiya hukumati bilan kelishuvga erishildi. Tovon to‘lovlar evaziga Fransiyaga
Saar viloyatining garovga berilishidan so‘ng Fransiya o‘z okkupatsion zonasining
AQSH va Angliya okkupatsion zonasiga qo‘shib olinishiga rozi bo‘ldi. 1948-yil
fevralida Trizoniya tashkil etildi. Saar viloyati esa 1955-yildagi referendum
natijalariga ko‘ra 1957-yilda GFR tarkibiga kiritilishiga qadar Fransiya ixtiyorida
qoldi.
1948-yilning fevral-iyun oylarida Germaniya masalasi bo‘yicha London
konferensiyasi bo‘lib o‘tdiki, unda ilk bor sovet delegatsiyasi ishtirok etmadi,
ammo Belgiya, Gollandiya va Lyuksemburg vakillari qatnashgan edilar.
7

Konferensiya yangi Germaniya davlatining konstitutsiyasini ishlab chiqish uchun
ta’sis yig‘ilishini chaqirishga qaror qildi. O‘sha davrda AQSH ma’muriyati
Marshall rejasini Germaniyaning g‘arbiy okkupatsion zonalariga joriy etish
to‘g‘risida qaror qabul qildi. Bu masalaga oid shartnomada ta’kidlanishicha
G‘arbiy Germaniya iqtisodiyotining tiklanishi individual erkinlik, erkin idoralar,
“sog‘lom iqtisodiy muhit”, mustahkam xorijiy aloqalar va moliyaviy barqarorlikni
ta’minlash tamoyillariga asoslangan Yevropa rivojlanish rejasining asosiy qismi
edi. Iqtisodiy islohot ustidan AQShning maxsus organlarining nazorat qilishi,
nemis bozorida bojxona cheklashlarini bekor qilish, monopoliyaga barham berish
siyosatini davom ettirish ta’minlandi. Marshall rejasi amalga oshirila
boshlanganining birinchi yilidayoq G‘arbiy Germaniya AQShdan 2,42 mlrd dollar
(bu ko‘rsatkich Fransiya va Buyuk Britaniya birgalikda olgan mablag‘iga teng
bo‘lib, Italiya olgan mablag‘dan qariyb 3,5 baravar ko‘p) mablag‘ oldi. 6
Ammo
Germaniyada ishlab chiqarilgan mahsulotning bir qismi qarz hisobiga AQShga
jo‘natila boshla n ganligi sababli, oqibatda Germaniya hisobiga AQSH yordamida
eng katta qismi emas balki, 10%i (6,7 mlrd.dollar) to‘g‘ri keldi.
Germaniyada iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy muammosi
“qattiq valyuta”ni yaratish, giperinflyatsiyaning halokatli oqibatlarini bartaraf
etishdan iborat bo‘ldi. Iqtisodiy kengashda 1947-yildan beri markazlashgan
rejaviy xo‘jalik va monetor siyosat tarafdorlari o‘rtasidagi qizg‘in bahs-
munozaralar davom etmoqda edi. Lyudvig Erxard rahbarligidagi bir guruh
mutaxassislar qadrsizlangan pulning katta hajmidan qutulishga qaratilgan
moliyaviy islohot loyihasini tayyorladi. Erxardni o‘zining fikricha bunday
islohotni amalga oshirish ishlab chiqarishni faol rag‘batlantirish va
iste’molchilarning eng nochor qatlamini himoya qilish, iste’molchi bozorini
barqarorlashtirish, iste’molchi va ishlab chiqarishni yo‘naltirishga qaratilgan bir
qator qo‘shimcha chora-tadbirlar bilan birga yo‘lga qo‘yilishi kerak edi.
Avvaliga AQShning ushbu islohotni barcha 1948 - yilga kelib 4 ta okkupatsiya
6
M. Lafasov, U. Jo‘rayev, Jahon tarixi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T.:
«Turon-Iqbol» nashriyoti, 2005—368 b.
8

zonalarining hammasida o‘tkazish haqiqatdan uzoq edi va ko‘zda tutilgan ishlar
faqat Trizoniya doirasida tayyorlana boshlandi.
1948-yildagi muvaffaqiyatli kechgan iqtisodiy islohot Germaniyada siyosiy
vaziyatning keskinlashuvi bilan birga bo`lib o‘tdi. G‘arbiy zonalardagi pullarni
almashtirishga tayyorgarlik ketayotganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarga qaramasdan
(G‘arb gubernatorlari ko‘zda tutilgan islohot to‘g‘risida sovet tomoniga islohot
amalga oshirila boshlashidan ikki kun qolganda xabar berishgandi, ammo operativ
ma’lumotlar butun tayyorgarlik jarayonini kuzatishga imkon berardi) GSHM
Sharqiy Germaniyada iste’mol bozorini izdan chiqaruvchi katta hajmdagi
qiymatini yo‘qotgan eski nemis markalarining paydo bo‘lishini oldini olishga
qaratilgan hech qanday chora-tadbirlar ko‘rmadi. Albatta, 1946-yil 30-iyunda
yopilgan zonalararo chegara bunga to‘sqinlik qilishi mumkin edi, ammo to‘rtta
sektorga bo‘lingan Berlin bundan mustasno edi. 24-iyunda Sovet qo‘shinlari
G‘arbiy Berlinni qurshab olib uni g‘arbiy zonalardan uzib qo‘yishdi. 7
Bu harakat
ko‘proq siyosiy xarakterga ega edi. Shunday qilib, G‘arbdan katta pul hajmi oqib
kelishi xavfi bartaraf qilindi. G‘arbiy Berlinning muhofaza qilinishi esa G‘arb
mamlakatlariga tazyiq o‘tkazish vositasi edi. Ammo harakat kutilganidan teskari
natija lar ga olib keldi.
G‘arbiy Berlin aholisini qutqarish uchun AQSH havo ko‘prigini barpo etdi.
Keyingi 324 kun davomida har bir necha daqiqada transport samolyotlari
Tenpelxou aerodromining qo‘nish polosasiga qo‘nib turardi. Har kuni shaharga
13000 tonna oziq-ovqat kelib turardiki, bu oldingi oylardagi mahsulotlarga
nisbatan 3 marta ko‘p edi. Javob chorasi sifatida G‘arb tomoni sovet zonasiga
mahsulot kiritishga nisbatan embargo joriy qilishdi. Keskin muzokoralardan so‘ng
1948-yil ning 30 - avgust i da Berlinda g‘arbiy markani bekor qilish to‘g‘risida ikki
tomonlama kelishuvga kelindi. Ammo uni amalga oshirish texnik sabablarga ko‘ra
uzoq cho‘zildi va G‘arbiy Germaniya davlatchiligi rasmiylasha borgani sayin amri
mahol bo‘lib qoldi.
7
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July .
9

Berlin muammosi eng qizg‘in pallaga kirganda 1948-yilning 15-22-iyulda
Ryudesxaymda G‘arbiy yerlarning vazir-prezidentlari yig‘ilishi bo‘lib o`tdi, unda
Berlin ober-burgomistri Ernst-Reyter tezda G‘arbiy Germaniya davlatini tuzib,
unga G‘arbiy Berlinni qo‘shishga da’vat etdi. Yig‘ilish qatnashchilari 1948 - yil 1 -
sentabrda ta’sis majlisini chaqirish to‘g‘risidagi qarorni tasdiqlashdi. Ammo
keyinchalik, ayirmachilik to‘g‘risidagi bahs-munozaralardan qutulish uchun “ta’sis
majlisi” va “konstitutsiya” atamalari olib tashlandi. Yer landtaglari vakillari
tarkibidan parlament kengashi tuzildiki u Germaniya birlashishiga qadar vaqtincha
konstitutsiya vazifasini bajaruvchi Asosiy qonunni ishlab chiqish vakolatiga ega
bo‘ldi. 8
1949-yil aprelda Parlament kengashiga uchta hukmron davlat tomonidan
ishlab chiqilgan va AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiyaning G‘arbiy Germaniya
tashqi siyosati, tashqi savdosi va xorijdagi mablag‘lari ustidan nazorat qilishini va
ularning konstitutsiyaviy nazoratini mustahkamlovchi “Okkupatsion statut”
topshirildi. 1949-yil 8 - mayda parlament kengashi harbiy gubernatorlar tomonidan
ma’qullangan (tasodifan o‘sha kunda Berlin “muhosarasi” va g‘arbiy
“kontrmuhosara”ni to‘xtatish to‘g‘risidagi ittifoqchilar shartnomasi kuchga
kirgandi) Germaniya Federativ Respublikasining asosiy qonunini qabul qildi va bu
kun GFR tashkil etilgan kun sifatida tarixda qoldi. 20 - iyunda Germaniyada harbiy
gubernatorlar institutining Bosh komissarlar institutiga aylantirilishi g‘arbiy
Germaniyani cheklangan suverenitet bilan ta’minladi.
Bir vaqtda Sharqiy Germaniya davlatchiligi ham shakllana bordi. 1947 - yil
dayoq sovet zonasida Nemis Xalq Kongressi (NXK) faoliyat ko‘rsata boshlagan
edi. Uning 1947-yil dekabrida bo‘lib o‘tgan birinchi sessiyasi davomida yagona
Germaniya uchun keng ommaviy harakatni shakllantirish masalasi qo‘yilgan edi.
1948-yildagi ikkinchi NXK barcha nemis yerlarida Germaniyaning yagonaligi
to‘g‘risidagi referendum o‘tkazish tashabbusi bilan chiqdi. Ammo bir vaqtda
Nemis Xalq Kengashi ham tashkil qilindi va u sharqiy Germaniya davlati
konstitutsiyasi loyihasini tuzish vakolatiga ega bo‘ldi. Bu loyiha GYASP vakillari
8
Dieter Grimm. The Basic Law at 60 – Identity Change, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9.
10

tomonidan ishlab chiqildi va 1949 -yil 19-martdagi NXK yig‘ilishida qabul qilindi.
1949-yilning 29-30-mayida bo‘lib o‘tgan uchinchi NXK Germaniya Demokratik
Respublikasi konstitutsiyasini tasdiqladi va demokratik Germaniya partiyalararo
milliy frontini yetakchi siyosiy kuch deb e’lon qildi. 1949-yil 7-oktabrida
muvaqqat xalq palatasi tashkil qilindi va bu kun GDR tashkil etilgan kun bo‘lib
tarixga kirdi. Germaniyaning parchalanishi yakunlandi. 1949-yil may-iyun
oylar ida Parijda bo‘lib o‘tgan TIVK bu jarayonga to‘sqinlik qilmadi. Germaniya
muammosi urushdan keyingi davr tarixidagi eng murakkab masalalardan biriga
aylandi. 9

9
Dieter Grimm. The Basic Law at 60 – Identity Change, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. . (available
at http://tinyurl.com/k4qyb55 ).
11

II.BOB GFRNING 50-90 -YILLARDA ICHKI VA TASHQI SIYOSATI
GFRning asosiy qonuni demokratik va sotsial federativ davlat tuzishni e’lon
qildi. Asosiy qonun ijodkorlari konstitutsion qurilishning asosiy maqsadi nemis
xalqining butun dunyoda tinchlik uchun xizmat qilishi, uning teng huquqli a’zo
sifatida birlashgan Yevropaga kirishi va “Xudo va odamlar oldidagi
majburiyatining bajarishi” deb e’tirof etishdi. Konstitutsiyaning birinchi bo‘limida
inson huquqlari, jumladan, yashashga va shaxsiy daxlsizlikka, e’tiqod va vijdon
erkinligi saylovlarda qatnashish va ittifoqlarga birlashishi, harakatlanish va kasb
tanlash, adolat sohasidagi daxlsiz huquqlar mustahkamlangan edi. Davlat maxsus
javobgar bo‘lgan sohalar nikoh va oila hamda maktab ta’lim tizimi deb belgilandi.
Asosiy qonun umumiy far o vonlik tushunchasini kiritdi va mulk instituti uchun
uning nufuzini belgiladi. (“Mulkka egalik qilish javobgarlikni keltirib chiqaradi:
unga egalik qilish umumiy faravonlikka xizmat qilishdir”). Konstitutsion tuzumni
qulatishga qaratilgan har qanday urinishga qarshi kurashish nemis xalqining
maxsus jamoaviy huquqi deb belgilandi.
Markaziy hokimiyat tuzilmasi kansler rahbarligida parlament, prezident va
federal hukumatdan iborat bo‘ldi. Parlament oliy hokimiyat organi bo‘lib,
konstitutsiyaga ko‘ra bir palatali parlament deyiladi. Ammo parlament tizimiga
ikkita organ fuqarolar tomonidan saylanuvchi Bundestag (Federal syezd) va
okrug lar hukumatlari tomonidan tayinlanuvchi Bundes rat (Federal kengash) kiradi.
Rasman parlament qismi bo‘lmagan Bundestag amalda Yuqori palata vazifasini
bajara boshladi. Uning tarkibiga 4 yilga okrug hukumatlari tarkibidan saylanuvchi
69 kishi kirdi. Bundesrat qonun chiqaruvchilik jarayonida muhokama qilish va
nazorat qilish funksiyalariga ega bo‘ldi, ammo uning vetosi Bundestagning
ko‘pchilik a’zolari tomonidan rad etilishi mumkin. Bundestagning afzallikka ega
bo‘lishi faqatgina quyi palata nemis xalqining bevosita vakillik organi bo‘lganligi
bilan sharhlanardi. 10
Bundestagning 496 ta a’zosi 4 yil muddatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
aralash tarzdagi umumiy saylovlarda (yarmi bir mandatli okruglarda nisbiy
ko‘pchilikning afzalligi asosiyda, yarmi ko‘p mandatli yer okruglarida partiya
10
Thomas John and Cornelia Koch. The Genesis of the German Constitution: From Total Devastation to the Dawn
of a New Era. Web. 2013 July 9 (available at: http://tinyurl.com/qcbatks ).
12

