Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda ularni takomillashtirish - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	70.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

3 Sotish

Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda ularni takomillashtirish

Sotib olish

Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda
ularni takomillashtirish
Reja:
Kirish.
Asosiy qisim.
I BOB Gimnastikada shikastlanish holatida yordam ko‘rsatish
usullari.
1.1 Harakatli o‘yinlarning turlari va mazmuni.
1.2 Himoya qilish va yordam ko`rsatish usullarini o`rgatish
II BOB Gimnastika mashg‘ulotlarida o‘quvchilar xavfsizligini
ta`minlash texnologiyasi
I.1 Shikastlanishning oldini olish tadbirlari
2.2 Gimnastika mashg‘ulotlarida o‘quvchilar xavfsizligini ta`minlash
texnologiyasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Mamlakatimizda jismoniy tarbiya — xalqimizni
ko‘tarinki ruhda, sog‘lom tarbiyalashning tarkibiy qismi bo‘lib, respublikamiz
aholisini mehnatga, Vatan himoyasiga tayyorlashning, jismoniy jihatdan barkamol
tarbiyalashning eng oson vositasidir.
Bugungi kunda O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni, shu jumladan,
gimnastikaning rivojlanish tarixi hamda uning taraqqiyo- tini tasavvur qilish uchun
sobiq Ittifoq davriga ko‘z tashlamasdan o‘tish mumkin emas.
Turkiston hududida XVII—XIX asrda jismoniy tarbiya va sportning, shu
jumladan, gimnastikaning mazkur mintaqada rivojlanishi va taraqqiy etishi
Rossiyadagi jismoniy tarbiya va sport tarixiga bevosita bog‘liq bo‘lganini inkor
qilib bo‘lmaydi.
Ayni paytda O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sportning vosita-
metodologiyasining yagona tizimi yaratilgan. Mazkur vositalarning eng
ommaviylaridan biri bo‘lgan gimnastika bu tizimda haqli ravishda muhim o‘rin
egalladi. Gimnastika mashg‘ulotlarining eng muhim vazifasi yosh avlodni bolalik
chog‘idan boshlab, jismoniy va aqliy jihatdan sog‘lom qilib tarbiyalash, ulardagi
jismoniy va ma’naviy kuchlarni garmonik tarzda rivojlantirishdan iborat.
Gimnastikada mashqlarni qat’iy bir me’yorda bajarish, talabalar faoliyatini
aniq uyushtirish uslubiga xos bo‘lib, uning natijasida yangi- yangi malaka va
ko‘nikmalarni o‘zlashtirish uchun qulay sharoit yuzaga kelib, mehnat qobiliyatini
oshirish borasida yuqori ko‘tarinki muhit yaratiladi.
Maxsus ishlab chiqilgan harakat shakllari gimnastika vositalari (mashqlari)
hisoblanadi. Ular yordamida insonning hayotiy muhim harakatlantiruvchi jismoniy
sifatlari tarbiyalanadi va rivojlantiriladi. Ko‘pgina mashqlar odamning mehnat,
harbiy va turmush faoliyati (yurish, yugurish, tirmashib chiqish, sakrash, emaklash,
muvoza- nat saqlash, uloqtirish, to‘siqlardan oshib o‘tish, yuk tashish va shu
kabilar)dan olingan.
2

Kurs ishning maqsadi va vazifasi: Kurs ish i da jismoniy tarbiya va
sport mutaxassislari tayyorlash jarayonlari va ularga qo‘yiladigan
talablar, ularning kasbiy mahoratlarini takomillashtirish, tajriba hamda
malakalarini ortirish jarayonlarining shakllari ni batafsil o‘rganishdan
iborat.
Kurs ishi predmeti. Ilmiy tadqiqot ishlarida jismoniy tarbiya va
sport, sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda jismoniy tarbiya
mutaxassislarining kasbiy faolityalarining xususiyatlari o‘ rganish.
Mavzuning o‘rganilish darajasi. K urs ishida gimnastikaga oid
adabiyotlar tahlili, pedagogik nazorat, eksperiment, natijalarini
matematik statistik tahlil etish, tibbiy-biologik hamda psixologik
nazorat uslublaridan keng foydalanildi. Kurs ishini yozishda
mamlakatimiz va horijning jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha
mutaxassislarining jismoniy tarbiya va sportga oid bo‘lgan tajriba va
malakalari hamda INTERNET materiallari o‘rganildi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. K urs ishi natijalariga ko‘ra jismoniy
tarbiya va sport tadbirlarini tashkil etishda murabbiylar kasbiy
faoliyatlarini takomillashtirish keng o‘rin tutadi.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 2 bob, 4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
3

I BOB. Gimnastikada shikastlanish holatida yordam ko‘rsatish usullari.
1.1 Harakatli o‘yinlarning turlari va mazmuni .
Jismoniy tarbiya fanining vositasi sifatida gimnastika uzoq vaqt mobaynida
rivojlanib kelgan. Uning qaror topishi ijtimoiy tuzum o‘zgarishi bilan, inson
haqidagi fanning rivojlanishi bilan, shuningdek, urush olib borish usullarining
o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Bular gimnastikaning mazmunan o‘zgarishiga,
uning o‘qitish uslubiyati va hatto, mashqlarni bajarish texnikasining tubdan
o‘zgarishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
XV—XIX asrdagi gimnastika tizimiga kirgan ayrim mashqlar Qadimgi Rimda
hamda bir qancha G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida esa o‘rta asrlar davridayoq
harbiy-jismoniy tayyorgarlik ko‘rishda qo‘llanilgan edi. Yog‘och otda, narvon va
raqib qal’alariga hujum qilishni o‘rgatishda qo‘llanadigan boshqa jihozlardagi
mashqlar shular jumlasiga kiradi. Akrobatik mashqlar va arqon ustidagi mashqlarni
sayyor yurgan dorbozlar namoyish qilishgan.
Uyg‘onish davri gumanistlari yoshlami har tomonlama tarbiyalashga katta
ahamiyat bera boshlashdi. Gimnastika mashg‘ulotlarini ular inson sog‘lig‘ini
mustahkamlash va jismoniy kuchini rivoj- lantirishda eng yaxshi vositasi, deb
bilishardi. XVI asrda jismoniy tarbiyaga oid bir qancha asarlar paydo bo‘ladi.
Bulardan eng mashhuri I. Merkurialisning gimnastika san’ati haqidagi asari.
Muallif gimnastikani: harbiy gimnastika, davolash gimnastikasi va atletik
4

gimnastikadan iborat uch turga ajratdi. Sog‘lomlashtirish gimnas- tikasini, ya’ni
raqibdan ustun chiqish hissi bilan bog‘liq bo‘lmagan gimnastikani, u asosiy
jismoniy tarbiya vositasi, deb hisoblagan.
Ayni vaqtda gimnastikada boshqa yo‘nalish ham rivojlangan bo‘lib, uning
asosini shug‘ullanuvchilarning chaqqonligi tashkil etgan. Fransuz gumanist-
yozuvchisi Fransua Rablening (1494— 1553-yillar atrofida) «Gargantyua va
Pantagryuel» asarida tarbiya- lanuvchilar turli mashqlar bilan, shu jumladan,
yakkacho‘pda, yog‘och otda mashq qilishgani, arqonga tirmashib chiqqanligi,
akrobatik mashqlar bajarishgani haqida ma’lumot berilgan. Shu sababli, XV
asrdayoq zodagon yoshlar maktablarda ayrim gimnastika jihozlari va mashqlaridan
foydalanilgan. Ular keyinchalik sport gimnastikasiga asos bo‘lgan, deb hisoblash
o‘rinli.
Gimnastika mashg`ulotlarida nishoyatda xilma-xil mashqlar, shu jumladan,
turmush va meshnat tajribasida kamdan-kam uchraydigan mashqlar sham
qo`laniladi. ular murakkab sharakat faoliyatidan iborat bo`lib, ularni ijro etish esa
o`ziga xos sharoitlar bilan bog`liq, bu sharoitlarni belgilaydigan omilardan eng
mushimi quyidagilardir:
1. snaryadlarda, maxsus qurilmalarda ijro etiladigan shaklan va
mazmunan xilma-xil bo`lgan ko`p miqdordagi sharakatlarni
mavjudligi.
2. gavdaning fazodagi sholati doimo o`zgarib turiladigan aylanma
sharakatning ko`pligi.
3. uchib tushayotganda va erga tushish chog`ida sharakatlarni boshqara
bilish.
Gimnastika mashg`ulotlarida shikastlanishga yo`l
qo`ymaslik uchun xavfsizlik texnikasiga rioya qilishga qaratilgan butun choralar
ko`rilishi kerak.
Quyidagi shikastlanishning asosiy sabablari bo`lishi mumkin.
5

1. mashg`ulot tashkil qilish qoidalariga va mashg`ulot uslubiyatiga rioya
qilmaslik.
2. jishozlar va inventarlarni vaqtida tekshirib turmaslik.
3. sanitariya-gigiena shartlarini buzish.
4. varaya nazorati yo`qligi yoki muntazam ravishda o`tkazilib
turmasligi.
5. shug`ullanuvchilar o`rtasida tarbiyaviy ishlarning etarli olib
borilmasligi.
Shikastlanishning oldini olish maqsadida mashg`ulotda
va musobaqalar o`tkazishdan ilgari quyidagilar amalga oshirilishi kerak.
1. o`quv shujjatlarni (rejalar va shokazolar) tayyorlab qo`yish.
2. mashg`ulot joylarining sanitariya-gigiena talablariga qanchalar
mosligini, shuningdek jisho va inventarlar buzuq emasligini
shug`ullanuvchilardan shar birining sport kiyimi va poyabzali
xavfsizlik va gigiena talablariga qanchalik muvofiqligini tekshirib
ko`rish.
3. gimnastikachining sog`ligi yomonlashishi oqibatida yoki biror boshqa
sabablar bilan sodir bo`ladigan oradagi o`zilishdan keyin
mashg`ulotga, shuningdek musobaqalarda qatnashishga ruxsat
berilgani shaqida vrachning ruxsatnomasi bor-yo`qligini tekshirib
ko`rish.
Mashg`ulot o`tkaziladigan vaqtida quyidagilar
bajarilishi kerak:
1. mashg`ulot uyushtirishning vrach qoidalariga rioya qilish.
2. mashg`ulot oldidan shar-bir snaryadning mashkamlanadigan joylarni
mustashkamligi, tushaklarning snaryadlar oldiga qanday
qo`yilganligini, magneziya va kanifolning sifatini tekshirish.
3. zamonaviy usullardan foydalanish, moxirlik bilan ko`maklashishi va
shimoya qilish.
6

