Global iqtisodiy muammolar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	100.5KB
Покупки	3
Дата загрузки	26 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

72 Продаж

Global iqtisodiy muammolar

Купить

Mavzu: Globallshuvning ekologik muammolari
Reja:
KIRISH
ASOSIY QISM
1.Global muammolar: mohiyati, turlari, dinamikasi
2.Atmosferaning ifloslanishi
3.Orol muammosi
4.Sanoat chirindilarining ko’payishi.
5.Muammoni yechishning umumiy tavsifi
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Insoniyat atrof-muhitga beparvo munosabat keltirib
chiqaradigan xavfning kattaligini tushunish uchun juda sekin. Shu bilan birga,
ekologik muammolar kabi o'ta og'ir global muammolarni hal qilish (agar iloji
bo'lsa) xalqaro tashkilotlar, davlatlar, mintaqalar va jamoatchilikning zudlik bilan
jadal va birgalikdagi sa'y-harakatlarini talab qiladi.
Insoniyat o‘zining mavjudligi davomida, ayniqsa, XX asrda sayyoramizdagi
inson chiqindilarini qayta ishlashga qodir bo‘lgan barcha tabiiy ekologik (biologik)
tizimlarning qariyb 70 foizini yo‘q qilishga muvaffaq bo‘ldi va ularni
“muvaffaqiyatli” yo‘q qilishda davom etmoqda. Umuman olganda, biosferaga
ruxsat etilgan ta'sir miqdori endi bir necha marta oshib ketdi. Bundan tashqari,
inson atrof-muhitga hech qachon tarkibida bo'lmagan va ko'pincha mos bo'lmagan
yoki yomon qayta ishlanmaydigan minglab tonna moddalarni tashlaydi. Bularning
barchasi atrof-muhitni tartibga soluvchi vazifasini bajaradigan biologik
mikroorganizmlarning endi bu vazifani bajara olmasligiga olib keladi.
Mutaxassislarning fikricha, 30-50 yildan keyin qaytarilmas jarayon
boshlanadi, bu esa XXI-XXII asrlar bo‘yida global ekologik halokatga olib keladi.
Yevropa qit'asida ayniqsa xavotirli vaziyat yuzaga keldi. G'arbiy Yevropa o'zining
ekologik resurslarini asosan tugatdi va shunga mos ravishda boshqalardan
foydalanadi.
Yevropa mamlakatlarida buzilmagan biotizimlar deyarli qolmagan.
Norvegiya, Finlyandiya, ma'lum darajada Shvetsiya va, albatta, Yevroosiyo
Rossiyasi bundan mustasno.
Rossiya hududida (17 mln kv.km) 9 mln kv.km. km tegmagan, shuning uchun
ishlaydigan, ekologik tizimlar. Bu hududning muhim qismi biologik unumsiz
bo'lgan tundradir. Ammo rus o'rmon-tundrasi, tayga, sfagnum (torf) botqoqlari
ekotizimlar bo'lib, ularsiz butun dunyoning normal ishlaydigan biotasini tasavvur
qilib bo'lmaydi.
3

Masalan, Rossiya karbonat angidridni singdirish (keng o'rmonlari va
botqoqlari tufayli) bo'yicha dunyoda birinchi o'rinda turadi - taxminan 40 foiz.
Shuni ta'kidlash kerakki, dunyoda insoniyat va uning kelajagi uchun ekologik
vaziyatning murakkabligiga qaramay, Rossiyaning saqlanib qolgan va hanuzgacha
faoliyat yuritayotgan tabiiy ekologik tizimidan qimmatroq narsa yo'q.
Kurs ishining obyekti. Globallshuvning ekologik muammolariga doir
ma’lumotlarni o’rganish va tahlil etishdir.
Kurs ishining predmeti bo`lib, globallshuvning ekologik muammolari, unga
ta’sir etuvchi omillar, globallashuv belgilari, globallashuvning oqibatlari,
jahonning globallashuv holati hamda ushbu holatda O’zbekistonning tutgan o’rni
bilan bog`liq bo`lgan ilmiy masalalar hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi. Globallshuvning ekologik muammolarining asosiy
nazariy masalalarini, globallashuvini rivojlantirish muammolari va imkoniyatlarini
tadqiq qilishdir.
Ushbu maqsadlar doirasidan kelib chiqib quydagi vazifalar ni amalga oshirish
mumkin:
- Globallshuvning ekologik muammolari gi mohiyati va belgilarini o’rganish,
umumlashtirish;
- Globallshuvning ekologik muammolari bosqichlari va ta’sir etuvchi omillar
tadqiq etish;
- Globallshuvning ekologik muammolarining salbiy oqibatlari bayon etish;
- Jahon iqtisodiyoti ekologik muammolarni ko’rsatkichlari va ularni tahlil
qilish;
Ushbu kurs ishi Kirish asosiy qism, 5 ta reja va 38 betdan iborat.
4

ASOSIY QISM
1.Global muammolar: mohiyati, turlari, dinamikasi
Zamonaviy jahon iqtisodiy tartibi uzoq vaqtdan beri turli kuchlar va
oqimlarning murakkab va zaif muvozanati, markazdan qochma va markazdan
qochma tendentsiyalarning beqaror muvozanati sifatida qabul qilingan. Ammo
so'nggi o'n yillikda sayyoraviy miqyosda iqtisodiyot paydo bo'ladigan yagona
faoliyat mexanizmiga ega bo'lgan yaxlit organizm sifatida tobora ko'proq namoyon
bo'ldi. Turli va ko‘p yo‘nalishli jarayonlarning qarama-qarshiligida, milliy
manfaatlarning zamonamizning global muammolari bilan to‘qnashuvida, iqtisodiy
tuzilmalarning xilma-xilligi va iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish usullari orqali yangi,
yuqori darajadagi jahon iqtisodiy hamjamiyatini shakllantirish tendentsiyasi o‘z
kuchini yo‘qotmoqda. yo'l. 1
Butun insoniyat uchun umumiy bo'lgan global muammolarning keskinlashishi
(qurollanish poygasi, termoyadroviy falokat tahdidi, atrof-muhitning vayron
bo'lishi, sayyoramizning keng hududlarida turmush sharoitining tobora
yomonlashishi, dahshatli kasalliklar va boshqalar) odamlarning xabardorligini
oshiradi. ularni hal qilish uchun kelishilgan harakatlar zarurligi. Jahon iqtisodiy
jarayonlarining paydo bo'lgan va allaqachon qaytarib bo'lmaydigan globalizmi
umuminsoniy qadriyatlar, optimal rivojlanish variantlarini birgalikda ishlab chiqish
va shaxs, jamiyat, davlat manfaatlarini uyg'unlashtirish, yuqori mehnat
samaradorligi asosida tsivilizatsiyalashgan xalqlar ittifoqini yaratish zarurligini
anglatadi. va hayot sifati.
Zamonaviy jahon iqtisodiyotida umumiy va mahalliy, global va milliy
manfaatlarning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligi kuchaymoqda. Jahon
iqtisodiyoti iqtisodiy muammolarining murakkabligi va keskinligi zamonaviy
tsivilizatsiya turi, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi va tabiati
bilan belgilanadi.
1
Alchinov V.M. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning siyosiy muammolari: universitetlar uchun darslik / M .: Sharq -
G'arb, 2022. - 192s.
5

Yer yuzida tinchlikni saqlash, kimyoviy, bakteriologik va ayniqsa termoyadro
urushlarini oldini olish, qurollanish poygasini to‘xtatish, konversiyani kengaytirish,
mahalliy va global qurolli to‘qnashuvlarning oldini olish kabi umumiy muammolar
insoniyat oldiga qo‘yilmoqda.
Atrof-muhitning halokatli darajada yomonlashib borayotgan holati insoniyat
uchun katta xavf tug'diradi va koinot va Jahon okeani resurslarini tinch yo'l bilan
birgalikda tadqiq qilish zarurati yetib keldi.
Umumiy tashvish - yoqilg'i-energetika ta'minoti, shuningdek, mamlakatlarni
xom ashyo bilan ta'minlash. Oziq-ovqat masalasi ham imkon qadar tezroq hal
qilinishi kerak: bu ko'plab mamlakatlar uchun hali ham dolzarbdir. Ushbu
turkumda ochlik, qashshoqlik, epidemiyalarga qarshi kurash, asrning dahshatli
kasalliklari: saraton, ishemiya, OITS.
Mehnat bozorida ham katta muammolar mavjud: bandlik muammosi,
ommaviy ishsizlikning o'sishi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning
ko'pchiligini tashvishga solmoqda.
Muammolarning umumiy doirasida zamonaviy dunyoda inson huquqlarini
himoya qilish, uni ortiqcha davlat nazoratidan ozod qilish masalasi alohida ajralib
turadi.
Ushbu muammolarning umumiyligi inson faoliyati sohalariga tegishli bo'lib,
kompleks yondashuv va har tomonlama o'rganishni talab qiladi. Jahon hamjamiyati
faqat kuch va resurslarni birlashtirish orqali global muammolarni hal qilishga
qodir. Shu sababli ham siyosiy, ham iqtisodiy munosabatlarning mavjud tizimini
global qayta qurish zarurati yuzaga keladi.
Dunyo integratsiya yo‘lidan bormoqda: alohida davlatlar o‘rtasidagi savdo-
iqtisodiy aloqalardan yagona jahon xo‘jalik majmuasiga o‘tish. Jahon xo‘jaligining
normal samarali faoliyat yuritishi, yagona bozor makonini yaratishning eng muhim
shartlaridan biri bu, eng avvalo, mamlakatlar o‘rtasida tovar ayirboshlashning
to‘liq erkinligi, aksariyat iqtisodiy muammolarni birgalikda hal etishdir.
6