ro‘yxatlari va proporsional tizim asosida) saylanar edi. Q onun chiqarishdan
tashqari Bundestagning nufuzli mavqei uning prezident va kanslerni saylashdagi
roli bilan aniqlanadi.
Asosiy qonunga ko‘ra respublika prezidenti Bundestag a’zolari va teng
sondagi yer landtaglari tomonidan saylangan deputatlardan iborat maxsus organ-
Federal majlis tomonidan saylanadi. Prezident faqatgina vakillik va tashkilotchilik
vakolatlariga (veto huquqisiz) ega bo‘ldi. Kansler saylovi Bundestagning
ixtiyorida bo‘lib, kanslerga ishonchsizlik bildirish ham (bu hukumatning iste’foga
chiqishiga olib keladi) Bundestag ixtiyoridadir. Bu huquqning cheklanishi
faqatgina “konstruktiv ishonchsizlik ovozi” amaliyoti bo‘ldiki, unga ko‘ra,
Bundestag yangi nomzodni tasdiqlagandagina kansler iste’foga chiqishi mumkin.
Konstitutsiyaga ko‘ra federal kansler butun ijro etuvchi hokimiyatga, jumladan,
hukumat tarkibini tayinlash va qonun chiqaruvchilik tashabbusi bilan chiqish
huquqiga ega. Kansler Bundestagda muhim qonun loyihalari muhokamasida o‘ziga
ishonch votumi (ovozi) masalasini qo‘yishi va ishonchsizlik bildirilgan vaziyatda
prezident orqali parlamentni tarqatib yuborish imkoniyatiga ega bo`ldi. Kansler
saylov tartibiga ko‘ra parlamentdagi ko‘pchilik vakilidir (va, albatta, eng yirik
partiya rahbari hamdir) va keng hokimiyat vakolatlariga egadir. Shu sababli GFR
davlat modeli kansler respublikasi nomini oldi. Uning maqbulligi sotsial
davlatning hayoti uchun zarur bo‘lgan qudratli siyosiy markaz bilan belgilanadi. 11
Erkin demokratlar partiyasi 50-yillarda o‘zining mafkurasini belgilash kabi
murakkab jarayonni boshdan kechirayotgan edi. 1949-yilda Erkin Demokratlar
Partiyasi hukumat koalitsiyasi a’zosiga aylandi va Adenauer mahkamasida bir
nechta ikkinchi darajali vazirlik lavozimlariga ega bo‘ldi. Ammo xristian
demokratlar bilan hamkorlik partiya saylovchilarining birlashishiga halaqit berar
va uning siyosiy ta’sirining pasayishiga olib kelishi mumkin edi. 1954-yilda
partiya rahbari lavozimligiga T.Deler kelganidan so‘ng Erkin Demokratlar
Partiyasining Xristian Demokratlar Ittifoqidan uzoqlashishi boshlandi. Ikki yildan
so‘ng uning vazirlari hukumat tarkibini tark etishdi va 1957-yilgi bo`lib o`tgan
11
M. Lafasov, U. Jo‘rayev. Jahon tarixi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T.:
«Turon-Iqbol» nashriyoti, 2005—368 b.
13

saylovlarda u muxolifot tomoniga o‘tdi. Avvaliga bu omad keltirmadi. Agar 1953 -
yilda E rkin D emokratlar P artiyasi ni 9,5% saylovchilar (48 mandat) qo‘llagan
bo‘lsa, 1957-yilga kelib bu ko‘rsatkich 7,1% ga (41 mandat) tushdi. Ammo o‘z
siyosiy va elektoral yo‘lining izlanishi davom ettirildi. E.Mende rahbarligidagi
Dyuseldorf guruhi ta’sirida EDPning dasturiy asoslari yaqqol liberal xarakterga
ega bo‘ldi. Partiya iqtisdiyotga davlat aralashuvini qisqartirish va soliq siyosatini
liberallashtirish uchun fuqarolik huquqlarini cheklashga qarshi (u qonun tartibotni
mustahkamlasada) faol kurasha boshladi. EDP byurokratiyaga barham berish va
o‘zga millat vakillari va boshqa dinga e’tiqod qiluvchilarga nisbatan o‘zaro
bag‘rikenglik g‘oyalarini himoya qilardi. 1961-yildagi saylovlarda EDP 12,8%
ovoz va 67 mandatga ega bo‘ldi. XDI va XSI fraksiyasining qisqarishi hisobiga
erkin demokratlar yanada teng huquqli hamkorlar sifatida hukumat koalitsiyasiga
kirish huquqiga ega bo‘lishdi. O‘sha paytdan boshlab EDP shunday “sharnir
partiya” vazifasini o‘tay boshladiki, u hukumat koalitsiyasidagi ko‘pchilik va
muxolifotning o‘zaro nisbatiga katta ta’sir ko‘rsata olardi.
Murosasiz K.Shumaxer rahbarlik qilayotgan GSDP “prinsipial muxolifot”ga
aylanib qoldi. Sotsial-demokratlar sotsial (ijtimoiy) bozor xo‘jaligiga qarshi chiqib,
iqtisodiyotda ijtimoiy tashabbusni kuchaytirishga da’vat etishardi. Tashqi siyosat
sohasida GSDP Adenauer hukumatining antikommunistik yo‘lini qo‘llab-
quvvatlar, ammo yagona Germaniyani barpo etishni kechiktiruvchi har bir
qadamni qoralar edi. GSDP rahbariyati hukumatning G‘arbiy Germaniyaning to‘la
suvereniteti tiklanmasdan uni qayta qurollantirish, Shimoliy Atlantika blokining
harbiy-siyosiy tuzilmalariga kiritish, G‘arbiy Yevropadagi integratsiya jarayoniga
jalb etishga bo‘lgan urinishlariga shubha bilan qarar edi. 12
1952 - yilda Shumaxer
vafot etganidan so‘ng va Erix Ollenxauerning partiya rahbari lavozimiga saylanishi
bilan GSDP dasturining asta-sekin tuzatilishi boshlanib ketdi. U ikkinchi jahon
urushidan so‘ng sotsialistik internatsional poydevorga bo‘lgan demokratik
sotsializm konsepsiyasiga yaqinlashdi. Yangi avlod sotsial-demokratlari nafaqat
proletariat diktaturasi va kapitalizmga inqilobiy yo‘l bilan barham berish balki
12
United States. CIA World Factbook: Germany. 2013 July 9. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/gm.html
14

sinfiy kurashning ijtimoiy taraqqiyotning asosi deb qaraydigan konsepsiyadan voz
kechishdi. GSDPning mafkuraviy radikalizm (keskinlik)dan voz kechishi uning
saylovchilari doirasining tezlik bilan kengayishiga olib keldi. 1953-yildagi
saylovlardayoq 28,8% ovozga (ya’ni, 4 - yil oldingiga ko‘ra kamroq) ega bo‘lib,
GSDP parlamentdagi o‘z fraksiyasini 151 deputatga yetkazdi. 1957-yildagi faol
saylov kompaniyasi 31,8% ovoz va 169 ta deputat mandatlarini taqdim etdi. GSDP
mafkuraviy konsepsiyasining yangilanishi 1959 -yilda Bad-Bodesbergdagi syezdda
“Prinsipial dastur”ning qabul qilinishi bilan yakunlandi. Unda sotsializmga
“axloqiy imperativ” nuqtai nazaridan baho berilib, partiyaning siyosiy vazifalari
zamonaviy ijtimoiy muammolarning pragmatik tahlili asosida belgilanar edi. Bad-
Godesberg dasturining mualliflari Gorbort Verner boshchiligidagi xristian
demokratlarning tashqi siyosatini ma’qullab, GFRning umumiy bozorga kirishini
qo‘llab-quvvatlashdi va iqtisodiyotni milliylashtirish (davlat tasarrufiga o‘tkazish)
g‘oyasidan voz kechishdi. 1960 - yilda GSDP rahbari etib, partiyaning islohotchi
qanoti ning vakili bo‘lgan G‘arbiy Berlin burgoministri Villi Brandt saylandi. U
partiyaning yangilangan dasturiga tayanib, GSDPni mamlakat siyosiy tizimiga
qo‘shish, “realpolitik” tamoyillarining qaror topishiga harakat qildi. Bu strategiya
muvaffaqiyat keltira boshladi. 1961 - yildagi saylovlarda GSDP 36,2% ovoz va
190 mandatga ega bo‘ldi. 13
G‘arbiy Germaniyadagi yetakchi siyosiy kuchlarning asta-sekin birlashishi
siyosiy radikalizm, eng avvalo so‘l radikalizmiga qarshi kurash bilan birga davom
etdi. GKP hukumat doiralari tomonidan Sharqiy Germaniya rejimi va sovet
maxsus xizmatlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan ekstremistik partiya deb
qaralardi. GFRdagi siyosiy elita va jamoatchilikning katta qismi kommunistik
harakatning totalitar (mustabid), nemis jamiyatining demokratlashuvi va huquqiy
davlat qurilishiga zid bo‘lgan kuch sifatida taqiqlashni talab qilardi. 1950-yilning
sentabr oyidayoq ma’muriyatga davlat va maishiy xizmat tashkilot hamda
korxonalaridan kommunistlar va o‘ng radikallarni chetlashtirish huquqi berilishi
to‘g‘risida qaror qabul qilingan edi. 1951 - yilda davlatga qarshi siyosiy harakatlar
13
United States. CIA World Factbook: Germany. 2013 July 9. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/gm.html
15

uchun jazolash to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Bir yildan so‘ng konstitutsion sud
neonatsistik sotsialistik imperial partiyani taqiqladi. Kommunistik tashkilotlar,
Sovet-Germaniya do‘stlik jamiyatlari ning faoliyati qattiq nazorat ostiga olindi.
Buning oqibatida GKP ta’siri tezlik bilan kamaya bordi. Agar 1949 - yildagi
saylovlarda kommunistlar 5,7% ovoz va 15 ta o‘rin (Bundestagda)ga ega bo‘lgan
bo‘lishsa, 1953–yildagi saylovda tuzish uchun yetarli emas edilar. 1956-yilda GKP
konstitutsiyaga zid tashkilot sifatida butunlay taqiqlandi.
Adenauerning siyosiy vaziyatni barqarorlashtirish, G‘arbiy Germaniyada
ijtimoiy taraqqiyotning mustahkam hududiy asosini yaratishga bo‘lgan urinishlari
muvaffaqiyatli bo‘ldi. Tajribali huquqshunos va administrator, qat’iy va talabchan
siyosatchi bo‘lgan Adenauer Bonn hukumati faoliyatiga nihoyatda tartibli ko‘rinish
bera oldi. Barqarorlik va mo‘tadillikka intilish Adenauer siyosiy uslubining o‘ziga
xos xususiyatiga aylandi. Maqbul nihoyatda samarali iqtisodiy islohotlar o‘tkazish
ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Uning mafkuraviy yordamchisi tengi yo‘q
iqtisodiyot vaziri Lyudvig Erxard edi.
Erxard siyosati natijasida yaratilgan ijtimoiy bozor xo‘jaligi modeli
ordoliberalizm Valter Oykenning Frayburgdagi maktabi tomonidan ishlab
chiqilgan iqtisodiy nazariya konsepsiyasiga asoslanar edi. Ordoliberallar, davlat
ishtirokisiz emas, balki davlat aralashuvi bilan rivojlanuvchi erkin bozor
munosabatlari tarafdorlari edilar. Ular iqtisodiy farovonlik asosi xo‘jalik tartibini
mustahkamlash, ya’ni erkin bozorda “o‘yin qoidalarini” belgilovchi barcha
ijtimoiy institutlarning o‘zaro kelishuvdagi faoliyatida deb hisoblashar edi. Bunday
holatda davlat asosiy rol o‘ynar edi. 14
Uning aralashuvi bozor mexanizmlari
harakatini o‘zgartirishi emas, balki ularning amal qilishi uchun sharoit yaratishi va
shunday tartib joriy etishi kerak ediki, unda erkin ishbilarmonlik va raqobat
tanlanishi va talab hamda taklif muvozanatini tiklashi kerak edi. Erxard davlatning
bu funksiyasini iqtisodiyotda “doiraviy sharoitlar”ning yaratilishi deb ta’rifladi.
Adenauer hukumati iqtisodiy islohotning eng murakkab davrida (1949-1950
- yillarda) nihoyatda qat’iylikni namoyish qildi. O‘sha davrda pul massasining
14
Thomas John and Cornelia Koch. The Genesis of the German Constitution: From Total Devastation to the Dawn
of a New Era. Web. 2013 July 9 (available at: http://tinyurl.com/qcbatks ).
16

qisqartirilishi va narxlarning liberallashtirilishi aholi daromadlari past bo‘lgan bir
paytda narxlarning oshishiga olib keldi. Ishlab chiqarishning qayta qurilishi esa,
ishsizlikning o‘sishi bilan birga ro‘y berdi. Ammo 1951 - yildayoq yaxshi tomonga
o‘zgarish sezila boshladi, 1952 - yilda esa narxlar o‘sishi to‘xtadi, ishsizlik kamaya
boshladi. Keyingi yillarda keskin iqtisodiy o‘sish ro‘y berdi: yiliga 9-10%, 1953-
1956 - yillarda esa yiliga 10-15% gacha o`sdi. GFR g‘arb mamlakatlari ichida
sanoat ishlab chiqarishi bo‘yicha ikkinchi o‘ringa chiqib oldi (faqatgina 60-yil-
larning oxirida Yaponiyadan ortda qoldi). Katta eksport mamlakatda Angliya,
Fransiya va Shvetsiyalarning umumiy zahirasiga teng oltin zahira yaratishga
imkon berdi. Germaniya valyutasi Yevropada eng kuchli valyutaga aylandi. 50-
yillarning oxirida ishsizlik amalda yo‘qoldi, aholining real daromadlari 3 marta
oshdi.
Nemis “iqtisodiy mo‘jizasi”ning bir qator omillari mavjud edi. Erxard
tanlagan iqtisodiy tizim (unda liberal bozor mexanizmi davlatning maqsadli soliq
va kredit siyosati bilan birga amal qilardi) o‘zining samarali ekanligini isbotladi.
Sanoatdagi lobbi (o‘z narxlarini himoya qilish) bilan ko‘p yillik bahs-
munozaralardan so‘ng Erxard qattiq monopoliyaga qarshi qonun qabul qilinishiga
ishbilarmonlarning raqobatni cheklovchi har qanday davlat ruxsatnomasiga ega
bo‘lgan shartnomasi haqiqiy emas deb hisoblandi. 15
Investitsion dasturlarni amalga
oshirish uchun Marshall rejasi tadbirlari asosida tuzilgan yirik moliyaviy fondga
ega edi. GFRning 1955 -yilda NATOga a’zo bo‘lishiga qadar harbiy xarajatlarning
yo‘qligi hamda xorijiy investitsiyalar (3,5 mlrd.dollar) oqimi ham katta rol
o‘ynadi. Urush yillarida vayron qilingan nemis sanoatida ommaviy asosiy
kapitalni yangilash davom etayotgan edi. Bu jarayonga hamohang bo‘lgan eng
yangi texnologiyalarning joriy etilishi hamda nemis xalqining an’anaviy bo‘lgan
yuqori ishlash qobiliyati mehnat samaradorligining tez o‘sishiga olib keldi.
1952-yildagi “Korxonalarda ishchilar ahvoli” to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra
ishlab chiqarishni boshqarish sohasida mehnat jamoalarining hududlari kengaydi,
15
Susanne Baer, Christian Boulanger, Alexander Klose and Rosemarie Will. The Basic Law at 60 – Introduction to
the Special Issue, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. (available at http://tinyurl.com/k4qyb55 ) .
17

