Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari - Экономика - Курсовые работы

Всего документов: 644
Число пользователей: 285

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	128.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Август 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari

1ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС
ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ
“ СИРТҚИ БЎЛИМИ ”
“Mолия Кредит” кафедраси
КУРС ИШИ
МАВЗУ: Глобаллашув жараёнида молиявий инқирозларнинг валюта-
кредит бозорига тасири ва унинг баркарорлигини мустахкамлаш
йуллари
ТОШКЕНТ Кафедра томонидан рўйхатга олинган
тартиб рақами№ _____
“____”__________ 20 22й . _______
imzo Бажарди : М М-60-2 гуруҳ
Талабаси : . Хайруллаев.Ш
Илмий рахбари : Хайдаров А
Курс иши ҳимояга тавсия қилинди
( қилинмади )
сана “_____”_______________20 22й .
Раҳбар имзоси :_________ Курс иши баҳоси :________ балл
Комиссия аъзолари
____________________
__________
____________________
__________
____________________

2Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-
kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini
mustahkamlash yo’llari
REJA:
Kirish.
1. Globallashuv jarayoning asosiy manbalari omillari va
rivojlanish bosqichlari.
2. Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri.
3. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish omillari
va konsepsiyalari.
4. Moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

3 KIRISH
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amalga oshirish, milliy
iqtisodiyotni y angi davr darajasiga ko'tarish, eksportga yo'naltirilgan ishlab
chiqarish tarmoqlarini vujudga
keltirish va jahon iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya
munosabatlarini barqaror rivojlantirishni taqozo etadi.
Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni
modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish,
iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-texnologiyalarni joriy qilish va shu
asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon bozorlaridan mustahkam o’rin egallash,
mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirish kabi
vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur masalalarni ijobiy hal
qilishda mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki muhim o’rin
tutadi.
«Xalqaro moliya munosabatlari» fani ixtisoslik fanlaridan biri bo’lib, iqtisodiy
yo'nalishlar bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo’ljallangan. Mazkur darslik
oliy ta’limning bakalavriat bosqichida o’qitiladigan «Xalqaro moliya
munosabatlari» fani hamda magistratura bosqichida o’qitiladigan «Xalqaro
moliya» fanining o’quv dasturlariga muvofiq tarzda yozilgan. Darslikdan
amaliyotchi-mutaxassislar, ilmiy izlanuvchilar va mazkur sohaga qiziquvchilar
foydalanishlari mumkin.
Darslikning asosiy maqsadi moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya
munosabatlarida yuzaga keladigan jarayonlarni o’rganish hamda xalqaro moliya
munosabatlarini rivojlantirish
istiqbollari yuzasidan talabalarda tegishli nazariy fikr va taassurotlarni hosil qilish,
amaliy ko'nikma va bilimlarni shakllantirishdan iboratdir.
Ushbu darslikda xalqaro moliya va uning jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi
o’rni, jahon iqtisodiyotining globallashuvi va jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,
xalqaro moliya tashkilotlarining xalqaro moliya munosabatlari taraqqiyotidagi
o’rni, xalqaro valuta operatsiyalari, jahon valuta tizimi va uning rivojlanish
bosqichlari, xalqaro moliya munosabatlarida valuta risklarini boshqarish, xalqaro
korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari,
xalqaro moliya munosabatlarida to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya bozori
va uning rivojlanish xususiyatlari, yevrobozorlarning yuzaga kelishi va ulardagi
operatsiyalar, xalqaro kredit va investitsiya munosabatlarining rivojlanishi,
moliyaviy derivativlar bozori, O’zbekistonning xalqaro moliya munosabatlariga
integratsiyalashuvi kabi masalalar bayon qilingan. Xalqaro moliya – xalqaro
moliyaviy resurslar majmuini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha
hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari muayyan maqsadlarni amalga oshirish
uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash va
ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro
moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro kredit
munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari,

4xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to’lov
balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi
munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv jarayoni – jahon savdosining o’sishi,
ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini
rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro xarakati xalqaro moliyaning
rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur holat jahon moliya
bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga,
davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning
boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi.
Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va
rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya
bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion
faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib
quyidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va
xalqaro rasmiy karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida
mamlakatlarning moliya tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi.
Xalqaro moliya o’zida ob’ektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy munosabatlarni
ifodalaydi. Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo’lib mamlakatlar o’rtasida amalga
oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar, jumladan, pul oqimlari – import qilingan
mahsulot va xizmatlarning to’lovlari hamda mahsulot va xizmatlar eksportidan
kelgan valyuta tushumlari, ushbu oqimlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini
ifodalashi mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli bo’ladi

61 . Globallashuv jarayoning asosiy manbalari omillari va rivojlanish
bosqichlari.
Globallashuv tushunchasi yagona xalqaro iqtisodiy, huquqiy va madaniy-
axborot makonini shakllanishini anglatadi. Globallashuv jarayoni iqtisodiy
doiradan chiqqan holda jamiyat xayotining barcha asosiy sohalariga sezilarli
darajada ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayon XX oxiri XXI asr boshida jahon
iqtisodiyotida alohida rol o’ynab, xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning
yangi tizimini shakllanishiga kuchli turki berdi.
Birinchidan, globallashuv mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy masofani
qisqartiruvchi aloqa vositalari va transport sohasida ilmiy-texnik taraqqiyotni
jadallashuvini, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvini hamda dunyo
rivojlanishining ob’ektiv omillarini yuzaga keltiradi. Bu holat, dunyoning istalgan
nuqtasidan zarur axborotni xoxlagan vaqtda olish va tezda qaror qabul qilishga
imkon beradi, telekommunikatsiyaning zamonaviy tizimlari kapitalni xalqaro
investitsiyalashni amalga oshirishni engillashtiradi. Dunyoning axborot
integratsiyalashuvi sharoitlarida xo’jalik yuritishning xorijiy tajribasini
o’zlashtirish va texnologiyalarni o’tkazish birmuncha tezlashadi.
Globallashuvning ikkinchi manbasi – protektsionizm siyosatini cheklashga
sabab bo’luvchi va jahon savdosini erkin qiluvchi savdoning liberallashuvi hamda
iqtisodiy liberizatsiyaning boshqa shakllaridir. Buning natijasida turli xil savdo
tariflari jiddiy ravishda pasaydi, tovarlar va xizmatlar savdosidagi boshqa ko’plab
to’siqlar bartaraf etildi. Boshqa liberizatsiya tadbirlari ishlab chiqarishning qolgan
omillari va kapital harakati kuchayishiga olib keldi.
Baynalmilallashuv jarayonining uchinchi manbasi va globallashuvning
asosiy manbalaridan biri transmilliylashuv hodisasi bo’ldi. Ushbu holatda
transmilliy kompaniyalar etakchi kuch sifatida namoyon bo’ladi va ular bir
vaqtning o’zida baynalmilallashuv jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi.
Globallashuv jarayoni barcha mamlakatlar iqtisodiyotida kuzatilmoqda.
Ushbu jarayon mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, ishchi
kuchlaridan foydalanish, investitsiya va texnologiyalarni bir mamlakatdan
boshqalariga tarqalishiga ta’sir ko’rsatmoqda. Bularning barchasi pirovardida
ishlab chiqarishning samaradorligi, mehnat unumdorligi va raqobatbardoshlikning
oshishida namoyon bo’ladi. Aynan globallashuv jarayoni xalqaro raqobatlashuvni
kuchayishiga olib keldi.
Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar, oldingi ishlab chiqarishga
ixtisoslashgan TMKlardan farqli ravishda, asosan axborot va moliyaviy bozorlarda
faoliyat ko’rsatmoqda. Mazkur bozorlarning global miqyosda birlashuvi sodir
bo’lmoqda va natijada yagona jahon moliyaviy-axborot makoni shakllanmoqda.
Bunga muvofiq tarzda TMKlarning va ular bilan chambarchas aloqador bo’lgan
milliy iqtisodiy tuzilmalar hamda tashkilotlarning roli oshib bormoqda.
Hozirgi paytda yangi texnologiyalarning 80% TMKlar tomonidan
yaratilmoqda, ayrim holatlarda ularning daromadlari ayrim yirik mamlakatlarning
yalpi milliy daromadidan oshib ketmoqda. Aytish joizki, dunyoning 100ta yirik

7iqtisodiyoti ro’yhatida 51ta o’rinni TMKlar egallagan. Ular faoliyatining muhim
qismi gipertexnologiyalarni (yoki metatexnologiyalar) ishlab chiqish bilan bog’liq.
Bular jumlasiga, yangi kompyuterlar avlodi, kompyuter dasturlari, ishlab
chiqarishda foydalaniladigan texnologiyalarni va boshqalarni kiritish mumkin.
Globallashuv jarayonining yana bir muhim jihati texnologik innovatsiyalar
rivojlanishiga tegishli bo’lib, yangi texnologiyalar globallashuvni harakatga
keltiruvchi kuch bo’lishi bilan birgalikda xalqaro raqobatlashuvni kuchaytirgan
holda uning rivojlanishini va mamlakatlar o’rtasida tarqalishini rag’batlantiradi.
Globallashuvning to’rtinchi manbasi sifatida erkin savdo tizimini va bozor
iqtisodiyotini baholashda global hamfikrlikka erishishni keltirish mumkin.
Aytish joizki, jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir muhim
xususiyati, XX asrning oxirgi yillarida moliya bozorlarining jadal rivojlanishida
namoyon bo’ldi. Moliya bozorlarining (valyuta, fond, kredit va boshq.) yangi roli
keyingi yillarda jahon iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o’zgartirdi. Bir necha o’n
yillar ilgari moliya bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real sektori
faoliyatini ta’minlashdan iborat edi. Hozirgi davrda esa, jahon moliya bozoridagi
o’zgarishlar butun dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning muhim
omili sifatida namoyon bo’lmoqda.
Moliyaviy globallashuv jarayoni ayniqsa jahon iqtisodiyotining uchta asosiy
markazlarida kuchaygan bo’lib, ularga AQSh, G’arbiy Evropa va Yaponiya kiradi.
Moliyaviy spekulyatsiya operatsiyalari ham aynan mazkur uchtalik chegaralaridan
tashqi dunyoga tarqaladi. Valyuta bozorining global aylanmasi bir kun davomida
0,9-1,1 trln. AQSh dollariga etadi.
Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlari
Bosqichlar
Bosqichlarning xususiyatlari
I -bosqich.
1870-1920
yillar Xom-ashyo manbalarining egallanishi.
Tabiiy resurslarning kapital va to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni
eksport qiluvchi mamlakatlar nazorati ostidagi hududlarda
ishlatilishi.
II -bosqich.
1920-1970
yillar Yangi bozorlarning vujudga kelishi va egallanishi.
Xorijiy investitsiyalarni tayyor mahsulotlar eksportiga
yo’naltirilgan ishlab chiqarishlarga safarbar etilishi.
III-bosqich.
1970 yildan
hozirgi
davrgacha Sanoati rivojlangan mamlakatlarda tabiiy resurslarga egalik
qilishdan tashqari quyidagi maqsadlarning yuzaga kelishi:
– investitsiyalar tarkibini samarali taqsimlash;
– global yoki hududiy iqtisodiy integratsiya afzalliklaridan
foydalanish;
– qo’shimcha texnologik, tashkiliy yoki bozor
imkoniyatlariga ega bo’lish;
– global raqobatbardoshlikni oshirish va mustahkamlash.
Globallashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy omillar sifatida quyidagilarni
ajratib ko’rsatish mumkin:

81. Ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik omillar:
– ishlab chiqarish ko’lamining keskin kuchayishi;
– ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga – yuqori, ilmiy sig’imli
texnologiyalarga o’tish;
– mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari harakatidagi to’siqlarga
barham berilishi;
– mahsulotlar va xizmatlarni tezlik bilan tarqatishni ta’minlovchi transport
va aloqaning sifatli tizimi yaratiladi;
– ilmiy va intelektual bilimlarni almashishning samarali tizimi vujudga
keladi.
2. Tashkiliy omillar;
– ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishning xalqaro shakli
sifatida transmilliy korporatsiyalarning yuzaga kelishi;
– nohukumat tashkilotlarining ko’p millatli yoki jahon darajasiga chiqishi;
– ko’p millatli kompaniyalar va boshqa tashkilotlarning global
iqtisodiyotda asosiy rol o’ynovchi xususiy yoki davlat tashkiloti sifatida o’zgarishi.
3. Iqtisodiy omillar:
– kapital bozori, mahsulotlar va xizmatlar savdosining erkinlashuvi hamda
jahon savdosini erkinlashtiruvchi va protektsionizm siyosatini cheklovchi iqtisodiy
erkinlashuvning boshqa shakllarini keng joriy etilishi;
– kapital to’planishi va markazlashuvining kuchayishi, hosila moliyaviy
instrumentlar bilan bog’liq operatsiyalarning oshishi, valyutaviy bitimlarni amalga
oshirish vaqtining keskin qisqarishi;
– xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatning
yagona mezonlarini joriy etilishi va boshqa iqtisodiy siyosatga oid talablarning bir
xillashtirilishi;
– standartlashtirish tendentsiyasining kuchaytirilishi. Barcha mamlakatlar
tomonidan texnologiya, ekologiya va moliyaviy tashkilotlar faoliyatida,
shuningdek, buxgalteriya va statistik hisobotlar tizimida yagona standartlardan
foydalanishning keng joriy etilishi.
4. Axborot omillari:
– moliyaviy, iqtisodiy ilmiy-texnik hamda ishlab chiqarishga oid
ma’lumotlarni almashinish tizimining tubdan o’zgarishi. Ma’lumotlarni taqdim
etish, qabul qilish va qayta ishlashning mutlaqo yangi tizimlarining yuzaga kelishi
va rivojlanishi nou-xau va professional xizmatlarni o’z ichiga olgan moliyaviy va
mahsulot bozorlarini birlashtiruvchi global tarmoqni yaratishga yordam berdi.
– bitta markaz orqali turli mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarishlarni
boshqarishga imkon beruvchi tizimning shakllanishi;
– mahsulotlarni realizatsiya qilishning yangi shakllari vujudga kelishi.
Yuqoridagi qayd etilgan omillar ta’siri natijasida globallashuv jarayoni
kuchaygan holda jahon iqtisodiyotining barcha soha va bo’g’inlarini egallab
boradi.
– Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatish
mumkin:

9— moliyaviy markazlashuvning kuchayishi;
— iqtisodiyotda axborotlar ahamiyatining oshishi. Shuningdek, axborot
almashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi;
— global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi;
— transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi;
— iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va rivojlanishi.
Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari bo’yicha
keng rivojlanmoqda:
— tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk obyektlarining
– xalqaro savdosi;
— ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati;
— xalqaro moliya-kredit va valuta operatsiyalari;
— ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar
sohasidagi hamkorlik.
– Iqtisodchi olimlar fikriga ko’ra jahon iqtisodiyotida globallashuv
jarayoni quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi:
— mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi;
— xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyotining
ochiqligini ta'minlaydi;
— istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini
ta’minlaydi;
— moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni
universallashtiradi;
— bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltiradi, ya’ni
unifikatsiya qiladi;
— kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to’lov-hisob
tizimiga qo’yilgan talablarni standartlashtiradi.
XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotida yangi termin globallashuv
degan tushuncha paydo bo’lgan edi. Ushbu jarayon hozirgi kunda ko’pgina

10mamlakatlarning iqtisodchi olimlari tomonidan alohida ilmiy muammo sifatida
tadqiq etilmoqda.
Globallashuv jarayoning rivojlanishi natijasida butun dunyo yagona global
tizimga aylanishi sodir bo’ladi. Globallashuv jarayoni 1990 yillardan juda dolzarb
masalaga aylandi, biroq mazkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda
1960-1970 yillardan boshlab jiddiy muhokama qilina boshlagan edi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – bu, dunyo maydonini yagona
hududga aylanishini anglatadi va bunda tovar va xizmatlar, kapital, axborotlar
oqimining erkin harakati yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur jarayon natijasida
zamonaviy institutlar rivojlanishini rag’batlantiruvchi g’oyalarning tarqalishi va
ularni tashuvchilarning erkin harakatlanishiga imkon yaratiladi.
Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim
tendentsiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y
berayotgan boshqa tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar
iqtisodiyotida ham kuzatilmokda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyat
qismi transmilliylashish, integratsiyalashish va industriallashish jarayonlarnga kam
jalb etilgan. Shu bilan bir vaqtda ushbu mamlakatlar jaxon tovarlar, xizmatlar,
kapital (asosan iqtisodiy yordam ko’rinishida), ishchi kuchi (eksporterlar sifatida)
va texnologiyalar bozorining faol ishtirokchilari sanaladi.
Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – jahon iqtisodiyotining o’zaro bog’liq
bo’lgan turli ishlab chiqarish soha va jarayonlarining kuchayib borishi, jahon
xo’jaligida tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va texnologiyalar bozorini
asta-sekinlik bilan yagona bozorga aylanishini bildiradi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni unga teskari jarayon iqtisodiy
faoliyatning hududiy integratsiyalashuv jarayoni bilan birga kechmoqda. Ushbu
jarayon cheklangan miqyosda, tovarlar va ishlab chiqarish omillarining erkin
harakatiga asoslangan mamlakatlar guruhini qamrab oladi.
Hududiy integratsiyalashuv, bir tomondan, turli mamlakatlarning iqtisodiy
jihatdan birlashish jarayonini rag’batlantirsa, ikkinchi tomondan, alohida iqtisodiy
guruhlar o’rtasida qarama-qarshilik va raqobatni kuchaytirish orqali jahon
iqtisodiyotining globallashuv jarayonini sekinlashtiradi.
Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatish
mumkin:
– moliyaviy markazlashuvning kuchayishi;
– iqtisodiyotda axborotlar ahamiyatining oshishi. Shuningdek, axborot
almashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi;
– global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi;
– transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi;
– iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va rivojlanishi.

11 Jahon
iqtisodiyoti
globallashuvi Global
infratuzilmaning
shakllanishi
Xalqaro savdoning
rivojlanishi
Xalqaro moliya
bozorlaridagi
operatsiyalarning
ortishi Ishlab chiqarishning
baynalminallashuvi
Xalqaro kapital
harakatining
kuchayishi Xalqaro ishchi kuchi
migratsiyasining
oshishi
Jahon iqtisodiyoti globallashuvi.
Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari
bo’yicha keng rivojlanmoqda:
– tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk ob’ektlarining xalqaro savdosi;
– ishlab chiqarish omillarning xalqaro harakati;
– xalqaro moliya-kredit va valyuta operatsiyalari;
– ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar sohasidagi
hamkorlik.
Iqtisodchi olimlar fikriga ko’ra jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni
quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi:
– mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi;
– xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyotini
ochiqligini ta’minlaydi;
– istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini
ta’minlaydi;
– moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni
universallashtiradi;
– bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltiradi, ya’ni
unifikatsiya qiladi;
– kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to’lov-
hisob tizimiga qo’yilgan talablarni standartlashtiradi.

122. . Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri.
Jahon iqtisodiyotida zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati
rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar
beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi
iqtisodiy past rivojlangan mavqeini salbiy o’zgarishiga sabab bo’lib, ularni
globallashuv jarayonini sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirishi mumkin.
Demak, globallashuv jarayonining alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga ijobiy
ta’sirinining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga
bog’liqdir.
Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko’rsatkichlar
yordamida ifodalash mumkin:
– xalqaro tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmi hamda uning o’sish
sur’atlari;
– to’g’ridan-to’g’ri xorijiy i nvestitsiyalar hajmi va dinamikasi;
– kapitalning xalqaro markazlashuvi hajmi va dinamikasi;
– yirik, murakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy
moliyalashtirish) hajmi va dinamikasini mazkur loyihalarning umumiy
ko’rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi)nisbati;
– tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi hajmi va dinamikasini yalpi
milliy mahsulotga nisbati;
– patentlar, litsenziyalar, nou-xau bil an bog’liq xalqaro operatsiyalar
miqyosi;
– bank va boshqa kredit muassasalarining xalqaro operatsiyalar hajmi va
dinamikasini ularning umumiy faoliyati hajmi va dinamikasi hajmiga nisbati;
– xalkaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi;
– valyuta bozorlari hajmi va dinamikasi.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion
birlashmalarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya
munosabatlaridagi to’siqlarni bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil
etish asosida yuzaga keladi.
Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy,
huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi.
Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida
xo’jalik yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan
davlatlararo muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki
bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik
transmilliy korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan
transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonining sub’ekti bo’lib, uni harakatga
keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi.
Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish
mumkin:

13– globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi.
Bozorlarning kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy
darajada balki, jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag’batlantiruvchi
xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi.
– ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarni
pasayishi va xarajatlarni qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga olib
kelishi mumkin.
– globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri – erkin savdodan keladigan
yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi;
– xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini
amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi;
– globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki
raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo’shiladi va natijada
narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi;
– globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik,
texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga tadbiq
etish imkoniyatini beradi Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga
uzluksiz tatbiq etilishiga imkon yaratiladi.
Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar
sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:
– globallashuv afzalliklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari
o’rtasida bir xil taqsimlanmasligi;
– milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi;
– ayrim mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil
hukumatdan boshqalarga, jumladan kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy
korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi;
– jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli
global beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning
yuzaga kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki
inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi;
– globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va
notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo’jalik majmualarining global
bozor sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan
ishlab chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq;
– globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini
sezilarli darjada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir
ko’rsatishining an’anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi;
– globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning
ommaviy tarqalishiga olib keladi. TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va
globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning
atrof-muhitni ifloslantiruvchi ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen
mahsulotlarni yaratish kabi jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga
olib keladi.
Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan
tashqari yana ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan:

14– rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining
kuchayishi;
– ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya
xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi);
– aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi;
– moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi
bog’liqlikning kuchayishi;
– TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga
to’sqinlik qilinishi;
– kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining
o’sishi va boshq.
Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashmalarning
iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya munosabatlaridagi to’siqlarni
bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi.
Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo'jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy,
axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi.
Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida xo’jalik
yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo
muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi.
Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan
tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik transmilliy
korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan transmilliy
korporatsiyalar globallashuv jarayonining subyekti bo’lib, uni harakatga
keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi.
Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin:
globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi. Bozorlarning
kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy darajada
balki, jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag'batlantiruvchi xalqaro
mehnat taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi;
ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarning
pasayishi va xarajatlarning qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga
olib kelishi mumkin; globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri — erkin
savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi; xorijiy
davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga tatbiq etish
natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi; globallashuv jarayonida xalqaro
raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchii
raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli
mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi;
Globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiytexnik, texnologik va
nisbatan kam xarajat talab qiiadigan yangiliklarni amaliyotga tatbiq etish
imkoniyatini beradi. Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga
uzluksiz tatbiq etilishiga imkon yaratiladi.
Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar
sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: globallashuv afzalliklarining milliy
iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari o'rtasida bir xil taqsimlanmasligi;

15 milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi; ayrim mamlakatlarda milliy
iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil hukumatdan boshqalarga, jumladan
kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi;
jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global
beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning
yuzaga kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki
inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi;
Globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va
notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo'jalik majmualarining global bozor
sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan ishlab
chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq.
Globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini sezilarli
darajada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir
ko’rsatishining an'anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi; globallashuv ishlab
chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning ommaviy tarqalishiga olib keladi.
TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda
olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-muhitni ifloslantiruvchi
ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen mahsulotlarni yaratish kabi
jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga olib keladi.
Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari
yana ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin.
Jumladan: rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining
kuchayishi;
— ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya xatari
(jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi);
— aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi;
— moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi
bog’liqlikning kuchayishi;
— TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga
to’sqinlik qilinishi;
— kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o’sishi va
boshqalar.
Yuqoridagi malumotlar asosida ta’kidlash mumkinki, globallashuv bu obyektiv,
murakkab va ziddiyatli jarayon bo'lib,uning asosini jahon iqtisodiyotining
integratsiyalashuv, transmilliylashuv va baynalminallashuv jarayonlari tashkil
etadi.

163. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish omillari
va konsepsiyalari.
Hozirgi kunda xalqaro moliya bozoridagi inqirozlarning yuzaga kelishi va
ularni bartaraf etish borasida bir qator konsepsiyalar shakllantirilgan.
Moliyaviy «ko’pik»lar konsepsiyasi. Odatda «ko’pik» haqida so’z borganda,
ma'lum aktivning bozor bahosi uning fundamental bahosidan keskin oshib ketishi
tushuniladi. Aktivning fundamental bahosi esa, mazkur aktiv keltiradigan barcha
daromadlarning joriy bahosi hisoblanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy «ko’pik»lar nazariyasida bozorning
«ko’rinmas qo’l» orqali o’zini-o’zi boshqarishi va psixologik omillar orqali
inqirozning kelib chiqishiga alohida e'tibor beriladi. Moliya sohasida
investorlarning asoslanmagan foydani kutishlari «ko’pik»larning shakllanishiga
olib keladi va bu, o’z navbatida, ushbu sohani inqirozga tayyorlovchi mexanizm
bo’lib xizmat qiladi.
Kapitalning haqiqatda oshishi foyda hisobidan bo’ladi, bu esa aksiyalarning
bozordagi jozibadorligini oshiradi. Bozor ishtirokchilari narxlar ko’tarilishiga
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradilar, natijada kapital yanada ko’payadi, bu
jarayon qayta-qayta takrorlanaveradi va pirovardida moliyaviy «ko’pik»lar
vujudga keladi.
Moliyaviy «ko’pik»larni to'laligicha aniqlash uchun zamonaviy qimmatli
qog’ozlar bozoridagi talab va taklifga ta’sir etuvchi barcha omillar inobatga
olinishi kerak. «Ta’minlanmagan dollarlar» konsepsiyasi. Bu konsepsiyaning
mohiyati AQSHning jahonda yirik qarzdor mamlakatga aylanishi bilan bog’liq.
Ayni paytda, bunga dunyo mamlakatlarining to’lovbalansidagi nomuvofiqliklar,
eksport tovarlari raqobatbardoshligini saqlab turish uchun xorijiy valuta
zaxiralarini jamg’arish choralari ham sabab bo’lgan. Ushbu zaxiralar, o’z
navbatida, AQSH g’aznachilik obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlariga
investitsiya qilindi. Konsepsiyaga muvofiq, o’zida AQSH dollaridagi aktivlarni
yirik hajmda saqlovchi mamlakatlar ma’lum bir sabablarga ko’ra ularni olishni
to’xtatishi yoki o’zlaridan soqit qilishlari oqibatida xalqaro moliya tizimida keng
ko’lamli inqiroz avj olishi mumkin. XX asrning 70-yillariga kelib Bretton-Vuds
valuta tizimi bekor qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga
o’zlarining oltin asosidan va ta'minotidan uzilib qoldi. Monetaristik g'oyalar
(M.Fridmen va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizimi moliya muassasalariga
pulni bosish dastgohidan maksimal darajada foydalanish, valuta derivativlari,
elektron pullarni tashkil qilish, soxta kapital hisobiga yirik miqdordagi
ta’minlanmagan dollarlarni va AQSH g’azna majburiyatlarini jahon moliya
tizimiga kiritish imkonini berdi. Natijada jahon moliya tizimida qog’oz piramidasi,
«moliyaviy ko’pik», ya’ni «ta’minlanmagan dollarlar» shakllandi. O’z-o’zidan
moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori o’rtasidagi muvozanat buzildi, ya’ni
uzilish yuz berdi.
«Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu konsepsiyaning
asosida erkin bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi samarali tartibga sola olmasligi,

17davlat tomonidan tartibga solishning yetarlicha emasligi kabi g’oyalar yotadi.
Binobarin, bu konsepsiyani qo’llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish,
erkin bozor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar.
Ma’lumki, Buyuk Depressiya davrida (1929—1933) bozor iqtisodiyoti
o’zini-o’zi samarali tartibga solishning uddasidan chiqmadi. Dj.Keyns klassik
nazariyaga zid bo’lgan quyidagi ikki holatni asoslashga muvaffaq bo’ldi.
Birinchidan, iqtisodiyot vaqtning istalgan lahzasida raqobatli muvozanatda
bo’lmaydi, ya’ni «ko’rinmas qo’l» o’z ishini bajarmaydi. Ikkinchidan,
iqtisodiyotning qaysi darajada bo’lishini yalpi talab belgilaydi.
Dj.Keyns fikricha, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti iste’molchilar,
investorlar va hukumatning tovarlar va xizmatlar sotib olishga qanchalik tayyor
ekanligi bilan belgilanadi.
Monetarizm namoyandalari inqirozni pul xususiyatiga ega bo’lgan sabablar bilan
tushuntiradilar. Inqirozning monetaristik konsepsiyasi asosida pulning miqdoriylik
nazariyasi yotadi.
Monetarchilar fikricha, mamlakatdagi pul taklifi ustidan davlat nazoratini
ta'minlash baholar barqarorligi va iqtisodiyotning o’sish suriatlarini saqlab
qolishning asosi bo’lib xizmat qiladi.
Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasi. Ko’pchilik iqtisodchilar
iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini inqirozlar yuzaga kelishining
asosiy sababi sifatida ko'rsatadilar.
Darhaqiqat, iqtisodiyot doimo o'zgarib, tebranib turadi. Masalan, yoz juda issiq
kelsa, muzqaymoqqa bo’lgan talab oshadi va uning ishlab chiqarish hajmi
ko’payadi. Biroq bu tebranishni biznes sikli sifatida ko’rib bo’lmaydi. Chunki bu
bir sanoat tarmog’idagi qisqa muddatli o’sish, xolos. Agar odamlar muzqaymoq
uchun ko’p pul sarflasalar, ularning soyabon sotib olishga sarflaydigan pullari
kamayadi. Boshqacha aytganda, muzqaymoq ishlab chiqarish hajmi oshsa,
soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuzatiladi. Baho mexanizmi esa
ularning qaytadan muvozanatlashuvini ta'minlaydi. Biroq, uni qaytadan
muvozanatga kelishi uchun ma'lum muddat kerak bo’ladi.
Moliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi omillar. Spekulyativ kapital moliyaviy
aktivlar narxidagi tebranishlar hisobidan daromad olish uchun paydo bo’lib, u
o’zida yuqori likvidli qisqa muddatli qo’yilma, bozordagi o'rtacha daromadlarga
nisbatan yuqori daromadli, riskliligi yuqori bo’lgan investitsiya kabi xususiyatlarni
mujassamlashtirishi bozordagi jozibadorligini oshirib, ular bilan operatsiyalar
ko’lamining ko’payishiga sabab bo’ladi. Moliya bozoridagi spekulyativ
kapitalning mamlakat ishlab chiqarishini moliyalashtirishga qo’shadigan hissasi
deyarli yo’qligi iqtisodiy tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topgan bo’lib, spekulyativ
kapital moliya bozorining barcha segmentlarida mavjudligi aniqlangan.
Investorlar derivativlar bozoridagi vositalardan riskni kamaytirish, kurslar
o’zgarishidagi riskni sug'urtalash uchun foydalanishadi. Bunday bitimlarda xedjirni
kontragenti sifatida spekulyant riskni o’z zimmasiga oladi. Shuning uchun moliya
bozorida ham xedjirlar, ham spekulyantlar bo’lishi talab etiladi, ularsiz keng