Yuqorida qayd etilganidek, mashg`ulotlarning yomon
tashkil etilishi shikastlanishga asosiy sabablardan shisoblanadi.
shu jishatdan o`qituvchi va murabbiyga quyidagilar tavsiya etiladi:
1. shar bir jadvalning mashg`ulot rejasiga qat`iy rioya qilish.
2. shug`ullanuvchilarda ongli intizomliylikni tarbiyalash ulardan
shamma ko`rsatmalar bajarilishini talab qilish.
3. shar bir shug`ullanuvchining xatti-sharakatlarini muntzam nazorat
qilishni ta`minlash, ularga ko`p kurashning bir turidan ikkinchisiga
o`zbilarmonlik bilan o`tishga ruxsat bermaslik.
4. shug`ullanuvchilarning snaryadlar, depsinish va erga turish joylarni
yaxshi ko`rinib turadigan joylarga quyish, snaryadlarni
shug`ullanuvchilar bir-biriga tegib ketmaydigan qilib o`rnatish.
Bolani tug‘ilgan kunidan har tamonlama yetuk va barkamol inson bo‘lib
etishishida jismoniy tarbiya va sport ishlariga e’tibor berish juda katta
ahamiyatga ega. Bolalar bilan badan tarbiya, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari,
sayr, harakatli o‘yinlar, jismoniy tarbiya daqiqalari, sog‘lomlashtirish
tadbirlari, ko‘ngil ochar musobaqalar, ochiq havodagi jismoniy mashqlarni
tashkil etish va o‘tkazish kerak.
Kun tartibida qoidali o`yinlar katta o`rinni egallaydi. Mashg`ulotlarda va
mashg`ulotdan tashqari vaqtda o`ynaladigan didaktik va harakatli o`yinlar muhim
rol o‘ynaydi. Tarbiyachi bolalarning sensor rivojlanishini, aqliy tarbiyasini, bilish
jarayonlarini didaktik o`yinlar orqali amalga oshiradi. Harakatli o`yinlarda
bolalarning jismoniy madaniyatini tarbiyalash uchun yaxshi shart-sharoit
yaratish kerak.
Harakatli o‘yinlarning kelib chiqishi qadim xalq pedag о gikasiga b о rib
taqaladi.
O‘yinlarning kelib chiqishi va tarixi haqidagi ma`lum о tlar bizgacha XI
asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etn о grafi Maxmud Q о shg‘ariyning «Dev о nu
lug‘ о tit turk» kit о bi о rqali yetib kelgandir. Asarda o‘zbek harakatli o‘yinlarini
7

b о shlashdan о ldin amalga о shiriladigan chaqirish, to‘planish, o‘yin b о shi, chek
tashlash kabi o‘yin shakllaridan namunalar keltirilgan.
Zahiriddin Muhammad B о burning «B о burn о ma» asarida ham sp о rt
o‘yinlaridan qilichb о zlik, kurash, ko‘pkari… ga al о hida e`tib о r berilib, ularni
yoshlarni jism о nan baqquvat bo‘lishlariga katta ta`sir ko‘rsatishi ko‘rsatib o‘tilgan.
Ilk yoshli b о lalar о ilalarda b о laning dastlabki harakati bilan b о g‘liq
о vunmach о qlar, ermak o‘yinlar yordamida tarbiyalanganlar. Undan kattar о q
yoshdagi b о lalar hayotida rang-barang harakat mazmuniga ega bo‘lgan (o‘z ichiga
b о lalarni r о m qiluvchi o‘yin b о shlanmalari, xirg о yilari, sanashmach о qlarni
о luvchi) xalq o‘yinlari katta o‘rin о lgan.
Maktabgacha ta’lim yoshidan b о shlab, b о lalarda o‘z xalqining urf- о datlari,
an`analari, tarixini bilishga bo‘lgan qiziqishni tarbiyalash maqsadida «Uchinchi
mingyillikni b о lasi» tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun o‘rgatiladigan
milliy va harakatli o‘yinlar belgilab ko‘rsatib berilgan.
At о qli rus pedag о gi P.F.Lesgaft «o‘yinni b о lani hayotga tayyorlashga
yordam beruvchi mashq deb his о blaydi». Bu mashq mustaqil fa о liyat bo‘lib, unda
b о laning shaxsiy tashabbusi riv о jlanadi va ahl о qiy sifatlari tarbiyalanadi. U har bir
o‘yin maqsadga ega bo‘lishi kerak deydi.
Buning uchun o‘yindagi harakatlar b о laning o‘zini b о shqara о lish
malakasiga m о s bo‘lishiga; bu harakatlar tizimli mashqlarda о ldindan
o‘zlashtirilgan bo‘lishi l о zim.
Harakatli o‘yinlarni muntazam o‘tkazish b о lalarda o‘z harakatlarini
b о shqarishni riv о jlantirishga yordam beradi, ular gavdasini tartibga s о ladi, ya`ni
turli zo‘riqishda harakat qilishga o‘rgatadi.
O‘yinlar b о lani juda chaqq о nlik, muayyan maqsad va tezk о rlik bilan harakat
qilishga; q о idalarni bajarish, o‘zini tutish, o‘rt о qlikni qadrlay о lishga o‘rgatadi.
P.F. Lesgaft harakatli o‘yinlar nazariyasini ishlab chiqdi, uning izd о shlari
esa uni ij о diy riv о jlantirdilar. (E.A.Arkin, N.N.Kel k о , T.I. О s о kina)
8

O‘zbekist о nda harakatli o‘yinlar nazariyasini riv о jlanishiga Ta`lat
Usm о nx ў jaev, Faxriddin X ў jaevlar, Abduraxm о n о v I.R, Galiev Sh va b о shqalar
o‘zlarining katta hissalarini qo‘shganlar.
T.Usm о nx ў jaev o‘zining «1001 o‘yin» n о mli kit о bida harakatli o‘yinlarni
b о la о rganizmiga ta`siri, uning ahamiyatini to‘liq о chib bergan. Shuningdek
kit о bda maktabgacha tarbiya yoshidagi b о lalar yoshiga m о s keladigan harakatli
o‘yinlarni mazmuni va uni o‘tkazish met о dikasi aniq yoritib berilgan.
Harakatli o`yinlar ertalabki va kechki sayr soatlarida tashkil etilib, kuniga 1-2
marta butun guruh, yoki guruhcha bilan o`tkazilishi kerak. O`rta va katta
guruhlarda turli xil sport o`yinlari o`tkazib turiladi. Hamma o`yinlar uchun kun
tartibidan vaqt ajratish va kerakli materiallar bilan ta'minlash tarbiyachining
zimmasiga yuklatilgan.
Harakatli o‘yinlarning turlari va mazmuni.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga mo‘ljallangan o‘yinlarni quyidagi
turlari mavjuddir:
1. Q оidali h arakatli o‘ yinlar.
a) mazmunli o‘ yinlar;
b) mazmunsiz o‘ yinlar
2. Spоrt o‘ yinlari.
Q оidali h arakatli o‘ yinlarga mazmunli va mazmunsiz o‘ yinlar kiradi.
Mazmunli h arakatli o‘ yinlar h ayotiy va afsоnaviy epizоdlarni shartli
shaklda aks ettiradi. Bоlalarni ijоdiy amalga оshiriladigan o‘ yin оbrazlari jalb
etadi. («Chumchu q lar va avtоmоbil », «B o‘ ri va g‘ оzlar», «Maymunlar va
оvchilar»…)
Mazmunsiz h arakatli o‘ yinlar. Bоlalar uchun q izi q arli b o‘ lgan, tushunarli
b o‘ lgan ma q sadga erishishda ularga yordam beruvchi h arakatli o‘ yin
tоpshiri q lardan ibоratdir. Ular h am o‘ z navbatida yugurib o‘ tish, q uvlashmachо q
tipidagi o‘ yinlar; musоba q a elementlari mavjud o‘ yinlar («Kimning zvenоsi tezrо q
saflanadi», «Kim o‘ z bayrо q chasiga tezrо q yetib bоra оladi…); murakkab
9

b o‘ lmagan o‘ yin-estefetalar («Kim to‘ pni tezrо q uzatadi»), buyumlar (tўplar,
chambaraklar, ar g‘ imchо q lar, keg l ilar) bilan bajariladigan o‘ yinlar, h arakat
mazmuniga k o‘ ra far q lanadigan o‘ yinlar (yugurish, sakrash, ulо q tirish…).
Shuningdek kichik yoshli bоlalarga m o‘ ljallangan o‘ yin ermaklar («Chapak-
chapak», «Shоxli echki»…) h am mavjud.
Spоrt o‘ yinlari – bularga vоleybоl, basketbоl, badmintоn, sha h archa, lapta,
stоl tennisi, futbоl, xоkkey kiradi.
Spоrt o‘ yinlarida eng avvalо maktabgacha ta’ lim yoshidagi bоlalarning yosh
xususiyatlari h isоbga оlinadi, shuning uchun fa q at ularbоp sоdda, birо z h arakat
texnikasi q оidalari, o‘ yinni tashkil etishning h a q i q iy elementlari tanlanadi. Shu
tufayli o‘ yin оmillari katta kishilarda b o‘ lganidek jismоniy va asabiy z o‘ ri q ish
uy g‘ оtmaydi. Ayni paytda ular ma q sadga intilganlik, o‘ rtо q lik va ma`suliyat
h issini va spоrtga mu h abbatini tarbiyalaydi.
Bоlalar bо g‘ chalarining katta va maktabgacha tayyorlоv g u ru h larida spоrt
o‘ yinlarini o‘ tkazish mumkindir.
Ularda b о lalar mus о baqasi, o‘yin estafetasi elementlari mavjud. Sp о rt
o‘yinlari harakatli o‘yinlarni uyushgan h о lda o‘ynaydigan va harakatli o‘yinni
mustaqil tashkil etadigan bo‘lganda asta-sekin j о riy etiladi. Sp о rt o‘yinlari
harakatli o‘yinlardagidan ko‘pr о q o‘zini tuta bilishini, uyushq о qlikni,
kuzatuvchanlik muayyan harakat texnikasini, harakatining tezk о r reaktsiyasini
egallashni talab qiladi. Agar harakatli o‘yinlarda b о lalar ij о diy tashabbus
ko‘rsatgan x о lda turli harakatlardan f о ydalansalar, sp о rt o‘yinlarida harakatlarni
bir qadar chegaralanganligi kuzatiladi, bu mazkur o‘yinning o‘ziga x о s xususiyati
va harakat fa о liyati texnikasining aniqligi bilan belgilanadi.
Sp о rt o‘yinlarida qatnashuvchilar s о ni aniq belgilangan, ularning vazifalari
taqsimlangan, o‘yin muddati vaqti chegaralangan bo‘ladi. O‘yinlarni o‘tkazish
shartlari maxsus tayyorlangan j о yni, belgilangan mayd о nchani, tegishli jih о z va
inventarlarni talab qiladi.
10