ammo ularning siyosiy faoliyat ko‘rsatishi taqiqlangan edi. Ish haftasi 52 dan 46
soatga tushirildi, oylik maosh esa urushdan oldingiga nisbatan oshdi. Mehnatga
haq to‘lash tizimi alohida korxonadagi mehnat stajiga mos ravishda turlicha
belgilangan edi. 1960-yilda “ishlayotgan yoshlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risidagi qonun” qabul qilindi, 1963-yilda barcha mehnatkashlar uchun eng
kam mehnat ta’tili belgilandi.
Hukumat tomonidan ishbilarmonlarga ishchi xodimlarga qo‘shimcha
to‘lovlarini rag‘batlantirishga qaratilgan hamda oilaviy daromad va bolalar sonini
hisobga oluvchi (“ijtimoiy mezon ”) soliq imtiyozlari tizimini ishlab chiqdi. 60-
yillardan boshlab “investitsion oylik maosh” tizimi joriy etildi. Soliq siyosati oylik
fondi bir qismini korxonalar ishchi xodimlari o‘rtasida tarqatiluvchi maxsus “xalq
aksiya”lari (xalq tashabbuslari)ga o‘tkazishni rag‘batlantirar edi. Hukumatning
barcha mazkur choralari iqtisodiy o‘sish davrida unga mos aholining sotib olish
qobiliyatining o‘sishini ta’minladi. Germaniyani iste’molchilar faolligi qamrab
oldi. 16
Iqtisodiyot siyosat sohasida tashabbusni Erxard qo‘liga bergan Adenauer
GFRning xalqaro mavqeini mustahkamlash uchun harakat qila boshladi. Uning
ideali roman va anglosaks madaniyatidan bir asrlik uzoqlashishni bartaraf etgan,
Yevropaning iqtisodiy va siyosiy muhitiga birlashgan mustaqil va qudratli
Germaniya edi. Bu sohadagi ilk qadam GFRning endigina shakllanayotgan
Shimoliy Atlantika blokiga qo‘shilishi bo‘ldi. “Sovuq urush” tufayli G‘arbiy
Germaniya qisqa muddatda bosib olingan, suvereniteti chegaralangan
mamlakatdan urushda g‘olib bo`lgan davlatlarning faol sherigiga aylandi. 1949 -
yilning noyabr oy idayoq AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya va GFR Petersberg
shartnomasini imzolashdi. Bu xujjat GFRga mustaqil ravishda tashqi aloqalar
o‘rnatish, jumladan, xalqaro tashkilotlarga a’zo bo‘lish borasida muzokoralar olib
borishga imkon berardi.
16
Susanne Baer, Christian Boulanger, Alexander Klose and Rosemarie Will. The Basic Law at 60 – Introduction to
the Special Issue, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. (available at http://tinyurl.com/k4qyb55 ) .
18

1950-yilda GFR Yevropa Kengashi a’zosiga aylandi va Yevropa
integratsiyasi loyihalariga bag‘ishlangan muzokoralarda faol qatnasha boshladi.
Adenauer Vashington bilan o‘rnatilgan aloqalardan Fransiyaning tarixiy raqibiga
nisbatan shubhalanishini bartaraf etishda ustalik bilan foydalandi. U G‘arbiy
Yevropa mamlakatlarining harbiy-siyosiy birlashish g‘oyalarini quvvatlar va bu
g‘oyalarning amalga oshirilishini Germaniya suverenitetining tiklanishiga
bog‘lardi. Bu borada eng muhim erishish “Pleven rejasi”ga ko‘ra “Yevropa
mudofaa jamiyati”ni tuzish haqidagi muzokoralar bo‘ldi. Bu loyihada GFRning
qatnashishiga 1952-yilda umumiy yoki okkupatsion statutning o‘rnini bosgan
AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya va GFRlarning Bonn shartnomasining
imzolanishidan keyin yo‘l ochildi. Unda okkupatsion rejimning bekor qilinishi,
GFRga ichki va tashqi ishlarda mustaqillik berish e’tirof qilingan, ammo AQSH,
Angliya, Fransiyaga G‘arbiy Germaniya hududida qo‘shinlarni joylashtirish hamda
G‘arbiy Berlinni nazorat qilish huquqlari saqlab qolingan edi. Umumiy
Shartnomaning kuchga kirishi bir kundan keyin imzolangan YEMH to‘g‘risidagi
shartnomaning amalga oshirilishi bilan bir vaqtda ro‘y berdi. Ammo bu shartnoma
ratifikatsiyasining Fransiya parlamentida bekor qilinishi Umumiy Shartnomaning
ham kuchga kirishini kechiktirdi. Uning asosiy punktlari 1954-yildagi G‘arbiy
Yevropa Ittifoqi (G‘YEI)ni tuzish to‘g‘risidagi Parij shartnomasiga kiritildi, GFR
G‘YEIning a’zosi bo‘ldi. 1955 - yilda GFR NATOga a’zo bo‘ldi. 17

1955-yilda GFR hukumati SSSR bilan munosabatlarni normallashtirishga
harakat qildi. Ikkala mamlakat o‘rtasida diplomatik munosabatlar o‘rnatildi,
Adenauer esa 1955-yilning sentabr oyida Moskvaga rasmiy tashrif buyurdi.
G‘arbiy Germaniyaning bu diplomatik harakati xalqaro miqyosda Germaniya
muammosini hal qilishda tashabbusni qo‘ldan boy bermaslikka harakat qilish bilan
izohlanar edi. Uch oy oldin Jenevada urushdan keyingi davrda ilk bor AQSH,
Buyuk Britaniya, Fransiya va SSSRning hukumat boshliqlari uchrashuvi bo‘lib
o‘tdi va unda Germaniyaning qo‘shilish istiqbollari muhokama qilindi.
Muhokamalar boshi berk ko‘chaga kirib qolganligi sababli Germaniya
17
Peter E. Quint. The Constitutional Law of German Unification 50 Md. L. Rev. 475 (1991). (available
at: http://digitalcommons.law.umaryland.edu/mlr/vol50/iss3/3 ).
19

muammosini “nemis xalqining milliy manfaatlari va Yevropa xavfsizligiga mos
ravishda” hal etish zarurligi to‘g‘risida neytral bayonot kelishib olindi.
Adenauerning Moskvadagi muzokoralari ham hech qanday ijobiy natija bermadi.
Tez orada GFR Sharqiy Germaniyaga zid bo‘lgan eng qat’iy choralardan birini
amalga oshirdi. 1955-yilning dekabr oyida “Xolshteyn (GFR Tashqi Ishlar
Vazirining Shtat kotibi familiyasi) doktrinasi ” qabul qilindi, unga ko‘ra GFR u
bilan aloqa o‘rnatgan davlatlarni GDRni tan olishdan voz kechishga chaqirdi. Bu
chora oqibatida GFR 1957-yilda Yugoslaviya bilan, 1963-yilda esa Kuba bilan
aloqalarni uzishga majbur bo`ldi. 1961-yildagi Berlin inqirozi GFRning SSSR
bilan munosabatlarining nihoyatda sovuqlashishiga olib keldi.
Atlantik hamdillik tamoyiliga yon berishini namoyish etgan Adenauer
AQSH yo‘ldoshiga aylanishdan saqlanishga harakat qilardi. Bu borada GFRning
Yevropadagi integratsion jarayonlarda qatnashishi va Fransiya bilan o‘zaro
munosabatlari ahamiyatli bo‘ldi. 1950 - yildayoq Adenauer “Shuman rejasi”ni faol
qo‘llab-quvvatladi, 1952 -yilda esa GFR YEOUS(?) ta’sischilaridan biriga aylandi.
1955-1957-yillarda esa Saar muammosining maqbul yechimi Fransiya bilan
keyinchalik yaqinlashishga zamin tayyorladi. Bu mamlakatlarn ing 1957-yildagi
Yevropa hamjamiyatlari tizimini yaratish to‘g‘risidagi Rim shartnomalarining
tayyorlanishi va imzolanishida katta rol o` ynashdi. Adenauer Fransiya prezidenti
Sharl de Goll bilan nihoyatda yaqin shaxsiy munosabatlar o‘rnatishga muvaffaq
bo‘ldi. Ikkala rahbarning 1960-yilda Rambuyl, 1962-yilning iyul oyida Parijda
uchrashuvlari, hamda 1962-yilning sentabr oyidagi Sharl de Gollning tantanali
sayohati ikkala mamlakatning strategik ittifoqini rasmiylashtirishga imkon
tug‘dirdi. 18
1963-yilning yanvar oyida Fransiya va GFR turli sohalarda hamkorlik
qilishi, tashqi siyosatning tartibga solinishi, mamlakat rahbarlari (kamida bir yilda
2 marta) va tashqi ishlar hamda mudofaa vazirlari (uch oyda bir marta) ishtirokida
muntazam konsultatsiyalar olib borish to‘g‘risida shartnomalar imzolandi.
Adenauer Fransiya bilan hamkorlikda GFRning xalqaro mavqei tiklanishini
ko‘rardi: ”Yevropaning hech qanday siyosati Fransiya ishtirokisiz yoki Fransiyaga
18
Peter E. Quint. The Constitutional Law of German Unification 50 Md. L. Rev. 475 (1991). (available
at: http://digitalcommons.law.umaryland.edu/mlr/vol50/iss3/3 ).
20

qarshi bo‘lolmasligi kabi, Germaniyasiz yoki Germaniyaga qarshi ham hech
qanday Yevropa siyosati bo‘lishi mumkin emas”.
60-yillarning boshiga kelib Adenauerning siyosiy obro‘si tusha boshladi.
Uning konservativligi, o‘zgalar fikriga toqatsizligi, shubha qilishi hukumatning
samarali faoliyat ko‘rsatishiga halaqit berar va partiyada norozilik tobora oshishiga
sabab bo‘lardi. 1963-yilning 23-aprelda XDI deputatlar fraksiyasi yig‘ilishida
Erxardni 87 yoshli kansler o‘rniga saylash haqida qaror qabul qildi. Murosaga mo-
yil bo‘lgan romantik obro‘si, sigaretasi qo‘ldan tushmaydigan ochiq ko‘ngil
baqaloqning tashqi ko‘rinishi, “iqtisodiy mo‘jiza” otasi obro‘si Erxardni ham
saylovchilar, ham mamlakat siyosiy elitasi uchun jozibali qilardi. Erxard
demokratik edi, bahs-munozara lar dan bosh tortmas va Adenauerning avtoritar
boshqaruv usullariga yo‘l qo‘ymaslik kerak deb hisoblardi. 1963-yil 15 - oktabrda
14 yildan keyin, Adenauer iste’foga chiqdi va bir kundan keyin Bundestag
majlisida Lyudvig Erxard federal kansler etib saylandi. U o‘z hukumati maqsadi
ijtimoiy tinchlik va hamkorlikni ta’minlash, “markaz va o‘zaro hamdillik
siyosati”ni yurgizish ekanligini e’tirof etdi. Erxard umummilliy manfaatlarni
amalga oshirish uchun barcha siyosiy kuchlarni birlashtirishga, manfaatlar
muvozanatini izlash va konfrontatsiya (qarama-qarshilik)dan voz kechishga da’vat
etdi. Vitse-kansler lavozimini EDP rahbari Erix Mende egalladi. Erxard GSDPni
o‘zaro manfaatli hamkorlikka chaqirdi. 19
G‘arbiy Germaniyadagi iqtisodiy va ijtimoiy ahvol hukumat rejalariga
qulaylik tug‘dirardi. Agar 60 - yillarning boshlarida retsessiya alomatlari kuzatilib,
rivojlanish sur’atlari 1961 - yilda 5 %dan 1969 - yilda 3,5% ga tushib qolgan
bo‘lsa-da, 1964 - yildan boshlab taraqqiyot sur’atlari ilgarigi “oltin o‘n yillik”
darajasiga yetdi. Bir yilning o‘zida Y aI Mning o‘sishi 9,5%ni (sanoat ishlab
chiqarishi 8% ga o‘sdi) tashkil etdi. Bunda mehnat samaradorligining o‘sishi ishchi
xodimlar sonini oshirish hisobidan emas, balki asosan mehnat unumdorligini
oshirish hisobiga erishildi. 1965 - yilda iqtisodiy o‘sish davom etdi va faqatgina
1966 - yilda yana retsessiya boshlandi. Ammo o‘sish sur’atlarining pasayishi
19
Mongabay. Germany: Government and Politics. 2013 July 9 http://tinyurl.com/74yb8pz .
21

inqiroz belgisi emas edi. Ishlab chiqarish hajmini oshirish ko‘lamlarini saqlab
qolish iqtisodiyotning “qizib ketishi” bilan tahdid solardi va hukumat investitsion
faollikni biroz pasaytirish bo‘yicha choralar ko‘rishga majbur bo‘ldi. Bu yillar
davomida mehnat bozoridagi ahvol nihoyatda yaxshi edi. Bo‘sh ish o‘rinlari
muntazam o‘sib borar va doim ishsizlar sonidan ko‘proq edi. Ishchi kuch importi
odatiy holga aylandi. Erxard hukumati agrar siyosatga katta ahamiyat berdi. 1964 -
yildagi “yashil reja” “agrar tuzilmani yaxshilash” uchun qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishini yo‘naltirish jarayonini rag‘batlantirish masalasini qo‘ydi. Qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarga to‘g‘ri kreditlar berish va qishloq
joylarda transport va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish uchun budjet
xarajatlari oshirildi. 1964 - yilning o‘zida bu maqsadda 2,5 milliard marka
sarflangan edi.
“Iqtisodiy o‘sish” ning davom etishi nihoyatda yuqori turmush darajasini
saqlab qolishga imkon berdi. 1966 – yilda aholi orasida o‘tkazilgan so‘rovlarga
ko‘ra, nemislarning 9%i o‘z daromadlaridagi qoniqishlarini, 45%i esa “keragidan
ham ortiqroq daromad qilayotganliklarini”, atigi 10%i daromadlardan norozi
ekanligini aytishgan. Bunday vaziyatda hukumat obro‘si juda baland edi. Ammo
xristian demokratlarning ko‘p yillik siyosiy hukmronligi nemis jamiyatida ruhiy
charchashni keltirib chiqardi. XDIning o‘zida g‘oyalar inqirozi sezila boshlandi.
Vaziyatdan chiqish uchun Erxard partiya dasturini yangilashga faol kirishdi. 20
1965 - yildagi (mart oyida) partiya syezdida Erxard ilk bor “shakllangan
jamiyatning o‘z konsepsiyasini batafsil bayon qildi. U nemis jamiyati o‘z
taraqqiyotining prinsipial yangi bosqichiga yaqinlashmoqda deb taxmin qildi.
Sanoq boshi deb Erxard proletariat va burjuaziya ziddiyatiga asoslangan” XIX
asrning sinfiy jamiyatini ko‘rsatdi. Birinchi jahon urushidan keyin boshlangan
keyingi rivojlanish bosqichi, sinflar ziddiyatini bartaraf etayotgan, ammo
“manfaatlar guruhi” yoki “ittifoqlar” (korxonalar, kasaba uyushmalari,
iste’molchilar va h.k.lar ittifoqlari) raqobati bilan xarakterlanadigan “imperialistik
jamiyat shakllanishidan iborat edi. Uchinchi bosqichda (“shakllangan jamiyatda”)
20
Mongabay. Germany: Government and Politics. 2013 July 9 http://tinyurl.com/74yb8pz .
22