Zamonaviy dunyoning o'zaro bog'liqligi muammolari bir-birini to'ldiradigan
ikkita tendentsiya - dunyoning globallashuvi va mintaqaviylashuvi kontekstida
ko'rib chiqilishi kerak. Ulardan birinchisi siyosat, iqtisod va ekologiyadagi o‘zaro
munosabatlarning sifat jihatidan yangi holatini aks ettiradi. Axborot va
kommunikatsiyalar sohasidagi inqilob natijasida savdo-moliya munosabatlari
sohasida vujudga kelgan ushbu tendentsiya 90-yillarda jahon iqtisodiyotini
makroiqtisodiy (shu jumladan demografik) tartibga solish zaruratida tobora ko'proq
namoyon bo'la boshladi. global darajada, ayniqsa ekologik nuqtai nazardan.
"Ko'p qutblilik" (yoki "ko'p qutblilik") sifatida ta'riflangan ikkinchi
tendentsiya jahon iqtisodiyotida alohida mamlakatlar va guruhlarning ahamiyati va
salmog'ining qayta taqsimlanishida namoyon bo'ladi.
AQSHning xalqaro iqtisodiy yetakchi rolini bosqichma-bosqich yo qotishiʻ
munosabati bilan Osiyo va Lotin Amerikasining birinchi va ikkinchi avlodlarining
“yangi sanoat mamlakatlari” (NIS) ilgari surilmoqda; Xitoy, Sharqiy Yevropa va
MDH mamlakatlari yangi iqtisodiy tafakkurga yo'naltirilgan. Yirik mintaqaviy
iqtisodiy bloklar va zonalar shakllantirilmoqda, siyosiy va iqtisodiy ta’sir doiralari
taqsimlanmoqda.
Va bu vaziyatda o'z-o'zini saqlash, o'z-o'zini saqlash, o'zini o'zi ta'minlash
muammosi zudlik bilan va doimiy hal qilishni talab qiladigan hayotiy muammoga
aylanadi.
Tsivilizatsiyaning global muammolarini yagona davlat kuchlari bilan hal qilib
bo'lmaydi. Yangi dunyo tartibining shakllanishi butun jahon hamjamiyatining
oldiga global darajada inson ehtiyojlarini qondiradigan yagona tartibga solish
mexanizmini yaratish vazifasini qo'yadi. Shu bilan birga, tor milliy manfaatlardan
emas, balki barcha mamlakatlar va xalqlarning huquq va majburiyatlarini
belgilovchi xalqaro normalarni ishlab chiqish zarur.
Bu turli xalqaro tashkilotlar va forumlar faoliyatini sezilarli darajada
faollashtirish uchun ob'ektiv shart-sharoit yaratadi. Avvalo, BMTning yangi sifati,
7

zamonaviy sharoitda ushbu jahon tashkilotining roli, funktsiyalari va faoliyatining
istiqbollari haqidagi yangi konsepsiyani ishlab chiqish haqida gapirish kerak.
Stokgolm tashabbusi BMTni isloh qilish zarurligini ta’kidlaydi, uning
yo‘nalishlaridan biri “iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda BMT faoliyatini kuchaytirish
va ratsionalizatsiya qilish” bo‘lishi kerak.
Jahon hamjamiyatining sa'y-harakatlarining ikkinchi yo'nalishi - xalqaro
iqtisodiy hamkorlikka universal xususiyat berishdir. XTTB va XVF kabi moliyaviy
vositalarning tuzilishi va faoliyat doirasini aniq belgilash zarur.
Stokgolm tashabbusida belgilab berilgan uchinchi yo‘nalish o‘zaro bog‘liq
bo‘lgan ikkita g‘oyani amalga oshirishdan iborat: global boshqaruv bo‘yicha
mustaqil xalqaro komissiya tuzish va global boshqaruv bo‘yicha jahon sammitini
chaqirish. Stokgolm tashabbusida shunday deyilgan: “Dunyo xalqlari insoniyat
kelajagini belgilashda umumiy mas’uliyat asosida yashashlari kerak”. 2
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ustuvor yo'nalishlaridan biri - Yer yuzida
tinchlikni saqlash, harbiy markazlarni, milliy nizolarni yo'q qilish va boshqalar
uchun BMT kuchlaridan foydalanish bo'yicha uzoq muddatli ko'p komponentli
konsepsiyani shakllantirish masalasi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining tinchlikparvar missiyasi barcha xalqlar
manfaatlarini ko'zlab amalga oshirilishi kerak, shuning uchun uning faoliyatining
markaziy yo'nalishlaridan biri qurolsizlanishdir. Qurolsizlanishni globallashtirish
g'oyasi barcha davlatlar guruhlarini va barcha turdagi qurollarni qamrab olishni
nazarda tutgan. Jahon miqyosida konvertatsiya jarayonini faollashtirish va uni
amalga oshirishning milliy uslub va vositalarini optimallashtirish bo‘yicha BMT
tomonidan qo‘yilgan vazifalar ham bundan kam ahamiyat kasb etadi. Ba'zi
dasturlar qurolsizlanish natijasida tejalgan mablag'larni janubiy mamlakatlarning
rivojlanishiga, qashshoqlik va ochlikka qarshi kurashga sarflashni, qashshoq
2
Bazylev N.I.Iqtisodiy nazariya: universitetlar uchun darslik / N.I.Bazylev, M.A.Bazyleva. - M .: Ta'lim, 2021. - 704
b.
8

mamlakatlarga rasmiy yordamni rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki
mahsulotining 1 foizigacha etkazishni nazarda tutadi.
Insoniyat xavfsizligiga qo'yiladigan yangi talablar Shimol va Janub o'rtasida
yangi va yanada xayrixoh munosabatlarni talab qiladi, bu rivojlanishning ushbu
sohasidagi hamkorlikning yangi davri bo'ladi.
Shimol va Janub o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlar juda uzoq vaqt davomida
qarama-qarshilik va qarama-qarshilikka asoslangan. Sanoatlashgan va
rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi daromadlar tengsizligining kuchayishi esa
kelgusi asrda bunday kelishmovchiliklarni uzaytirishi va kuchaytirishi mumkin.
O'tmishda rivojlanayotgan mamlakatlar o'zlarining deyarli barcha iqtisodiy
muammolari adolatsiz dunyo tartibidan kelib chiqqan deb da'vo qilishga moyil
edilar. Ammo rivojlanayotgan davlatlar hozir hech qanday xorijiy yordam ularning
iqtisodiyotidagi tub islohotlar o‘rnini bosa olmasligini anglab yetmoqda.
Bu yanada pragmatik va realistik nuqtai nazar o'tmishdagi qarama-
qarshiliklardan voz kechish va dunyo mamlakatlari o'rtasida xayriya emas, balki
o'zaro manfaatlarga, qarama-qarshilikka emas, balki hamkorlikka emas, balki
yangi iqtisodiy hamkorlikni yo'lga qo'yish vaqti kelganidan dalolat beradi.
protektsionizm, lekin adolat, bozor imkoniyatlaridan foydalanish, soqov
millatchilik emas, balki uzoqni ko'ra oladigan internatsionalizm.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti faoliyatining eng muhim yo'nalishlaridan biri
sifatida iqtisodiy sohada universal sheriklik tizimini shakllantirish bo'lib, u
kelajakda barqaror dunyo tartibining moddiy asosiga aylanishi mumkin,
davlatlarning milliy iqtisodiyotlarining dunyoga har tomonlama
integratsiyalashuvini ta'minlaydi. iqtisodiyot va ijtimoiy-siyosiy inqirozlarning
iqtisodiy sabablarini bosqichma-bosqich bartaraf etishga ko'maklashish.
Aynan BMT xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish, jahon iqtisodiy
aloqalarini kengaytirish va yaxshilash yo‘llari bo‘yicha konsensusni ta’minlay
oladi. Maqsadli va puxta o'ylangan sa'y-harakatlarsiz, jahon hamjamiyatining o'z-
9

o'zidan rivojlanishini tuzatmasdan, iqtisodiy munosabatlarga global boshqaruv
elementlarini kiritmasdan turib, tsivilizatsiyaning keyingi rivojlanishini tasavvur
qilib bo'lmaydi. Insoniyat iqtisodiy o'sish chegaralari va resurslarning
cheklanganligi muammosi haqida hali jiddiy o'ylamagan. Antropogenez jarayonini
sifat jihatidan qayta qurish vaqti keldi, ya'ni. tabiatda inson uchun yangi joy izlash.
Bugungi kunda insoniyatning glabal [sayyoraviy] muommalar, Yerning
kelajagi haqida o’ylaydigan odamlar juda kam topiladi. Bugungi kunda dunyo
mamlakatlari yetakchilarining ozon tuyunigi hosil bo’lishi, iqlim, ob-havoning
o’zgarishi, tropik o’rmonlaming yo’qolishi, ayrim o’simlik va hayvonlaming
butunlay yo’qolb ketishidagi uchrashuvlar bunday muommalaming oldiniolishga
bo’lgan urinishdir. 2022-yilning aprel oyida Rimda dunyoning o’nta mamlakatidan
olimlar, pedogoklar, iqtisodchilar, insonparvarlar, sanoatchilar, halqoro tashkilot
vakillari Italiyalik sanoatchi, olim, keng dunyoqarashli inson-do’ktor AURELIO
PECHCHEY davatiga javobon to’plandilar. Ular odamlarni hayotga soluvchi
mavzu Insoniyatning hozirgi va kelajagidagi murakkab axvolini muhokama
etishadi. Insoniyatning taqdiri haqda chuqur tashvishda bo’lgan Aurelio Pcchchey
ulami va boshqa insonlami dunyo rivojlanishining uzoq muddatli muammalari
borasida bosh qotirishga majbur etadi.
Aholining jadal suratlar bilan o’sishi va iqtisodning pasayish xollari
ko’pincha markaziy, hozirgi zamon innsoni o’z halqasiga olib turgan uzoq
muddatli muommalar hisoblanadi. Ko’pincha kishilar tarqqiyotining kelajakdagi
yo’li, extimol, xatto inson jamiyatning o’zi mavjud bo’lib qolish qolmasligi.
dunyning maskur muommalarga niesbatan qanchalik tez vasamarali chora tadbirlar
belglash bog’likgini etirof etadilar. Shunday bo’lsada, dunyo axlisining faqat
malum qismigina bu mommalami tushunishga va hal qilishga intiladilar. Bundan
quyudagi xulosalar kelib chiqadi.
1. Atrof-muhit bir qancha manbalardan ifloslanadi va bu iflslanish
eksponental o’sish qonuni bo’yichqa sodir bo’ladi.
10