18ko’lamli, likvidli bozor taraqqiy etmaydi. Moliyaviy aktivlar valutaviy, foizli,
kredit, likvidlik, operatsion, qonunlarning o’zgarishi, hisob-kitoblarni tartibga
solinishi va boshqa bir qator risklarni o’zida mujassam etadi.
Bozorning har qanday ishtirokchisi ham bunday risklarni barchasini qabul
qilishga tayyor bo’lmaydi. Ular derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta
guruhlashlari va bartaraf qilishlari mumkin. Derivativlar investorlarning alohida
risklarini butun iqtisodiyotga tarqatdi va natijada butun iqtisodiymoliyaviy tizim
beqarorligi kuchaydi.
Moliyaviy inqiroz •— iqtisodiyotning bir qismi bo'lgan moliya tizimida
spekulyativ yoki sof monetar omillar ta'sirida tanglikning yuzaga kelishini
anglatib, moliya tizimini yangidan isloh qilish zaruratini oshirsa, iqtisodiy inqiroz
butun iqtisodiyotni izdan chiqargani bois uni qayta tiklash, modernizatsiyalashni
taqozo etadi. Bundan ko'rinadiki, iqtisodiy inqiroz moliyaviy inqirozga nisbatan
ko'lami va salbiy ta'siri jihatidan ancha xavflidir.
Zamonaviy iqtisod fanida iqtisodiy sikllarning ko’plab turlari e'tirof etilsa-da,
hanuzgacha yagona tasnifga kelinmagan. Shunday bo’lsa-da, iqtisodiy
adabiyotlarda iqtisodiy sikllarning quyidagi to’rt turi keng tarqalgan:
- Kitchin sikli (tovar zaxiralari sikli, uzunligi 2—4 yil);
- Juglar sikli (biznes sikli, uzunligi 7-12 yil);
- Kuznets sikli (qurilish sikli, uzunligi 16-25 yil);
- Kondratev sikli (uzun sikllar, uzunligi 40-60 yil).
Kitchin sikli korporatsiyalar tovar-moddiy zaxiralarining bozordagi talab va
taklif o’zgarishiga mos ravishda tebranishi natijasida yuzaga kelsa, Juglar sikli
dastavval sanoatdagi asosiy kapital amortizatsiyasi muddatlari bilan belgilanadi.
Kuznets siklining yuzaga kelishida qurilish, tug’ilish va migratsiya, ya’ni
demografik omillar muhim o’rin tutadi.
Kondratev sikli asosida yotuvchi kapitalning jamlanish, markazlashuv,
bo’linish va qadrsizlanish mexanizmi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining muhim
omili hisoblanib, siklning pasayish to’lqinidan ko’tarilish to’lqiniga o'tishi va, o’z
navbatida, yangi siklning ko’tarilish fazasiga o’tishini ta’minlashga xizmat qiladi.
Iqtisodiy siklning asosiy fazalari ko’tarilish, inqiroz, depressiya va jonlanishdan
iborat. Siklik tebranishlarni tadqiqot obyekti sifatida o’rgangan qator iqtisodchi
olimlar sikllarning yuzaga kelishiga sabab bo’luvchi omillar sifatida muvozanat
modellari asosida yotgan omillarni ajratib ko'rsatishadi
Endi moliyaviy inqirozning mohiyati va xususiyatlarini yoritishga harakat
qilamiz. Moliyaviy inqiroz tizimli ravishda moliya bozorlari, moliya sektori
muassasalari, pul muomalasi va kredit, xalqaro moliya, davlat, munitsipal va
korporativ moliyani qamrab oluvchi inqiroz bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy faollik
va aholining turmush tarzi darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uning moliya sektori

19va moliya bozorlarida yuzaga kelishi foiz stavkasining oshishi, bank va nobank
muassasalar to’lov qobiliyatining pasayishi, muammoli aktivlar salmog’ining
ortishi, iqtisodiyot va uy xo’jaliklariga beriladigan kreditlar hajmining qisqarishi,
bankrotlikning zanjirli bog'lanish kasb etishi, qimmatli qog’ozlar baholarining
keng ko’lamli pasayishi, to’lov tizimining tanazzulga uchrashi, noto’lovlar
hajmining ortishi, hosilaviy qimmatli qog’ozlar bozorida yirik hajmdagi
zararlarning yuzaga kelishi, moliya bozori va moliya muassasalari likvidliligining
tushib ketishi, domino effekti orqali esa bank sarosimasining vujudga kelishi
kabi oqibatlarga olib keladi.
Xalqaro moliya sohasida moliyaviy inqirozning yuz berishi milliy valuta
almashuv kursining tartibga solib bo'lmas darajada pasayishi, mamlakatdan
kapitalning keng ko’lamda chiqib ketishi, davlat va tijorat tashkilotlari tashqi qarzi
va ular bo’yicha muddati o’tgan qarzdorlik hajmining ortishi, tizimli riskning
xalqaro bozorlar va boshqa davlatlar moliya bozorlariga ko’chishiga sabab bo’ladi.
Pul muomalasi sohasida moliyaviy inqiroz baholarning keskin tarzda
ko’tarilishi va uning surunkali inflyatsiyaga aylanishi, milliy valutadan qochish va
mamlakat ichkarisida xorijiy rezerv valutalardan foydalanish ko’lamining ortishi
(«dollarlashuv» jarayoni va «dollar fetishizmi»ning ortishi) kabi salbiy oqibatlarga
olib keladi.
Shuningdek, moliyaviy inqiroz davlat moliyasi sohasida mamlakat oltin-valuta
zaxiralari va davlat barqarorlashtirish fondlari mablag’lari hajmining keskin
kamayishi, davlat budjeti defitsitining paydo bo’lishi yoki defltsit hajmining
sezilarli darajada orti soliqlar yig'iluvchanligining pasayishi, davlat ichki qarzining
ortishiga sabab bo’ladi.
Moliya bozorining bir segmentida yuzaga kelgan tizimli risklar (xususiy
holdagi inqiroz) uning boshqa segmentlariga tarqalar ekan, tizimli risk mexanizmi
orqali butun moliya-kredit tizimini tanazzulga boshlaydi.
Xususiy holdagi inqirozlarga quyidagilar taalluqlidir:
1. Qimmatli qog’ozlar bozoridagi inqiroz — qimmatli qog’ozlar
bahosining keskin pasayishi, bozor likvidliligining tushib ketishi, foiz
stavkalarining birdaniga oshishi bilan yuz berib, inqiroz jarayonlarining yanada
chuqurlashib, keng ko’lamdagi moliyaviy inqirozga aylanishiga zamin yaratadi.
Ushbu inqiroz «sovun ko’piklari», qimmatli qog'ozlar bahosining o’sishi
yoki pasayishiga qaratilgan spekulyativ o’yinlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin.
Bunday turdagi inqirozlar, odatda, bazaviy va hosilaviy (derivativlar) moliya
instrumentlari bozorlariga parallel ravishda amalga oshirilgan spekulyativ
hujumlar
natijasida yuzaga keladi;
2. Qarz-majburiyatlar bilan bog’liq inqirozlar — moliyaviy
inqirozlarning dastlabki sabablaridan biri boiib, yirik qarz oluvchilar guruhi,
xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi boisa) yoki yirik tijorat va investitsiya

20banklari olgan qarzlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega
bo’lmay qoladi va ularda defoltga yetaklovchi yirik miqdordagi zararlar
shakllanadi. Yirik xalqaro qarzdorlik inqirozi XX asrning 80-yillarida yuz bergan
boiib, qator rivojlanayotgan davlatlar yuqori daromadli sanoat davlatlaridan jalb
qilgan qarzlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshira olmay qolgan edi;
3. Valuta inqirozlari , moliya bozorining boshqa segmentlarida inqiroz
holatlarining ko’payishini ta’minlab, bir valutaning boshqa valutaga nisbatan
almashuv kursining keskin o’zgarishi xalqaro moliya va ichki iqtisodiyotdagi
iqtisodiy manfaatlar tizimining sezilarli darajada qayta tuzilishiga, to’lov balansi
muammolarining yuzaga kelishiga olib keladi;
Bank inqirozlari, domino effektiga asoslangan bank sektori inqirozlari bo’lib,
qator banklarda muammoli aktivlarning jamlanishi va ular to’lov qobiliyatining
pasayib ketishi bank sarosimasiga, omonatlarning keng ko’lamda bank tizimidan
qaytarib olinishiga, banklararo kreditlar hajmining keskin kamayishiga sabab
bo’ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi zamirida banklar tomonidan
toiovlar hajmining qisqarishiga va, natijada, toiov tizimi hamda moliya bozori
tanazzuliga olib keladi;
4. Likvidlilik inqirozi , likvidlilik riskining ortishi, moliyaviy holatning
yomonlashuvi bilan bog’liq tarzda to’lovlarni amalga oshirish imkoniyatini qisqa
vaqt ichida yo’qolishini anglatib, makroiqtisodiy darajada to’lov tizimidagi tanglik,
uning asosini tashkil etuvchi banklarda likvidlilikning keskin pasayishi, xalq
xo’jaligidagi hisob-kitoblar uzluksizligini ta’minlash uchun iqtisodiyotda pul
mablag’larining sezilarli darajada yetishmasligidir.
Moliyaviy inqiroz, odatda, bozor iqtisodiyoti qaror topayotgan davlatlarda
(emerging markets) quyidagi parametrlar bilan tavsiflanadi:
— aksiyalar bozori kapitallashuvining 20% dan ortiqqa pasayishi;
— obligatsiyalar hajmining bozor qiymati bo’yicha ichki va tashqi
bozorlarda 15% dan ortiqqa qisqarishi;
— bozor foiz stavkasining 20% dan ortiqqa oshishi;
— yillik inflyatsiya sur'atining 20% dan ortiqqa o’sishi;
— xorijga chiqib ketadigan kapital miqdorining 30% dan ortiqqa
ko’payishi;
— milliy valuta almashuv kursining 15% dan ortiqqa pasayishi;
— Markaziy bank oltin-valuta zaxiralarining 20% dan ortiqqa
kamayishi;