guruhiy manfaatlar xilma-xilligi “umumiy faravonlikka bo‘ysundiriladi”. Erxard
taxminicha bunday jamiyat mohiyatan kooperativ jamiyat, ya’ni barcha guruhlar
va manfaatlar hamkorligiga asoslangan jamiyat bo‘ladi.
“Shakllangan jamiyat” konsepsiyasi romantik va harbiy jamiyat
taraqqiyotining real yo‘nalishi, ijtimoiy motivatsiyaning an’anaviy andozalari
tahlili va iste’molchilik psixologiyasining qarama-qarshi sintezidan iboratligi ayon
bo‘ldi. Erxard yaqinlashayotgan “iste’molchilar jamiyati” inqirozni his qila turib,
ijtimoiy hayotning barcha sohalarini “insoniylashtirish” yo‘llarini izlashni talab
qilar, nemislarni “faqatgina shaxsiy manfaatlar emas, balki butun jamiyat
manfaatlari uchun qayg‘urishga, ijtimoiy farovonlik faqatgina ishlab chiqarish,
iste’mol, iqtisodiy o‘sish bilan belgilanmasligini eslashga da’vat etardi. Ammo
uning konsepsiyasini “faravonlik hamma uchun” g‘oyasi, jamiyat barcha
qatlamlari manfaatlarini qondirish uchun ijtimoiy barqarorlik va iqtisodiy
o‘sishning maqbul muvozanatini izlash tashkil etardi. “Shakllangan jamiyat”
konsepsiyasining bu varianti 60-yillarda barcha G‘arb mamlakatlarida gullab
yashnagan, ammo o‘z inqiroziga tobora yuz tutayotgan “faravonlik davlati”
modelining mafkuraviy asoslash shakllaridan biri edi. 21
Xristian-demokratik harakatning o‘sib borayotgan inqirozi 1965-yilda bo‘lib
o‘tgan saylovlarda ayon bo‘ldi. Saylovda 39,5% ovoz va 202 deputatlik mandatiga
ega bo‘lgan GSDP yetakchilik qildi. XDI faqatgina ikkinchi o‘rinni olishga
muvaffaq bo‘ldi. Uni saylovchilarning 38,1% i sayladi, bu esa 196 mandatga ega
bo‘lishga imkon berdi. 9,5% ovoz va 49 tadan mandatga ega bo‘lgan XSI va
EDPlarning qo‘llab-quvvatlashi XDIga parlamentda ko‘pchilikni saqlab qolishga
imkon berdi. Ammo bu koalitsiyaning siyosiy barqarorligi susayib borardi.
Hukumat mavqeini mustahkamlashga Erxardning tashqi siyosati ham
yordam bermadi. Bu sohada kansler tabiiy faoliyatsizlikni namoyish etdi. Erxard
Adenauer tomonidan hukmronlikning oxirgi yillarda tanlangan Yevropaparast faol
siyosatdan voz kechdi. Fransiya bilan o‘zaro munosabatlarda kelishuv bordek edi,
ammo Erxard de Gollni Yevropa komissiyasi raisi V.Xolshteyn bilan qarama-
21
Matthias Mahlmann. The Basic Law at 60 – Human Dignity and the Culture of Republicanism, 11 German LJ 1
(2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. (available at at http://tinyurl.com/k4qyb55 ).
23

qarshilikda qo‘llab-quvvatlashni xohlamadi. Bundan tashqari siyosiy integratsiya
va Yevropa hamjamiyatlarida davlatlardan yuqori nufuzga ega institutlar rolini
kuchaytirish g‘oyalarini qo‘llab-quvvatlovchi Xolshteyn tarafdorlari ham nemis
hukumatida oz emas edi. O‘zining Yevropaga oid siyosatida Erxard atigi 1962 -
yilda qabul qilingan qishloq xo‘jaligi dasturining turli jihatlarini tartibga solishga
katta e’tibor berdi.
Tashqi siyosatga doir boshqa masalalarda ham Erxard “sentristlik”
(markazparastlik)ni saqlab qolishga harakat qildi. U 1963 - yilda AQSHda taklif
qilingan NATOning ko‘p millatli yadro kuchlari g‘oyasini qo‘llab-quvvatladi va
GFR hududida NATO mamlakatlarining harbiy ishtirokini saqlab qolishga harakat
qilardi. “Atlantik hamdillik” tamoyili Bonnlarning tashqi siyosatidagi ustivor
yo‘nalish deb hisoblandi. Ammo shu bilan bir vaqtda Erxard 1963-yilning
avgustida AQSH, Buyuk Britaniya va SSSRning atmosfera, kosmik fazo va suv
ostida yadro sinovlarini to‘xtatish to‘g‘risidagi Moskva shartnomasiga ham ijobiy
baho berdi. 1966 - yilda Erxard hukumati Bundestagga qurosizlanish to‘g‘risidagi
xalqaro kelishuv loyihasini taqdim etdi. Ammo loyiha parlamentda ko‘pchilik
tomonidan ma’qullanmadi. Erxard GFRdagi barcha yetakchi siyosiy kuchlarni
qondirishi mumkin bo‘lgan Umumgermaniya muammosi yechimini ham topa
olmadi. 22

1966 - yilda Erxard hukumatda va o‘z partiyasida murakkab ahvolda qoldi.
Uni korrupsiya (poraxo‘rlik), parlamentdagi fraksiyadagi tarqoqlikka yo‘l
qo‘yganligi va partiyada faol ishlashdan voz kechganligi uchun tanqid ostiga
olishdi. 1967 - yil davlat budjetini muhokama qilish davrida budjet tanqisligini
bartaraf etish metodlari to‘g‘risida bahs-munozaralar boshlanib ketdi. Erxardning
soliqlarni oshirish to‘g‘risidagi taklifi EDP vakillari tomonidan rad etildi. Bu
hukumat inqiroziga sabab bo‘ldi va 1966 - yil 1-dekabrda Erxard iste’foga chiqdi.
Uning o‘rnini xristian demokratlarning yangi rahbari Kurt Kizinger bo‘ldi.
Hukumat tarkibiga ilk bor GFRdagi barcha yetakchi siyosiy kuchlar vakillari
kiritildi. Vitse-kansler va tashqi ishlar vaziri lavozimini GSDP raisi V.Branut
22
Matthias Mahlmann. The Basic Law at 60 – Human Dignity and the Culture of Republicanism, 11 German LJ 1
(2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. (available at at http://tinyurl.com/k4qyb55 ).
24

egalladi, uning o‘rinbosari G.Vener esa umumgermaniya masalalari bo‘yicha vazir
lavozimini egalladi. Erxardning ko‘pgina iqtisodiy g‘oyalariga sherik bo‘lgan
sotsial-demokrat Karl Shiller Iqtisodiyot vazirligiga bosh bo‘ldi, XSI rahbari
F.Y.Shtraus esa moliya vaziri bo‘ldi. O‘ziga xos hukumat bloki “katta koalitsiya”
deb nom oldi.
Mafkuraviy-siyosiy jihatdan juda turli-tuman mahkamaning samarali
faoliyat ko‘rsatishiga bo‘lgan umid kansler shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan edi.
Kizinger o‘ziga xos ish qobiliyati va ishbilarmonligi bilan ajralib turgan yaxshi
tahlilchi (analistik) qattiq qo‘l rahbar sifatida mashhur edi. U Shiller va
Shtrauslarning samarali hamkorlik qilishlari g a muvaffaq bo‘ldi. Bu hamkorlik
natijasida 1967 - yildagi “Barqarorlik va iqtisodiyotni jonlantirishga yordam berish
to‘g‘risidagi qonun” ishlab chiqildi. Uning asosi Shiller taklif qilgan “global
tartibga solish” konsepsiyasi tashkil etardi. Hukumat kredit va soliq siyosati
ustunligidan voz kechdi va federatsiya darajasida iqtisodiy rivojlanishning o‘rtacha
va qisqa muddatli rejalari kompleksini ishlab chiqishga kirishdi. Shtraus o‘z
navbatida rejalashtirishning asosiy maqsadi budjet-moliyalash tizimi barqarorligi,
inflyatsiya jarayonlarini oldini olish, narx belgilash jarayoni barqarorligini
ta’minlashdan iborat bo‘lishiga muvaffaq bo‘ldi. Bu indikativ (ko‘rsatkichli)
rejalashtirishning nemischa variantini fransuz va inglizlar tajribasidan farqlanishini
ko‘rsatardi. Mikro-iqtisodiy tartibga solish sohasida Shiller-Shtraus dasturi
Erxardning ijtimoiy bozor xo‘jaligi bilan moslikni saqlab qolgan edi. 23

Hukumat faolligi iqtisodiy rivojlanish ko‘rsatkichlarining yaxshilanishiga
sabab bo‘ldi. 1966 - 1967 - yillarda G‘arbiy Germaniya urushdan keyingi davrdagi
eng chuqur retsessiyani boshdan kechirdi. YAIM 0,1%iga pasaydi (sanoat ishlab
chiqarishi 3%ga). Ammo 1968 va 1969 - yillarga kelib sanoat o‘sishining ilgarigi
sur’atlari tiklangan edi (11,8% va 12,9%). Moliyaviy bozor mustahkamligi hamda
hukumatning eng ko‘p zarar ko‘rgan sohalarga (qurilish, metallurgiya,
mashinasozlik) qaratilgan kredit siyosati bunga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Oxirgi o‘n
yillik davomida nemis sanoatida fan yutuqlarining keng joriy etilishi, uning
23
GOETHE INSTITUT. The Basic Law In A State of Change – Does Germany Still Have A Good
Constitution? 2013 July 9 http://tinyurl.com/yh47n9k .
25

strukturaviy-sohaviy qayta qurilishining tugashi va eksportning tez o‘sishi ham
katta ahamiyatga ega bo‘ldi. NIOKRga xarajatlar 60 - yillarda budjetning eng
asosiy bo‘limlaridan biriga aylandi va 5,2 marta oshdi. Eng yangi sohalar, ayniqsa,
elektronika, kimyo va atom energetikasi sohalari jadal rivojlandi. 60 - yillarning
oxiriga kelib YEIH (YEES) mamlakatlariga G‘arbiy Germaniya eksportining 47% i
va importining 53% i to‘g‘ri keldi.
“Katta koalitsiya” faoliyati davrida GFRning Yevropa Hamjamiyatlari
bo‘yicha sheriklar bilan siyosiy munosabatlari ham ancha mustahkamlandi. Bu
Fransiya prezidenti bilan Yevropa komissiyasining ziddiyati tugatilishi va 1966 -
yilda Lyuksemburgda kelishuvga erishilishi yordam berdi. Ammo asosiy
o‘zgarishlar Sharqiy Yevropaga oid siyosatga kiritilgan edi. GSDPning yangi
rahbarlari, V.Brandt, G.Vener va G.Shmidt “do‘stlik ko‘priklari” o‘rnatish siyosati,
SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan munosabatlarni yaxshilash,
Umumgermaniya muammosini o‘zaro kelishuv orqali hal qilishga harakat qilishdi.
Ularning xarajatlari tufayli GDR hukumati bilan ilk aloqalar o‘rnatildi,
Yugoslaviya bilan diplomatik munosabatlar tiklandi, Ruminiya bilan iqtisodiy
aloqalar kuchaytirildi. GFR bu yillar davomida g‘arbiy mamlakatlar ichida
SSSRning asosiy eksportchisiga aylandi. Ammo bu qadamlar hukumatning
konservativ kayfiyatdagi qismi tomonidan qarshilikka uchradi. 24
“Katta koalitsiya” partiyalari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarning oshib
borishiga kansler atrofidagi mojaro sabab bo‘ldi. Kizinger natsist rejimi davrida
tashqi ishlar vazirligining siyosiy tashviqot bo‘limida ishlagan edi. XDI rahbari
tarjimai holidagi bu sahifalar keng ommaga ma’lum qilindi. Mamlakat ikkita
qarama-qarshi lagerga bo‘linib qolindi: totalitar (mustabid) tuzum davr talabi
ekanligini tan olib, yaqin o‘tmish bilan kelisha oluvchilar va tarixiy xotiraga
nisbatan butunlay murosasiz bo‘lganlar. Kizinger atrofidagi shov-shuvlar atigi
“aysberg ning cho‘qqisi” edi, xolos. 60 - yillar oxirida GFRni ijtimoiy norozilik
qamrab oldi. G‘arbning boshqa mamlakatlaridagi kabi, uning sababi
“iste’molchilar jamiyati”ning o‘sib borayotgan inqirozi, butunlay turlicha ijtimoiy
24
GOETHE INSTITUT. The Basic Law In A State of Change – Does Germany Still Have A Good
Constitution? 2013 July 9 http://tinyurl.com/yh47n9k .
26

va madaniy qadriyatlarga yo‘nalgan avlodlar o‘rtasidagi ziddiyat, sinfiy
jamiyatning ijtimoiy guruhlarning murakkab iyerarxiyasiga aylanishi va
“faravonlik davlati”ning halokati edi.
GFRdagi “60 - yillar inqirozi”ning o‘ziga xosligi uning siyosiylashganida
edi. 1967 - 1968 - yillarda GFR universitetlarida talabalarning norozilik harakatlari
amal qildi. Yoshlar ta’lim tizimining k osnostiga qarshi, byurgercha iste’molchilik
g‘oyalarning majburiy singdirilishi, siyosatning konservativligiga qarshi norozilik
bildirar edi. Ko‘pgina nemis yoshlari, AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya,
Gollandiyadagi tengdoshlari kabi “chek kitobchalari va to‘la muzlatgichlar
dunyosi”ga o‘z e’tiqodlarini - “rok-n-roll va narkotiklar”ni qarama-qarshi
qo‘yishadi. Ammo tez orada talabalar harakati siyosiy shaklga ega bo‘la boshladi.
Sotsialistik talabalar harakati bayrog‘i ostida AQShning Vyetnamdagi urushi,
Bonn hukumatining Afrika va Yaqin Sharqdagi diktatura rejimlari bilan
hamkorligiga norozilikni bayon qiluvchi namoyishlar bo‘lib o‘tdi. Talabalar ichida
atrof-muhit himoyachilari - (“yashillar”) bilan harakati shakllana boshladi. “Yangi
so‘llar” (jumladan, Frankfurt maktabi faylasuflari T.Adarno, G.Markuze,
Y.Xabermas, A.Shmidt) g‘oyalari hamda Maochilik, tronkiychilik, anarxistik
nazariyalar mashhur bo‘la boshladi. 25
Yoshlarning ekstremistik harakatlari ichida 60 - yillar oxirida ilk terrorchilik
guruhlari shakllana boshladi. Ular ning ichida eng yirigi “ Q izil Armiya Fraksiyasi”
( Q AF) bo‘ldi. U 1968 - yilda politsiya harakatlariga norozilik sifatida Frakfurtdagi
univermagga o‘t qo‘yishni tashkil etgan Andreas Baader va uning tarafdorlari
tomonidan tuzilgan edi. QAF mamlakatda proletar kommunistik inqilobni amalga
oshirishni o‘z maqsadi deb e’tirof etdi. QAF ideologi, shov-shuvga sabab bo‘lgan
“Shahar gerilyasi (partizan urushi) konsepsiyasi” kitobi muallifi, jurnalist Ulrika
Maynxof (Meinhoff) bo‘ldi. U hukmron rejimini o‘zining “fashistik mohiyatini”
oshkor etishiga majbur qilish va mehnatkashlarni “siyosiy karaxtlik”dan chiqarish
uchun terror usullaridan foydalanishga da’vat etardi. 1967 - yil 2 -iyunida politsiya
tomonidan talaba B.Onezorgning namoyish paytida o‘ldirilishiga nisbatan
25
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013
July9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
27