B о lalarning sp о rt o‘yinlarini (basketb о l, v о leyb о l, tennis) o‘ynashi uchun
ular to‘pni erkin egallash ko‘nikmasiga ega bo‘lishlari muhimdir. T ў p bilan
harakat qilish, tutib о lish, faz о da to‘g‘ri mo‘ljal о lish kabi zarur malakalarni
riv о jlantiradi.
Harakatli o‘yinlarni har bir yosh guruh uchun tanlashda ularni
murakkablashib b о rishini his о bga о lishi l о zim.
Harakatli o‘yinlar b о lalarda mushak zo‘riqishi: kuchli, o‘rtacha, sust
harakatchanlik darajasiga qarab bo‘linadi.
Harakatli o‘yin turlari o‘z ichiga as о siy, saflanish va umumriv о jlantiruvchi
mashqlarni о ladi.
Harakatli o‘yinlarni o‘zgartirib turish maqsadga muv о fiqdir. Bir о q
variantlar faqat o‘yinni rang-baranglashtirish b о lalarning unga nisbatan qiziqishini
saqlab turish uchungina emas, balki pedag о gik vazifalar-harakatlarini
tak о millashtirish, birmuncha murakkab o‘yin harakatlari, q о idalarini bajarishga
o‘yin vaziyati shar о itining o‘zgarishi uchun kerak bo‘ladigan jism о niy sifatlarini
tarbiyalash uchun ham zarurdir. Ular b о lalardan muayyan aqliy va jism о niy
kuchni va shu bilan birga o‘yinga nisbatan о rtib b о ruvchi qiziqishni talab qiladi.
Masalan: «Q о pq о n» o‘yinining bir necha varianti mavjud: To‘p bilan
o‘ynaladigan «Q о pq о n» o‘yini, « О yoqni yerdan uzib o‘ynaladigan «Q о pq о n
o‘yini»
Shuningdek harakatli o‘yinlar variantlarini tarbiyachining o‘zi yaratishi
mumkin. Bunda u o‘z guruhidagi b о lalarni aqliy va jism о niy riv о jlanganligini
his о bga о ladi va ularga qo‘yiladigan talablarning t о b о ra о shib b о rishini ko‘zda
tutadi
Harakatli o‘yinlar jism о niy tarbiyaning as о siy v о sitasidir. Harakatli o‘yinlar
b о lalarning harakat fa о liyati jism о niy riv о jlanishiga, harakat ko‘nikmalari va
jism о niy sifatlarning shakllanishiga, о rganizmning funktsi о nal fa о liyatini о shirgan
va em о tsi о nal quvn о qlik tuyg‘ularini kuchaytirgan h о lda sal о matlikni
mustahkamlashga ij о diy ta`sir etadi.
11

Harakatli o‘yinlarni o‘tkazishda erishiladigan s о g‘l о mlashtirish samarasi
b о lalarning o‘yin fa о liyati jarayonida yuzaga keladigan va b о la ruhiyatiga yaxshi
ta`sir etadigan ij о biy em о tsiyalar bilan uzviy b о g‘liqdir. Em о tsi о nal ko‘tarinkilik
b о lalarda barcha uchun umumiy bo‘lgan maqsadga erishishga intilish uyg‘ о tadi va
u vazifalarni aniq tushunishda, harakatlarning o‘zar о m о sligida, faz о da va o‘yin
shar о itlarida aniq mo‘ljal о lishda, t о pshiriqlarni tezlashtirilgan sur`atda
bajarilishida if о dalanadi.
B о lalarning maqsadga erishishga nisbatan kuchli ishtiyoqi va zavqli intilishi
as о sida turli to‘siqlarni yengib o‘tishga yordam beruvchi ir о daning r о li о shadi.
Harakatli o‘yinlar b о lalar t о m о nidan avval egallangan harakat
ko‘nikmalarini tak о millashtirish va jism о niy sifatlarni tarbiyalash met о di bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘yin jarayonida b о la o‘z e`tib о rini harakatni bajarish usuliga emas, balki
maqsadga erishishga qaratadi. U o‘yin shartlariga muv о fiq harakat qiladi, bunda
chaqq о nlik ko‘rsatadi va shu asn о da harakatlarni tak о millashtiradi.
Harakat fa о liyati sifatida harakatli o‘yin muayyan o‘ziga x о s xususiyatlarga
ega: u b о ladan signal va o‘yinda to‘satdan bo‘ladigan o‘zgarishlarga tezda jav о b
berishni talab qiladi. Deyarli har bir harakatli o‘yinda harakatlar va b о lalar
harakatiga о id signallar mavjud. Masalan «chumchuqlar va avt о m о bil »,
«sam о lyotlar».
O‘yindagi fa о l harakat fa о liyati b о la qo‘zg‘alish va t о rm о zlanish
jarayonlarini tak о millashtirgan h о lda nerv tizimini mashq qildiradi,
kuzatuvchanlik, t о pqirlik, atr о f-muhitda mo‘ljal о lish q о biliyatini, b о tirlik,
chaqq о nlik tashabbus ko‘rsatish, maqsadga erishishning mustaqil usulini tanlashni
tarbiyalaydi.
Tarbiyachining o‘yin jarayoniga rahbarlik qilishi met о dikasini egallagan
bo‘lishi o‘yinlarni muvaffaqiyatli o‘tkazishning as о siy sharti his о blanadi. Pedag о g
o‘yin fa о liyatiga rahbarlik qilar ekan, b о lalarni asta-sekin va «sezdirmasdan»
qiziqarli o‘yin vazifalarini bajarishida mustaqillik va t о pqirlik ko‘rsatish, yuzaga
12

kelgan o‘yin vaziyatida chaqq о n intilib harakat qilish, o‘rt о qlik yordami berish,
hamma uchun umumiy bo‘lgan maqsadga erishishga va bundan quv о nishga
o‘rgatib b о radi.
Met о dika – bu tarbiyachi mehnatining pr о fessi о nal texn о l о giyasi bo‘lib,
tarbiyachi uni egallagan bulishi va b о lalarga rahbarlik qilish usullarini t ў xt о vsiz
tak о millashtirib b о rishi kerak.
Harakatli o‘yinlarni tanlash va rejalashtirish dasturga muv о fiq amalga
о shiriladi. Bunga har bir yosh gruhning ish shar о iti his о bga о linadi, chun о nchi
b о lalarni jism о niy va aqliy riv о jlanishining umumiy darajasi harakat
ko‘nikmalarining riv о jlanishi, har bir b о la s о g‘lig‘ining ahv о li, o‘ziga x о s
xususiyatlar, yil fasli, kun tartibi, uyini o‘tkazish o‘rni, shuningdek b о lalar
qiziqishlarini uziga x о s xususiyatlari . Harakatli o‘yinlar dastur talablariga
muv о fiq asta-sekin murakkablashtirib b о riladi, b о lalar о ngini o‘sishi, ular
to‘plagan harakat tajribasini, maktabga tayyorlash zaruriyatini his о bga о lgan
h о lda o‘zgartirib turiladi.
Kichik guruhda mazmuni va q о idasiga ko‘ra s о dda bo‘lgan mazmunli va
mazmunsiz harakatli o‘yinlar tashkil etiladi. Bu o‘yinlarda barcha b о lalar bir xil
r о l yoki harakat t о pshirig‘ini tarbiyachining bev о sita ishtir о kida (barcha b о lalar –
qushchalar, tarbiyachi – о na qush bo‘ladi…) bajaradilar.
3 yoshli b о lalar asta-sekin yakka h о lda r о llarni bajarishga o‘rgatib b о riladi
(barcha b о lalar qushlar, bitta yoki ikkita b о la avt о m о bil bo‘ladi).
O‘rta guruhda eng о ddiy mus о baqa usulidagi o‘yinlarni yakka tarzda ham,
jam о a tarzda ham o‘tkazish mumkin.
Katta guruhda b о lalar uchun harakatli o‘yinlar o‘z mazmuni, q о idalari,
r о llarning miqd о ri, t о pshirišni jam о a mus о baqasiga j о riy etishga ko‘ra
murakkablashtiriladi.
Maktabga tayyorl о v guruhi b о lalari birmuncha murakkab harakatli o‘yinlar,
shuningdek jam о a mus о baqalaridan ib о rat k о manda o‘yinlarni, o‘yin estafetasi,
sp о rt o‘yinlarini o‘ynaydilar. Bularning hammasi chaqq о nlik, tezk о rlik,
13

chidamlilikni riv о jlanishi, harakat ko‘nikmalrining tak о millashuviga, axl о qiy-
ir о daviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi.
14

1.2 Shimoya qilish va yordam ko`rsatish usullarini o`rgatish
Gimnastika mashg`ulotlarida shimoya qilish va yordam
ko`rsatish gimnastika mashqlarni texnikasini bilib olish vazifasini muvaffaqiyatli
shal etishgagina emas, balki shikastlanish ro`y berishga ham yo`l quymaslik
imkonini beradi.
Maxsus ishlab chiqilgan harakat shakllari gimnastika vositalari (mashqlari)
hisoblanadi. Ular yordamida insonning hayotiy muhim harakatlantiruvchi jismoniy
sifatlari tarbiyalanadi va rivojlantiriladi. Ko‘pgina mashqlar odamning mehnat,
harbiy va turmush faoliyati (yurish, yugurish, tirmashib chiqish, sakrash, emaklash,
muvoza- nat saqlash, uloqtirish, to‘siqlardan oshib o‘tish, yuk tashish va shu
kabilar)dan olingan.
Jismoniy madaniyat va sport amaliyoti fanining rivoj topishi bilan butun bir
harakatlantiruvchi faoliyatdan ajratib olingan harakatlardan iborat mashqlar paydo
bo‘la boshladi. Bu mashqlar, asosan, harakat asoslarini o‘rgatish uchun, jismoniy
sifatlarni rivoj- lantirish, turli pedagogik maqsad va vazifalarni yechish uchun
qo‘llaniladi. Gavdaning ayrim a’zolariga mo‘ljallangan hamda turli gimnastika
jihozlarida bajarilgan mashqlar shular qatoriga kiradi.
Gimnastika mashqlari bilan shug‘ullanuvchilarning tayyorgar- ligiga va
pedagogik vazifalarni yechish uchun ulardan foydalanishda orttirilgan tajribalarni
nazarda tutib guruhlanadi. Mashqlar an’ana- viy ravishda quyidagi gimnastika
vositalariga ajratiladi:
1. Saf mashqlari.
2. Umumrivojlantiruvchi mashqlar (URM).
3. Ko‘makchi mashqlar (прикладные упражнения).
4. Erkin mashqlar.
5. Badiiy gimnastika mashqlari.
6. Akrobatik mashqlar.
7. Sakrashlar.
8. Sport jihozlarida bajariladigan mashqlar.
15