2. Biz atrf-muhit ifloslanishning eng so’ngi chegarasi haqida mutloqa
bilimga ega emasmiz.
3. Ekologik jarayon davom etaveradijekinj biosferaning holatini tiklash, uni
muvofiqlashtirish borasidagi chora-tadbirlar ekologik jarayonlardan orqada qoladi;
atrof- muhit dagina ifloslanishi o’zining eng so’ngi chegarasiga yetadi.
4.Ayrim ifloslantiruvchilar butun sayyora bo’ylab tarqaladi; ulaming zararli
tasiri faqat o’zi tarqalayotgan atrof-muhitdagina emas, balki unda juda uzoq-uzoq
masofalarda ham namoyon bo’ladi. Har qanday inson o’z muommalarni biror
model yordamida hal etadi. Mo’del bu-murakkab tizim haqidagi tartibga solingan
takliflaming oddiy to’plami, bu barcha xis qilish va o’tmish tajribasidan kelib
chiqqan holda umumlashtirilgan kuzatishlarning biror to’plamini tanlash yo’li
bilan mo’dellash usuli ekologiyada ham keng qo’llaniladi. Uning potensial
imkoniyati juda kattadir. Modellash ekotizm tabatni taxminiy tushuntirish va
oldindan aytish imknini beradi. Ayniqsa, u atrof muhit tadqiqotining nazariy
darajasi yetarli bo’lmagan holarda juda qo’l keladi. Xuddi anashu yo’nalishda
modellash nazariy tuzulmalami hamisha to’ldiradi. Chunki tabiatga amaliy tasir
ko’rsatish va bunday tasir oqibatlami nazariy anglash o’rtasidagi farq saqlanib
qolaveradi. Biosferani sifat jihatdan yangi varianda qayta qurish uchun, albatta,
dastlab bu ishning mo’deli yaratilishi kerak.
2.Atmosferaning ifloslanishi
Havoning ifloslanishi — atmosferada odamlar va boshqa tirik mavjudotlar
sog lig iga hamda iqlimga zarar yetkazuvchi moddalarning mavjudligi sababliʻ ʻ
kelib chiqqan ifloslanish. Gazlar (shu jumladan ammiak, karbon monoksit,
11

oltingugurt dioksidi, azot oksidi, metan, karbonat angidrid va xlorftorokarbonlar,
qattiq zarralar (organik va anorganik) va biologik molekulalar kabi havoni
ifloslantiruvchi moddalarning har xil turlari mavjud. Havoning ifloslanishi
odamlarni kasalliklarga yo liqtirishi, ularda allergiyalarni paydo qilishi va hattoʻ
o limga olib kelishi mumkin; u hayvonlar va oziq-ovqat ekinlari kabi boshqa tirik
ʻ
organizmlarga hamda tabiiy muhitga (masalan, iqlim o'zgarishi, ozon qatlamining
yemirilishi yoki yashash muhitining buzilishi) yoki atrof-muhitga (masalan,
kislotali yomg'ir orqali) zarar yetkazishi mumkin. Atmosferaning ifloslanishiga
inson faoliyati ham, tabiat hodisalari ham sabab bo la oladi.
ʻ
Havoning ifloslanishi nafas olish yo llari infeksiyalari, yurak kasalliklari,
ʻ
KOAH, insult va o pka saratoni kabi ifloslanish bilan bog liq bir qator kasalliklar
ʻ ʻ
uchun muhim xavf omilidir. Mavjud muammo borasida olib borilgan tadqiqotlar
shuni ko rsatadiki, havo ifloslanishi IQ ko rsatkichlarining pasayishi, idrokning
ʻ ʻ
buzilishi, ruhiy tushkunlik va perinatal salomatlikka zarar yetkazish kabi psixiatrik
kasalliklar xavfining oshishi bilan bog liq bo lishi mumkin. Havoning yomon sifati
ʻ ʻ
inson salomatligiga ta siri juda keng bo lib, asosan tananing nafas olish tizimi va
ʼ ʻ
yurak-qon tomir tizimiga ta sir qiladi.
ʼ 3
Faqat qazib olinadigan yoqilg idan foydalanish bilan bog liq bo lgan tashqi
ʻ ʻ ʻ
havo ifloslanishi har yili 3,61 million kishining o limiga sabab bo ladi, bu
ʻ ʻ
antropogen ozon va PM2,5 bilan birga (2,1 million) inson o limiga eng ko p hissa
ʻ ʻ
qo shuvchilardan biriga aylangan. Havoning sifati odatda havodagi PM2,5
ʻ
zarralari konsentratsiyasi bilan o lchanadi, bu odatda diametri 2,5 mikrometr yoki
ʻ
undan kichik bo lgan, nafas bilan yutiladigan mayda zarralarni tavsiflaydi. JSST
ʻ
standart me yori — 10 mkg/m3 ni tashkil qiladi.
ʼ
Umuman olganda, har yili dunyo bo ylab 7 mln kishi havoning ifloslanishi
ʻ
oqibatida vafot etadi yoki o rtacha umr ko rish davomiyligining qisqarishiga (2,9
ʻ ʻ
3
Binshtok F.I. Zamonaviy iqtisodiy nazariya oynasida ijtimoiy adolat muammolari: universitetlar uchun darslik /
Binshtok F.I., Ermakova L.I., Konovalov N.N. – M.: URSS tahririyati, 2022. – 192p.
12

yil) sabab bo ladi va bu kamida 2022-yildan buyon sezilarli progressga erishmaganʻ
dunyodagi eng katta ekologik xavf hisoblanadi. Ichki havoning ifloslanishi va
shahar havosining yomon sifati dunyodagi eng zaharli ifloslanish muammolaridan
ikkitasi sifatida Blacksmith Instituti tomonidan 2022-yildagi dunyoning eng
ifloslangan joylari hisobotida qayd etilgan. Atmosfera ifloslanishi inqirozining
ko lami juda katta: dunyo aholisining 90 foizi ma lum darajada toza bo lmagan
ʻ ʼ ʻ
havodan nafas oladi. Sog liq uchun yomon oqibatlari keng bo lsa-da, muammoni
ʻ ʻ
hal qilish usuli asosan tasodifiy yoki e tibordan chetda qolgan.
ʼ
2023 yilda atrof-muhit monitoringi xizmatlari Rossiyada havoning yuqori
darajada ifloslanishining 75 ta holatini qayd etdi . Bu 2022-yilga nisbatan 59,5
foizga o‘sdi, “Vedomosti” ko‘rib chiqqan Rosstatning “Rossiyaning ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli” hisobotida aytilishicha.
Atmosfera havosining ifloslanishi 2023-yil 22-iyun
Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar
Antropogen (inson tomonidan yaratilgan) omillar
Aviatsiya havo ifloslanishining asosiy manbai hisoblanadi.Bular asosan
yoqilg ining yonishi bilan bog liq.
ʻ ʻ
Statsionar manbalarga quyidagilar kiradi:
13

 qazilma yoqilg'i elektr stansiyalari va biomassa elektr stansiyalari;
ikkalasida ham tutun qatlamlari mavjud (misol uchun ko mir sanoatining atrof-ʻ
muhitga ta siriga qarang).
ʼ
 Metan sizib chiqadigan neft va gaz hududlari.
 yog'och, ekin chiqindilari va go ng kabi biomassani an anaviy yoqish.
ʻ ʼ
(Rivojlanayotgan va kambag al mamlakatlarda biomassani an anaviy yoqish
ʻ ʼ
havoni ifloslantiruvchi moddalarning asosiy manbai hisoblanadi. Shuningdek, u
Buyuk Britaniya va Yangi Janubiy Wales kabi rivojlangan hududlarda zarralar
bilan ifloslanishning bosh omili hisoblanadi. Uning ifloslantiruvchi moddalariga
PAU kiradi)
 ishlab chiqarish ob’ektlari (zavodlar)
 2022-yilgi tadqiqot shuni ko rsatdiki, Xitoyda asbob-uskunalar, mashinalar
ʻ
va qurilmalar ishlab chiqarish va qurilish sohalari havoni ifloslantiruvchi moddalar
emissiyasining 50 % dan ortig iga hissa qo shgan. Bu yuqori emissiya intensivligi
ʻ ʻ
va uning sanoat tuzilishidagi yuqori emissiya omillari bilan bog liq.
ʻ
 chiqindilarni yoqish (yoqish pechlari, shuningdek, qattiq yer usti
chiqindilarining to rtdan bir qismini tashkil etuvchi nazoratsiz chiqindilarni ochiq
ʻ
va noqonuniy yoqishlar)
 pechlar va boshqa turdagi yoqilg i bilan ishlaydigan isitish moslamalari.
ʻ
Mobil manbalarga avtotransport vositalari, poyezdlar (xususan, teplovozlar va
dizel-poyezdlar), dengiz kemalari va samolyotlar, shuningdek, raketalar hamda
fazo chiqindilari kiradi. Avtoulovlar tufayli havo ifloslanishiga tashqi havoga
chiqariladigan gazlar va avtoulov shinalari (shu jumladan mikroplastmassalar)
kiradi. Ma lumotlarga ko ra, avtoulov „AQSh havo ifloslanishining taxminan
ʼ ʻ
uchdan bir qismiga sabab bo ladi“.
ʻ
Nazorat ostidagi yoqishdan foydalangan holda qishloq xo jaligi va
ʻ
o rmonlarni boshqarish strategiyalari. Amazonka kabi o rmonlarda ko p miqdorda
ʻ ʻ ʻ
kesish va yoqish kabi amaliyotlar o'rmonlarning kesilishi bilan havoning katta
ifloslanishiga olib keladi. Nazorat ostida yoki belgilangan yondirish — bu
14

o rmonlarni boshqarish, qishloq xo jaligi, dashtlarni tiklash va issiqxona gazlariniʻ ʻ
kamaytirishda qo llaniladigan amaliyotdir..O rmonchilar boshqariladigan olovdan
ʻ ʻ
vosita sifatida foydalanishlari mumkin, chunki yong in o rmon va o tloq
ʻ ʻ ʻ
ekologiyasining tabiiy xususiyatidir. Nazorat ostida yonish ba zi kerakli o rmon
ʼ ʻ
daraxtlarining o sishini ko paytiradi, natijada o rmon yangilanadi.
ʻ ʻ ʻ
Yonishdan tashqari jarayonlarning boshqa omillar ham mavjud:
Bo yoq, soch purkagich, lak, aerozol purkagich va boshqa erituvchilarning
ʻ
bug lari. 2020-yillarda Los-Anjeles havzasidagi organik birikmalar ifloslanishining
ʻ
deyarli yarmini ushbu omillardan hosil bo luvchi chiqindilar tashkil etgani taxmin
ʻ
qilingan.
Chiqindilarni poligonlarga joylashtirish metan hosil qiladi.
Yadro qurollari, zaharli gazlar, mikroblar va raketa qurollari harbiy
resurslarga misoldir.
Qishloq xo jaligi chiqindilari va go sht yetishtirish yoki chorvachilikdan
ʻ ʻ
chiqadigan chiqindilar havoning ifloslanishiga katta hissa qo shadi.
ʻ
Urug langan qishloq xo jaligi yerlari azot oksidlarining asosiy manbai
ʻ ʻ
bo lishi mumkin.
ʻ
Tabiiy omilla
Chang, odatda o simliklari kam bo lgan yoki o simliksiz katta hududlar
ʻ ʻ ʻ
Hayvonlar, masalan, qoramollar tomonidan oziq-ovqat hazm qilish natijasida
chiqariladigan metan
Yer qobig idagi radioaktiv parchalanishdan kelib chiqqan radon gazi. Radon
ʻ
rangsiz, hidsiz, tabiiy ravishda paydo bo luvchi, radiyning parchalanishidan hosil
ʻ
bo ladigan radioaktiv asil gazdir.
ʻ
O rmon yong inlaridan chiquvchi tutun va uglerod oksidi. Faol o rmon
ʻ ʻ ʻ
yong inlari davrida biomassaning nazoratsiz yonishi natijasida hosil bo lgan tutun
ʻ ʻ
15