norozilik shaklida Frits Toyfel tomonidan yana bir mashhur so‘l terroristik guruh
tashkil topdi. Bu guruh mos nomga ega bo‘ldi: “2 - iyun harakati” (D-ch). Toyfel
o‘z guruhini “mehnatkash xalq” vakili sifatida tanishtirishga harakat qilar va ishlab
chiqarishda terroristik harakatlar va qo‘poruvchilikni amalga oshirardi. So‘l
radikallari tez-tez individual terrorni amalga oshirib turishardi.
60 - yillar oxirida GFRda asosan millatchilik, neonatsistik xarakterga ega
bo‘lgan o‘ng radikal harakat ham paydo bo‘ldi. Ammo avvaliga o‘ng ekstremistlar
terror usulini qo‘llamasdan o‘z g‘oyalarini keng ommalashtirishga harakat qilishdi.
1964 - yilda millatchi Germaniya Milliy-Demokratik Partiyasi (GMDP) tashkil
qilingan edi. Uch yil ichida uning a’zolari soni 40 000 taga yetdi. 1967 - yilda
GMDP ni 5% li to‘siqdan oshib o‘tish va parlament fraksiyasini tashkil etishni o‘z
oldiga maqsad qilib qo‘ygan Adolf Tadden boshqarib bordi. 1968 - yilda Gerbert
Mis rahbarligida tashkil etilgan Germaniya kommunistik partiyasi (GKP) ham
kurashning qonuniy usullarini tanladi. A’zolari soni kamligiga (20 mingtadan
ortiqroq) qaramasdan GKP so‘l yoshlar guruhlari bilan ittifoq tuzish va kasaba
uyushmalarini siyosiylashtirishga umid qilardi.
Hukumat siyosiy radikalizm oshishiga qarshilik qilishga harakat qilardi.
Politsiya norozilik harakatlarini shafqatsiz bostirardi, 1969 - yilda esa Kizinger
Bundestagga muhokama uchun “Favqulodda holat” joriy etish tartibi va mos
vakolatlarini cheklash bilan birgalikda, bu qonun sudlarga davlat hukumati
harakatlarini inson huquqlari poymol qilinishi asosida g‘ayri konstitutsiyaviy deb
hisoblovchi shaxslar shikoyatlarini ko‘rib chiqishni yuklar edi. 26

60 - yillar oxiridagi ijtimoiy-siyosiy inqiroz “katta koalitsiya”da ziddiyatlar
o‘sishiga olib keldi. Bu siyosiy uyushma muvaqqat edi va uning ishtirokchilari
navbatdagi parlament saylovlariga faol tayyorgarlikni boshlashdi. GSDP rahbarlari
ijtimoiy-iqtisodiy va tashqi siyosiy yo‘nalishga chuqur tuzatishlar kiritishga tayyor
ekanliklarini namoyish qilishdi. Brandt partiyaning islohotchilik qiyofasidan faol
foydalanar, “haqiqatni gapirish”ga, aldovlar va konservativlikni tugatishga da’vat
etardi. 1967 - yildagi syezdda yangi “107 tezis” nomli dasturni qabul qilgan EDP
26
Donald P. Kommers. A Provisional Constitution, Built to Last Germany's Basic Law: 1949-2009. The Atlantic
Times. 2009. Web. 2013 July 9 http://tinyurl.com/khnashl .
28

ham chetda qolmadi. Erkin demokratlar marksistik nazariya ham, “siyosiy
kurashdan dindan foydalanish” ham halokatga olib kelishini ta’kidlar yana bir
marta eng yirik partiyalardan uzoqlashishga harakat qilishdi. EDP GFR tashqi
siyosatini yangilash, Sharqiy Yevropa mamlakatlari bilan ijobiy munosabatlarni
o‘rnatish tarafdori edi. 1968 - yilda EDP rahbari etib GSDP bilan sheriklik
munosabatlarini saqlab qolishga intilayotgan Valter SHeyel saylandi. Erix
Mendening o‘ng guruhi oldingidek xristian demokratlar bilan yaqinlashishga
chaqirardi.
XDI rahbariyati o‘z mafkuraviy konsepsiyasini mo‘tadillik va pragmatizm
tamoyillari asosida yangilashga harakat qildi. 1967 - yilda qabul qilingan
partiyaning yangi dasturi ijtimoiy bozor xo‘jaligi asosiy tamoyillarini tan olish
barqaror moliyaviy siyosat ustivorligini e’tirof etish, atrof-muhitni muhofaza
qilish, dehqonlarning proteksionistik himoyasi hamda “Atlantik ittifoqni saqlagan
holda Birlashgan Yevropa” g‘oyasini rivojlantirishga u XSI bilan munosabatlar
yomonlashishiga to‘sqinlik ham qila olmadi. Xristian sotsialistlarning talabchan
rahbari Shtraus Kizinger rahbarligi bilan zo‘rg‘a hisoblashardi va ko‘pincha
mustaqil ish tutardi. 1968 - yilda XSI yangi dasturni qabul qildi. Unda partiyaning
ham Bavariya va Germaniya, ham Yevropada yagona ekanligi, XSIning Xristian
an’analariga sodiqligi, Fransiya bilan aloqalar ustivorligi va AQSH bilan yanada
teng huquqli hamkorlik qilish zarurati ta’kidlangan edi. 27

1969 - yil ning 29 - sentabrdagi saylovlar sotsial-demokratlarga muvaffaqiyat
keltirdi. GSDP 42,7% ovoz va 224 mandatga ega bo‘ldi. XDI 36,6% va 193
mandat, XSI 9,5% va 49 mandatga ega bo‘lishdi. Shunday qilib, hukumat taqdiri
5,8% ovoz va atigi 30 mandatga ega bo‘lgan EDP mavqeiga ega bo‘ldi. O‘z
partiyasi parchalanishi xavfiga qaramasdan Valter SHeyel sotsial-demokratlar
bilan qo‘shilishni afzal ko‘rdi (bu esa 1970 - yilda EDP tarkibidan E.Mende guruhi
chiqishiga sabab bo‘ldi). “Sotsial liberallar koalitsiyasiga” tayangan Villi Brandt
kansler lavozimiga ega bo‘ldi. GSDPning siyosiy nufuzi 1969 - yilda prezidentlik
lavozimiga G.Xaynemanning saylanishiga sabab bo‘ldi.
27
Donald P. Kommers. A Provisional Constitution, Built to Last Germany's Basic Law: 1949-2009. The Atlantic
Times. 2009. Web. 2013 July 9 http://tinyurl.com/khnashl .
29

Brandt hukumronlik davrida saylovda 18 yoshdan katta yoshlarga qatnashish
huquqi beruvchi saylov islohoti o‘tkazildi, oliy ta’lim tizimini isloh qilish
boshlandi. 1971 - yilda stipendiya bilan ta’minlash va bepul ta’lim olish, ilmiy
darajalarni himoya qilishga ko‘maklashish to‘g‘risida federal qonunlar qabul
qilindi. 1972 - yilda qabul qilingan “Davlat xizmatida antikonstitutsion kuchlarga
munosabat to‘g‘risidagi Nizomga” muvofiq ekstremistik (o‘ng yoki so‘l)
kayfiyatda bo‘lgan shaxslarga ta’lim muassasalarida ishlash, hamda boshqa
ijtimoiy lavozimni egallash ta’qiqlandi. Brandt ma’muriyati ijtimoiy budjet
dasturlarini ancha kengaytirdi. 1970 - yilda bolalarga ijtimoiy to‘lovlar, kam
ta’minlangan oilalarga uy-joy uchun dotatsiyalar hajmini oshirish to‘g‘risidagi
qonunlar, 1971 - yilda talablarni va o‘qituvchilarni majburiy sug‘urta qilish
amaliyotini kengaytiruvchi “Ijtimoiy sug‘urta tizimi to‘g‘risidagi qonun”, 1972 -
yilda “Nafaqani isloh qilish to‘g‘risidagi qonun” qabul qilindiki, bu qonunga ko‘ra
nafaqaga chiqishning yoshi belgilanishining egiluvchan tizimi joriy etildi. 28
Sotsial mamlakat ekspansiyasi hukumatning iqtisodiy siyosatidagi ustivor
yo‘nalishlarni qayta ko‘rib chiqishni talab etardi. Sotsial-demokratlar
rejalashtirishni rivojlantira borib, iqtisodiy jarayonlarni ko‘rsatkichli tartibga
solishni kuchaytira bordilar. Soliqlar ham oshirildi. Agar 1960 - yilda soliq va
ijtimoiy chegirmalar oylik maoshning o‘rtacha 15,9% ini tashkil etgan bo‘lsa, 1973
- yilda esa bu ko‘rsatkich 26,1% ga teng bo‘ldi. Ishbilarmonlarga soliq tazyiqi
yanada kuchaydi. Shunga qaramasdan hukumat barqaror budjet tanqisligi bilan
hisoblashishga majbur bo‘ldi. Ijtimoiy xarakterdagi o‘sib borayotgan to‘lovlar
tufayli faqatgina 1970 - 1975 - yillar davomida ijtimoiy mahsulotlardagi davlat
xarajatlari foizi 29 dan 51% iga ko‘tarildi. Shu bilan birga bu o‘sishning eng katta
qismi ijtimoiy sug‘urtaning turli shakllarini rivojlantirishga, ya’ni noishlab
chiqarish sohasiga sarflandi. Iqtisodiy konyuktura yomonlashib borayotgan bir
davrda bu xavfli edi. 70 - yillarning boshlarida GFRda ishsizlik o‘sdi, ilk bor
inflyatsiya sezilarli darajada ko‘tarildi, kapitalning nihoyatda to‘planib qolishi (eng
avvalo daromad normasining pasayishi) belgilari paydo bo‘ldi. 1973 - yildagi “net
28
Dieter Grimm. The Basic Law at 60 – Identity Change, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. .
(available at http://tinyurl.com/k4qyb55 ).
30

inqirozi” G‘arbning boshqa mamlakatlariga nisbatan GFRga kamroq zarar
keltirgan bo‘lsa-da, ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishiga turtki bo‘ldi.
YAIMning o‘sishi bir yil ichida 1%ga pasaydi. Ayon bo‘ldiki, bunday vaziyatda
hukumat o‘z iqtisodiy strategiyasini qayta ko‘rib chiqishi kerak edi. Tanqid ostiga
qolgan iqtisodiyot vaziri K.Shiller 1972 - yilning oxiridayoq iste’foga chiqishga
majbur bo‘ldi.
Muxolifot tomonidan amalga oshirilgan qat’iy qarama-qarshilik Brandtni
ham tashqi siyosat sohasida qat’iy qadamlar tashlashga majbur etdi. “Islohotchi
kansler” fikricha, Germaniyaning dunyoni boshqa mamlakatlari bilan o‘zaro
munosabatlari uslubini tubdan yangilash payti kelgan edi. Brandt “Yevropa
xalqlarining nemislar oldida tarixiy qo‘rquviga” barham beruvchi insonparvarlik
madaniy aloqalarni faollashtirishga katta e’tibor berdi. G‘arbiy Germaniya
diplomatiyasi Fransiya va Benilyuke mamlakatlarining Yevropa integratsiyasining
yangi bosqichini boshlash, jumladan Yevropa hamjamiyatlari tarkibini
kengaytirish, iqtisodiy va valyuta ittifoqi (“Verner rejasi”) loyihasini tayyorlash
bo‘yicha tashabbuslarini faol qo‘llab-quvvatladi. Ammo Brandtni tashqi
siyosatning asosiy vazifasi Yevropa Sharqida “ko‘priklar barpo etish”dan iborat
bo‘lib qoldi. 29

Brandt hukumati SSSR, Polsha va Chexoslovakiya bilan keng muzokoralar
olib bordi. Bu muzokoralar “Sharqiy shartnomalar” (2 - avgust 1970 - yildagi
Moskva shartnomasi, 1970 - yil 7 - dekabridagi Varshava shartnomasi, 11 -
dekabr 1973 - yildagi Praga shartnomasi) ning imzolanishi bilan yakunlandi. Bu
shartnomalar ishtirokchilari urushdan keyingi chegaralarning daxlsizligini
(jumladan, Oder-Neyse bo‘yicha chegaralarning ham) e’tirof etishar hududiy
da’vogarlikdan va xalqaro munosabatlarda kuch ishlatishdan voz kechishlarini
tasdiqlashdi. Brandtning tashqi siyosati muxolifot guruhlarining jon-jahdi bilan
hukumatni iste’foga chiqish uchun harakat qilishiga sabab bo‘ldi. Birinchi xujum
1972 - yilning 27 - aprelida bo‘lib o‘tdi, unda XDIG‘XSI deputatlari Bundestagga
Brandtga rasmiy ishonchsizlik bildirishdi va kansler lavozimiga xristian
29
Dieter Grimm. The Basic Law at 60 – Identity Change, 11 German LJ 1 (2010). 01/01/2010. Web. 2013 July 9. .
(available at http://tinyurl.com/k4qyb55 ).
31

demokratlarning yangi rahbari Rayner Barselni taklif etishdi. Ammo muxolifot
g‘alaba qozonishi uchun ikkita ovoz yetmas edi. Bir kundan keyin budjet
loyihasini ovozga qo‘yish jarayonida ovozlar tengligi (247:247) kuzatildi. Bunday
vaziyatda Brandt o‘zining parlamentni tarqatib yuborish huquqidan foydalandi.
Yangi saylovlar 1972 - yil 19 - noyabrda ro‘y berdi va hukmron koalitsiyaning
ishonchli g‘alabasi bilan yakunlandi. GSDPni saylovchilarning 45,8%i qo‘llab-
quvvatladi va bu ularga 230 ta mandat taqdim etdi. 8,4% ovoz va 41 mandatga ega
bo‘lgan erkin demokratlar o‘z mavqelarini ancha mustahkamlab oldilar. XDI
35,2% ovoz va 177 mandat, XSI esa 3,7% ovoz va 48 mandatga ega bo‘ldi.
Hukmron koalitsiya nufuziga ta’sir qila olmagan muxolifot shaxsan
kanslerga qarshi shov-shuvli ayblov kompaniyasini boshlab yubordi. Brandt
tarjimai holidagi turli faktlar uning obro‘sizlangan davlat va jamoat arboblari bilan
bo‘lgan o‘tmishdagi aloqalari muhokama qilindi. Hukumatning iqtisodiy siyosatda
yo‘l qo‘ygan haqqoniy xatolari ham muhokama qilinardi. Muammoning yechimi
kansler referenti M.Giyomning GDR maxsus xizmatlari agenti ekanligi fosh
qilinganda ro‘y berdi. Tergov davomida shaxsiy xarakterga ega shov-shuv
(sharmandalik) oshkor bo‘ldi ma’lum bo‘lishicha Norvegiyaga bo‘lgan rasmiy
safar davomida Giyom Brandtning qizlar bilan uchrashuvini tashkil qilgan ekan.
1974 - yil 5 - mayda Brandt iste’fo berdi. Uning joyini Gelmut Shmidt egalladi.
EDPning rahbari ham o‘zgardi. SHeyelning prezidentlikka saylanishidan so‘ng
partiya rahbari Gans Ditrix Gensher bo‘ldi. Hukumatda Gensher vitse-kansler va
tashqi ishlar vaziri lavozimlarini egalladi. Sotsial-liberal koalitsiyaning siyosiy
rahbariyati yanada mo‘tadil va pragmatik xarakterga ega bo‘ldi. “Temir kansler”
laqabini olgan Shmidtning qattiq, jiddiy, ratsional rahbarlik uslubi islohotchilik
romantizmi davrini yakunladi. 30