21— bank sektori depozit bazasining 10% dan ortiqqa kamayishi;
— ichki kreditlar hajmining 10% dan ortiqqa qisqarishi.
Rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy inqirozning tesur’atlarda
tarqalishining muhim sabablaridan biri shundaki, biror bir rivojlanayotgan
davlatning tanazzulga yuz tutishi zanjirli reaksiya orqali investorlarni mazkur
mamlakatga o’xshagan (risk darajasi aynan bo’lgan) davlatlarning qimmatli
qog’ozlaridan voz kechishga undaydi.
Xalqaro bank likvidliligi muammolarining keskinlashuvi AQSH ipoteka
kreditlari bozoridagi tanglikning butun moliya sektoriga tarqalishiga, so’ngra
iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga
sabab bo’ldi.
Murakkab tuzilmaga ega bo’lgan moliyaviy mahsulotlarning yetarlicha tartibga
solinmasligi natijasida real va moliyaviy sektor o’rtasidagi nomutanosiblik
kuchaydi va bu, o’z navbatida, nafaqat moliyaviy aktivlar bozorida, balki ko'chmas
mulk bozorida ham «ko’pik»larning paydo bo’lishiga zamin yaratdi. 2007-yilning
avgust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi ko’pik «yorilib», barchani
vahimaga soldi. Kapitallarning erkin harakati va moliyaviy globallashuv ipoteka
bozoridagi tanglikning butun moliya bozoriga transformatsiyalanishiga va global
tus olishiga zamin yaratdi. Shuningdek, bank tizimini tartibga solish borasidagi
nuqsonlar ko’zga tashlanib qoldi. Bu holatlar keynscha qarashlarning hali-hanuz
o’z ahamiyatini yo’qotmaganligidan dalolat beradi.
Banklar tomonidan talab qilinadigan foiz stavkalari doimo ham muvozanatli
(tabiiy)2 stavkaga teng bo’lavermaydi. Boshqacha aytganda, banklar qisqa
muddatli davriy oraliqda iqtisodiyotni tabiiy stavkaga nisbatan pastroq foiz
stavkasini so’rash orqali rag’batlantirishlari mumkin. Bu «noto’g’ri» signal
investitsiya va iste’molning oshishiga va, aksincha, jamg'armalarning qisqarishiga
sabab bo’ladi. Albatta, banklar bunday past stavkalarda uzoq vaqt qarz bera
olmaydi, natijada banklarning kreditlash amaliyoti qisqaradi, iqtisodiyotdagi
muvozanat buziladi, hatto ayrim banklar qarzlarning qaytmasligi oqibatida
bankrotlikka yuz tutadi, pirovardida iqtisodiy o'sish ko’rsatkichlarining pasayishi
yuz beradi.
Fikrimizcha, ushbu inqirozning ildizlarini AQSHning yirik miqdordagi joriy
operatsiyalar defitsiti (10 yil mobaynida YalMning 5 foizi atrofida) va keragidan
ortiq tashqi qarzdorlik; ortiqcha likvidlilik va kreditlarni yuzaga keltirgan past foiz
stavkalari; past daromadli aholiga ipoteka kreditlarini berish ko'lamini oshirishga
nisbatan AQSH hukumati tomonidan o'tkazilgan bosim; nobank moliya
tashkilotlari ustidan yetarlicha nazorat amalga oshirilmaganligi kabilardan izlash
maqsadga muvofiq sanaladi.
1999-yilga kelib Gless-Stigel qonunining bekor qilinishi AQSH tijorat banklariga
investitsiya banki funksiyasini bajarish imkonini berdi, bu o’z navbatida, risk
anderrayting, qimmatli qog’ozlar savdosi, beqaror kredit amaliyotlarining
rivojlanishiga olib keldi.
Albatta, AQSHda mazkur qonunning qabul qilinishi Buyuk depressiya bilan

22chambarchas bog'liq. 1933-yilga qadar investitsion va tijorat bank faoliyati bir
muassasa tomonidan amalga oshirilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi tomonidan
Gless-Stigel deb nomlanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvoflq,
tijorat banklari faoliyati qimmatlf qog'ozlar sanoatidan ajratildi.
Investitsiya banklarining tijorat bank faoliyati bilan shug’ullanishi qonuniy
jihatdan taqiqlab qo’yildi. Shuningdek, tijorat banklarining anderrayting faoliyati
hamda korporativ qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanishiga chek qo’yildi. 1929—
1933-yillar mobaynida qariyb 200 ta tijorat banki investitsion-bank faoliyatidan
voz kechdi .
1999-yilga kelib moliyaviy modernizatsiyalash bo’yicha Gremma-Lich Blayli
qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug’urta faoliyati va qimmatli qog’ozlar
bilan shug’ullanadigan sho’ba korxonalarini ochishga ruxsat berildi. Ushbu qonun
2000-yilning mart oyidan kuchga kirgan bo’lib, shu paytdan boshlab AQSH tijorat
banklari yuridik maqomi «investitsion-bank xolding kompaniyasi» (investment
bank xolding company) bo’lgani holda «universal tijorat majmualari»4ga aylana
boshladilar. 2000-yilning may oyiga kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17 ta
xorijiy bank investitsion-bank xolding kompaniyasi sifatida qaytadan tashkil etildi
va ushbu jarayon 2008-yildagi global moliyaviy inqirozga debocha yasadi.
2008-yildagi global moliyaviy inqirozning muhim xususiyatlaridan biri
shundaki, u innovatsion xarakterga ega. Ya’ni uning kelib chiqishida murakkab
tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarning rivojlanishi va ularni tartibga
solishning samarali tizimi shakllanmaganligi muhim rol o’ynagan. Ayniqsa, bank
sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari ta’minoti asosida qarzga qimmatli
qog’ozlarni chiqarish) jarayonlarining ko’lami yanada kengayib ketdi. Ayni
paytda, bu amaliyot tijorat banklariga arzon resurslarni jalb qilish, kredit riskini
transformatsiyalash, likvidlilikni boshqarish va yuqori foyda olish kabi
imkoniyatlarni berdi.
Murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarni baholash
bo’yicha reyting agentliklarining maxsus metodologiyasi yo’q edi. AQSHning eng
katta iqtisodiyotga ega ekanligi va likvidliligi, rezerv valutani emissiya qilishi kabi
omillar uning xolis reytingga ega bo’lmagan (aksariyat hollarda AAA) ipoteka
qimmatli qog’ozlarining xaridorgir bo’lib ketishini ta’minladi.Global moliyaviy
inqirozning institutsional omillari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish
mumkin:
— moliyaviy muassasalar: risk va likvidlilikni boshqarish mexanizmining
zaifligi, moliyaviy muassasalarning boshqaruvi va kengashlari tomonidan riskni
boshqarishga mas’uliyat bilan yondashmaganliklari, riskni boshqarish
modellarining murakkab moliyaviy mahsulotlarning xususiyatlarini o’zida
mujassamlashtirmaganligi;
— reyting agentliklari va tashqi auditorlar: ularning modellari va baholash
metodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy risklarni yetarli darajada

23baholash imkoniyatini bermadi;
— tartibga soluvchi organlar: moliyaviy barqarorlik davrlarida moliyaviy
innovatsiyalarni samarali tartibga solish qoidalari, me’yorlari va mezonlari ishlab
chiqilmadi, ipoteka qimmatli qog’ozlari va boshqa innovatsion murakkab tuzilmali
moliyaviy mahsulotlarni samarali monitoring qilish tizimi shakllantirilmadi.
Shuningdek, AQSHda uy-joy xarid qilishga bo’lgan talabning keskin
oshishi negizida yotgan omillarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Yangi
uy-joy xaridorlarini jalb etish va uyjoyga bo’lgan talabni rag’batlantirish
maqsadida qator banklar to’lovga layoqatsiz bo’lgan xaridorlarga ham ipoteka
kreditlarini taqdim etishdi. Binobarin, uy-joy bahosining muttasil oshishi va
shuning hisobiga kreditlarni qoplashga ularning ishonchi komil edi.
Ipoteka kreditlarini taqdim etuvchi kredit muassasalari o’zlarining kredit
berish standartlarini soddalashtirdilar va NINJA» kreditlarini yo'lga qo’yishdi.
«NINJA» (No Income, No Job or Assets) kreditlari «daromadsiz, ishsiz yoki
aktivlarsiz» mijozlarga beriladigan kreditlardir. Ushbu kreditlarni berishda mijoz
daromadlarining tasdiqlanishi ham talab etilmaydi, ya’ni mijoz daromadlarini
qancha ko’rsatsa, shundayligicha ma’lumot uchun qabul qilinadi.
Shunday qilib, AQSH ipoteka inqirozining umumiy sabablari sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin:
— nostandart kreditlar hajmining ortishi;
— moliyaviy retsessiya sharoitida yuqori riskli (ishonchsiz) qarz oluvchilar
o’rtasida kreditni qaytarmaslik holatlari sonining ortishi;
— ko'chmas mulkka investitsiya qilish maqsadida olingan ipoteka
kreditlari hajmining o'sishi;
— ko'chmas mulk bahosining pasayishi va ipoteka kreditlari garov
ta'minotining yomonlashuvi;
— kreditorlar tomonidan nostandart kreditlarga bo’lgan o’sayotgan talabni
qondirish maqsadida qisqa muddatli yuqori daromadli ipoteka qimmatli
qog’ozlarini muomalaga chiqarish orqali moliyaviy resurslarning shakllantirilishi;
— Fannie Mae va Freddie Masning nostandart kreditlar bozorini
rag’batlantirishdagi faolligi;
— nostandart ipoteka qimmatli qog’ozlari jozibadorligining pasayishi;
— reyting agentliklari tomonidan nostandart kreditlar riskining past
baholanishi va bunday kreditlar bilan ta’minlangan qimmatli qog'ozlarga yuqori

24reyting berilishi.
Global moliyaviy inqiroz quyidagi bosqichlar orqali rivojlandi (3.1-rasmga
qarang).
AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash faoliyati samaradorligining pasayishi
AQsh kredit bozorida tanglikning yuzaga kelishi
Jaxonda kredit tangligi va likvidlik muammolarining yuzaga kelishi
Banklar va yirik korporativ mijozlar likvidliligi va to’lov qobilyatining
keskin pasayishi.
Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi
Foiz stavkalarining oshishi
Jaxon iqtisodiyotida to’lovga qobil talabning kamayishi
Iqtisodiy faollikning pasayishi va ishlab chiqarish hajmining qisqarishi
Dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyaning yuzaga kelishi
3.1-rasmdan ko'rish mumkinki, AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash
samaradorligining pasayishi dastavval kredit bozoridagi tanglik holatiga, so’ngra
jahondagi kredit tangligi va likvidlilik muammolarining chuqurlashuviga olib
kelgan. Bu esa, o’z navbatida, mamlakatlar iqtisodiyotida pul massasining
qisqarishi,foiz stavkalarining oshishiga va shuning asosida jahonda to’lovga
qobil talabning kamayishiga sabab bo’lgan. Talabning kamayishi esa, iqtisodiy
faollik va ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga, pirovardida dunyo
mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyani keltirib chiqargan.
IJmuman olganda, AQSHdagi moliyaviy inqiroz ichki ekspansion siyosat va