Ushbu tarzda gimnastika vositalarining guruhlarga taqsimlanishi:
1. Saf mashqlari — murakkab bo‘lmagan harakatda shug‘ul- lanuvchilar uchun
mo‘ljallangan mashq bajarish jarayoni. Sanash va musiqa jo‘rligida yurish,
yugurish, qad-qomatni to‘g‘ri tutish, rit- mik harakatlarga oid ko‘nikma hosil
qilishda muhim ahamiyatga ega.
Saf mashqlari, bir tomondan, jismoniy harakat mashg‘ulotlari (mashg‘ulotning
jamoa shakllari)ni uyushtirish usuli sifatida foyda- lanilsa, ikkinchi tomondan esa
undan inson tana a’zolarini shakl- lantiradigan va rivojlantiradigan, uyushgan xatti-
harakat ko‘nikma va malakalarni tarbiyalaydigan muayyan harakatlantiruvchi
faoliyat sifatida foydalaniladi.
2. Gimnastikaning sog‘lomlashtiruvchi (umumrivojlantiruvchi) turlari. Bu
mashqlar tayanch, sportga xos rok-n-roll, aerobika, sheyping, gimnastrada,
gigiyenik, atletik va ritmik gimnastikani o‘z ichiga oladi. Gimnastikaning bu turlari
shug‘ullanuvchilarni har tomonlama garmonik jismoniy kamolotga yetkazish,
bahri dilini yayratish, salomatligini mustahkamlash va harakat faoliyatlarini
tarbiyalash, takomillashtirish hamda gimnastikani targ‘ibot- tashviqot qilish
maqsadida qo‘llaniladi. Ular gimnastika jihozlari vositasida, alohida guruh
mashqlar to‘plami shaklida ham bajarilishi mumkin. Shunday qilib, dastlabki
umumrivojlantiruvchi mashqlar insonga ko‘nikma va malakalarni egallab olish
imkonini beradi, inson shu yo‘sindagi faoliyatida o‘z mushaklarini harakatlantirish
qobiliyatini takomillashtirish maqsadida har qanday harakat murakkabligiga ega
bo‘lgan yaxlit harakatlantiruvchi faoliyatni takrorlashda foydalanadi.
3. Ko‘makchi mashqlarga quyidagilar kiradi: ish kuni tartibidan o‘rin olgan
gimnastika insonlarni sog‘lomlashtirish va mehnat unumdorligini oshirishga
xizmat qiladigan, korxonalardagi gim nastika (mehnatda, mudofaada, o‘qish-aqliy
mehnat va sport faoliyatida yuqori natijalarga erishishda vosita sifatida
qo‘llaniladigan), maxsus jismoniy tayyorgarlik ko‘rish uchun qo‘llaniladigan
kasbiy- amaliy, harbiy-amaliy va sport-amaliy gimnastikasi; davolash- jismoniy
mashqlarning asosiy qismi bo‘lgan (turli kasallikka chalingan va jarohat olganlarni
16

davolash uchun qo‘llaniladigan, mehnat qobiliyati va salomatlikni tiklashga
yordam beradigan davolash) gimnastika. Ushbu mashqlar maxsus jihozlar (arqon,
langarcho‘p, yakkacho‘p, gimnastik o‘rindiqlar, devorlar)dan foydalanib bajariladi.
Uning yordamchi mashqlari bilan ochiq gimnastika maydonchalaridagi standart-
nostandart jihozlarda yashash, dam olish, istirohat bog‘lari va shahardan
tashqaridagi hordiq chiqarish maydonlarida shug‘ullanish mumkin.
4. Erkin mashqlar sport gimnastikasining bir turi bo‘lib, umumrivojlantiruvchi
vosita sifatida chidamlilikni tarbiyalash va rivojlantirish, muvozanatni saqlash
uchun foydalanadi. Mashqlar texnikasini aniq bajarish, musiqa jo‘rligida
bajariladigan mashqlarni estetik zavq bilan bajarishni ta’minlash maqsadida
qo‘llaniladi. Mashg‘ulot va sport kompozitsiya elementlarini tarbiyalashda
sportchilarning ijodiy imkoniyatlari ko‘lamini rivojlantiradi.
5. Badiiy (nafis) gimnastika mashqlari, asosan, qizlar bilan o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarda qo‘llaniladi. Ular o‘z vazifasi bilan erkin mashqlarga yaqin turadi,
ayrim maxsus mashqlar vositalarsiz (erkin, muvozanatni saqlash, burilish,
sakrashlar va shu kabi), vositalar bilan (halqa, koptok, cho‘qmor, arg‘imchoq, lenta
va shu kabi) bajariladigan mashqlar, raqs elementlari ham badiiy gimnastikaga
kiradi. Badiiy gimnastikaning turli harakat elementlari o‘quv va sport
mashg‘ulotlari kompozitsiyasiga kiritilgan. Musiqa jo‘rligida bajariladigan ba’zi
mashqlar va ularning to‘plami harakat egiluvchanligini rivojlantiradi, estetik
sifatlarni tarbiyalaydi va ularni targ‘ibot qilishga xizmat qiladi.
Badiiy gimnastika mashqlari qizlarning kamol topishi uchun ularning
organizmiga, tana tuzilishiga ta’sir ko‘rsatishni inobatga olgan holda quyidagi
guruhlarga taqsimlanadi:
a) jismoniy sifatlar va mushaklarni harakatlantiruvchi qobiliyat- larni
rivojlantiruvchi (safda bajariladigan, umumrivojlantiruvchi, harakatli o‘yinlar,
estafetalar va shu kabi) mashqlardir;
b) zarur hayotiy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga qara- tilgan (amaliy,
tayanmay bajariladigan sakrashlar va shu kabi) mashqlardir;
17

d) irodaviy jismoniy sifatlarni shiddatli rivojlantiradigan va
takomillashtiradigan (erkin sakrashlar, tayanib sakrashlar, gimnastika jihozlarida
bajariladigan akrobatik, badiiy gimnastika) mashqlardir;
e) tomosha, ko‘ngil ochish musobaqalari, bayram tantana- larida
sportchilarning chiqishlari (ritmik gimnastika, aerobika, sheyping, fitness,
gimnastrada)ni o‘z ichiga oladigan mashqlardir.
6. Akrobatik (tramplin) mashqlar — jismoniy sifatlarni tarbiyalash va
rivojlantirish uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Qomatni tik tutish, turli
harakatlar bilan umbaloq oshish, fazo bo‘shlig‘ida qomatni to‘g‘ri tutishga diqqatni
qaratadi. Akrobatika mashqlarini bajarish jarayonida ichki organlar
mustahkamlanadi. Ularning funksional rivojlanishi ta’minlanadi. Akrobatik
mashqlarning doimiy bajarilishi va ularni murakkablashtirib borish, ularning turli
sport turlarini (umumiy, qo‘shimcha, maxsus jismoniy tayyor- garlik)
takomillashtirish uchun qo‘llanishga imkon yaratadi. Akro batik mashqlar o‘zining
mazmuni va xarakteri bilan boshqa sport turlaridan ajralib turadi. Sakrash,
muvozanat saqlash, yakka bajarila digan voltej 1
elementlari, juftlikda, uchlik,
to‘rtlik, erkaklar, erkak va ayollar bilan bajariladigan mashqlar ham shunga kiradi.
Guruh bo‘lib bajariladigan oddiy piramidalar ham akrobatik mashqlarga kiradi.
7. Sakrashlar (tayanib va tayanmasdan) umumrivojlantiruvchi mashqlar
sohasiga kiruvchi sakrash, tashlanish, qo‘l va oyoqlar bilan depsinish natijasida
uchish fazasini hosil qilishdan farqlanadi. Harakatlarni bajarishning aniqligi
(chaqqonlik, tezkorlik, kuch) irodaviy jismoniy sifatlarni rivojlantiradi. Sakrashlar
mashg‘ulotlarda jismoniy tayyorgarlik, malaka va ko‘nikmalarning shakllanishida
(to‘siqlardan sakrab o‘tish, qo‘nish, yuqoriga va yuqoridan pastga sakrashlar)
qo‘llaniladi. Tayanib sakrashlar sport gimnastikasida ko‘pkurashning bir turi
sifatida musobaqalar dasturidan o‘rin olgan.
8. Jihozlarda bajariladigan mashqlar — o‘zining bajarilishi tayanch holati,
gavda harakati xususiyati, sport jihozlari tuzilishi bilan ajralib turadi. Sport
gimnastikasida erkaklar (ot, halqa, qo‘shpoya, yakkacho‘p) va ayollar (turli
1 Voltej — fazo (havo)da turli mashqlarni birin-ketin almashib bajarish.
18

balandlikdagi qo‘shpoya, xoda) ko‘p kurashlarda ishtirok etib, turli jihozlar bilan
ta’minlangan. Ushbu jihozlar ayrim mashqlarni bajarishda gimnastikaning
sog‘lom- lashtirish yo‘nalishidagi o‘rnini mustahkamlaydi.
Dastakli otda ko‘pgina umumrivojlantiruvchi mashqlar (gavdani ortga egish,
tashlanishlar)dan foydalaniladi. Mashq bajarishda jihozlardan foydalanishda
bunday yondashish turli yoshdagi, jinsdagi va tayyorgarligi har xil bo‘lgan
shaxslar bilan mashg‘ulotlar o‘tkazilganda qo‘l keladi.
Sport jihozlari vositasida bajariladigan mashqlar shakli, murakkablik darajasi
bo‘yicha ko‘p qirrali bo‘lib, shug‘ullanuvchilar organizmiga o‘ziga xos ta’sir etadi.
Bundan shu narsa kelib chiqadiki, mashg‘ulotlar jarayonida gimnastika sporti
jihozlari bajariladigan mashqlarning harakat-tayanch apparatiga bo‘lgan ta’siri
beqiyosdir. Bu mashqlar qo‘l, yelka-bo‘g‘in mushaklarini rivojlantiradi. Chunki bir
talay mashqlar qo‘llarda tayanib yoki osilgan holatda bajariladi. Shuning uchun
ham gimnastika sporti bilan shug‘ullanadiganlar o‘z qaddi-qomatining tuzilishi
bilan boshqalardan ajralib turadi.
Hozirgi paytda an’anaviy gimnastika jihozlaridan tashqari ko‘pgina
umumrivojlantiruvchi mashqlar uchun foydalaniladigan yordamchi trenajorlar,
qurilmalar paydo bo‘lmoqda. Bu trenajorlar ham gimnastika sportini
rivojlantirishda mashqlar bajarish sifatini oshirishda katta foyda beryapti.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan gimnastika turlari mazkur sportning umumiy
yo‘nalishi asosini o‘zida saqlab qoladi. Ammo nimaga mo‘ljallanganligi,
mashqlarning o‘ziga xosligi va uslubiyati bilan bir-biridan farq qiladi.
Gimnastikaning asosiy vositalarini mana shu tariqa ajratish, gimnastikaning biron
turi uchun, turli xildagi pedagogik maqsad va vazifalarni yechish uchun mashqlar
tanlashni osonlashtiradi.
Muhim ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, takomillash- tirish,
mustahkamlash, shug‘ullanuvchilarning kayfiyatini ko‘tarish va mashg‘ulot
jarayoniga ishtiyoqni oshirish maqsadida gimnastika mashg‘ulotlarida qo‘llaniladi,
19