Shmidt hukumatiga nihoyatda murakkab iqtisodiy vaziyatda amal qilishga
to‘g‘ri keldi. 1974 - yildan boshlab G‘arbning yetakchi mamlakatlarida takror
ishlab chiqarish davriy inqirozi boshlandiki, bu ishlab chiqarishning industrial
modelini qayta qurish uzoq muddatli jarayonini boshlab yubordi. 1974 - yilda
30
Deutscher Bundestag. German Parliamentarism. 28 May
2014. http://www.bundestag.de/htdocs_e/artandhistory/history/parliamentarism/1848/ .
32

GDRda YAIM 4%ga, sanoat ishlab chiqarish darajasi 7,5%ga pasaydi. Ishsizlik
1,2 million kishidan oshdi, ammo 1975 - yildan vaziyat barqarorlashdi, 1977 - yil-
ga kelib GFR iqtisodiyoti inqirozdan oldingi darajadan oshdi. Umuman inqiroz
yillarida GFR G‘arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga nisbatan kamroq zarar
ko‘rdi. Bunga ham G‘arbiy Germaniya iqtisodiyotining samaradorligi ham
hukumatning muvaffaqiyatli harakatlari sabab bo‘ldi.
Shmidtning inqirozga qarshi dasturining asosini sanoatni strukturaviy
yangilash, mehnat munosabatlarini yaxshilash, moliya tizimini mustahkamlash
bo‘yicha choralar tashkil etdi. Hukumat davlat tomonidan rejalashtirishning keng
amaliyoti va to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarishga mablag‘ qo‘yishdan voz kechdi.
Asosiy e’tibor erkin tadbirkorlikni rag‘batlantirishga qaratildi (80 - yillarning
boshlariga kelib soliqqa tortish umumiy darajasi chorakka kamaydi). Kichik va
o‘rta biznesni kredit orqali qo‘llab-quvvatlashga e’tibor berildi. 70 - yillarning
o‘rtalarida FRGda 1,9 millionga yaqin kichik tadbirkorlar mavjud bo‘lib, hukumat
siyosati tufayli inqiroz - yil larida ham hattoki o‘sa bordi. Kichik biznes sohasida
bu yillar davomida veneur kompaniyalar qatlami shakllana boshladi. Ular ko‘pgina
eng yangi texnologik loyihalarni tayyorlashni o‘z zimmalariga olishgan edi.
Hukumat bunday kompaniyalarning ilmiy-tadqiqot tayyorlashda faol homiylik
qilib, ularning davlat ilmiy-tadqiqot idoralari bilan aloqasini rag‘batlantirmoqda
edi. NIOKR doirasida hukumat mikroprotsessor texnikasi, kommunikatsiya
tizimlari, energiyani tejash texnologiyalariga e’tibor berdi. Tuzilmaviy siyosatning
yana bir yangiligi sanoat ishlab chiqarishning bir qismini, asosan, rentabelligi past
yoki ekologik jihatdan xatarli bo‘lgan korxonalarni hamda konveyyerli terish
korxonalarini xorijga ko‘chirib ketishni rag‘batlantirishdan iborat bo‘ldi. 31
Mehnat munosabatlari tizimini tartibga solish uchun Shmidt hukumati
kasaba uyushmalarni jamoaviy shartnomalar tuzish amaliyotidan voz kechishga
chaqirdi. 1976 - yilda “Ishchilarning sanoat korxonalarini boshqarishda ishtiroki
to‘g‘risidagi qonun”ning qabul qilinishidan keyin kasaba uyushmalari
31
Deutscher Bundestag. German Parliamentarism. 28 May
2014. http://www.bundestag.de/htdocs_e/artandhistory/history/parliamentarism/1848/ .
33

korxonalarning nazorat kengashlari faoliyatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatish
imkoniyatidan mahrum bo‘lishdi.
80 - yillarning boshlarida yangi takror ishlab chiqarishning davriy inqirozi
davrida bir necha o‘ziga xos qadamlar amalga oshirildi. 1980 - yilda
ishbilarmonlar guruhi ishdan ozod etish huquqiga ega bo‘ldilar. 1982 - yilning
boshida ishchi kuchini ratifikatsiya qilishning yangi tartibi joriy etildi, oyligi
farqlanuvchi va qattiq imtihon qoidalariga ega bo‘lgan beshta malakaviy
kategoriya (toifa)lar tashkil qilindi. Hukumat ishsizlarni ish bilan ta’minlash
tizimini yaxshilashga harakat qildi, ammo ishmizlik nafaqasini oshirishdan voz
kechdi. Bu yillarda ishsizlik darajasi ishga yaroqli aholining 4-4,5%ini (1 million
kishi) tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich G‘arbning boshqa yetakchi mamlakatlariga
nisbatan ancha past edi. 32
Shmidt hukumati inflyatsiya o‘sishini to‘xtatishga urinib ko‘rdi va budjet
tanqisligidan siyosiy qurol sifatida foydalanishdan voz kechdi. 1975 - yilda “budjet
tizimini yaxshilash” to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Unga ko‘ra ijtimoiy
dasturlarga ajratilgan xarajatlar nihoyatda qisqartirildi. Nafaqa va sug‘urta
fondlarini moliyalashda jismoniy shaxslarning ulushi nihoyatda kuchaydi.
Inqirozdan chiqqandan so‘ng kredit-pul siyosati biroz yumshadi. 1977 - yilda
“Kelajakdagi investitsiyalar dasturi” qabul qilindi, unda davlat xarajatlarini bandlik
muammosini hal qilish, shahar qurilishi, ijtimoiy infra strukturani rivojlantirish,
atrof-muhitni himoya qilishga yo‘naltirilgan edi. ammo moliyaviy tizimning
barqarorligi hukumat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoldi. 70 -
yillarning ikkinchi yarmida oltin-valyuta zahiralarini jamlashga qaratilgan tadbirlar
amalga oshirildi. Ularning umumiy o‘sishi 40 milliard markani tashkil etdi. AQSH
dollariga nisbatan marka kursi 1972 - 1979 - yillarda 85%ga, fransuz frankiga
nisbatan 48% ga, funt sterlingga nisbatan 98% ga oshdi. Marka xalqaro hisob-
kitoblarning keng tarqalgan vositasiga aylandi va turli mamlakatlarning valyuta
zahiralaridan joy oldi.
32
Deutscher Bundestag. German Parliamentarism. 28 May
2014. http://www.bundestag.de/htdocs_e/artandhistory/history/parliamentarism/1848/ .
34

Iqtisodiyotning ustunligi Shmidt hukumatining tashqi siyosatini ham ko‘p
jihatdan belgilardi. Fransiya prezidenti Jiskar d Esten bilan birgalikda Shmidt
Yevropa integratsiya jarayonini rivojlantirishda katta shaxsiy hissa qo‘shdi.
Ularning harakatlari natijasi Yevropa moliya tizimini shakllantirish va hisob-kitob
uchun EKYU pul birligini joriy etish, Yevropada tartibga solingan valyuta kurslari
tizimini (YEIH “valyuta iloni”) shakllantirishdan iborat bo‘ldi. Fransiya bilan
yaqinlashgan Shmidt Buyuk Britaniyaning Hamjamiyatlar budjetini moliyalash
tartibini va YEIH qishloq xo‘jaligi siyosatini o‘zgartirish to‘g‘risidagi da’volariga
nisbatan murosasiz mavqeini egalladi. O‘sha yillardagi Fransiya - G‘arbiy
Germaniya hamkorligi natijasi hamjamiyatlarning davlatlararo organlarini
mustahkamlash, jumladan, Yevroparlamentga to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylovni joriy
etish, Yevropa Kengashi vakolatlarini kengaytirishdan iborat bo‘ldi. Shmidt
Bonilyuke mamlakatlarning Yevropa ittifoqi loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha
tashabbusini (“Gendemans rejasi”) qo‘llab-quvvatladi. GFR tashqi ishlar vaziri
Geniyer o‘zining italiyalik kasbdoshi Kolombo bilan birgalikda 1981 - yilda
Yevropa hamjamiyatlari huquqiy bazasini birlashtirish va integratsiya jarayonining
yangi yo‘nalishlarini ishlab chiqishga qaratilgan qo‘shma “Yevropa Akti”
loyihasini taqdim etishdi. “Geniyer-Kolombo rejasi”ni amalga oshirish 1983 - yil -
dan boshlandi. 33
Global dunyoviy siyosat masalalarida Shmidt hukumati “suvozanat
strategiyasi” ga amal qilishga harakat qildi. 1975 - yilda GFR Yevropada
xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Xelsinki yig‘ilishi qarorlariga qo‘shildi. 1978 -
yilda Bonnga L.Brejnev tashrif buyurdi, ikki yildan so‘ng bo‘lib o‘tgan GFR
hukumat delegatsiyasining Moskvaga javob tashrifida esa ikkala mamlakat
o‘rtasida ilk bor hamkorlik to‘g‘risida uzoq muddatli shartnoma imzolandi. Ammo
Shmidt bir vaqtning o‘zida AQSH bilan ham yaqinlashishga harakat qildi. Bu
borada burilish yasagan voqea 1974 - yilda NATOning Bryusseldagi sessiya
tomonidan blok doirasida yanada teng huquqli sherik bo‘lishga erishishni ko‘zda
tutgan Atlantik munosabatlar to‘g‘risida yangi Deklaratsiyaning qabul qilinishi
33
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
35

bo‘ldi. 1976 - yilda GFR o‘z hududida joylashgan AQSH harbiy qismlarini
ta’minlash uchun to‘lovlar berishni to‘xtatishga erishdi. O‘sha yili aynan GFR
nafaqat yadro qurolini NATOga a’zo Yevropa mamlakatlari hududiga
joylashtirish, balki ularni yadro qurolini qo‘llash strategiyasini ishlab chiqishga,
raketa qo‘shinlarini boshqarishga jalb qilishni ko‘zda tutgan NATOning “yuqori
darajali mudofaa” konsepsiyasining qabul qilinishi tashabbuskorlariga aylandi.
Sharqiy Yevropa mamlakatlari hududida SS-20 sovet raketalarining
joylashtirilishidan so‘ng GFR NATOning yadro qurollarini yangilashni qo‘llab-
quvvatlashda faol ishtirok etdi. Ammo natija G‘arbiy Germaniya diplomatiya
kutganidan ham yuqori bo‘ldi. AQSH G‘arbiy Yevropada o‘rta va kichik masofali
raketalarning yangi sinfini joylashtirishni talab qila boshladi. Mos qaror
NATOning 1979 - yildagi Bryussel sessiyasida qabul qilindi. G‘arbiy Germaniya
hududida 108 ta “Pershing-2” va 96 qanotli raketalarni joylashtirish ko‘zda tutilgan
edi. Shmidt faqatgina “Ikki yuzlama qaror”da turib oldi xolos, ya’ni raketalar
SSSR bilan qurolsizlanish bo‘yicha muzokoralarni davom ettirish sharti bilan
joylashtirilishi mumkin. Tez orada xalqaro vaziyat yana keskinlasha boshladi. GFR
NATOdagi sheriklari bilan birgalikda SSSRni Afg‘onistonga intervensiyasini
(agressiyasini) keskin qaroladi. Nemis sportchilariga Moskvada bo‘lib o‘tgan 1980
- yil olimpiada o`yinlari ga qatnashmaslikka ko‘rsatma berildi. Ammo, bu
Shmidtning o‘ziga 1980 - yilning yozida Moskva tashrif buyurib xalqaro xavfsizlik
bo‘yicha muzokoralarni boshlash uchun vositachi rolini bajarishga harakat qilishga
halaqit bermadi. G‘arbiy Germaniya diplomatiyasi 1981 - yil Jenevada boshlangan
Sovet-Amerika muzokoralarini qo‘llab-quvvatladi va ularning to‘xtatilishi
munosabati bilan tashvishda ekanligini bildirdi. 34
Shmidt hukumati butun 70 - yillarning ikkinchi yarmi davomida mamlakatda
siyosiy barqarorlikni saqlab qolishga muvaffaq bo‘ldi. 1976 va 1980 - yillardagi
parlament saylovlari sotsial-liberal koalitsiyaning ustunligini yaqqol namoyish
etdi. GSDP eng mashhur partiyaligicha qolib, 1976 - yilda 42,6% ovoz va 214
mandat, 1980 - yilda esa 42,9% ovoz va 218 mandatga ega bo‘ldi. Ilgarigidek
34
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
36

uning rahbari lavozimida bo‘lgan V.Brandt 1976 - yilda Sotsialistik internatsional
prezidenti bo‘ldi. U. Palshe, B.Krayskiy, G.Morug, F.Gonsaleslar bilan birgalikda
u sotsial-demokratlar yangi avlodining rahbarlik qiluvchi qanotini tashkil etdi. Bu -
yil larda GSDPning xalqaro obro‘si ancha oshdi, partiyaning o‘zida esa fraksilararo
kurashlar to‘xtadi.
EDPning mavqei yanada mustahkamlandi. Erkin demokratlar 1976 - yilda
7,6% ovoz va 39 mandatga, 1980 - yilda esa 10,3% ovoz va 52 mandatga ega
bo‘lishga muvaffaq bo‘ldi. ammo partiyada ichki vaziyat keskinlasha bordi. Uning
so‘l qanoti GSDP bilan ittifoqni faollik bilan himoya qilardi. Ammo Genjer 1977 -
yilda yangi kaolitsion taktikani taklif etdi. Parlamentda sotsial-demokratlar bilan
hamkorlikni davom ettirib, bir qator yerlarda landtag saylovlarida XDI bilan
koalitsiya tuzib ishtirok etishdi. Bunday siyosat “partiya frontlarini yumshatish”
deb nomlandi. Nihoyat, EDPning o‘ng qanoti (“iqtisodiy” qanot) X.Frideriks,
M.Bongemon va O.Lambedorflar tomonidan boshqarilar va XDIG‘XSI bilan
koalitsiya bilan butunlay birlashishga chaqirdi. Bu qaror 1981 - yil da Kelndagi
EDP partiya syezdida ko‘pchilik tomonidan ma’qullandi, bu esa hukmron sotsial-
liberal koalitsiyani ancha susaytirdi. 35