kontsentratsiyasi bo yicha barcha havo ifloslanishining deyarli 75 % ni tashkilʻ
qilishi mumkin.
Ba zi hududlarda o simliklar issiq kunlarda ekologik jihatdan muhim
ʼ ʻ
miqdorda uchuvchi organik birikmalar (inglizcha: votalitate organic compounds
(VOC)) chiqaradi. Ushbu VOClar asosiy antropogen ifloslantiruvchi moddalar
bilan reaksiyaga kirishadi- xususan, NOx, SO2 va antropogen organik uglerod
birikmalari — ikkilamchi ifloslantiruvchi moddalarning mavsumiy tumanlarini
hosil qiladi. Qora saqich, terak, eman va majnuntol ko p miqdorda VOC hosil
ʻ
qilishi mumkin bo lgan o simliklarning ba zi namunalaridir.
ʻ ʻ ʼ
Emissiya omillari
Atmosferani ifloslantiruvchi emissiya omillari — bu atrof-muhit havosiga
chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar miqdorini ushbu ifloslantiruvchi
moddalarning chiqarilishi bilan bog liq faoliyat orqali bog lashni maqsad qilgan
ʻ ʻ
reprezentativ qiymatlar. Ifloslovchining og irligi, ifloslantiruvchi moddalarni hosil
ʻ
qiluvchi faoliyatning birlik og irligiga, hajmiga, masofasiga yoki vaqtiga qarab
ʻ
bo linadi. Ushbu mezonlar turli xil ifloslanish omillaridan hosil bo luvchi
ʻ ʻ
chiqindilarni baholashni osonlashtiradi.
Turg'un organik ifloslantiruvchi moddalar ro yxatida 12 ta birikma mavjuddir.
ʻ
Dioksinlar va furanlar ulardan ikkitasi bo lib, plastiklarning ochiq yonishi kabi
ʻ
organik moddalarning yoqilishi natijasida maqsadli yaratiladi. Bu birikmalar ham
endokrin buzuvchidir va inson genlarini mutatsiyaga olib kelishi mumkin.
Gananing Agbogbloshie shahrida mis kabi qimmatbaho metallarni ajratib
olish maqsadida elektro-texnika buyumlarini ochiq xavoda yoqish orqali elektron
chiqindilar qayta ishlanadi. Plastmassalarning ochiq xavoda yonishi dunyoning
ko p qismlarida keng tarqalgan bo lib, bu asosan chiqindilarni qayta ishlash
ʻ ʻ
imkoniyati past bo lgan davlatlarda amalga oshiriladi. Buning oqibatida og ir
ʻ ʻ
metallar va boshqa ifloslantiruvchi moddalar tuproqqa kirib, suv va havo
ifloslanishini keltirib chiqarishi mumkin.
16

Havoning ifloslanishi odatda aholi zich joylashgan metropoliyalarda, ayniqsa
shaharlar tez o sayotgan va atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari nisbatan zaifʻ
yoki umuman mavjud bo lmagan rivojlanayotgan mamlakatlarda to planadi.
ʻ ʻ
Urbanizatsiya tez rivojlanayotgan tropik shaharlarda havoning antropogen
ifloslanishi tufayli erta o limning yuqori darajada ko payishiga olib keladi. Biroq,
ʻ ʻ
hatto rivojlangan mamlakatlardagi aholi punktlari ham nosog lom ifloslanish
ʻ
darajasiga erishmoqda, bunga Los-Anjeles va Rim misol bo la oladi. 2020 va
ʻ
2022-yillar oralig ida Pekinda o pka saratoni bilan kasallanish ikki baravarga
ʻ ʻ
oshgan. Chekish Xitoyda o pka saratonining asosiy sababi bo lib qolsa-da,
ʻ ʻ
chekuvchilar soni kamayib, o pka saratoni darajasi o sib bormoqda.
ʻ ʻ
Dunyoning eng ifloslangan shaharlari 2022 2022 2020
Xotan, Xitoy 110.2 110.1
G oziobod, Hindiston
ʻ 106.6 110.2
Bulandshahr, Hindiston 98.4 89.4
Bisrah Jalolpur, Hindiston 96,0 -
Bhiwadi, Hindiston 95.5 83.4
Prognozlarga ko ʻ ra , 2030- yilga borib dunyoni ifloslantiruvchi chiqindilarning
yarmi Afrika tomonidan ishlab chiqarilishi mumkin . Bunday natijaga potentsial
hissa qo ʻ shadigan omillar orasida yonish faoliyatining ko ʻ payishi ( masalan , ochiq
chiqindilarni yoqish ), transport , qishloq - oziq - ovqat va kimyo sanoati , Sahroi
Kabirdagi qum changlari va aholining umumiy o ʻ sishi kiradi .
Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti ( inglizcha : Organisation for
Economic Co - operation and Development ( OECD )) ma ʼ lumotlariga ko ʻ ra , 2050-
yilga kelib tashqi havoning ifloslanishi butun dunyo bo ʻ ylab ekologik o ʻ limning
asosiy sababiga aylanadi .
17

3. Orol muammosi
O ‘ zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev BMT Bosh
Assambleyasining 75- sessiyasidagi nutqida Orolbo ‘ yi hududidagi ekologik fojiaga
butun jahon hamjamiyatini e ’ tiborini qaratgan edi : 4
Davrimizning o‘tkir muammolaridan yana biri – global iqlim o‘zgarishlaridir.
Bugungi kunda har bir mamlakat bu jarayonning salbiy ta’sirini his etmoqda. Ming
afsuski, bunday o‘zgarishlar Markaziy Osiyo taraqqiyotiga ham katta xavf
tug‘dirmoqda. Biz Orolbo‘yi mintaqasini ekologik innovatsiya va texnologiyalar
hududi, deb e’lon qilish haqida Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh
Assambleyasining maxsus rezolyutsiyasini qabul qilishni taklif etamiz. Ushbu
muhim hujjat tasdiqlangan sanani esa Xalqaro ekologik tizimlarni himoya qilish va
tiklash kuni sifatida nishonlash maqsadga muvofiq bo‘lardi...
Prezidentimizning ushbu taklifi asosida BMT maxsus rezolyusiya qabul qildi.
Hozirda Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilga qadar barqaror
rivojlanishga erishish rejasi asosida Xitoy Fanlar Akademiyasi Shimoliy-G‘arbiy
Ekologiya va atrof muhit resurslari instituti va Samarqand davlat universitetining
bir guruh olimlari hamkorlikda cho‘llanishni keskin qisqartirish maqsadida ilmiy
tadqiqotlar olib bormoqda. Tadqiqot doirasida Qorako‘l va Mo‘ynoqda tajriba
maydonlari tashkil etilgan.
Orol dengizi mintaqaviy ekologik muhiti iqlimga, iqtisodiyot va inson
salomatligiga katta zarar yetkazmoqda. Bu insoniyat duch kelayotgan
umumbashariy muammodir. Ushbu global muammoni hal etishda xalqaro
hamjamiyat bilan hamkorlik qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Amudaryo havzasidagi cho‘llanishning hozirgi holati bo‘yicha olib borilgan
dala tadqiqotlari natijasida ushbu guruh cho‘llanish darajasining miqdoriy indeks
tizimini yaratdi. Ilmiy jihatdan olib qaraganda, cho‘llanish zonalari degredatsiya
4
Bogolyubov N.N. Inson va jamiyat: universitetlar uchun darslik / N. N. Bogolyubov, A. Yu. Lazenbnikov. - M .:
Ta'lim, 2021. - 318s.
18

(inqiroz, tanazzul) darajasiga ko‘ra yengil, o‘rtacha, og‘ir va o‘ta og‘ir kabilarga
bo‘linadi.
Amudaryo havzasining 1990-2015-yillarda cho‘llanishini tadqiq qilish
maqsadida, dastlab, zamonaviy texnologiyalar orqali so‘nggi 30 yil ichida havzada
cho‘llanishning vaqt va fazoviy o‘zgarish xususiyatlari va sabablari ilmiy tahlil
qilindi. O‘simliklar qoplamining barqarorligi va fazoviy differensiyasi muhokama
etildi. Tadqiqotning yuqoridagi natijalari asosida cho‘llangan va sho‘rlangan
yerlarni ekologik tiklash bo‘yicha chora tadbirlar ishlab chiqishda innovatsion
modellarning ilmiy jihatdan muhimliligi alohida ta’kidlandi.
O‘zbekistonda cho‘llanish 1990-yillardan boshlab sezilarli darajada oshib
borgan. 1990-yildan 2015-yilgacha cho‘llanish maydonining dinamik o‘zgarishi
(cho‘l, sho‘r-gidroksidli yerlar, cho‘l va cho‘lga aylangan yerlarni hisobga olgan
holda) mos ravishda 64,66 foizdan 73,16 foizga oshdi. Buning natijasida hosil
bo‘lgan cho‘l maydonlari, asosan, Amudaryo havzasi va Orol dengizi mintaqasiga
to‘g‘ri kelmoqda.
1990-yildagi yengil, o‘rtacha va og‘ir cho‘llanish zonalari sezilarli darajada
"o‘sish" tendensiyasini ko‘rsatdi. Dastlabki yillarda 15,9 ming km2 dan 21,1 ming
km2gacha bo‘lsa, 2000-yilda 21,4 dan 25,0 ming km2gacha o‘sganligi qayd etildi.
2015-yilga kelib, o‘ta og‘ir cho‘llanish hududlari "sekinlashuv" tendensiyasini
ko‘rsatgan. Umuman olganda, qishloq xo‘jaligi yerlarining cho‘llanishi asta-sekin
ustun bo‘lib, 2010-yildan 2015-yilgacha bo‘lgan besh yil davomida ularning
cho‘llanish maydoni 10,5 dan 31,8 ming km2 gacha ikki baravarga oshgan. Shu
sababli cho‘llanish holati tobora yomonlashib bormoqda. Qishloq xo‘jaligi
yerlarining cho‘llanishi suv tanqisligi yoki sug‘orish tizimidagi muammolarga
chambarchas bog‘liqdir.
1990-yildan 2010-yilgacha o‘simliklarning beqaror maydonlari 391,6 km2dan
572,0 ming km2 oshgan bo‘lsa, 2010-yildan 2015-yilgacha 755,0 ming km2ga
o‘zgardi. 25-yil ichida beqaror yer maydoni 18,2 ming km2 ga oshdi. Cho‘llanish
19