ular qatorida har xil harakatli o‘yinlar ham qo‘llaniladi. Estafetalar o‘tkazganda
o‘yinlarning musoba- qalashuv belgilariga ko‘proq e’tibor beriladi.
Maktabda jismoniy tarbiya turli vositalar orqali amalga oshiriladi. bu
vositalarning eng muximlaridan biri asosiy gimnastika shisoblanadi. bu asosiy
gimnastikaga xos xususiyatlar bilan izoshlanadiki, bu xususiyatlar gimnastikani
shamma yoshdagi bolalarning jismoniy tarbiyasi uchun mos va samarali vositaga
aylantiradi. asosiy gimnastika shug`ullanuvchilarning barcha organ va tizimlarini
garmonik rivojlantirishga, ularning sog`ligini yaxshilashga, shayotiy faoliyatini
oshirishga va maktab o`quvchilarida to`g`ri qomat va xarakat funktsiyalarini
shakllantirishga qaratilgan.
Uquvchilar jismoniy tarbiya vazifalarini muvaffaqiyatli shal qilish uchun,
ulardagi sharakat faoliyatining rivojlanish sharoitini shar tomonlama o`rganish
zarur. odamning xarakat funktsiyasi biologik va pedagogik omillar ta`sirida
shakllanadi. biologik omil bolalar va o`smirlarning yosh xususiyatlari bilan bog`liq
bo`ladi va ularning sharakat funktsiyasiga ancha ta`sir ko`rsatadi.
Bolalarda xarakat analizatori bir necha yillar davomida takomillashib boradi.
etti yosh rivojlanishda burilish davri-erkin xarakatlarning shakllana boshlash va
markaziy nerv sistemasida koordinatsiya mexanizmlarining takomillashish davri
shisoblanadi.
Etti yoshdan o`n turt yoshgacha bo`lgan bolalarda xarakat analizatorining
faol rivojlanishi sodir bo`ladi, 13-14 yoshga kelib, xarakat analizatori
rivojlanishining eng yuqori darajasiga kutariladi.
Fiziologik ma`lumotlar bolalarning yoshi o`lg`ayishi bilan katta yarim
sharlar qobig`ining funktsiyasi va ayniqsa differentsiyali tormozlanish (turli
xarakatlararo o`xshashlik va tafovutni ajrata olish qobiliyati) tez rivojlanishini
tasdiqlaydi. katta yarim sharlar qobig`ining funktsiyasi 13-14 yoshdagi o`smirlarda
8-9 va 10-12 yoshdagi bolalarga nisbatan yaxshiroq rivojlangan bo`ladi. nerv-
muskul apparati morfologiyasini o`rganuvchilar 8-15 yoshda barcha suyak-musku
qismlari va periferik nerv uchlari jadal o`sadi. markaziy nerv tizimi va nerv-
20

muskul apparatining funktsional imkoniyatlari oshadi, muskullarning og`irligi va
shajmi oshadi, nisbiy kuchning o`ta oshishi kuzatilganini ta`kidlaydilar.
Biologik etuklik pasport yoshiga to`g`ri kelmaydi. tengqo`r o`smirlar shar
xil jinsiy etuklik darajasida bo`lishi mumkin. bu farq 1-1,5 yil bo`lishi mumkin,
jinsiy etuklik esa 12 dan 15 yoshgacha davom etadi. bu davr o`smirlarning xarakat
faoliyatiga ancha ta`sir qiladi, chunonchi, bunda xarakat koordinatsiyasining
buzilishi kuzatiladi, ish qobiliyati sustlashadi.
Akseleratsiya sham xarakat funktsiyasining shakllanishiga ta`sir ko`rsatadi.
tana qismlarining tez o`sishi jismoniy rivojlanishiga va koordinatsiya faoliyatiga
katta ta`sir ko`rsatadi.
Bolalar va o`smirlar xarakat funktsiyalarini shakllantirishda biologik
omillarni shisobga olish zarur. biroq, xarakat etukligi yoshga bog`liq tarzda o`z-
o`zidan paydo bo`lmaydi, albatta. u atrof-muxit ta`siri shamda xarakat
faoliyatining rejimi bilan o`zaro chambarchas aloqada rivojlanadi va
takomillashadi.
Demak, xarakat funktsiyasini shakllantirish va takomillashtirishga
pedagogik omilning asosiy tomonlarini amalga oshirish orqali erishish mumkin.
Pedagogik omilning birinchi tarkibiy qismi xarakat faoliyatiga o`rgatishdir.
bolalar va o`smirlarning xarakat funktsiyasi xarakat faoliyati orqali sodir bo`ladi,
xarakat faoliyati esa, xarakatlarni bajarish bilan, shartli reflektor bog`lanishlarning
(jamg`arma) ga bog`liq bo`ladi. odatda, shartli reflektor bog`lanishlari qanchalik
ko`p bo`lsa, bu bog`lanishlar qanchalik turli-tuman bulsa, unda yangi xarakat
turlari shunchalik tez va oson shakllanadi. o`quvchilarni asosiy gimnastikaning
turli-tuman mashqlaridan foydalanib, yanada kengroq programma orqali o`rgatish
xarakat funktsiyasining shakllanishiga yordam beradi.
Ikkinchi tarkibiy qismi-jismoniy sifatlarning rivojlanganlik darajasi.
jismoniy sifatlar qanchalik yaxshi rivojlangan bo`lsa, xarakat malakasi, shunga
kura xarakat funktsiyasi shunchalik muvaffaqiyatli shakllanadi. bolalarda shamma
jismoniy sifatlarni bir tekis rivojlantirib, 7-10 yoshda yakka xarakatlar tezligi;
21

egiluvchanlik va chaqqonlikni rivojlantirishga, 11-13 yoshda tezkor kuchni, 15-16
yoshda maksimal kuchni va chidamlilikni rivojlantirisha ko`proq e`tibor berish
kerak.
Xarakat funktsiyasini shakllantirishda (eng muxim) uchinchi tarkibiy qism
xarakatlarni vaqt birligida fazoda va muskul zo`r berishining darajasiga qarab xis
qila bilishni o`rganishdan iborat. xarakat aniqligi va koordinatsiyasi yaxshi
rivojlangan muskul sezgisi orqali ta`minlanadi. bu esa xarakat analizatori
faoliyatining natijasidir. xarakat analizatorining faoliyatini fakat jismoniy mashqlar
yordamida maxsus mashq qilish orqali takomillashtirish mumkin.
Bunday qobiliyatni tarbiyalash uchun, tananing ayrim qismlari bilan oddiy
shamda murakkab xarakatlar qilishdan yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish,
muvozanat saqlash mashqlari, tirmashib chiqish, akrobatika mashqlaridan
foydalaniladi.
II BOB.Gimnastika mashg‘ulotlarida o‘quvchilar xavfsizligini ta`minlash
texnologiyasi
2.1.Shikastlanishning oldini olish tadbirlari
Gimnastika mashg‘uloti jarayonida juda xilma-xil, shu jumladan,hayot va
mehnat amaliyotida kamdan kam qollanadigan mashqlar ko‘p uchraydi. Bu
mashqlar murakkab harakat faoliyatlaridan iborat bo‘lib, ularning bajarilishi
shug‘ullanuvchilardan yuqori darajadagi texnik kamolotni, harakat qobiliyatlarni
va psixologik tayyorgarlikning rivojini talab qiladigan o‘ziga xos sharoitlar bilan
bog‘liq.Gimnastika mashg‘ulotlarida ehtiyot choralariga, ayniqsa, qattiq rioya
qilish zarur, chunki ko‘pgina gimnastika mashqlarini bajarish vaqtida xato qilish,
yiqilishlar ehtimoli katta, ular natijasida esa sportchilar turli jarohatlar
oladilar.Bunday jarohatlarning oldini olish uchun ularni keltirib chiqaradigan
sabablarni bilish lozim. Quyida shug‘ullanuvchilarda jarohatni keltirib chiqarishi
mumkin bo‘lgan asosiy sabablar xususida so‘z boradi.Mashg‘ulotlarni tashkil
qitishdagi xatoliklar. Ular mashg‘ulot-ning bir o‘qituvchi tomonidan haddan ziyod
22

o‘quvchilar bilan yoki bir vaqtning o‘zida bir necha gumh bilan o‘tkazilishida,
shug‘ulla-nuvchilar oqimining harakat yo‘nalishiga rioya qilmasligida, ularning
noto‘g‘ri joylashtirilishida, mashg‘ulotlarni o‘z vaqtida boshlamaslik va
tugatmaslikda namoyon bo‘ladi. Bu sabablarni bartaraf qilish uchun o‘qituvchi
o‘quvchilar guruhining o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda har bir
mashg‘ulotni tashkil qilish va o‘tkazishni avvaldan yaxshilab o‘ylab olishi, eng
yaxshi gimnastikachilar, mashg‘ulotlardan ozod qilingan shaxslardan yordamchi
sifatida foydalanish imkoniyatlarini ko‘zda tutgan bo‘lishi kerak.Mashg‘ulotlarni
tashkil qitishdagi xatoliklar. Ular mashg‘ulot-ning bir o‘qituvchi tomonidan
haddan ziyod o‘quvchilar bilan yoki bir vaqtning o‘zida bir necha gumh bilan
o‘tkazilishida, shug‘ulla-nuvchilar oqimining harakat yo‘nalishiga rioya
qilmasligida, ularning noto‘g‘ri joylashtirilishida, mashg‘ulotlarni o‘z vaqtida
boshlamaslik va tugatmaslikda namoyon bo‘ladi. Bu sabablarni bartaraf qilish
uchun o‘qituvchi o‘quvchilar guruhining o‘ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan
holda har bir mashg‘ulotni tashkil qilish va o‘tkazishni avvaldan yaxshilab o‘ylab
olishi, eng yaxshi gimnastikachilar, mashg‘ulotlardan ozod qilingan shaxslardan
yordamchi sifatida foydalanish imkoniyatlarini ko‘zda tutgan bo‘lishi
kerak.O‘qitish uslubiyatidagi xatoliklar didaktika tamoyillariga rioya qilmaslikda
namoyon bo‘ladi.
Bu mashqlarning o‘zlashtirilishini qiyinlashtiradi, snaryaddan yiqilib
jarohatlanishga, jismoniy yoki ruhiy zo‘riqish va boshqa salbiy oqibatlarga olib
kelishi mumkin.Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun didaktika, tarbiya va sport
mashg‘ulotlari tamoyillarini yaxshi egallash, ularni o‘quv mashq jarayonida to‘g‘ri
amalga oshira bilish zarur. Shug‘ullanuvchilardan faqat natija olishga urinishdan
qat’iyan qochish kerak.Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun didaktika, tarbiya va sport
mashg‘ulotlari tamoyillarini yaxshi egallash, ularni o‘quv mashq jarayonida to‘g‘ri
amalga oshira bilish zarur. Shug‘ullanuvchilardan faqat natija olishga urinishdan
qat’iyan qochish kerak.Intizomsizlik mashqning o‘rganilishi qiyinligi tufayli
tushkunlik, o‘rgatish uslubiyatining buzilishi, charchoq, pedagog tomonidan
23