XDIdagi chuqur tashkiliy va mafkuraviy qayta qurish F.Y.Shtraus
tomonidan butun koalitsiya rahbarligi uchun hal qiluvchi kurashni boshlashiga
chaqiriq bo‘ldi. 1976 - yildagi XSI dasturida xristian demokratiyaning an’anaviy
g‘oyalariga muhim e’tibor berildi. XSI tartib, barqarorlik, javobgarlik g‘oyalariga
sodiq bo‘lgan “xalq partiyasi” deb e’tirof etildi. Tashqi siyosiy doktrina ilgarigidek
ayirmachilik xarakteriga ega bo‘lib, xalqaro siyosatda G‘arb va Sharqni bir-biriga
qarama-qarshi qo‘yishga asoslangan edi. Keskin yevropaparastlik Shimoliy
Atlantika uyushmasiga sodiqlik bilan birlashgan edi. Koalitsiyaning parchalanish
xavfi ostida Shtraus 1979 - yil yozida XDIG‘XSI nomidan o‘z nomzodini kansler
lavozimiga ko‘rsatdi. Ammo 1980 - yildagi saylovlar xristian demokratlarga yana
mag‘lubiyat keltirdi, bu esa Shtrausning shaxsiy da’volariga ham yakun yasadi.
Shu bilan birga XSI o‘zining parlamentdagi mavqeini (10,6% ovoz va 53 mandat)
35
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
37

saqlagan bo‘lsa, XDI bor-yo‘g‘i 34,2% ovoz va 174 mandatga ega bo‘ldi.Siyosiy
vaziyat sotsial-liberal koalitsiyaning saqlanib qolishiga imkon berdi. Ammo 1980-
1982 - yillarda hukumat ahvoli tez yomonlasha boshladi. G‘arbning barcha
yetakchi mamlakatlariga zarar keltirgan davriy takror ishlab chiqarish inqirozi ro‘y
berdi. GFRda uning miqyosi, 1974 - 1975 - yillardagiga nisbatan ham ancha katta
edi. Ishsizlik ancha oshib, yollanma ishchilarning 9% (2,5 mln. kishi)ni tashkil
etdi. Budjet tanqisligi ikki baravar oshdi. Urushdan keyingi davrda birinchi marta
G‘arbiy Germaniyada sanoat va moliya korxonalarining kasodga uchrashi
(bankrot) ro‘y berdi. Hukumatning qattiqqo‘l inqiroza qarshi choralarni ko‘rishi
koalitsiyada va eng avvalo EDP saflarida parchalanishga olib keldi. Ko‘pgina
sotsial-demokratlar va EDPdagi so‘l guruhlar davlatning ijtimoiy ta’minot tizimiga
barham berishi va hukumatning monetar siyosatga o‘tishidan norozi edilar.
EDPning o‘ng qanoti, aksincha, bu siyosatni ma’qullar edi, ammo uni amalga
oshirish uchun javobgarlikni erkin demokratlar va XDIG‘XSI bloki olishi kerak db
hisoblardi. 36

1982 - yilning aprelida bo‘lib o‘tgan GSDP syezdi Shmidt o‘z partiyasining
qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘lganligini namoyish etdi. Syezd delegatlarining
so‘l ko‘pchiligi bandlikni oshirish, davlat sanoat investitsiyalarini oshirish,
ishbilarmonlarning soliq imtiyozlarini qisqartirish bo‘yicha keng dasturlarni
amalga oshirishni talab qilardi. Yechish 1982 - yil iyul oyida yangi yil budjeti
muhokama qilinayotganda qo‘lga kiritildi. EDPning “iqtisodiy” guruhi budjetning
barcha xarajatlarini 5-10%ga qisqartirish, ishsizlik uchun nafaqa to‘lash muddatini
qisqartirish, nafaqa fondini moliyalashda davlat ulushini kamaytirish, uy-joy
to‘lovi darajasini tartibga solishdan voz kechish, stipendiyalardan qisman o‘qish
uchun kredit berishga o‘tishni ko‘zda tutgan o‘z inqirozga chiqish loyihasini
taqdim etdi. GSDP rahbariyati bu loyihaga salbiy munosabatda bo‘lganligi sababli
hukumat falajlanib qoldi. Shmidtning murosaga kelishga urinishlari zoye ketdi.
1982 - yilning sentabrida EDP sotsial-demokratlardan ajralishini ma’lum qildi, 1-
oktabr kuni esa parlamentda ovoz berish paytida Shmidtga ishonchsizlik
36
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
38

bildirishnomasini qo‘llab-quvvatladi. Yangi kansler XDI rahbari Gelmut Kol
bo‘ldi.
80 - yillar o‘rtalaridagi xalqaro munosabatlar xarakterining o‘zgarishi bilan
GFRning global siyosatiga tuzatishlar kiritildi. G.Kol oliy darajadagi Sovet-
Amerika muloqotini faol qo‘llab-quvvatladi. U o‘rta va kichik masofalarga
uchuvchi raketalar masalasining hal etilishida (qurolli kuchlarni qisqartirish bilan
Amerika yadro kollaklari bilan jihozlangan nemis raketa tashuvchilarini hisobga
olish (ro‘yxatga olish)ga rozi bo‘lish bilan) hal etuvchi rol uynadi. 198 - yil
oktabrida G.Kolning Moskvaga safari va 199 - yil iyunidagi M.Gorbachevning
javoban tashrifi ikkala mamlakat rahbariyati o‘rtasidagi samarali va intensiv
muloqotga zamin yaratdi. Sovet-G‘arbiy Germaniya hamkorligining asosiy
yo‘nalishlaridan biri SSSRda yashovchi nemis millatiga mansub fuqarolar taqdiri,
ularning tarixiy vataniga ketishlarini qonuniylashtirish va ta’minlash muammosi
bo‘ldi. Keyinchalik, SSSR hududida bo‘lgan siyosiy o‘zgarishlarga qaramasdan
Sovet-Germaniya aloqalarining ijobiy va barqarorligi saqlanib qoldi. Bu samarali
hamkorlik G‘arbiy Germaniya diplomatiyasining asosiy vazifasi- Germaniya
birlashishi muammosining hal etilishini ancha yengillashtirdi. 37

37
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
39

III.BOB GFR VA GDRNING BIRLASHISHI
80 - yillarda ikkala nemis davlatlari munosabatlarida yangi xususiyatlar
namoyon bo‘la boshladi. GDRdagi rasmiy targ‘ibotda kutilmaganda
umumgermaniya motivi faollashdi. “Umumiy madaniy meros” to‘g‘risidagi tez-tez
qo‘llana boshlandi, Fridrix I va Bismark kabi shaxslar “tiklandi”. Xonekkerning
GFRda “demokratik kuchlar” g‘alabasidan keyin Germaniyaning birlashish
imkoniyati to‘g‘risidagi bayonoti shov-shuvli bo‘ldi. 1981 - yildagi Xonekker va
Shmidt uchrashuvida ilk bor Yevropa qit’asida xavfsizlik uchun GFR va GDR
ning “umumiy javobgarligi” tushunchasi tilga olindi. Bu qadamlar 80 - yillar
boshidagi “sovuq urush”ning yana avj olish davrida, ayniqsa, ko‘proq ko‘zga
tashlandi. Faqatgina SSSRda hokimiyat tepasiga M.Gorbachyov kelgandan so‘ng
Xonekkerning “o‘ziga xos mavqei” OVD bo‘yicha ittifoqchilar harakatlariga
moslashib bordi.
Sharqiy Germaniya rahbariyatining yangi yo‘li Bonnda qo‘llab-quvvatlandi.
Voqealar rivojini tezlashtirmasdan va o‘z qadamlari to‘g‘risida jar solmasdan
G.Kol hukumati GDRni iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha choralar ko‘rdi.
1981 - 1984 - yillarda umumiy qiymati 1,9 milliard markadan iborat kredit berish
to‘g‘risida shartnoma tuzildi. Ikkala hukumatning so‘zsiz (jim) roziligi bilan ikkala
mamlakat universitetlari, shahar jamoalari, ijodkor ziyolilar guruhlari o‘rtasida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqalar o‘rnatildi. 1987 - yilda tarixda ilk bor GDR rahbari
Bonnga tashrif buyurdi. Uning “ishchi xarakteri”ga qaramasdan, GFR rahbarlari
xorijiy davlat rahbarlarini qabul qilishdagi barcha tantanaviy normalarga rioya
qilishga harakat qilishdi. Ammo Xonekker hech qanday liberal-islohotchi emas
edi. GFR bilan munosabatlarni yumshatishga harakat qilish o‘z hokimiyatini
mustahkamlashga bo‘lgan pragmatik intilishdan iborat edi. GDR hukumatining
ichki siyosatida, aksincha konservativ kayfiyatlar kuchaydi. Xonekker va uning
atrofidagilarining hokimiyati yaqqol avtoritar xarakterga ega bo‘la boshladi.
O‘zgacha fikrlovchilarni qatag‘on bilan yo‘q qilish usullari ko‘proq qo‘llanila
boshlandi.
40

SSSRda qayta qurish boshlanganidan so‘ng GDR rahbariyati Gorbachevning
islohoti yo‘lidan borishdan voz kechdi. Bu haqda 1987 - yilda “Shtern”ga bergan
intervyusida GYASpning asosiy mafkurasi K.Xaker ochiqchasiga shunday
dedi:”Agar qo‘shinsiz devoriy bezaklarni almashtirsa, bu siz ham ta’mirni
boshlashingiz kerak degani, emas-ku?!”. 60 - yillardagi islohot natijalari o‘z
kuchini yo‘qota boshladi. Sharqiy Germaniya iqtisodiyoti tez sur’atlar bilan
rentabellik va dunyo bozorida raqobatbardoshlik boshladi. Tashqi zayomlarning
asosiy qismi G‘arbdan umumiste’mol mollari, oziq-ovqat va shaxsiy foydalanish
uchun avtomobil sotib olishga sarflanar edi. 80 - yillarning oxirida GDRning
barcha fuqarolari “Intershop” (sovet “Berezka” tizimiga o‘xshash) savdo tizimi
xizmatlaridan foydalanish huquqini qo‘lga kiritishdi. Faravonlik davlat
qarzlarining keskin o‘sib borish hisobidan saqlanib turdi. Agar 1971 - yilda
GDRning g‘arbiy davlatlardan qarzi 3,5 mlrd markadan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 199
- yilga kelib u 10 baravarga oshdi. Moliyaviy inqiroz xavfi real bo‘lib qoldi. GDR
aholisi o‘rtasida befarqlik va ijtimoiy qaramlik kayfiyatlari paydo bo‘lishi bilan
birga talabchanlik oshishi G‘arb iste’mol standartlariga moslashish kuzatila
boshlandi. Barcha muammolarni Germaniyaning qo‘shilishi orqali hal qilish
g‘oyasi tobora ommaviylashib bordi.
O‘sib borayotgan ichki siyosat inqirozi Xonekker hukumatini ochiq
demogogiya va terrorni qo‘llashga majbur etdi. GDR fuqarolarining G‘arbga
qochib o‘tishga urinishlari berahmlik bilan jazolanar edi. “Shtazi” maxsus xizmati
keng qamrovli josuslik tizimini yaratdi. GDR aholisi atigi 8,4 mln. kishini tashkil
etgani holda davlat xavfsizligi vazirligi shaxsiy tarkibi bu yillarda 100 ming
kishidan ortiq bo‘lib, yana shuncha kishi “Shtazi” agentlik tarmog‘iga jalb qilingan
edi (shu bilan birga, shuni hisobga olish kerakki, 2 mln. kishidan ortiq BYASP
a’zolari ham bor edi). Ammo baribir sotsialistik tuzum tanazzulga uchrayotgan edi.
Uning darakchisi 199 - yil kuzidagi Chexoslovakiya bilan ochiq chegara orqali
Avstriya va GDRga yo‘nalgan qochoqlar oqimi bo‘ldi. 38

38
Encyclopedia Britannica. Frankfurt National Assembly. 2013 July
9 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/217271/Frankfurt-National-Assembly .
41

Muammo ning yechimi GDRning 40 yilligini nishonlash kunlarida qo‘lga
kiritildi. M.Gorbachevning 6 oktabr 199 - yildagi safari sirtdan “do‘stona”
vaziyatda o‘tgan bo‘lsada GYASPdagi ichki partiyaviy muxolifotga ishonch
bag‘ishladi, 7 - 8 - oktabrda bo‘lib o‘tgan va politsiya bilan to‘qnashuvlarga olib
kelgan ommaviy chiqishlar davlat rahbarlarini siyosiy xatolarda ayblashga asos
bo‘ldi. 199 - yil 18 - oktabrda GYASPning IX plenumida Xonekker egallagan
lavozimlaridan chetlashtirildi. Uning o‘rnini Egon Krens egalladi.
Hukumat yuqori eshelonlarida tozalash boshlandi. Ammo GYASPning
yangi rahbariyati mamlakat boshqaruvini tezda qo‘ldan bera boshladi. Deyarli har
kuni GDRning turli shaharlarida ommaviy mitinglar va namoyoishlarga bo‘lib
o‘tirdi. 7 - noyabrda Vazirlar Kengashining butun tarkibi Villi Inter rahbarligida
iste’foga ketdi. 8 - noyabrda esa GYASP Mqning tarkibi tubdan o‘zgartirildi. 13 -
noyabrda Xalq palatasi Vazirlar Kengashining yangi raisi lavozimiga mashhur
partiyaviy muxolifoti GYASPning Drezdendagi okrug qo‘mitasi birinchi kotibi
Xans Madrovni sayladi. Madrov tezda GFR bilan “shartnomaviy hamjamiyat”
tuzish rejasini ma’lum qildi. Unda bosqichma-bosqich ikkala Germaniya
davlatlarining iqtisodiy, valyuta va transport ittifoqini shakllantirish, konferensiya
tuzish va kelgusida federatsiya tuzish ko‘zda tutilgan edi. Bu reja G.Kol tomonidan
qo‘llab-quvvatlandi.
199 - yil dekabridagi tez ro‘y bergan “Sharqiy Germaniyacha qayta qurish”
GYASP siyosiy monopoliyasining barham topishiga olib keldi. 1 - dekabrdayoq
GDR konstitutsiyasidan partiyaning rahbarlik roli to‘g‘risidagi modda chiqarib
tashlandi. 39
Ikki kun o‘tgach GYASP MQ XII plenumi partiya safidan Xonekker
rahbarligidagi sobiq yetakchilarni chetlatish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 8 -
dekabrda GYASP Favqulodda syezdida E.Klens ham o‘z vazifasidan ozod qilindi.
Syezd partiya rahbari etib sobiq GYASP faollari tomonidan partiya ustavini
buzilishi va uning qonuniyligini tergov qiluvchi maxsus guruh rahbari Gregor
Gizini sayladi (Bosh kotib lavozimi va siyosiy byuro bekor qilindi). Partiyaning
o‘zi Demokratiya sotsializm partiyasi (DSP)ga aylantirildi.
39
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
42