25xalqaro erkinlashtirish, shuningdek, tartibga solinmagan murakkab derivativ
qimmatli qog’ozlar, tuzilmali investitsiya vositalari kabi moliyaviy
innovatsiyalardan rag’bat olgan holda shakllandi.
Valyuta kurslari o’zgarishining erkinlik darajasiga ko’ra valyuta kurslari qatiy
belgilangan, chegaralangan egiluvchan, suzuvchi valyuta kurslariga bo’linadi.
Qatiy belgilangan valyuta kursi da milliy valyutalar o’rtasidagi rasman
o’rnatilgan nisbataing vaqtinchalik 2,25 foizdan oshmagan miqdorda tebraniishga
ruxsat beriladi.
Chegaralangan egiluvchan valyuta kursi da milliy valyutalar o’rtasidagi
rasman o’rnatilgan nisbataing belgilangan qoidaga muvofiq katta bo’lmagan
mikdorda tebranishiga ruxsat beriladi.
Suzuvchi valyuta kursi talab va taklif ta’sirida erkin o’zgaradigan almashuv
kursi bo’lib, ma’lum sharoitlarda davlat valyuta interventsiyasi orqali unga ta’sir
o’tkazishi mumkin.
Nominal valyuta kursi (nominal exchange rate) – bir milliy valyuta
birligining xorijiy valyuta birligiga ifodalangan bozordagi bahosi, yoki ikki valyuta
o’rtasidagi joriy kursdir.
Real valyuta kursi (real exchange rate) – nominal valyuta kursi asosida ikki
mamlakatdagi bir xil turdagi tovar va mahsulotlar narxlari darajasini o’zaro nisbati
orqali hisoblangan valyuta kursidir. Real ayirboshlash kursi xalqaro iqtisodiy
nazariyada “savdo shartlari” (terms of trade)dan birinio’zida namoyon etadi. Jahon
iqtisodiyotida milliy iqtisodiyotlarni, xususan, YaIM, YaMD (Yalpi milliy
daromad)ni o’zaro solishtirish odatda, real valyuta yoki valyutalarning xarid
quvvati pariteti (RRR) bo’yicha hisoblangan kurslari orqali amalga oshiriladi.
Nominal samarali valyuta kursi (nominal effective exchange rate, NEER)–
bu mamlakatdagi valyuta operatsiyalarida tashqi savdoda asosiy hamkor bo’lgan
mamlakatlar valyutalarining salmog’ini inobatga olgan holda hisoblangan, indeks
ko’rinishidagi valyuta kursidir.
Real samarali valyuta kursi (real effective exchange rate, REER). Nominal
samarali valyuta kursidan real tendentsiyalarni aniqlash, ya’ni inflyatsiya
ko’rsatkichlarini chiqarib tashlagan holda mamlakatlardagi ishlab chiqarish,
iste’mol xarajatlarini solishtirish uchun real samarali valyuta kursi hisob-kitob
qilinadi.
Valyutalarning xarid qobiliyati pariteti (purchasing-power parity
(PPP))asosida hisoblangan valyuta kursi – turli mamlakatlardagi sifati, miqdori va
boshqa xususiyatlari bir xil bo’lgan mahsulotlar va xizmatlarning milliy valyutada
ifodalangan qiymatni o’zaro tenglashtirish orqali aniqlanadigan valyuta kursidir.
Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi
fundamental omillarning 4 turini alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Xususan:
1. Iqtisodiy omillar . Iqtisodiy omillarning asosiylari sifatida mamlakatning
iqtisodiy rivojlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar(YaIM, Sanoatning o’sishi, ishsizlik
va aholining mehnat bilan bandligi, inflyatsiya, foiz stavkalar va h.k.)ning
o’zgarishi, mamlakatlar markaziy banklari boshliqlarining chiqishlari va
yig’ilishidagi qarorlar, valyuta interventsiyasi, moliya bozorining valyutadan
tashqari boshqa bozorlaridagi o’zgarishlarni qayd etib o’tish mumkin.

262. Siyosiy omillar . Siyosiy omillarning asosiylari sifatida prezident, davlat va
hukumat boshliqlarini saylash jarayoni va uning natijalari, ularning iste’foga
chiqishi, shuningdek, markaziy banklar yoki pul-kredit siyosati bilan
shug’ullanuvchi davlat organlari rahbar kadrlar almashinuvi, geosiyosiy
to’qnashuv va inqirozlarni ko’rsatish mumkin.
3. Turli xabarlar va kutishlar . Global valyuta bozorida investorlarni harakatga
keltiruvchi shunday ibora bor, ya’ni “turli xabarlar, mish-mish gaplar, ovozalar
asosida valyutalarni sotib ol va fakt (dalil, isbot)larga asoslangan holda ularni sot”.
Global valyuta bozorida oltin qoidaga aylangan ushbu ibora, shuningdek boshqa
psixologik omillar investorlarning bozordagi harakatini faollashtirishi yoki
susaytirishi mumkin.
4. Fors-major holatlari. Favqulotda sodir bo’lgan hodisalar, masalan, suv
toshqini, zilzila, yirik ko’lamli yong’in, turli zararli epidemiyalarni, gaz va boshqa
zarralarni ommaviy tarqalishi, kuchli to’fon yoki dovullar va h.k.lar natijasida turli
darajadagi vayronagarchilikni yuzaga kelishi. Shuningdek, mamlakatda terroristik
hurujlarni, hujum va harakatlari sodir etilishi ham valyuta kurslari o’zgarishiga o’z
ta’sirini ko’rsatadi.
Valyutalarning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu uning konvertatsiyasi,
ya’ni ayirbolanish qobiliyati hisoblanadi. Valyuta konvertatsiyasi bu milliy
valyutaning xorijiy valyutaga erkin ayirboshlanish, xorijiy mahsulot va xizmatlarni
to’lash qobiliyatidir.
Valyutalar konvertatsiya darajasiga qarab, asosan 3 turga bo’linadi:
1. Erkin konvertatsiya qilinadigan;
2. Qisman konvertatsiya qilinadigan;
3. Konvertatsiya qilinmaydigan.
Erkin konvetatsiya qilinadigan valyutalar ga milliy iqtisodiyoti mustahkam,
iqtisodiy o’sish imkoniyatiga ega bo’lgan, milliy valyutasiga chet ellik hamkorlar
ishonadigan, odatda sanoati rivojlangan mamlakatlar ega bo’ladilar. O’zining
milliy valyutasining erkin konvertatsiyasini ta’minlash maqsadida davlatlar ichki
bozorda mahsulotlar va xizmatlarning jahon bozoridagi narxlarini shakllantirigan
va unga ta’sir ko’rsatmagan holda erkin tashqi savdo rejimini tashkil etishlari zarur
bo’ladi. Buning uchun esa, mamlakat Markaziy banki valyuta ayirboshlash
operatsiyalarini tartibga solish, xorijiy valyutani olib kelish va chiqib ketish
bo’yicha ma’muriy cheklovlarni joriy etmasdan, o’zida etarlicha oltin-valyuta
zaxirasiga ega bo’lishi talab etiladi. Mamlakatlar tomonidan milliy valyutaning
boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan to’liq konvertatsiyasiga rasmiy ravishda
(ya’ni, amalda esa boshqacha bo’lgani holda) erishish mamlakat uchun katta
miqdorda iqtisodiy zarar keltirishi mumkin.
Erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalarning ma’lum bir qismi zaxira
valyutalar hisoblanadi. Zaxira valyutalar boshqa mamlakatlar markaziy banklari
tomonidan saqlanadigan va xalqaro hisob-kitoblar uchun zaxira vositasi
hisoblangan valyutalardir. Bugungi kunda, zaxira valyutalar sifatida AQSh dollari,
funt sterling, evro, Yaponiya yenasi, Shveytsariya franki qayd etilmoqda.

27Qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar cheklangan miqdordagi
xorijiy valyutalarga ayirbosh qilinib, barcha turdagi xalqaro to’lovlarda
foydalanilmaydi. Dunyoning ko’plab mamlakatlari, jumladan asosan
rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarning valyutalari
qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar sifatida qayd etiladi.
Konvertatsiya qilinmaydigan valyutalar boshqa mamlakatlar valyutalariga
ayirboshlanmaydi. Ular faqat mamlakat ichida milliy pul birligi sifatida
foydalaniladi.
Valyuta kurslarini prognozlash (bashoratlash) – kelajakda yuzaga
keladigan valyuta kurslarini hisoblashdir. Bunday hisob-kitoblarnng keng
tarqalgan turi bu forvard kursini hisoblashdir.
Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini, ya’ni
valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar.
Valyuta bozorlari - bu talab va taklif asosida turli xil valyutalar oldi-sotdi
qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya’ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini oldi-
sotdisini va chet el valyutasidagi qimmatbaho qog’ozlarni, hamda valyutaviy
kapitalni investitsiya qilish munosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy
munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi.Valyuta bozori moliya
bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi.
Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo’lib, tashqi savdo bo’yicha
xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo
harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog’liq boshqa hisob-
kitob operatsiyalari hisoblanadi.
Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu
mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib
bo’lmaydi. Demak, mamlakatlar o’rtasida eksport-import operatsiyalari albatta
amalga oshishi yuz beradi.
Hozirgi zamon valyuta bozorlarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri
shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali bir-biri bilan uzviy bog’langan.
Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta bozorlari valyutalarni oldi-sotdi
qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy ta’sirda bo’ladi. Jahon valyuta
bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar bo’lmagan yoki zaif tarzda mavjud bo’lgan
mamlakatlarda joylashgan.
Valyuta bozorlarining, asosan, 3 turini ko’rsatish mumkin, ular milliy,
hududiy va jahon valyuta bozorlaridir.
Valyuta bozorida sotib oluvchi sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif,
bir-biri bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har
qanday iqtisodiy sub’ekt, ya’ni davlat, xo’jalik sub’ekti yoki fuqaro o’zining
moliyaviy qiziqishlariga ega bo’ladi. Bu moliyaviy qiziqishlar bir-biri bilan mos
kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir-biri bilan mos kelgan
taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning uchun,
valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorning qiziqishlarini
namoyon qiluvchi o’ziga xos iqtisodiy instrument hisoblanadi.
Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o’z vaqtida
xalqaro hisob-kitoblarni, valyuta risklarini sug’urtalashni, valyuta zaxiralarini

28diversifikatsiyalashni, valyuta interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta
bozorida qatnashuvchilarning kurslari o’rtasidagi farq natijasida keladigan
daromadni o’zida namoyon qiladi.
Institutsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari vakolatli
banklarning, investitsion kompaniyalarning, birjalar, brokerlik idoralari, chet el
banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarini o’zida namoyon
qiladi. Tashkiliy-texnik nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozori jahonning turli
mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar va boshqa valyuta operatsiyalarini bir-
birini o’zaro bog’lovchi telegraf, telefon, teleks, elektron aloqa vositalari va shu
kabi kommunikatsiya tizimlari yig’indisini o’zida namoyon qiladi.
Valyuta bozorida sotuvchi va xaridor o’rtasida chet el valyutasini oldi-sotdi
qilishda dallol bo’lib, faqatgina banklar qatnashadilar. Valyuta bo’limining asosiy
vazifasi bo’lib, o’zining mijozlariga ma’lum bir valyutadagi aktiv va kapitallarini
boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni ta’minlash hisoblanadi. Bu jarayon
“naqd bitim”, ya’ni spot operatsiyasi yoki “muddatli bitimlar”, ya’ni ularning keng
tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari shaklida bo’lishi mumkin.
Jahon valyuta bozorida valyuta oldi-sotdisi tunu-kun amalga oshiriladi.
Bunga asosiy sabab, jahon hududiy valyuta bozorlarining turli soat millarida
joylashganligi bilan bog’liqdir. Hozirgi vaqtda Osiyo - Tokio, Gonkong, Singapur,
Melburndagi markazlari bilan, Evropa - London, Frankfurt-na Mayne, Tsyurix,
Amerika - Nyu-York, Chikago, Los-Andjeles valyuta bozorlari jahon valyuta
bozorlarining asosiy qismini egallagan.
Xorijiy valyutadagibitimlar dunyoning ko’plab banklarida, taxminan, ertalab
soat 9 00
da boshlanadi, biroq, dilerlarning ish faoliyati bu bitimlarni tuzishdan
kamida bir soat oldin boshlanadi. Har kuni ertalab, chet el valyutasi bo’yicha
mas’ul xodim (bo’lim boshlig’i) o’zining xodimlarini bitimlar tuzish bo’yicha
me’yoriy hujjatlar, hamda zaruriy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlaydi.
Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha valyutalar kotirovka
qilinmaydi, balki faqatgina, ushbu bozorda qatnashayotganlarga kerakli bo’lgan
valyutalar, ya’ni mahalliy pul belgilari va bir qator etakchi erkin
konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zaxira valyutalar (AQSh dollari,
Yaponiya ienasi, evro, Shveytsariya franki va shu kabi valyutalar)dan keng
foydalaniladi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, kurs asosan, yirik banklar,
xalqaromoliyaviy tashkilotlarning market-meykerlari tomonidan, kutilayotgan
talab va taklif o’rtasidagi farqqa bog’liqholda o’rnatiladi.
Market-meykerlar - bu turli valyutalarni bitimlar bo’yicha sotib olish va
sotish kurslari kotirovkasini doimiy ravishda amalga oshiruvchi moliya
muasassalari hisoblanadi.
Albatta, market-meykerlar faqatgina chet el valyutalarini milliy valyuta bilan
solishtirmaydilar, balki ular milliy valyutaga tegmagan holatda chet el valyutalarini
o’zlarini kotirovkalarini ham amalga oshirishlari mumkin.
Umuman, ma’lum bir valyutalarni emitenti bo’lgan mamlakatlarda shu
valyuta bo’yicha market-meykerlar mazkur mamlakatda joylashgan bo’ladi. Evro
bo’yicha etakchi market-meykerlarni Germaniyadan, Shveytsariya franki bo’yicha