xavfi sezilarli darajada ortdi. O‘simliklar qoplamining inqirozi fazoviy
geterogenlikni ko‘rsatayotganligi aniqlandi.
Fazoviy miqyosda Amudaryo havzasining quyi oqimidagi o‘simliklar
qoplamining potensiyali daryoning o‘rta oqimiga qaraganda yaxshi. Vaqt shkalasi
bo‘yicha o‘simliklar qoplamining umumiy potensiyali 1990-yilga nisbatan baland
bo‘lgan. 2010-yilda o‘simliklar qoplamining potensiyal imkoniyati sezilarli
darajada kamaydi. Shu sababdan keng miqyosda butalar orqali o‘simliklar
qoplamini tiklash va uni amalga oshirish yaroqsiz holatga keldi. O‘simliklar
qoplamini tiklashda gulli o‘t-o‘simliklar va sporali o‘simliklar muhim ahamiyat
kasb etib bordi. Bundan tashqari butalar, gulli o‘t-o‘simliklar, tuban hamda yuksak
sporali o‘simliklar (Cryptogamae) kombinatsiyasi bilan kompleks chora-tadbirlar
amalga oshirish imkoniyatlari taklif sifatida ilgari surildi.
Cho‘llanish darajasi, fazoviy taqsimoti va kuchli omillar farqini hisobga olgan
holda olimlar eksperimental kuzatuv maydonini tashkil etdi. Eksperimental
platforma orqali, cho‘llangan va sho‘rlangan yerlarning vegetatsiyasi, geografiyasi,
ekologik tiklanishi, tuproqni yaxshilash va suv resurslaridan samarali foydalanish
bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar olindi. Bu orqali, o‘simliklar qoplamini tiklash
ko‘zda tutilgan. O‘simliklar jamoasini rekonstruksiyalashda qumli cho‘lda
o‘sadigan kserofit va sho‘r muhitdagi galofitlarning genetik resurslari (gen va
urug‘ banki) muhim ahamiyat kasb etadi. Bu asosiy texnologiyalarni tadqiq etish,
ishlab chiqishda ekologik qiyosiy tajribalarni har tomonlama tahlil qilish orqali
amalga oshiriladi. Cho‘llanish va sho‘rlanishni ekologik tiklash, texnologiyalar
tizimini to‘liq, samarali qo‘llash orqali atrof-muhitni muhofaza qilish ko‘zda
tutilmoqda.
Samarqand davlat universiteti xitoylik hamkorlari bilan Qorako‘l va Mo‘ynoq
tumanlarida tajriba maydonlari tashkil etgan. U orqali, cho‘llangan va sho‘rlangan
yerlarni qayta tiklash hamda rekonstruksiya qilish bo‘yicha izlanishlar olib
borilmoqda. Hozirda tadqiqot guruhi tanazzulga uchragan cho‘l maydonlarini
20

tiklash bo‘yicha eksperimentlar, monitoring va texnik integratsiyalar orqali
“optimal ekologik tiklash” tizimini o‘rganmoqda.
Joriy yilda Orol dengizining qurigan 100 ming gektar maydonida himoya
o‘rmonzorlari tashkil etiladi. Hukumat farmoyishiga ko‘ra, buning uchun bir
qancha jamg‘armalar, tijorat banklari hamda Qoraqalpog‘iston budjetining oshirib
bajarilgan qismi hisobidan 25 mlrd so‘m yo‘naltiriladi.
2023 yilda Orol dengizining qurigan 100 ming gektar maydonida himoya
o‘rmonzorlari barpo etiladi. Bu haqda O‘rmon xo‘jaligi agentligi axborot xizmati
rahbari Otabek Ashurov AOKAda bo‘lib o‘tgan brifingda ma’lum qildi .
Ta’kidlanishicha, mazkur yashil qoplamalarni barpo etish uchun saksovul,
qandim, qoraburoq kabi cho‘l o‘simliklaridan jami 420 tonna urug‘ tayyorlanadi.
“100 gektar maydonda saksovul va boshqa cho‘l o‘simliklaridan niholxonalar
tashkil etiladi. Zarur miqdordagi texnika va mexanizmlar, mutaxassis va ishchi-
xodimlar, shuningdek, ixtiyoriy ravishda aholi vakillari o‘rmon meliorativ
tadbirlarini amalga oshirish uchun jalb qilinadi”, — dedi u.
Uning ta’kidlashicha, Vazirlar Mahkamasining 2023 yil 20 yanvardagi 25-
sonli farmoyishiga asosan, 2023 yilda yashil qoplamalar barpo etishni
moliyalashtirish tartibi belgilandi. Farmoyish bo‘yicha Orol dengizining suvi
qurigan tubida joriy yilda himoya o‘rmonzorlari barpo etish uchun jami 25 mlrd
so‘m mablag‘ talab etiladi.
“Bu jarayonlarni moliyalashtirish uchun Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza
qilish va chiqindilar bilan bog‘liq ishlarni amalga oshirish jamg‘armasidan 5 mlrd
so‘m, O‘rmon xo‘jaligini rivojlantirish jamg‘armasidan 5 mlrd so‘m, Aksiyadorlik
tijorat banklaridan 5 mlrd so‘m, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetining oshirib
bajarilgan qismi hisobidan 10 mlrd so‘m ajratiladi. Bundan tashqari, o‘tgan
yillardagi mavjud qarzdorliklar uchun Vazirlar Mahkamasining zahira
jamg‘armasidan 5,5 mlrd so‘m maqsadli mablag‘lar ajratilishi ko‘zda
tutilmoqda”, — dedi Otabek Ashurov.
21

2023 yilda Orolbo‘yi mintaqasi hisoblangan Navoiy viloyatida 50 ming
gektar, Buxoro viloyatida 40 ming gektar hamda Xorazm viloyatida 11 ming
gektar maydonda yashil qoplamalar tashkil qilinadi.
Agentlik vakilining so‘zlariga ko‘ra, Orol dengizining qurigan tubida 2022
yilda 107 ming gektar maydonga saksovul va boshqa cho‘l o‘simliklari ekilgan.
“Cho‘l o‘simliklaridan jami 590,3 tonna urug‘ tayyorlandi, shundan, 391
tonnasi mahalliy aholiga tegishli. 100 gektar maydonda saksovul va boshqa cho‘l
o‘simliklaridan niholxonalar tashkil etildi. Bu jarayonlarga 635 nafar ishchi-
xodimlar, 250 dona yuqori unumli traktorlar va 2 dona kichik aviatsiya (AN-2) jalb
qilindi. Shuningdek, mazkur yashil qoplamalar soha olimlari tomonidan doimiy
monitoring qilinib, cho‘l o‘simliklarining ko‘karishi bo‘yicha yaxshi natijalarga
erishilmoqda”, — dedi u.
Eslatib o‘tamiz, hukumatning 2022 yil 18 yanvar kungi qarori bilan Orol
dengizining suvi qurigan tubi va Orolbo‘yining 1 mln gektargacha hududlarida
cho‘l o‘simliklarini ekish belgilangandi .
Unga ko‘ra, 2022−2026 yillarda Orol dengizining suvi qurigan tubi
va Orolbo‘yi hududlarida “yashil qoplamalar” — himoya o‘rmonzorlari barpo
etiladi. Bunda Qoraqalpog‘iston Respublikasida 500 ming gektar, Buxoro
viloyatida 200 ming gektar, Navoiy viloyatida 250 ming gektar va Xorazm
viloyatida 50 ming gektar cho‘l o‘simliklari: saksovul, qoraburoq, qandim
va cherkez ekiladi.
4.Sanoat chirindilarining ko’payishi.
Kimyo sanoati korxonalaridagi qattiq chiqindilar fizikaviy va kimyoviy
xossalari va atrof-muhitga ta’siri yuzasidan nihoyatda xilma-xildir. Bu chiqindilar
faolhmoddalardan tarkib topgan bo’lib, tuproqda, er osti va er usti suvlarida,
hamda atmosfera havosiga qo’shilib ularni ifloslantiradi va ko’ngilsiz hodisalarni
keltirib chiqaradi. 5
5
Iqtisodiyot nazariyasi kursi: universitetlar uchun darslik / tahrir. M.N.Chepurina, E.A.Kiseleva - ASA, 2022. - 475
b.
22

Kimyo sanoatida qattiq chiqindilarining quyidagi 3 manbalari ma’lum:
1. Xom ashyolarning qoldiklari, yarim mahsulotlar, material va buyumlar,
xom ashyolarga fizikaviy va kimyoviy ishlov berish paytida paydo bo’ladigan
mahsulotlar, shuningdek qazib olish va foydali qazilmalarni boyitish paytida paydo
bo’ladigan chiqindilar.
2. Tabiiy va oqava suvlar tarkibida va iflos gazlarni tozalashda ushlab
qolinadigan moddalar.
3. Uy-ro’zg`or chiqindilari
Birinchi guruxdagi chiqindilar ishlab chiqarish jarayonida hosil bo’ladi.
Material yoki mahsulot fizikaviy va kimyoviy xossalarni to’la yoki qisman
yo’qotgan bo’ladi. Ma’danlarga ishlov berish jarayonida (masalan, apatito-nefelin
ma’danlari, kaliyli, sulfatli, fosfatli va boshqa ma’danlarga ishlov berishda)
hammasi bo’lib 30-40% mahsulot olinadi, xolos. Materialning qolgan qismi
chuqurliklar, xandaklar va kukun yig`gichlarda toshqol va kuyqum shaklida qolib
ketadi.
Ikkinchi guruhdagi chiqindilar asosan gazlarni mexanik usulda tozalash
paytida chang ushlagich qurilmalarida paydo bo’ladi. Bu chiqindilarning miqdori
nisbatan kamroq bo’lib, ular ishlab chiqarish jarayoniga qaytariladi. Filtrlarda
yopishib qolgan changlar filtrga profilaktik xizmat ko’rsatish paytida filtrlovchi
material bilan birga chiqarib tashlanadi.
Ma’lumki, oqava suvlarni mexanik usulda tozalash paytida cho’kma va
loyqalar paydo bo’ladi. Ular mineral va organik moddalarning suvli
suspenziyalaridan tashkil topgan bo’ladi. Cho’kmalarning oqava suvlaridagi
konstentrastiyalari 20-100 g/l gacha bo’lishi mumkin, ularning hajmi esa, sanoat va
uy-ro’zg`or oqava suvlarni birgalikda tozalash stanstiyalarida 0,5 % dan 5 %
gacha, mahalliy tozalash inshootlarda esa 10 % dan 30 % gacha bo’ladi.
Cho’kmalarning tarkibi hamda fizikaviy va kimyoviy xossalari har xil bo’lishi
mumkin. Shuning uchun ularni uch guruhga bo’lish mumkin:
23