alohida yondashuvning yo‘qligi va boshqa ko‘rinishlarda, mashg‘ulot va
musobaqalar paytida o‘zini tutish qoidalarining buzilishi, shug‘ullanuvchilarning
yetarlicha tarbiya ko‘rmaganligida namoyon bo‘lishi mumkin.Intizomsizlik qanday
shaklda yuzaga chiqmasin, uni e’tiborsiz qoldirmaslik lozim. Intizom mashg‘ulot
va musobaqalardagina emas, hayotda, mehnat faoliyatida ham katta ahamiyatga
ega ekanligini tushuntirish lozim. Muntazam o‘tkaziladigan tarbiyaviy ishlar
shikastlanishlarning oldini olibgina qolmay, mashg‘ulotlarga ongli, faol
munosabatni tarbiyalaydi, o‘quv mashq jarayonining sifatini oshiradi.Mashg‘ulot
o‘tkaziladigan joy, asbob-anjom va jihozlarning qoniqarsiz holati quyidagicha
namoyon bo‘ladi: ulaming gimnastika mashg‘ulotlar o‘tkazilishda qo‘yiladigan
talablar bilan nomuvofiqligi, zal o‘lchamlarining kichikligi, polning notekisligi,
snaryad, to‘shama va boshqa anjomlaming nosozligi, ularni ehtiyotlamaslik.
Mashg‘ulot o‘tkaziladigan joy, asbob-anjom va jihozlarning qoniqarsiz
holati quyidagicha namoyon bo‘ladi: ulaming gimnastika mashg‘ulotlar
o‘tkazilishda qo‘yiladigan talablar bilan nomuvofiqligi, zal o‘lchamlarining
kichikligi, polning notekisligi, snaryad, to‘shama va boshqa anjomlaming
nosozligi, ularni ehtiyotlamaslik.Bu sabablami bartaraf etish uchun zalning holati,
asbobanjomlarning sifati doimo tekshirib turilishi, nosozliklar o‘z vaqtida
yo‘qotilishi kerak. Gimnastika asbob-uskunalarining tuzilishi ustida muntazam ish
olib borish shug‘ullanuvchilaming shikastlanishlari oldini olib, o‘quv jarayoni
samaradorligini oshirishga yordam beradi.Kiyim va poyabzalning nomuvofiqligi
shunda namoyon bo‘ladiki, ba’zan o‘quvchilar mashg‘ulotlarga noqulay kiyimda,
o‘lchami oyoqqa mos kelmaydigan, silliq yoki tagi chamui qattiq poshnali oyoq
kiyimda keladi.
Gimnastika bilan shug‘ullanish uchun maxsus kiyim va poyabzal ko‘zda
tutilgan: erkaklar uchun — mayka, gimnastika shalvari, erkin mashqlar va tayanib
sakrashlar uchun — maxsus bichimdagi trusi va cheshkalar; ayollar uchun —
gimnastikabop cho‘milish kiyimi, maxsus tikilgan cheshka yoki boshqa
poyabzal.Gimnastika bilan shug‘ullanish uchun maxsus kiyim va poyabzal ko‘zda
24

tutilgan: erkaklar uchun — mayka, gimnastika shalvari, erkin mashqlar va tayanib
sakrashlar uchun — maxsus bichimdagi trusi va cheshkalar; ayollar uchun —
gimnastikabop cho‘milish kiyimi, maxsus tikilgan cheshka yoki boshqa
poyabzal.Jarohatlarning oldini olish maqsadida gimnastikachilar mashq
kostumlari, jun paypoq va qo‘lqop kiyimlari, shuningdek, tizza, elastik bint va
paralon prokladkalardan foydalanishlari mumkin.Sport kiyimiga har xil
to‘g‘nag‘ich, nishonchalar, zanjirlar va boshqa metall predmetlar, shuningdek,
soat, uzuk kabilarni taqish mutlaqo taqiqlanadi. Ularni, hatto, sport kiyimi
cho‘ntagida qoldirish ham mumkin emas. Chunki bularning hammasi mashq
bajarish chog‘ida noqulayhk tug‘diradi, harakatlar aniqligiga putur yetkazadi,
o‘quvchining o‘zigina emas, uning xavfsizligini ta’minlab, yordam berayotgan
shaxsning jarohatlanishiga olib keladi.Sanitariya-gigiyena sharoitlarining buzilishi:
zal harakatining belgilangan me’yorga nomuvofiqligi, tabiiy va sun’iy
yorug‘likning yetishmasligi, havo almashtirilishining (ventilyatsiya) yetarli
emaslgi, havoning yo haddan ziyod kam, yo o‘ta quruqligi, zalda ozodalik va
tartibga e’tibor bermaslik, shug‘ul1anuvchilarning shaxsiy gigiyenaga rioya
qilmasligi. Bu sabablarni bartaraf etish uchun mashg‘ulotlarning muvaffaqiyatli
o‘tkazilishini ta’minlaydigan barcha sanitariya-gigiyena me’yorlariga qat’iy rioya
qilish zarur.
O‘quvchilarning shaxsiy gigiyenasi, xususan, ularning soch turmagiga
alohida ahamiyat beriladi.Sanitariya-gigiyena sharoitlarining buzilishi: zal
harakatining belgilangan me’yorga nomuvofiqligi, tabiiy va sun’iy yorug‘likning
yetishmasligi, havo almashtirilishining (ventilyatsiya) yetarli emaslgi, havoning yo
haddan ziyod kam, yo o‘ta quruqligi, zalda ozodalik va tartibga e’tibor bermaslik,
shug‘ul1anuvchilarning shaxsiy gigiyenaga rioya qilmasligi. Bu sabablarni bartaraf
etish uchun mashg‘ulotlarning muvaffaqiyatli o‘tkazilishini ta’minlaydigan barcha
sanitariya-gigiyena me’yorlariga qat’iy rioya qilish zarur. O‘quvchilarning shaxsiy
gigiyenasi, xususan, ularning soch turmagiga alohida ahamiyat beriladi.
25

Shug‘ullanuvchilarning jismoniy holatini tibbiy nazorat qilishdagi
kamchiliklar: profllaktik tibbiy ko‘rikning o‘z vaqtida va yetarlicha sinchiklab
o‘tkazilmasligi, shifokor ko‘rsatmalariga rioya qilmaslik, shug‘ullanuvchilar
boshidan kechirgan jarohatlar, kasalliklar va funksional izdan chiqishlaridan so‘ng
ulami o‘ylamay dispanserizatsiya qilish; salomalik holati, jismoniy ish qobiliyati
darajasini hisobga olib, individual o‘lchab beriladigan yuklamaga e’tiborsizlik
bilan qarash natijasida mashg ￡ ulotlar chog ￡ ida haddan ziyod zo‘riqish; jismoniy
yuklamalarning shifokor bilan kelishmay turib, shug‘ullanuvchining o‘zi yoki
uning murabbiyi tashabbusi bilan oshirilishi; mehnat, uyqu, ovqatlanish tartibining
buzilishi; dastlabki tibbiy ko‘rikdan olmay, mashg‘ulotlarga kirish. Mazkur
sabablarni bartaraf etish uchun tibbiyot xodimlari shug‘ullanuvchining ahvolini
shifokor nazorati ostiga olishlari, buni, hatto, o‘quvchining ota-onasi, o‘qituvchilar
va pedagog-murabbiylar ham amalga oshirishlari lozim.Shug‘ullanuvchilarning
jismoniy holatini tibbiy nazorat qilishdagi kamchiliklar: profllaktik tibbiy
ko‘rikning o‘z vaqtida va yetarlicha sinchiklab o‘tkazilmasligi, shifokor
ko‘rsatmalariga rioya qilmaslik, shug‘ullanuvchilar boshidan kechirgan jarohatlar,
kasalliklar va funksional izdan chiqishlaridan so‘ng ulami o‘ylamay
dispanserizatsiya qilish; salomalik holati, jismoniy ish qobiliyati darajasini hisobga
olib, individual o‘lchab beriladigan yuklamaga e’tiborsizlik bilan qarash natijasida
mashg ￡ ulotlar chog ￡ ida haddan ziyod zo‘riqish; jismoniy yuklamalarning
shifokor bilan kelishmay turib, shug‘ullanuvchining o‘zi yoki uning murabbiyi
tashabbusi bilan oshirilishi; mehnat, uyqu, ovqatlanish tartibining buzilishi;
dastlabki tibbiy ko‘rikdan olmay, mashg‘ulotlarga kirish. Mazkur sabablarni
bartaraf etish uchun tibbiyot xodimlari shug‘ullanuvchining ahvolini shifokor
nazorati ostiga olishlari, buni, hatto, o‘quvchining ota-onasi, o‘qituvchilar va
pedagog-murabbiylar ham amalga oshirishlari lozim.Ehtiyotlash va yordam berish
priyomlariga yetarlicha baho bermastik hamda ularni noto‘g‘ri qo‘llash: murakkab
va “xavfli” mashqlarni bajarish vaqtida ehtiyotlash va yordam berishga e’tiborsiz
munosabatda bo‘lish; ehtiyotlashni bajaruvchi oldiga qo‘yiladigan talablarni
26