29esa, Shveytsariyadan topish mumkin. Market-meykerlar o’zi mutaxassis bo’lib
hisoblangan valyutani oldi-sotdi kursi kotirovkasini amalga oshiradi.
Nisbatan kam banklar, butun dunyo bo’yicha valyuta kotirovkasini beradilar,
shunday bo’lsada, Buyuk Britaniyaning keng tarmoqli kliring banklari kabilar o’z
mijozlariga keng ko’lamda kotirovkalarini taklif etadi.
Valyuta bozorida kam uchraydigan valyuta bilan bog’liq operatsiyalarni
tijorat banklarida diling bo’limini o’zi emas, balki qo’shimcha bo’limlar amalga
oshiradilar. Kam uchraydigan valyutalar, asosan, valyuta bozori rivojlanmagan
mamlakatlarda yoki chet el valyutasi bilan bog’liq operatsiyalarga ma’lum bir
cheklovlar qo’yilgan mamlakatlarda uchraydi. Albatta, bunday cheklovlar
mamlakat hududiga valyuta kirib kelishiga emas, balki ko’proq chiqib ketishiga
joriy qilinishi keng qo’llaniladi. Agar, banklar ushbu (kam qo’llaniladigan)
valyutalar bo’yicha mijozlarning talablarini bajara olmasa, ular o’zlarining filiallari
yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to’lovni amalga oshirish maqsadida
vakillik banklardan foydalanadilar.
Naqd kassa bitimi deganda, odatda, spot operatsiyalari tushuniladi.
Spot operatsiyasi , qoida bo’yicha, bitim kunini hisobga olmagan holatda,
ikki ish kuni davomida valyutani ayirboshlash bitimini bildiradi.
Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, valyuta operatsiyalari ichida eng
ko’p qo’llaniladigani spot operatsiyalaridir va ushbu bozorlarda tijorat
banklarining ulushi sezilarli darajada. Tijorat banklari tomonidan amalga
oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining tarkibiga qaraladigan bo’lsa, unda spot
operatsiyalari hajmi jami valyuta operatsiyalarining 80 foiz miqdorini tashkil etadi.
Shuning bilan birga, spot operatsiyalari tijorat banklarining valyuta
operatsiyalari ichida eng ko’p riskka tortilgani bo’lib hisoblanadi. Bunga asosiy
sabab, spot operatsiyalarining qisqa muddatliligi va ularni sug’urtalashning
imkoniyatini yo’qligidir. Shu sababli, tijorat banklariga valyuta pozitsiyalari
bo’yicha limit lar joriy etilgan.
Vakolatli banklarning ochiq valyuta pozitsiyasi yuritilishi haqidagi hisobotni
tahlil qilishning zarurati Markaziy Bank tomonidan respublikadagi mavjud
vakolatli banklarning valyutaviy risklari kamaytirilishiga qaratilgan siyosati bilan
izohlanadi.
Valyuta pozitsiyasiga limit har bir davlatning iqtisodiy holati va mamlakat
moliyaviy tizimining o’ziga xosligidan kelib chiqib o’rnatiladi.
Xorijiy valyutalar qator sabablarga ko’ra spot shartlari asosida oldi-sotdi
qilinadi. Xususan, import mahsulotlari, shuningdek chet el aktivlari (obligatsiya,
ko’chmas mulk va h.k.) uchun to’lovlarni amalga oshirish, chet elga sayohat yoki
xizmat safarlarini moliyaviy ta’minlash va boshq. Spot operatsiyalari orqali
banklar o’z mijozlarining xorijiy valyutadagi extiyojlarini qondiradi, arbitraj
(spekulyativ) operatsiyalarni amalga oshiradi, xorijiy valyutadagi qisqa muddatli
kapital harakatini yuzaga keltiradi.
Spot shartlari asosida valyutalar savdosida keng tarqalgan usullardan biri
marja asosidagi savdo hisoblanadi. Spot bitimida marja boshlang’ich kapital
vazifasini bajarib, dilerlik yoki kliring, birja, savdo markazi uchun o’tkaziladigan
operatsiyalarga garov rolini bajaradi. Savdo tashkilotchisiga taqdim etilganidan

30so’ng uni kredit “elkasi” yoki “richagi” orqali bir necha barobar (1:30, 1:40, 1:50
yoki 1:100 va h.k.)ga oshirgan holda valyutalar savdosini amalga oshirish mumkin.
Natijada, qo’yilgan summadan bir necha barobar katta mablag’ bilan valyutalar
oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshirib, qo’yilgan marjadan ko’p bo’lmagan zarar
bilan katta miqdordagi foydani olish mumkin bo’ladi. Kurslar o’zgarishidan
ko’rilgan zarar hajmi birjaga ko’yilgan marjadan chegirib (ayirib) olinadi, natijada
garov ta’minotingiz kamayib boradi. Aksincha, spot bitimida valyuta kurslari
tebranishidan foyda ola boshlasangiz, ular marja ustiga ko’shilib boradi.
Arbitraj operatsiyalari – valyuta kurslari farqidan foyda olish maqsadida
amalga oshiraladigan spekulyativ operatsiyalardan biridir. Bunda odatda,
arbitrajyor ma’lum bir qisqa vaqt oralig’ida turli joylardagi valyuta bozorlarida
shakllangan bir turli valyuta kurslari farqidan foyda oladi. Ya’ni, bir joydan
valyutani arzon sotib olib, boshqa bir joyda qimmatroqqa sotadi. Bu kabi, qisqa
muddatli valyuta arbitraji operatsiyalarida risk darajasi uzoq muddatli valyuta
operatsiyalariga nisbatan kam bo’ladi. Arbitrajyorlar valyuta bozordagi kurslarning
o’zgarish tendentsiyalarini aniqlash maqsadida doimo ularni kuzatib boradilar,
yirik banklar faoliyati natijalarini proznozlash, bozorga keskin ta’sir ko’rsatuvchi
omillarni tahlil qilish qobiliyatiga ega bo’ladilar.
Muddatli bitimlar bilan bog’liq operatsiyalar . Tijorat banklarining
muddatli bitimlar i deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan keyin
amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi.
Amaliyotda muddatli bitimlarning keng tarqalgan quyidagi turlari mavjud:
 forvard valyuta bitimlari;
 moliyaviy fyuchers bitimlari;
 valyuta optsioni;
 svop operatsiyalari.
Forvard valyuta bitimi - bu, valyuta bo’yicha bitim imzolangan sanadan
boshlab, ikki ish kunidan keyin amalga oshiriladigan to’lovni nazarda tutuvchi
bitimdir. Bu bitim aniq bir sana da , yoki ikki sana orasida amalga oshirishni
nazarda tutishi mumkin.
Quyidagilar u shbu bitimning ayrim o’ziga xos bo’lgan jihatlari mavjud :
a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan
keyin mijoz bitimdan voz kechishga xaqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan
chet el valyutasini sotib olishi yoki sotishi shart.
b) bu bitim chet el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz
bitimda ko’rsatilgan summadan ko’proq valyutani sotib olishga ham, sotishga ham
haqqi yo’q.
v) bitim kelajakdagi aniq bir sanada bajarilishi shart (ikkita aniq sananing
orasida). Mijozda forvard bitimi bajarilish sanasini uzoqlashtirishga ham,
yaqinlashtirishga ham vakolat yo’q.
Forvard valyuta bitimining shartlari qattiq hisoblanadi, va agar mijoz uning
shartlarini bajara olmasa, bank mijozning forvard valyuta bitimidagi
majburiyatlarni bajarmasdan ketib qolishiga yo’l qo’ymaydi, balki bitimning
muddatini “uzaytiradi” yoki bank o’z hisobidan majburiy ravishda “so’ndiradi”.