199 - yil noyabridan boshlab GDRda mavjud partiyalarning o‘zgarib
borishi va yangilarining shakllanish jarayoni ro‘y berayotgan edi. Yangi fuqarolik
harakatlari ichida eng obro‘lilari “Yangi forum”, “Demokratik PRORO‘V”,
“Yashil partiya”, “Demokratiya hozir”, “Tinchlik va inson huquqlari uchun
tashabbus”. G‘arbiy Germaniyadagi GSDPning faol yordami bilan sotsial-
demokratik partiya (SDP) tashkil qilingan edi. 1990 - yil yanvarida o‘z dasturiy
asoslariga ko‘ra Bovariyadagi XSIga juda yaqin bo‘lgan Nemis Sotsial Ittifoqi
(NSI) ta’sis etilgan edi. Tez orada NSI va XSI o‘rtasida o‘ta mustahkam aloqalar
o‘rnatildi, axir NSI asosan GDRning janubiy rayonlarida faoliyat ko‘rsatardi.
G‘arbiy Germaniyadagi XDI esa, aksincha, o‘zining Sharqiy Germaniyadagi
sherigi bilan yaqinlashishga shoshilmas edi. Faqatgina GDRdagi ilk erkin saylovlar
arafasida G.Kol Sharqiy Germaniya xristian demokratlari rahbari Lotar de
Mezyeni ochiqchasiga qo‘llab-quvvatlashga botindi. EDP ham uzoq muddat
o‘zining “tarixiy ittifoqchisi”-Germaniya liberal demokratik partiyasi bilan aloqa
qilishdan bosh tortib turdi. Rahbariyati o‘zgarishiga qaramasdan ko‘pgina nemislar
GLDPniilgarigi siyosiy yo‘l bilan rivojlanish uchun javobgarlardan biri deb
hisoblashardi. GYASPning Demokratik blokka kiruvchi boshqa sheriklari - Milliy-
demokratik partiya va dehqonlar demokratik partiyasi FRGga o‘z sheriklariga ega
bo‘lishmadi va murakkab ahvolda qolishdi. 40

1990 - yil 18 - martdagi saylovlar arafasida GDRda siyosiy kuchlarning
birlashuvi ro‘y berdi. 5 - fevralda G. Kol taklifi bilan Sharqiy Germaniyadagi XDI,
NSI va Demokratik PRORIV “Germaniya uchun Alyans”ga birlashishdi. Bu
koalitsiya amalda GFR rahbariyati tomonidan rasman qo‘llab-quvvatlandi va
ikkala Germaniyani birlashish bo‘yicha yanada radikal dastur bilan chiqdi. “Yangi
forum”, “Demokratiya hozir”, va “Tinchlik va inson huquqlari uchun tashabbus”
esa “Ittifoq 90”ga birlashishdi. “Erkin demokratik ittifoqi” blokini GLDP,
“Germaniya forumi partiyasi” va GDRda paydo bo‘lgan EDP bo‘limlari tashkil
etishdi. Sharqiy Germaniya ekologik, fashistik va nokommunistik so‘l guruhlar
yagona ro‘yxatga tushish haqida kelishib olishdi.
40
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
43

Ikki nemis davlati integratsiyasi qo‘shilishning xalqaro jihatlari tartibga
solinmasdan boshlangan edi. 1990 - yilning may oyidayoq GDR va GFR
hukumatlari tomonidan 1 - iyulga kuchga kirgan ikki mamlakatning iqtisodiy,
valyuta va ijtimoiy ittifoqi to‘g‘risidagi shartnoma imzolangan edi. 22 - avgustda
GDR Xalq palatasi GFRning saylov huquqi asosida (besh foizlik cheklanish ham
hisobga olingan holda) umumgermaniya saylovlari o‘tkazish to‘g‘risida qonun
qabul qildi. GDRNi GFR asosiy qonuni 23 - moddasiga ko‘ra, bu qonun amal
qilish doirasiga qo‘shish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Bu esa GDRning
davlatchiligi barham topishi va uning hududida G‘arbiy Germaniya qonunchiligi
joriy etilganligini bildirardi. Bu voqea sanasi sifatida 1990 - yil 3 - oktabri
belgilandi. 24 - avgustda Bundestagga Xalq palatasining GDRni GFRga qo‘shish
to‘g‘risidagi qarorini qo‘llab-quvvatladi va umumgermaniya saylovlari 1990 - yil
2 - dekabrda belgilangan edi. Bu qarorlar 31 - avgustda imzolangan va 1990 - yil 3
- oktabrda kuchga kirgan “Germaniyaning birlashishi to‘g‘risidagi Shartnomada”
kiritilgan edi. 3 - oktabrdan boshlab GDR dunyo xaritasidan yo‘qoldi. Oktabrning
o‘rtalarida Sharqiy Germaniyadagi ma’muriy tizim G‘arbiy Germaniyadagi bilan
birlashtirilgan edi: okruglarga bo‘lish o‘rniga oldingi beshta yerlarga bo‘lish
tiklandi. Yerlardagi landtaglarga (mahalliy parlament) saylovlar 14 oktabrda bo‘lib
o‘tdi. Brandenburgda sotsial-demokratlar, qolgan to‘rtta yer-xristian
demokratlarning qo‘li baland keldi. 2 - dekabrda butun Germaniya hududida
Bundestag uchun saylovlar o‘tkazildi. 41
Bu saylovlar hukmron koalitsiyaning
ishonchli g‘alabasi bilan yakunlandi. XDI 36,7% ovoz va 268 mandat, XSI 7,1%
ovoz va 51 mandat, EDP 11% ovoz va 79 mandatga ega bo‘lishdi. 33,5% ovoz va
23 mandatga ega bo‘lgan GSDP o‘z pozitsiyalarini ancha mustahkamlab oldi.
DSPni atigi 2,4% saylovchilar qo‘llab-quvvatlashdi, ammo parlament tarkibiga bir
mandatni okruglarda g‘alaba qozongan 17 ta deputati kirishga muvaffaq bo‘ldi.
Shunday yo‘l bilan atigi 12% ovozga ega bo‘lgan “yashillar” ham 8 deputatdan
iborat kichik fraksiyani saqlab qolishga muvaffaq bo‘lishdi. Bundestagning 20 -
dekabr 1990 - yildagi Ta’sis majlisida kansler G.Kol rahbarligida birinchi
41
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
44

umumgermaniya hukumati tuzildi. GDRning oxirgi rahbari L. de Madyer bu
jarayonda allaqachon yo‘q edi, chunki 17 - dekabrda uni qo‘yilgan GDR MXV
(Milliy Xavfsizlik Vazirligi) bilan hamkorlik haqidagi ayblov tufayli o‘z
vakolatlarini topshirishiga majbur bo‘lgan edi. 42
XULOSA
Markaziy hokimiyat tuzilmasi kansler rahbarligida parlament, prezident va
federal hukumatdan iborat bo‘ldi. Parlament oliy hokimiyat organi bo‘lib,
konstitutsiyaga ko‘ra bir palatali deyiladi. Ammo parlament tizimiga ikkita organ-
fuqarolar tomonidan saylanuvchi Bundestag (Federal syezd) va yerlar hukumatlari
42
David A.J. Richards. Comparative Revolutionary Constitutionalism: A research Agenda for Comparative Law. 26
N.Y.U. J. Int'l. L. & Pol. 1(1993).
45

tomonidan tayinlanuvchi Bundestag (Federal kengash) kiradi. Rasman parlament
qismi bo‘lmagan Bundestag amalda Yuqori palata vazifasini bajara boshladi.
Uning tarkibiga 4 yilga yer hukumatlari tarkibidan saylanuvchi 69 kishi kirdi.
Bundesrat qonun chiqaruvchilik jarayonida muhokama qilish va nazorat qilish
funksiyalariga ega bo‘ldi, ammo uning vetosi Bundestagning ko‘pchilik a’zolari
tomonidan rad etilishi mumkin. Bundestagning afzallikka ega bo‘lishi faqatgina
quyi palata nemis xalqining bevosita vakillik organi bo‘lganligi bilan sharhlanardi.
Bundestagning 496 ta a’zosi 4 yil muddatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aralash tarzdagi
umumiy saylovlarda (yarmi bir mandatli okruglarda nisbiy ko‘pchilikning afzalligi
asosiyda, yarmi ko‘p mandatli yer okruglarida partiya ro‘yxatlari va proporsional
tizim asosida) saylanar edi. qonun chiqarishdan tashqari Bundestagning nufuzli
mavqei uning prezident va kanslerni saylashdagi roli bilan aniqlanadi.
Asosiy qonunga ko‘ra respublika prezidenti Bundestag a’zolari va teng
sondagi yer landtaglari tomonidan saylangan deputatlardan iborat maxsus organ-
Federal majlis tomonidan saylanadi. Prezident faqatgina vakillik va tashkilotchilik
vakolatlariga (veto huquqisiz) ega bo‘ldi. Kansler saylovi va Bundestag ixtiyorida
bo‘lib, kanslerga ishonchsizlik bildirish ham (bu hukumatning iste’foga chiqishiga
olib keladi) Bundestag ixtiyoridadir. Bu huquqning cheklanishi faqatgina
“konstruktiv ishonchsizlik ovozi” amaliyoti bo‘ldiki, unga ko‘ra, Bundestag yangi
nomzodni tasdiqlagandagina kansler iste’foga chiqishi mumkin. Konstitutsiyaga
ko‘ra federal kansler butun ijro etuvchi hokimiyatga jumladan, hukumat tarkibini
tayishlan va qonun chiqaruvchilik tashabbusi bilan chiqish huquqiga ega. Kansler
Bundestagda muhim qonun loyihalari muhokamasida o‘ziga ishonch votumi
(ovozi) masalasini qo‘yishi va ishonchsizlik bildirilgan vaziyatda prezident orqali
parlamentni tarqatib yuborish imkoniyatiga ega. Kansler saylov tartibiga ko‘ra
parlamentdagi ko‘pchilik vakilidir (va, albatta, eng yirik partiya rahbari hamdir) va
keng hokimiyat vakolatlariga ega. Shu sababli GFR davlat modeli kansler
respublikasi nomini oldi. Uning maqbulligi sotsial davlatning hayoti uchun zarur
bo‘lgan qudratli siyosiy markaz bilan belgilanadi.
46

Erkin demokratlar partiyasi 50 - yillarda o‘z mafkurasini belgilash kabi
murakkab jarayonni boshdan kechirayotgan edi. 1949 - yilda EDP hukumat
koalitsiyasi a’zosiga aylandi va Adenauer mahkamasida bir nechta ikkinchi darajali
vazirlik lavozimlariga ega bo‘ldi. Ammo xristian demokratlar bilan hamkorlik
partiya saylovchilarining birlashishiga halaqit berar va uning siyosiy ta’sirining
pasayishiga olib kelishi mumkin edi. 1954 - yilda partiya rahbari lavozimligiga
T.Deler kelganidan so‘ng EDPning XDIG‘XSIdan uzoqlashishi boshlandi. Ikki yil
dan so‘ng uning vazirlari hukumat tarkibini tark etishdi va 1957 - yil saylovlarida u
muxolifot tomoniga o‘tdi. Avvaliga bu omad keltirmadi. Agar 1953 - yi l da EDPni
9,5% saylovchilar (48 mandat) qo‘llagan bo‘lsa, 1957 - yilga kelib bu ko‘rsatkich
7,1% ga (41 mandat) tushdi. Ammo o‘z siyosiy va elektoral yo‘lining izlanishi
davom ettirildi. E.Mende rahbarligidagi Dyuseldorf guruhi ta’sirida EDPning
dasturiy asoslari yaqqol liberal xarakterga ega bo‘ldi. Partiya iqtisdiyotga davlat
aralashuvini qisqartirish va soliq siyosatini liberallashtirish, uchun fuqarolik
huquqlarini cheklashga qarshi (u qonun tartibotni mustahkamlasada) faol kurasha
boshladi. EDP byurokratiyaga barham berish va o‘zga millat vakillari va boshqa
dinga e’tiqodchilarga nisbatan o‘zaro bag‘rikenglik g‘oyalarini himoya qilardi.
1961 - yildagi saylovlarda EDP 12,8% ovoz va 67 mandatga ega bo‘ldi.
XDIG‘XSI fraksiyasining qisqarishi hisobiga erkin demokratlar yanada teng
huququli hamkorlar sifatida hukumat koalitsiyasiga kirish huquqiga ega bo‘lishdi.
O‘sha paytdan boshlab EDP shunday “sharnir partiya” vazifasini o‘tay boshladiki,
uhukumat koalitsiyasidagi ko‘pchilik va muxolifotning o‘zaro nisbatiga katta ta’sir
ko‘rsata olardi.

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob.
47

11. Susanne Baer, Christian Boulanger, Alexander Klose and Rosemarie Will. The
Basic Law at 60 – Introduction to the Special Issue, 11 German LJ 1 (2010).
01/01/2010. Web. 2013 July 9. (available at http://tinyurl.com/k4qyb55 ) .
12. Thomas John and Cornelia Koch. The Genesis of the German Constitution:
From Total Devastation to the Dawn of a New Era. Web. 2013 July 9 (available
at: http://tinyurl.com/qcbatks ).
13. United States. CIA World Factbook: Germany. 2013 July
9. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html .
49

Germaniya federativ respublikasi II jahon urushidan keyingi yillarda

I.BOB. II JAHON URUSHI NATIJASIDA GERMANIYANING MAG‘LUBIYATI. GERMANIYANING TO‘RT DAVLAT (AQSH, BUYUK BRITANIYA, FRANSIYA, SSSR) TOMONIDAN BO‘LINISHI 5

II.BOB GFRNING 50-90 -YILLARDA ICHKI VA TASHQI SIYOSATI 12

III.BOB GFR VA GDRNING BIRLASHISHI 41

XULOSA.. 47

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI 49

Sotib olish