1. Mineral cho’kmalar.
2. Organik cho’kmalar.
3. Ortiqcha faol loyqalar.
Ma’lumki, aerastiya stanstiyalarida oqava suvlarni biologik usulda tozalash
paytida panjaralardan va birinchi tindirgichdan nam (xom) cho’kmalar olinadi,
ikkinchi tindirgichdan esa faol loyqa olinadi. Bu cho’kmalar tarkibi va fizikaviy
hamda kimyoviy xossalari jihatidan biri ikkinchisidan farq qiladi. Nam (xom)
cho’kma – bu 6-7 xil moddalardan tarkib topgan suvli suspenziya bo’lib, 75% ni
organik moddalar tashkil etadi. Faol loyqa esa 99% namlikdan va 1m3 suvda 160 g
biomassadan iboratdir. Oqava suvlarni tozalash paytida hosil bo’lgan cho’kmalarni
zararsizlantirish maqsadida ularni maxsus o’choqlarda kuydirib kukunga
aylantiriladi. Ko’pgina holatlarda ushbu chiqindilardan organomineral o’g`itlar
olinadi va qishloq xo’jaligida ishlatiladi.
Uchinchi guruhdagi chiqindilarga ishlatish muhlatini o’tab bo’lgan, eskirgan,
qo’llashga yaroqsiz holatga kelib qolgan plastmassalar, rezinalar va ulardan
tayyorlangan plyonkalar, tolalar, o’y-ro’zg`or buyumlari, metallar va ularning
qotishmalari va boshqa shunga o’xshash materiallar kiradi. Ularni qayta ishlab turli
xil mahsulotlar olish mumkin.
Ushbu muammoning ekologik va iqtisodiy tomonlarini inobatga olib, unga
batafsilroq to’xtalib o’tamiz.
Hozirgi paytda Yer aholisi, ishlab chiqarish mahsulotlari va sanoat
chiqindilari eksponenstial qonun yuzasidan ko’payib bormoqda. Inson faoliyati
bilan bog`liq atrof-muhitni ifloslantiruvchi chiqindilar Er aholisinint o’sishiga
nisbatan tezroq ko’payib bormoqda. Masalan, yiliga Yaponiya Z5 mln t., Rossiya
70 mln t. va AQSh 210 mln t. chiqindilarni chiqarib tashlamoqda. Jahon bo’yicha
uy-ro’zg`or chiqindilarining miqdori qariyb 3% ni, ba’zi bir mamlakatlarda esa bu
raqam 10% ni tashkil etmoqda. Axlatxonalarda yig`ilayotgan chiqindilarning 10%
ni qog`oz va karton, 3% ni esa shisha chiqindilari tashkil etmoqda. Moskvada
24

yiliga Z mln t. qattik chiqindilar to’planib, ularning 80% ni uy-ro’zg`or chiqindilari
tashkil etadi. Demak, har bir moskvalik fuqaroga yiliga 270 kg uy-ro’zg`or
axlatlari to’g`ri keladi. Moskvadan kuniga qariyb 8500 t. axlat chiqariladi, bu esa
Nyu-Yorkka nisbatan 3 marotaba kamroqdir. 6
Uchinchi guruhdagi chiqindilar qatoriga eskirgan, ishlatish muhlatlari o’tab
bo’lgan, qo’llashga yaroqsiz holatga kelib qolgan avtotransport vositalari va
shunga o’xshash qurilmalar hamda asbob-uskunalar ham kiradi. Hozirgi paytda
rivojlangan mamlakatlarda 286 va 386 tamg`ali kompyuterlarni qayta tiklash
o’rniga, ularni rivojlanayotgan mamlakatlarga sotib, katta foyda ko’rmoqdalar.
Chunki ularni qayta tiklash yoki ishlov berish jarayoni katta energiya va mablag`ni
talab etadi.
Uy-ro’zg`or chiqindilari guruhiga karton, qog`oz, o’rash qog`ozlari, qishloq
xo’jalik chiqindilari, kommunal va oziq-ovqat chiqindilari kiradi. Shaharlardan
chiqariladigan qattiq chiqindilarning asosiy qismi (37%) ni qog`oz va karton
tashkil etmoqda. Hozirgi paytda shunday bir noto’g`ri g`oya mavjudki, go’yo
“qog`oz mahsulotlari tez parchalanadigan maxsulot” ekan. Qog`ozning
parchalanishini tezlashtiradigan omillardan biri - bu suvdir. Ammo amalda
axlatxonalarda suv quyilmaydi, chunki suv metan (SN4) gazini hosil bo’lishiga
sabab bo’ladi. Qog`oz esa yillar davomida axlatxonalarda chirib yotadi.
Miqdor jihatidan ikkinchi o’rinda oshxona chiqindilari turadi.
Qattiq uy-ro’zg`or chiqindilarining 5% ni sun’iy va sintetik materiallar
(polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, organik shisha va ulardan tayyorlangan
plyonkalar, tolalar, o’rash plyonkalari va boshqa buyumlar) tashkil etadi.
Plastiklarning ko’pgina turlari restirkulyastiya qilinmaydi va mikroorganizmlar
ta’sirida parchalanmaydi. Uy-ro’zg`or chiqindilarining 3% ni metallar va shisha
mahsulotlari tashkil etadi. Yog`och parchalari, suyak va toshlar 1-2% ni tashkil
etadi, ammo sintetik mato va gazlamalar 5% ni tashkil etadi.
6
Lomakin V.K. Jahon iqtisodiyoti: universitetlar uchun darslik / 3-nashr, stereotip. - M.: BIRLIK-DANA, 2020. -
672 b.
25

Bundan tashqari, xom-ashyoni qazib olishda hosil bo’ladigan axlatlar alohida
guruhni tashkil etsa, ishlatish muhlatlari o’tab bo’lgan yadroviy yoqilg`ilar
chiqindisi alohida guruxni tashkil etadi. Ma’lumki, elektr energiyasini ishlab
Chiqarish uchun xom-ashyolar (gaz, neft, ko’mir va b.) ni qazib olish va ularni
qayta ishlashdan chiqindilar paydo bo’ladi. Ularning tarkibida radioaktiv va zaharli
chiqindilar bo’lishi tabiiy. Ular esa inson sog`ligi va atrof-muhit uchun nihoyatda
xavfli hisoblanadi. 7
Shuni xam alohida ta’kidlash joizki, oxirgi 5-10 yil ichida ilmiy jurnallarda
axlatlarning yangi bir turi-kosmik axlatlar haqida fikrlar aytilmoqda. Darhaqiqat,
fazoga chiqgan astronavtlar u yoki bu materialni behosdan qo’ldan tushirib
yuborishlari mumkin. Bu materiallar (ombir, qo’lqop, o’tkazgichlar, bolt, gayka,
shurub va b.) katta tezlik bilan uchayotgan kosmik stanstiyaga urilib, kosmik
kemani halokatga uchratilishi mumkin. Shuning uchun yaqinda Xalqaro kosmik
stanstiyasi o’z orbitasidan boshqa orbitaga ko’chirildi. Jaxon miqyosida bunday
falokatlar 4 marotaba kuzatilgan. Bundan tashqari, oxirgi yillarda nafaqat fazo,
balki okeanlar ham “Xalqaro axlatxona” ga aylantirildi. Masalan, yaqinda og`irligi
150 tonna bo’lgan “Mir” kosmik stanstiyasi ishlash muhlatini o’tab bo’lgandan
keyin Tinch okeanida cho’ktirildi. Ma’lumotlarga qaraganda,yer orbitasidagi
barcha chiqindilarning 95% ni ishdan chiqqan sun’iy yo’ldoshlar, astronavtlarning
qo’lqoplari va shunga o’xshagan axlatlar tashkil etmoqda. “Kosmik axlatlar” ning
75% Rossiya ulushiga to’g`ri keladi. Bunday axlatlar nafaqat yer aholisi uchun,
balki fazoda ishlayotgan barcha kosmik kemalar, sun’iy yo’ldoshlar hamda shatllar
uchun ham katta xavf tug`diradi.
Taniqli olim va fantast - yozuvchi Artur Klark so’zlari bilan ayttanda “qattiq
chiqindilar - bu shunday xom-ashyoki, biz nuqul nodonligimiz tufayli
ishlatmaymiz!”.
Sanoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilar va axlatlarning zararsizlantirish
eng katta ekologik muammo bo’lib qolmoqda. Ularni zararsizlantirishning yagona,
7
Ekologiya huquqi. Darslik. // Mas`ul muharrir M.B. Usmonov. –T.: TDYI, 2020. 361 b. 407
26

ammo uncha samarali bo’lmagan usullaridan biri - ularni ko’mib tashlash
hisoblanadi. Bu usul nihoyatda eski va keng tarqalgan bo’lib, dunyo mamlakatlari
aynan mana shu usuldan foydalanib kelmoqdalar. Masalan, Buyuk Britaniyada
90%, AQSh da 84%, Yaponiya da esa 57% axlatlar axlatxonalarda samarasiz
chirib yotadi. Umuman olganda jahon miqyosida chiqindilarning o’rtacha 74%
axlatxonalarda chiriydi.
Ideal axlatxona - bu murakkab muhandislik inshootlarining majmuasi bo’lib,
uning tubi polietilen bilan qoplanadi. Axlatlarning har bir qavati bosim ostida
zichlantiriladi, uning ustida 1 qavat tuproq, keyin loy yotqizilib, yana plyonka
bilan usti yopiladi. Axlatxonaning tagidan oqib keladigan suyuqliklarni yig`ib olib,
qayta ishlab Chiqarishga yuboriladi. Axlatxona maydoni axlatlar bilan to’lganda
uni tuproq bilan yopib, loy yotqiziladi va unda o’simliklar o’stiriladi. Hatto AQSh
va Angliyada bunday joylarda golf o’ynaydigan maydonchalar yaratilgan. Faqat
Moskva shaxrining o’zida 90 ta umuman jihozlanmagan axlatxonalar mavjud
bo’lib, ularning umumiy maydoni 300 gektarni tashkil etadi.
Sanoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilar va axlatlarning
zararsizlantirishning ikkinchi usuli - ularni kuydirish hisoblanadi. Hozirgi paytda
Franstiyada 35% va Yaponiyada 40% axlatlar kuydiriladi.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, axlatlarni kuydirish usulining ikkita afzalligi
mavjud: birinchidan, kuydirilganda axlatlarning hajmi 2-10 marotabagacha
kichiklashadi; ikkinchidan, axlatlarni kuydirish paytida ajralib chiqgan issiqlikdan
foydalanish mumkin. Ammo bu usulning kamchiligi shundan iboratki,
kuydirishdan keyin paydo bo’lgan kukun tarkibida zaharli moddalar ham bo’ladi.
Xususan sintetik materiallarni kuydirish paytida kuchli mutagenlar va
kansterogenlar hisoblangan dioksinlar va kuchli zaharli moddalar ajralib chiqadi.
Mutaxassislarning ma’lumotlariga qaraganda, 6-10 g dioksin insoning halokatiga
uchratish qobiliyatiga ega.
27