bilmaslik; ehtiyotlash bo‘yicha zamr tajribaning yo‘qligi, ko‘nikmalarni puxta
egallamaganlik, uni yaxshi tashkil eta bilmaslik; shug‘ullanuvchilarning o‘zini
ehtiyotlashga o‘rgatilmagani kabilarda kuzatiladi. Shuning uchun bo‘lajak
o‘qituvchilarni ehtiyotlash, o‘z-o‘zini ehtiyotlash va yordam berishga o‘rgatish
muhim ahamiyat kasb etadi.Ehtiyotlash va yordam berish priyomlariga yetarlicha
baho bermastik hamda ularni noto‘g‘ri qo‘llash: murakkab va “xavfli” mashqlarni
bajarish vaqtida ehtiyotlash va yordam berishga e’tiborsiz munosabatda bo‘lish;
ehtiyotlashni bajaruvchi oldiga qo‘yiladigan talablarni bilmaslik; ehtiyotlash
bo‘yicha zamr tajribaning yo‘qligi, ko‘nikmalarni puxta egallamaganlik, uni yaxshi
tashkil eta bilmaslik; shug‘ullanuvchilarning o‘zini ehtiyotlashga o‘rgatilmagani
kabilarda kuzatiladi.
Himoya qilishdan yordam ko`rsatishning farqi shundaki, yordam
ko`rsatganda qo`llab yuborish turtki berib qo`yish, shug`illanuvchi bajarilayotgan
sharakat, ketma-ketligi bo`ylab «surib borish» nazarda tutiladi.
Himoya qilish va yordam ko`rsatish ayniqsa qaltisroq sharakatlar
bajarayotganda anchagina psixologik ashamiyatga ega bo`ladi.
Turli gimnastika mashqlarini texnikasini o`zlashtirayotganda jismoniy
yordam ko`rsatishning shug`illanuvchilarda aniq sharakat tasavvurining
shakllanishiga ko`maklashadi.
Quyidagilar jismoniy yordam ko`rsatishning asosiy turlariga kiradi.
a) sharakat bo`ylab «surib borish».
b) sharakatning eng qiyin qismida ozgina ko`maklashib yuborish.
v) shug`ullanuvchining statik sholatlarda qo`llab qo`vvatlash «surib borish»
sharakatini bir butun sholda o`rganib olishni osonlashtiradi. «surib borish»
foydalanilganda o`qituvchi o`quvchining faoliyatini bug`maydigan darajada
jismoniy kuch sarflab yordam berishi lozim. ozgina yordamlashib (turtki berib)
yuborish sharakatning aloshida fazalari bajarilayotganda qo`llaniladi, xalos.
2.2 Gimnastika mashg‘ulotlariga o‘quvchilar xavfsizligini ta`minlash
texnologiyasi
27

Gimnastikada mashqlarni qat’iy bir me’yorda bajarish, talabalar faoliyatini
aniq uyushtirish uslubiga xos bo‘lib, uning natijasida yangi- yangi malaka va
ko‘nikmalarni o‘zlashtirish uchun qulay sharoit yuzaga kelib, mehnat qobiliyatini
oshirish borasida yuqori ko‘tarinki muhit yaratiladi. Gimnastikaning uslubiy
xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
1. Inson organizmiga har tomonlama ta ’sir ko ‘rsatish. Insonning barcha
organlari funksiyalari gimnastika mashqlari yordamida ijobiy rivojlanadi va
takomillashadi. Gimnastika mashg‘ulotlari orqali kishini umumiy jismonan va
aqlan tarbiyalash hamda uning jismoniy sifatlarini har tomonlama barkamollikka
yetkazishga erishish mumkin.
2. Xilma-xil jismoniy mashqlardan foydalanish. Organizmning morfologik
funksional tarmoqlari va jismoniy sifatlari (kuch, tezkorlik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va chidamlilik)ni har tomon- lama garmonik tarbiyalash va
rivojlantirish jismoniy mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan bir vaqtda,
asab tizimining moslashtirish mexanizmiga ta’sir ko‘rsatilib, uning moyilligi
ortishi bilan sport texnikasining asoslari shakllana boradi.
3. Organizmning kerakli a ’zolarini takomillashtirish. Talaba o‘z oldiga
qo‘ygan maqsadni yechishda, organizm mushaklarini tarbiyalash kerak bo‘lgan
qismlariga ta’sir qilishda xilma-xil mashqlar tanlab bajarish usullari aniq bo‘lishi
natijasida, mushak-bo‘g‘im guruhlariga ta’sir etish orqali erishadi. Bu talabalarga
kerakli jismoniy sifatlarning rivojlanishiga ko‘maklashadi va jismoniy
rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun imkoniyat yaratadi.
4. O‘quv jarayonining qat’iy me’yorda bo‘lishi va jismoniy yukla- malarni aniq
tartibga solish. Ta’lim berish jarayonini tashkil qilish turli uslubiy usullardan
foydalanish bilan bir qatorda, ta’lim berishning o‘ziga xos xususiy maqsad va
vazifalarini birin-ketin hal qilish tamoyiliga bog‘liq. Bu holat jismoniy va boshqa
sifatlarning tobora rivoj topishini ta’minlaydi. Jismoniy yuklamalarning ta’sir-
lanish sur’ati va chegarasini o‘zgartirish hamda mashqlarni ijro etish ketma-
ketligini yo‘lga qo‘yish, turli qo‘shimcha og‘irlik va qurilmalardan foydalanish
28

orqali sportchilarni tayyorgarlik daraja- siga e’tiboran belgilasa bo‘ladi.
5. O‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishishda mashqlarni uzluksiz
murakkablashtirish va ularni uyg‘unlashtirish jarayoni.
Mashg‘ulotlar natijasida talaba ko‘nikma hosil qilgandan so‘ng, uning
murakkab turiga o‘tiladi. Keyinchalik shu mashq va uning to‘plami ham
murakkablashtiriladi, o‘rganilgan mashqlar belgisi ikkinchisiga qo‘shib bajariladi
va ularga yangi yo‘llanma beriladi. O‘rganilayotgan o‘quv mashqlarining sifati
(miqdor jihatdan) yangicha ifodaga ega bo‘ladi hamda sportchi organizmiga ijobiy
ta’sir etib, u kutgan natijaga olib keladi. Bir xil mashqlarning organizmga turlicha
ta’siri natijasida har xil vazifaga erishish uchun ularni uslubiy jihatdan xilma-xil
o‘zgartirish (yo‘naltirilganini chegaralash, mashq bajarishning o‘yin yoki
musobaqa shakllaridan foydalanish) yo‘li bilan amalga oshirish mumkin.
Gimnastikaning uslubiy xususiyatlari bir-biri bilan uzviy bog‘liq- dir. Ularni
qo‘llashda mashg‘ulotlar jarayonida beriladigan mashq larning talaba organizmiga
ko‘rsatadigan ta’sirini to‘g‘ri hisobga olib yuklama berilsa, talabalarning har
tomonlama jismoniy tayyorgarligi, jismoniy sifatlarni barkamol rivojlantirish
vazifalari, ta’lim-tarbiya vazifalari maqsadga javob beradigan darajada yechim
topadi.
Xavfsizlik texnikasi qoidalarining buzilishi: snaryadlarning noto‘g‘ri
joylashtirilishi, shug‘ullanuvchilaming sport zalida yoki snaryad oldida noto‘g‘ri
joylashuvi; snaiyadlar va yordamchi asbobuskunalarning nosozligi; snaryadlarni
o‘rnatish, ayniqsa, shug‘ullanuvchilarning yerga tushish joylarida to‘shamalarning
taxlanishiga e’tiborsizlik bilan qarash.2. Mashg‘ulotlarda shikastlanmaslik va uni
oldini olish chora tadbirlari2. Mashg‘ulotlarda shikastlanmaslik va uni oldini olish
chora tadbirlariYuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ehtiyot choralariga rioya qilinmasa,
quyidagi jarohatlar ehtimoli oshadi: kaft terisining shikastlanishi, ezilishi,
qadoqlar, urilishlar, bog‘lamlarning cho‘zilishi, uzilishli sinishlar, menisk va
umurtqalararo bo‘g‘imlarning shikastlanishi, mushak tolalarining uzilishi, lat
yeyishi, chiqishlar, ochiq va yopiq sinishlar, miya chayqalishi va boshqalar. Shular
29

bilan bir qatorda, jarohatlarning oldini olishda tayanch-harakat apparatini katta
yuklamalarga maxsus tayyorlash alohida ahamiyat kasb etadi.Bilak-panja
bo‘g‘imini tayyorlashda panjaning aylanma harakat-lari, tayanib yotgan holda
sanchish va qo‘llarda harakatlanish, oldin-ga egilib turishdan o‘zini tashlab tayanib
yotgan holga o‘tish qo‘llani-ladi. Bu bo‘g‘imlarni yanada tezroq qizdirish uchun
jun yengchalar yoki qo‘lqoplardan foydalaniladi.Bilak panja bo‘g‘imini qoplagan
mushaklar uchun tenuis to‘pi, gantellar (1,5—2 kg) bilan bajariladigan mashqlar,
og‘ir g‘o‘lachani (valik) aylantirish va boshqalar tavsiya qilinadi.Bilak panja
bo‘g‘imini qoplagan mushaklar uchun tenuis to‘pi, gantellar (1,5—2 kg) bilan
bajariladigan mashqlar, og‘ir g‘o‘lachani (valik) aylantirish va boshqalar tavsiya
qilinadi.Boldir-kaft bo‘g‘imini tayyorlash qarshilikni yengib yoki qarshiliksiz
aylantirish, 5 sm balandlikka oyoq uchida ko‘tarilish, balet poyabzalida
barmoqlarda yurish, ikkita yarim sfera tayanchda muvozanat saqlab turish, oyoq
barmoqlari kuchi bilan ilgarilanma harakatlanish, chuqurlikka sakrash orqali
amalga oshiriladi.Tirsak va yelka bo‘g‘imlarini tayyorlash uchun aylanma hamda
siltash harakatlari, qo‘llarni bukib yozishlar bajariladi. Bu harakatlarni gimnastika
tayoqchasi, og‘irliklar bilan bajarish samarali hisoblanadi.Berilajak yuklamaga
umurtqalararo bo‘g‘imlarni tayyorlash, orqaga egilish (kerilish), oldinga chuqur
egilish, turli burilishda aylanishlar yordamida amalga oshiriladi, bunda
og‘irliklardan foydalanish, pedagog yoki sherik tomonidan bevosita yordam
ko‘rsatilishi mumkin.Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, murabbiylar
shikastlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilishlari kerak. Lat yegan
joylarga xlor etil suriladi, sovuq suv quyiladi, keyin bint bog‘lab qocyiladi. Kaft
terisining shilingan joyiga vodorod peroksidi eritmasi bilan ishlov beriladi, keyin
yumshatadigan malham qo‘yib bog‘lanadi. O‘rtacha va og‘ir jarohatlarda
shikastlangan qo‘l yoki oyoqqa shina qo‘yib, uni harakatsizlantirish
(immobilizatsiya) orqali birinchi yordam ko‘rsatiladi. Teri qoplami
shikastlanganda dastlab qon oqishi to‘xtatilib, keyin jarohatga vodorod peroksidi
quyiladi yoki yod eritmasi surtiladi.Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, murabbiylar
30

shikastlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilishlari kerak. Lat yegan
joylarga xlor etil suriladi, sovuq suv quyiladi, keyin bint bog‘lab qocyiladi. Kaft
terisining shilingan joyiga vodorod peroksidi eritmasi bilan ishlov beriladi, keyin
yumshatadigan malham qo‘yib bog‘lanadi. O‘rtacha va og‘ir jarohatlarda
shikastlangan qo‘l yoki oyoqqa shina qo‘yib, uni harakatsizlantirish
(immobilizatsiya) orqali birinchi yordam ko‘rsatiladi. Teri qoplami
shikastlanganda dastlab qon oqishi to‘xtatilib, keyin jarohatga vodorod peroksidi
quyiladi yoki yod eritmasi surtiladi.3. Gimnastika mashg‘ulotlarida muhofaza
qilish va yordam ko‘rsatish, shug‘ullanuvchilarni muhofaza qilish hamda yordam
ko‘rsatishishga o‘rgatish usullari3. Gimnastika mashg‘ulotlarida muhofaza qilish
va yordam ko‘rsatish, shug‘ullanuvchilarni muhofaza qilish hamda yordam
ko‘rsatishishga o‘rgatish usullariGimnastika mashqlari uzluksiz murakkablashib
borgani sababli gimnastikachilarni barcha bosqichlarda ehtiyotlash va yordam
berishga o‘rgatish mashg‘ulot o‘tkazish uslubiyatining ajralmas qismi va jarohatlar
oldini olishning samarali yo‘liga aylanmoqda.Ehtiyotlash deganda mashq
bajarilayotgan vaqtda gimnastikachilar xavfsizligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
tadbirlar majmuasi tushuniladi. U dastlab qo‘l yoki tananing boshqa qismlarini
ushlab olmasdan amalga oshiriladi. Murakkab mashq bajarilayotganda
shug‘ullanuvchi uning amalga oshirilishini osonlashtirmaslik uchun oldinroq
ushlab olishi maqsadga muvofiq.Ehtiyotlashni amalga oshirishda quyidagilarga
rioya qilish kerak: Ehtiyotlashni amalga oshirishda quyidagilarga rioya qilish
kerak: - bajarilayotgan mashq texnikasini bilish; ehtiyotlash uchun joyni tez va
to‘g‘ri tanlay bilish; - ehtiyotlash va yordam berishning to‘g‘ri usullarini qo‘llash; -
o‘quvchilarning individual (jismoniy, texnik va ruhiy tayyor-garlik, qobiliyatlar)
xususiyatlarini inobatga olish; - ehtiyotlaydigan joyda barqaror, shug‘ullanuvchiga
imkon qadar yaqin, ayni paytda unga xalaqit bermay turish. Ehtiyotlash amalga
oshiriladigan tagliklar ham barqaror bo‘lishi lozim, yaxshi tayyorgarlik ko‘rmagan
shaxslami ehtiyotlashga yo‘latmagan ma’qul. Ehtiyotlash usullarining tanlanishi
ehtiyotlovchining individual xususiyatlari va shug‘ullanuvchining texnik
31

tayyorgarlik darajasiga bog‘liq.Mashqlami mustaqil bajarishda jarohatlarning
oldini olishga yordam beradigan muhim omil — o‘z-o‘zini ehtiyotlash, ya’ni
shug‘ullanuvchining o‘z vaqtida to‘g‘ri qaror qabul qilib, xavfli holatlardan
mustaqil chiqa bilish qobiliyatidir. Jarohatlarning oldini olish uchun mashqni
to‘xtatish yoki uni o‘zgartirish, qo‘shimcha tayanchdan foydalanish, qo‘l bilan
qayta ushlab olish, sakrab tushish va boshqarish mumkin. Shug‘ ullanuvchilarga
yiqilish paytida yerga to‘g‘ri tushishni o‘rgatish katta ahamiyatga ega.
32

XULOSA
Jismoniy tarbiya fanining vositasi sifatida gimnastika uzoq vaqt mobaynida
rivojlanib kelgan. Uning qaror topishi ijtimoiy tuzum o‘zgarishi bilan, inson
haqidagi fanning rivojlanishi bilan, shuningdek, urush olib borish usullarining
o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan. Bular gimnastikaning mazmunan o‘zgarishiga,
uning o‘qitish uslubiyati va hatto, mashqlarni bajarish texnikasining tubdan
o‘zgarishiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatgan.
XV—XIX asrdagi gimnastika tizimiga kirgan ayrim mashqlar Qadimgi Rimda
hamda bir qancha G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida esa o‘rta asrlar davridayoq
harbiy-jismoniy tayyorgarlik ko‘rishda qo‘llanilgan edi. Yog‘och otda, narvon va
raqib qal’alariga hujum qilishni o‘rgatishda qo‘llanadigan boshqa jihozlardagi
mashqlar shular jumlasiga kiradi. Akrobatik mashqlar va arqon ustidagi mashqlarni
sayyor yurgan dorbozlar namoyish qilishgan.
XVI asrda jismoniy tarbiyaga oid bir qancha asarlar paydo bo‘ladi. Bulardan
eng mashhuri I. Merkurialisning gimnastika san’ati haqidagi asari. Muallif
gimnastikani: harbiy gimnastika, davolash gimnastikasi va atletik gimnastikadan
iborat uch turga ajratdi.Hozirgi paytda an’anaviy gimnastika jihozlaridan tashqari
ko‘pgina umumrivojlantiruvchi mashqlar uchun foydalaniladigan yordamchi
trenajorlar, qurilmalar paydo bo‘lmoqda. Bu trenajorlar ham gimnastika sportini
rivojlantirishda mashqlar bajarish sifatini oshirishda katta foyda beryapti.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan gimnastika turlari mazkur sportning umumiy
yo‘nalishi asosini o‘zida saqlab qoladi. Ammo nimaga mo‘ljallanganligi,
mashqlarning o‘ziga xosligi va uslubiyati bilan bir-biridan farq qiladi.
Gimnastikaning asosiy vositalarini mana shu tariqa ajratish, gimnastikaning biron
turi uchun, turli xildagi pedagogik maqsad va vazifalarni yechish uchun mashqlar
tanlashni osonlashtiradi.
Muhim ko‘nikma va malakalarni rivojlantirish, takomillash- tirish,
mustahkamlash, shug‘ullanuvchilarning kayfiyatini ko‘tarish va mashg‘ulot
jarayoniga ishtiyoqni oshirish maqsadida gimnastika mashg‘ulotlarida qo‘llaniladi,
33

ular qatorida har xil harakatli o‘yinlar ham qo‘llaniladi. Estafetalar o‘tkazganda
o‘yinlarning musoba- qalashuv belgilariga ko‘proq e’tibor beriladi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Gimnastika. A.M. Shlemin, A.T. Brikinlar tahriri. 1982 yil, Toshkent.
2.A. Yefemenko. Gimnastika. T., O‘zDJTI, 1980.
3.I. Azimov. Sport fiziologiyasi. T., O‘zDJTI, 1993.
4.Э.И. Сакун. Построение учебного процесса по физическому воспитанию
студентов в вузе. М., «Дашков и К», 2009.
5.A.N.Nоrmurоdоv. Jismоniy tarbiya T.,1998
6.T.Usmоnxo‘jaev, F.Xo‘jaev. 1001 ўyin T.,1990
7.A.V.Keneman, D.V.Xuxlaeva Maktabgacha tarbiya yoshidagi
bоlalarni jismоniy tarbiyalash nazariyasi va metоdikasi. T.,1988
8. V.G.Frоlоv. Sayrda jismоniy tarbiya mash g‘ ulоtlar, o‘ yinlari va
mash q lari. T., O‘q ituvchi 1990 y.
9. Xujayev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya qo‘llanma. Toshkent. 1997
10. Normurodov A.A. Jismoniy tarbiya darslik Toshkent 1998
11. E. A. Seytxalilov Pedagogik ilmiy tadqiqot muammolari Qo‘llanma
Toshkent 1999
12. Abdullayev A. , Xonkeldiyev Sh. X. Jismoniy tarbiya nazariyasi va
usuliyati. Toshkent. 2000 y.
13. Axmatov M. S. Uzluksiz ta’lim tizimida ommaviy
sportsog‘lomlashtirish ishlarini samarali boshqarish. Toshkent. 2001y.
14. Salomov R.S., Kerimov F.A. Jismoniy tarbiyada pedagogik
texnologiyalar. Toshkent. 2002 y.
15. Usmonxodjayev T.S. Bolalar va o‘smirlar sporti mashg‘ulotlari
nazariyasi va uslubiyatlari. Toshkent. 2005 y.
16. Salomov R.S. Sport mashg‘ulotning nazariy asoslari – Toshkent.,
35

O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti, 2005 yil - 238 b.
17. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobilyatlarini
rivojlantirish Toshkent., O‘zbekiston Davlat jismoniy tarbiya instituti
2005 yil - 171 b.
18. A.N.Borodiyev, I.B.Goldshteyn, N.B.Samoylov. Uchebnoye
posobiya pod.red. Russkiy rukopashnыy boy. Moskva 2001
19 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, vazirlar mahkamasi hamda
jismoniy tarbiya va sport ishlari boshqarmalari tamonidan chiqarilgan
qaror, qonun, farmonlar. Toshkent 1991-2007.
2 0 . Obidov T. O‘zbek polvonlari. Toshkent. 1979
2 1 . Maxachkala, Abdullayev I. “Nasionalnoye vido sporta” 1982.
2 2 . Isaqov R. T. Farg‘onacha kurash. 1994.
23 . Azizov N. Belbog‘li Turkiston kurashi. Toshkent. 1998
24 . Kerimov F. Sport kurash nazariyasi va usuliyati. Toshkent. 2005.
25 . Rambler: ru., Google., Yandex. Provayderlaridan Internet
materiallari. 2015-2016
2 6 . www.ziyonet.uz.
27 . www.wiki.arxiv.uz/gimnastika
36

Gimnastikada muhofaza qilish va yordam ko‘rsatishni o‘rgatish hamda ularni takomillashtirish

Sotib olish