Yuqorida bayon etilgan har ikkala usul (axlatlarni ko’mish va kuydirish yo’li
bilan zararsizlantirish), 80 chi yillarda AQSh da sinab ko’rildi. Ma’lum
bo’lishicha, axlat yondiruvchi zavodni qurish uchun alohida maydonni topish,
axlatxona maydonini topishdan oson emas ekan. Bundan tashqari, axlatlarning
yondirish tannarxi ularning ko’mishga sarflanadigan xarajatlardan kam emas.
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, oxirgi yillarda uy-ro’zg`or axlatlarini
zararsizlantirish va ulardan unumli foydalanish maqsadida nisbatan yangi va
samarali hisoblangan biotexnologik ishlab Chiqarish usuli qo`llanilmoqda. Lekin
ushbu usul nihoyatda kam tarqalgandir. Chunki axlatlarga ishlov berishdan oldin,
ularni navlarga ajratish lozim bo’ladi. Bu esa katta mablag`ni talab qiladi.
Biotexnologiyaning mohiyati shundan iboratki, chiqindilar mikroorganizmlar
ta’sirida parchalanadi. Natijada hosil bo’lgan kompost engil o’g`it sifatida
qo`llaniladii. Ammo uning tarkibida tuproqni ifloslantiruvchi qalay va mis mavjud.
Bu usul katta mablag`ni talab qiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, chiqindilarga
ikkinchi marotaba ishlov berish va ulardan samarali foydalanish – “yashillar” ning
eng xush ko’radigan ishlaridir, chunki chiqindilardan yoqilg`i yoki dastlabki xom-
ashyo sifatida qo’llash mumkin. Masalan, plastmassa idishlardan qayta qo’llash
natijasida organik xom-ashyo hisoblanadigan polimer mahsulotini tejash mumkin,
elektr energiyasi kam sarf bo’ladi, demak bunday “chiqindilar” dan katta iqtisodiy
foyda ko’rish mumkin. Ma’lumotlarga qaraganda, 1mln t. qog`oz chiqindilari
(makalaturasi) 60 gektar daraxtzorlarni kesishdan saqlaydi, ishlatilgan plastmassa
esa panjara yoki devor yasashda nihoyatda kerakli xom-ashyo bo’ladi. Hozirgi
vaqtda Yaponiyada faqat ikkilamchi xom ashyo hisobiga 65% davriy matbuot
(ro’znoma va oynomalar) nashr qilinyapti. 8
5.Muammoni yechishning umumiy tavsifi
8
Nigmatov A.N. Ekologiya huquqi: sxemalar va tushunchalarda (o’zbek va rus tillarda). O’quv qo’llanma.-T.:
Iqtisod va huquq dunyosi, 2021 148 b.
28

Global qarama-qarshiliklarning keskinlashuvi kun tartibiga insoniyatning
omon qolishining umumiy muammosini qo'ymoqda. Turli mutaxassislar omon
qolish kontseptsiyasining turli mazmunini investitsiya qilishadi. Masalan,
ikkinchisi ko'pincha yadro urushi yoki ekologik falokatni bartaraf etish uchun
ijtimoiy sinfiy nizolarni yo'q qilish deb tushuniladi. Shuningdek, omon qolish
kuchlarini jamlash va ularning harakatlarini joylashtirish ijtimoiy-iqtisodiy,
ma'naviy-axloqiy ziddiyat va qarama-qarshiliklarni hal qilish bilan birga boradi,
ularni asta-sekin insonparvarlik asosida hal qilish kerak. Bu hukm ijtimoiy
taraqqiyot voqeliklariga, uning obyektiv qonuniyatlariga yaqinroqdir. Shuni
ta'kidlash kerakki, insoniyat jamiyatiga nisbatan "omon qolish" tushunchasining
o'zi odamlarning yashashi uchun optimal jismoniy va tabiiy sharoitlarni saqlash
bilan cheklanmaydi. Va shu ma'noda omon qolish o'lchovlari ko'lami quyidagilarni
nazarda tutadi: ijtimoiy taraqqiyotning davom etishi, sivilizatsiyaning yanada
rivojlanishi; barcha mamlakatlar va xalqlarning munosib yashashi; har bir
shaxsning yashash va rivojlanishga bo'lgan tabiiy huquqining kafolati; tabiiy va
tabiiy tamoyillarning ilmiy-texnikaviy komponentdan ustunligi. 9
Yuqoridagi taraqqiyot yo‘nalishlarining asosiysi insoniyatning ijtimoiy
taraqqiyotini ta’minlashdan iborat. Shunday qilib, xulosa shundan kelib chiqadiki,
ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichining global muammolarini optimal hal
qilish uchun ikki guruh shartlar zarur: ilmiy-texnik va ijtimoiy-siyosiy.
Birinchisining mazmuni - tabiiy jarayonlarni tartibga solish uchun zarur bo'lgan
darajada ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni ta'minlash; ikkinchidan, global
muammolarni amaliy hal etish imkonini beradigan shunday ijtimoiy-siyosiy
sharoitlarni yaratishda (D ilovasiga qarang). Global muammolarni eng to'liq hal
etish, shubhasiz, jahon hamjamiyati miqyosida ijtimoiy munosabatlarni tubdan
o'zgartirishni talab qiladi. Bu shuni anglatadiki, yaqin kelajakdagi global
muammolarni hal qilishning yagona yo'li o'zaro manfaatli, keng xalqaro
hamkorlikni rivojlantirishdir. Omon qolish uchun umumiy strategiyani ishlab
9
Maksakovskiy V.P. Dunyoning geografik rasmi: universitetlar uchun qo'llanma / V. P. Maksakovskiy- M.: Bustard,
2007. - 480 b.
29

chiqish, insoniyatning faol faoliyatini sayyoramiz biosferasi imkoniyatlari, uning
rivojlanish imkoniyatlari bilan uyg'unlashtirish uchun favqulodda siyosiy qarorlar
va harakatlar talab etiladi. Vaziyat nafaqat sayyoraviy iqtisodiy mexanizmni
yaratish, birgalikdagi harakatlar va insoniyat ehtiyojlarini uyg'unlashtirish, balki
butun hayot tarzini, jamiyat qoidalarini qayta tashkil etish zarurligini taqozo etishi
mumkin. Hayot yanada qattiqroq, qo'polroq va qashshoqroq bo'lishi mumkin. Bu
nafaqat qiyinchiliklarni, balki shaxsning ijtimoiy zarurat foydasiga harakatlarini
cheklashni ham talab qiladi.
Mulk munosabatlari o'zgaradi. Qanday bo'lmasin, "xususiy mulk"
tushunchasi, uning egasi o'zi xohlagan narsani qila oladigan mulk sifatida aniq
anaxronizmga aylanadi. Va biz ko'ramizki, hozirdanoq jamiyat xususiy mulkdan
davlat, aktsiyadorlik yoki kooperativ mulk shakllarida foydalanishga turli
cheklovlar qo'ymoqda. Hozirgi tsivilizatsiyaning barcha afzalliklaridan butunlay
voz kechish mumkin emas va qat'iy taqiqlar tizimi, ehtimol, natija bermaydi. Inson
hayotidagi chuqur ma’naviy va moddiy jarayonlargina inqirozdan haqiqiy chiqish
yo‘lini ta’minlay oladi. Bunday jarayonlarning og'riqsizligiga umid qilishning
hojati yo'q, chunki biz ma'lum cheklovlar tizimi haqida, o'z individualligini ma'lum
bir ijtimoiy zaruratga, axloqning yangi tamoyillariga ongli ravishda bo'ysundirish
haqida gapiramiz. Boshqacha qilib aytganda, qadriyat yo'nalishlarining butun
tizimini qayta ko'rib chiqish va hayotdagi munosabatlarni o'zgartirish, asosiy
e'tiborni odamlar uzoq vaqt davomida band bo'lgan hayot vositalaridan hayot
maqsadlariga ko'chirish kerak. Ehtimol, bu buyuk sinovlar nafaqat borliqning
o'zgarishiga, balki ruhiy o'zgarishlarga ham olib keladi. Va keyin "global falokat"
odamlarning o'limiga emas, balki ularning yangi bosqichga ko'tarilishiga olib
keladi.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichining o'ziga xos xususiyati, xususan,
global muammolarning keskin keskinlashuvidir. Global muammolarning
keskinlashuvi insoniyat taraqqiyoti uchun tubdan yangi shart-sharoitlarni, Yerdagi
hayotga doimiy, real tahdid sharoitlarini yaratdi.
30

Ob'ektiv haqiqatda biz yig'indisi bilan emas, balki global muammolar tizimi
bilan shug'ullanamiz. Uning xarakterli xususiyati shundaki, u juda murakkab va
ko'p omilli. Bu esa, eng avvalo, global qarama-qarshiliklar tizimining muhim
asosini ijtimoiy taraqqiyotning asosiy qonuniyatlari bilan belgilanadigan ijtimoiy
munosabatlar tashkil etishida namoyon bo'ladi. Sof ijtimoiy va sof ijtimoiy-tabiiy
global muammolar mavjud emas. Ularning barchasi ijtimoiy-tabiiy rivojlanishning
yagona jarayonining muayyan tomonlarini ifodalaydi. Zamonamizning global
muammolarining xarakterli jihati shundaki, ular ijtimoiy sabablarga ko‘ra vujudga
kelib, ijtimoiydan ko‘ra ko‘proq oqibatlarga olib keladi, inson mavjudligining
biologik va jismoniy asoslariga ta’sir qiladi.
Global muammolarni hal qilish strategiyasining markaziy elementi har
tomonlama xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, butun insoniyatning turli sa'y-
harakatlarini birlashtirishdir. Demak, jahon hamjamiyati o‘zini va sayyoradagi
hayotni saqlab qolish uchun ob’ektiv imkoniyatga ega. Muammo shundaki, u bu
imkoniyatdan foydalana oladimi?
Global muammolarni hal qilishning o'zaro bog'liqligi
Insoniyat taraqqiyotining global muammolari bir-biridan ajralgan holda emas,
balki birlik va o‘zaro bog‘liqlikda faoliyat yuritadi, bu esa ularni hal qilishda
tubdan yangi, konseptual yondashuvlarni talab qiladi. Global muammolar yo'lida
bir qancha to'siqlar mavjud. Dunyo xalqlari tomonidan global muammolarni hal
qilish uchun ko'rilayotgan chora-tadbirlar ko'pincha qurollanish poygasi,
mintaqaviy, siyosiy va harbiy mojarolar tufayli iqtisodiy va siyosiy jihatdan to'sib
qo'yiladi. Ba'zi global muammolarni amalga oshirish bir qator hollarda
rejalashtirilgan dasturlarni resurslar bilan ta'minlashga bog'liq. Alohida global
muammolar dunyo xalqlari hayotining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarida yuzaga
kelgan qarama-qarshiliklardan kelib chiqadi. Jahon hamjamiyati tomonidan global
qarama-qarshiliklarni chinakam insonparvarlik ruhida hal etish uchun zarur shart-
sharoit va imkoniyatlar yaratilmoqda. Global muammolarni jahon iqtisodiyoti
31

tizimini tashkil etuvchi barcha davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish orqali
hal qilish kerak.
Bugungi kundagi global muammolarning ko‘lami va keskinligi dunyoning
barcha mamlakatlari hukumatlari, siyosiy partiyalari, ijtimoiy harakatlarining
birgalikdagi sa’y-harakatlarini, konstruktiv va qat’iy harakatlarini talab qilmoqda.
Uchinchi ming yillik arafasida omon qolish va taraqqiyot yo‘lida barcha
mamlakatlar va xalqlarning ijodiy hamkorligi eng ustuvor vazifaga aylanishi kerak.
Yangi siyosiy tafakkurni shakllantirish, odamlarning turmush tarzi va ongida
inqilob qilish kerak.
Zamonaviy dunyoda global muammolarni hal qilishda ikkita haqiqiy
pozitsiya mavjud. Ulardan birinchisi, yuqori darajada rivojlangan davlatlarning
pozitsiyasidir. U quyidagi nuqtalarga to'g'ri keladi:
a) global muammolarni hal qilish rivojlangan mamlakatlar manfaatlarini
buzmaydigan va bundan maksimal foyda olishga yordam beradigan shakllarda
amalga oshirilishi kerak;
b) resurslar bilan ta'minlash muammolarini hal qilish boshqa mamlakatlarning
xom ashyo va energiya tashuvchilari zahiralari hisobidan amalga oshirilishi va shu
bilan rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti uchun qishloq xo'jaligi xom ashyo
komplekslarining qo'shimchalari sifatida ularning bir tomonlama rivojlanishini
qo'llab-quvvatlashi kerak;
v) rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat muammosini hal qilish ularning
siyosiy tuzilmalariga bosim o'tkazish imkonini beradigan hajm va shakllarda
muayyan yordamga asoslanishi kerak;
d) ekologik muammolarni butun insoniyat, shu jumladan, rivojlanmagan
mamlakatlar ham hal qilishi kerak.
Ikkinchi pozitsiya insoniyatning texnik va intellektual imkoniyatlarini hayotni
ta'minlash muammolarini hal qilish yo'nalishini ta'minlaydigan yangi siyosiy
32

tafakkur voqeliklariga asoslanadi. Barcha xalqlarning manfaatlarini, ularning
xohish va irodasini adolatli va insonparvarlik asosida inobatga olish, ehtiyojlari
hozirgi va kelajak avlodlar - bu sayyoramizdagi barcha xalqlar rahbarlik qilishi
kerak bo'lgan mezondir. Yer tabiatining birligi uning resurslaridan oqilona
foydalanishga, ekologik halokatni istisno qilishga universal yondashuvni taqozo
etadi. Ushbu maqsadga erishishning asosiy sharti qurollanish poygasiga barham
berish, fuqarolik ishlab chiqarishidagi harbiy xarajatlarning yo'nalishi, sayyoraviy
miqyosda tabiiy muhitni yaxshilash.
Yana bir shart – har tomonlama hamkorlik qilish, o‘zaro manfaatlarni hisobga
olish, ilm-fanni rivojlantirish va uni barcha xalqlar yutuqlari bilan boyitishdir.
Bugun butun insoniyat o‘z davlatlarining siyosatini, hayot amaliyotini qayta ko‘rib
chiqishi, resurs imkoniyatlarini yuqori baholashi kerak. Hammamiz hozir
yashayapmiz sayyoramizda "inson - jamiyat - tabiat" tizimidagi o'z rolini va
hayotni keyingi ta'minlash istiqbollarini qayta ko'rib chiqishga majburdirlar. Bu
turli darajadagi xalqaro hamkorlikni kengaytirish orqali mumkin.
Global muammolarni hal qilishda xalqaro tashkilotlarga, birinchi navbatda
Birlashgan Millatlar Tashkilotiga (BMT) alohida o'rin tutadi.
XULOSA
Insonlarning yagona yashash makoni bo`lgan Yer sharining ekologik
xavfsizligini ta’minlash biron bir davlat, tashkilot yoki uyushmalarning sayl-
harakatlaridan boshlanadigan, lekin butun dunyo hamjamiyatining birgalikdagi
izchil ekologik siyosatni olib borishiga iqtisodiy va huquqiy mexanizmni ishlab
chiqishiga, ijtimoiy va madaniy muhitni yarata olishiga bog`liq bo`lgan masalalar
toifasiga kiradigan dolzarb muammodir.
Hozirgi kunda O`zbеkiston Rеspublikasi xalqaro huquqning tеng huquqli
sub’еkti sifatida mamlakat ekologik xavfsizligi va barqaror rivojlanishini
33

ta’minlash maqsadida atrof muhit va aholi salomatligini muhofaza qilishga, tabiiy
rеsurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik
siyosatni izchil amalga oshirib kеlmoqda.Shunday qilib, hozirgi bosqichdagi
ekologik munosabatlarda umumiy ishlab chiqarishda yangilanishlar (masalan,
enеrgiya va rеsurs tеjovchi tеxnologiyalarni qo`llash) hisobiga ekologik vaziyatni
tubdan yaxshilash, jamiyatni yanada dеmokratlashtirish, iqtisodiy-ekologik sohaga
yoshlarni jalb qilish, shuningdеk, ekologik ta’limni rivojlantirish va
takomillashtirish asosiy vazifa qilib bеlgilash lozim.Tabiatni muhofaza qilishga
qaratilgan qonunchilik tizimini yanada rivojlantirish borasidagi ishlarni izchil
davom ettirish lozim. Bu o`rinda asosiy e’tiborni tabiiy-rеsurs va tabiatni asrash
bo`yicha normalar o`rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etishga, atrof muhitni
muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasida fuqarolar hamda xo`jalik
yurituvchi sub’еkt va davlat manfaatlari o`rtasidagi kеlishmovchiliklarni sud orqali
hal etish mеxanizmlarini kuchaytirishga, tabiatni muhofaza qilishga oid
qonunchilikni O`zbеkiston Rеspublikasining xalqaro shartnomalar bo`yicha
majburiyatlari doirasida uyg`unlashtirishni ta’minlashga qaratish kеrak.
Xulosa qilib aytganda atrof-muhit muhofazasi va ekalogik vaziyatni
yaxshilash barcha davlatlar, xalqaro hamjamiyatlar, nohukumat uyushmalar bilan
hamkorlikni kеng yo`lga qo`yish orqaligina barqaror iqtisodiy rivojlanish, tabiiy
rеsurslardan samarali foydalanish, ekalogik tеnglikni bartaraf etish va atrof-
muhitni muhofaza qilish imkoniyatiga ega bo`lamiz
Qonun bilan O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik
to’g’risidagi kodeksiga va «Chiqindilar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi
qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish nazarda tutilmoqda.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to’g’risidagi
kodeksiga suvlarning davlat hisobini yuritish qoidalarini buzganlik, suv xo’jaligi
inshootlari va qurilmalarini shikastlantirganlik, ulardan foydalanish qoidalarini
buzganlik, muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning rejimini buzganlik,
34

shuningdek sanoat, ro’zg’or chiqindilari va boshqa chiqindilarni tashish,
joylashtirish, utilizatsiya qilish, qayta ishlash, ko’mibtashlash chog’ida tabiatni
muhofaza qilish talablarini buzganlik uchun choralar kuchaytirilishini nazarda
tutuvchi qo’shimchalar kiritilmoqda.
«Chiqindilar to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonuniga chiqindilar
bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish sohasida hisobga olish va nazorat qilish,
chiqindilarni ko’mib tashlash va utilizatsiya qilish joylarining davlat kadastrini
yuritish, chiqindilarni transchegaraviy tashish kabi faoliyat turlari hisobiga
«chiqindilar bilan bog’liq ishlarni amalga oshirish» tushunchasi mazmuni
kengaymoqda. Shuningdek, sanoat chiqindilarini va maishiy chiqindilarni maxsus
texnik moslamalarsiz zararsizlantirish taqiqlanmoqda.
TAKLIFLAR
1. Aholi o`rtasida ekologik madaniyatni shakllantirish, sog`lom turmush
tarzini targ`ib qilish ;
2.Sanitariya, gigiyena va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan
hamkorlikdagi pilot loyihalarni amalga oshirish lozim;
3.Aholining, ijtimoiy, ekologik, tibbiy, sanitariya va gigiyena sohasi
sharoitlarini yaxshilash hamda ichimliklar suvi tanqis bo`lgan xududlarda
yashovchi aholini toza ichimlik suvi bilan ta`minlash” Dasturini izchillik bilan
amalga oshirsh;
4.Aholi ekologik xavfsizligini ta`minlash bo`yicha Aholi va ijtimoiy
ob`ektlarga xayriya yordamlarini ko`rsatilisini yo`lga qo`yish lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Alchinov V.M. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning siyosiy muammolari:
universitetlar uchun darslik / M .: Sharq - G'arb, 2022. - 192s.
2. Bazylev N.I.Iqtisodiy nazariya: universitetlar uchun darslik / N.I.Bazylev,
M.A.Bazyleva. - M .: Ta'lim, 2021. - 704 b.
35

3. Binshtok F.I. Zamonaviy iqtisodiy nazariya oynasida ijtimoiy adolat
muammolari: universitetlar uchun darslik / Binshtok F.I., Ermakova L.I.,
Konovalov N.N. – M.: URSS tahririyati, 2020. – 192p.
4. Bogolyubov N.N. Inson va jamiyat: universitetlar uchun darslik / N. N.
Bogolyubov, A. Yu. Lazenbnikov. - M .: Ta'lim, 2021. - 318s.
5. Iqtisodiyot nazariyasi kursi: universitetlar uchun darslik / tahrir.
M.N.Chepurina, E.A.Kiseleva - ASA, 2022. - 475 b.
6. Lomakin V.K. Jahon iqtisodiyoti: universitetlar uchun darslik / 3-nashr,
stereotip. - M.: BIRLIK-DANA, 2020. - 672 b.
7. Maksakovskiy V.P. Dunyoning geografik rasmi: universitetlar uchun
qo'llanma / V. P. Maksakovskiy- M.: Bustard, 2007. - 480 b.
8. Mamedov O.Yu. Zamonaviy iqtisodiyot: universitetlar uchun darslik / -
Rostov-na-Donu .: Feniks, 2022. - 224p.
9. Jahon iqtisodiyoti: darslik. universitetlar uchun qo'llanma / L. A.
Tuxvatulina. - - Sankt-Peterburg: Tomsk, 2023. - 343 p.
10. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: universitetlar uchun
darslik / ed. A. S. Bulatova, N. N. Liventseva. – M.: Magistr, 2020. – 656 b.
11. Osipova Yu.M. XXI asrda iqtisodiy nazariya - islohotlardan keyingi
iqtisodiyot muammolari: universitetlar uchun darslik / Osipova Yu.M., Sizova
V.S., Zotova E.S. - M.: Iqtisodchi, 2023. - 384 b.
12. Sazhina M.A. Iqtisodiyot nazariyasi: universitetlar uchun darslik / M.A.
Sajina, G. G. Chibrikov. - 2-nashr, qayta ko'rib chiqilgan. va qo'shimcha - M .:
Norma, 2022. - 672 b.
13. Sirotkin V.B. Iqtisodiy rivojlanishning zamonaviy tendentsiyalari va
muammolari: universitetlar uchun darslik / M.: Oliy maktab, 2022. - 384b.
36

14. Sergeev P.V. Jahon iqtisodiyoti: universitetlar uchun darslik / M.:
INFRA-M, 2023.- 485s.
15. Spiridonov I.A. Jahon iqtisodiyoti: darslik. universitetlar uchun
qo'llanma / - M .: INFRA-M, 2022. - 256 b.
37

35

Купить