31Valyuta optsioni. Valyuta optsioni uning xaridoriga ma’lum bir huquqni
beradi, ayni paytda, uning zimmasiga kelajakdagi ma’lum muddatda belgilangan
narx bo’yicha xorijiy valyutaning muayyan miqdorini xarid qilish yoki sotish
majburiyatini yuklamaydi. Optsionni sotuvchi xaridor oldida kelajakdagi muayyan
muddatda qat’iy belgilangan narx bo’yicha muayyan miqdordagi xorijiy
valyutalarini xarid qilish va sotish majburiyatlarini o’z zimmasiga oladi. Optsion
xaridori (shuningdek, optsion egasi deb nomlanadi) ushbu operatsiyani amalga
oshirish huquqini olish evaziga belgilangan miqdordagi pulni - vositachilik haqini
to’laydi. Optsion oldindan belgilangan muddatgacha kuchga ega bo’ladi. Ushbu
muddat ekspiratsiya sanasi deb ataladi.
Bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning
xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy
munosabatlari tizimida valyuta siyosati muhim rol o’ynaydi. U “ko’p qirrali
bashorat” (iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlash, ishsizlikning oldini olish
va inflyatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivligini saqlab turish) muhiti
hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, etakchi o’rin egallaydi.
Valyuta siyosatining shakli va o’rni, mamlakatning valyuta-iqtisodiy holati,
jahon xo’jaligining evolyutsiyasi, jahon maydonidagi o’rni bilan aniqlanadi.
Valyuta siyosati - valyuta muammolarini hal etish bo’yicha qarorlar
tayyorlash, qabul qilish va tadbiq etishdan iboratdir. Mamlakatlararo valyutani
boshqarish tashkiloti bo’lib XVF hisoblanadi.
Valyuta siyosati huquqiy jihatdan valyutaviy qonunlar asosida tartibga
solinadi. Bularga huquqiy darajadagi chegaralarning o’rnatilishi, mamlakat
ichkarisida va mamlakat tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan
munosabatlarni tartibga solish, yana valyutaviy muammolar bo’yicha ikki
tomonlama va ko’p tomonlama, mamlakatlararo valyutaviy kelishuvlarni tuzish
kiradi.
Valyutani tartibga solishningbevosita yo’li qonuniy hujjatlar va
hukumatning ijro organlari orqali amalga oshirilishi hisoblansa, bilvosita yo’l
bilan bozor agentlarining iqtisodiy harakatlanishiga, iqtisodiy usullar, xususan,
valyuta-kredit usullari bilan ta’sir etiladi.
Xalqaro tartibga solishda valyuta, kredit va moliya siyosati q uyi dagi
sabablar bilan shakllangan :
1. Milliy iqtisodiyotda valyuta, kredit va moliya munosabatlarinin g bir-
biriga o’zaro bog’liqligi.
2. Xo’jalik munosabatlarini erkinlashtirish sharoitida bozor va davlat
boshqaruvining bozor tomon yuz tutishi.
3. Jahon siyosiy va iqtisodiy maydonida asosiy kuch hisoblangan uchta
asosiy hamkorlik va qarama-qarshi markazlarning tashkil topishi: AQSh, G’arbiy
Evropa va Sharqiy Osiyo (Yaponiya, Xitoy, Koreya, Singapur, Malayziya).
4. Jahondagi etakchi valyutalar, kredit va moliya bozorlari, ya’ni suzib
yuruvchi kurslar, foiz stavkalari, birja inqirozlari va boshqalar o’zgarishining
beqarorligi.
5. Ichki milliy iqtisodiy siyosatning, shuningdek, valyuta, kredit, moliya,

32bir-biriga o’zaro bog’liq bo’lmagan va ularning xalqaro xo’jalikdagi
integratsiyalashuvi.
Valyuta siyosati maqsad va amalga oshirish muddatiga ko’ra tarkibiy va
joriyga bo’linadi. Tarkibiy valyuta siyosati - jahon valyuta tizimi tarkibini
o’zgartirishga qaratilgan uzoq muddatli tadbirlar majmuidir. Tarkibiy valyuta
siyosati, joriy valyuta tizimiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Joriy valyuta siyosati -
valyuta kursi, valyuta operatsiyasi, valyuta bozorining faoliyati va oltin bozorini
qisqa vaqtda tezkorlik bilan boshqarishdir.
Valyuta siyosatining quyidagi shakllari mavjud: diskont, deviz siyosati va
uning ko’rinishlari: valyuta interventsiyasi, valyuta zaxiralarini diversifikatsiya
qilish, valyutaviy cheklashlar, devalvatsiya, revolvatsiya.
Diskont (foiz stavkasi) siyosati . Markaziy bankning foiz siyosati, odatda
milliy valyutaning amaldagi massasiga ta’sir ko’rsatish, ya’ni uni kamaytirsh yoki
ko’paytirish orqali valyuta kursiga ta’sir etish mexanizmidir. Foiz stavkasi - ssuda
kapitalining yillik daromadini uning mutloq kattaligiga nisbatidan kelib
chiqadi.Foiz o’zining iqtisodiy ma’nosi bo’yicha, ssuda kapitalidan foydalanganlik
uchun to’lanadigan qo’shimcha qiymatdir. Foiz stavkalari odatda foyda me’yori
orqali aniqlanadi, lekin amaliyotda foiz stavkasi darajasi ssuda kapitallariga
bo’ladigan talab va taklifdan kelib chiqadi. Bu talab va taklif bir qancha
fundamental iqtisodiy hamda boshqa, ya’ni davriy o’zgarishlar, inflyatsiya
darajasi, iqtisodiyotga davlatning aralashuv darajasi, Markaziy bank va davlatning
byudjet-soliq siyosati va h.k. omillarga bog’liq.
Foiz stavkalari tarkibi asosida ob’ektiv tarzda pul bozori stavkasi yotadi.
Ya’ni, tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari asosida Markaziy bankning
qayta moliyalash kreditlari stavkalari, pul bozori vositalari, shuningdek, banklararo
kredit va depozit bozori foiz stavkalari, turadi.
Pul-valyuta bozorining stavkalar tarkibi ni asosiy elementlariga xazina
veksellari stavkalari kiradi. Ba’zan bumamlakatlarda rasmiy foiz stavkasidan past
bo’ladi. Chunki, xazina veksellariga kafolatlovchi sifatida hukumatning o’zi
turganligidir. Shuningdek, hukumatning o’zi kafolat beruvchi sifatida turganligi
uchun bu veksellar eng likvidli aktivlar toifasiga kiradi.
Xalqaro ssuda kapitallari bozorining rivojlanishi bilan LIBOR stavkasiga
o’xshash boshqa stavkalar paydo bo’ldi: PIBOR (Parij), SIBOR (Singapur),
NIBOR (Nyu-York, Norvegiya), KUBOR (Quvayt), LYuKSIBOR (Lyuksem-
burg) va shu kabilar.
Bularning barchasida valyutadagi foiz stavkalari “tenglashish” an’anasiga
ega, chunki ular Evrobozorda hududiy jihatdan yaqin joylashgan.
Deviz siyosati.Markaziy bankning deviz siyosati muomaladagi xorijiy
valyuta miqdoriga ta’sir etish orqali valyuta kursiga ta’sir ko’rsatish, shuningdek,
chet el valyutasidagi aktivlar barqarorligini ta’minlashga qaratiladi.
Valyuta interventsiyasi . Markaziy bankning deviz siyosatining eng keng
tarqalgan shakli, valyuta interventsiyasi hisoblanadi.
Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta’sir etish maqsadida valyuta
bozorida chet el valyutalarini sotib olish yoki sotishiga valyuta interventsiyasi
deyiladi.

33Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida valyuta tizimining samarali
tashkil etilishi va uning barqarorligi muhim o’rin tutadi. Valyuta tizimi deganda,
valyuta munosabatlarini tashkil etishning tashkiliy-huquqiy shakli tushuniladi.
Valyuta tizimining holati mamlakatda valyuta munosabatlarini boshqarish va
tartibga solish jarayoniga bevosita bog’liq bo’ladi.
Valyuta tizimining uchta asosiy shaklini ajratib ko’rsatish mumkin:
– Milliy valyuta tizimi – ma’lum bir mamlakat hududida valyuta
munosabatlarini tashkil etish, tartibga solish bilan bog’liq tadbirlar majmuasini
ifodalaydi.
– Mintaqaviy valyuta tizimi – muayyan bir mintaqa doirasidagi
mamlakatlar tashabbusiga ko’ra tashkil etilgan valyuta tizimini ifodalaydi.
– Jahon valyuta tizimi – mamlakatlar o’rtasidagi valyuta munosabatlarini
amalga oshirish uchun tashkil etilgan, instrumentlar, shartnomalar, tartib-qoidalar
va tashkilotlarning majmuasidir.
Jahon valyuta tizimining asosiy vazifasi, xalqaro savdo jarayonida va turli
valyutalardagi hisob-kitoblarda xalqaro valyuta likvidligini ta’minlash iborat.
Jahon valyuta tizimi quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi:
– tartibga solish – valyutalar o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir ko’rsatuvchi
to’lov balansida yuzaga keladigan nomutanosibliklarni bartaraf etish;
– likvidlilik – z ahira birliklarini aniqlash hamda to’lov balansining
nomutanosibliklarini qoplash uchun ularni qo’llash imkoniyatlari va tashkil etish
shakllarini belgilash;
– boshqarish – xalqaro moliyaviy institutlarni tashkil etish va ularning
vakolatlari orqali hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlab borish.
Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
– mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro hisob-kitoblarning uzluksizligini
ta’minlash;
– mamlakatlar milliy valyutasi barqarorligini ta’minlashni qo’llab-
quvvatlash;
– jahon xo’jaligining turli iqtisodiy tizimlari o’rtasida samarali mehnat
taqsimotini ta’minlash;
– jahon ishlab chiqarishi umumiy hajmining o’sishiga va aholi bandlik
darajasining oshishiga erishish;
– milliy iqtisodiyotlarda barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash;
– inflyatsiyani jilovlash va tashqi iqtisodiy muvozanatni ushlab turish va
boshq.
Valyuta tizimlari muayyan elementlarni o’ziga qamrab olgan holda faoliyat
yuritadi.
Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlarni o’zida mujassamlashtiradi:
– milliy valyuta;
– milliy valyutaning almashinish rejimi;
– milliy valyuta pariteti;
– milliy valyuta kurs rejimi;
– valyuta cheklovlari holati;
– mamlakatning xalqaro valyutaviy likvidligini tartibga solish;

34– milliy valyuta bozorida operatsiyalarni yuritish tartibi.
Jahon valyuta tizimiga esa quyidagi elementlar kiradi:
– xalqaro to’lov vositasi;
– valyut a kurslarini belgilash va saqlab turish mexanizmi;
– valyutalarni konvertatsiyalash shartlari;
– valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish;
– xalqaro valyutaviy likvidlikni ta’minlash va tartibga solish;
– xalqaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish;
– oltin va valyuta bozorlarida ishlash rejimlari;
– valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo institutlarning
huquq va majburiyatlari.
Jahon valyuta tizimi rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan omillar sifatida
quyidagilarni qayd etish mumkin:
– mahsulot ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi;
– xalqaro mehnat taqsimoti jadallashuvi darajasi;
– jahon bozori rivojlanish darajasi;
– xo’jalik yuritishning tizimlari rivojlanish darajasi.
Mamlakatlar o’rtasidagi ikki tomonlama iqtisodiy munosabatlarning ko’p
tomonlama munosabatlar sifatida rivojlanishi bilan jahon valyuta tizimining
ahamiyati yanada orta boshladi. Chunki, mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro savdo,
kredit, investitsiya va kapital harakati bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy
munosabatlar jahon valyuta tizimi doirasida belgilangan muayyan tamoyillar
asosida amalga oshirilardi.
Jahon valyuta tizimining samarali hamda barqaror faoliyat ko’rsatishi uning
jahon xo’jaligi tuzilmasi va holatiga muvofiqlik darajasiga bevosita bog’liq
bo’ladi. Xalqaro moliyaviy muhitda yuzaga kelgan bir qator o’zgarishlar hamda
mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ta’siri natijasida
jahon valyuta tizimining amal qilish tamoyillari ham o’zgardi.
Jahon valyuta tizimi rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarini bosib
o’tdi:
– Parij valyuta tizimi (1867-1914 y.y.);
– Genuya valyuta tizimi (1922-1929 y.y);
– Bretton-vuds valyuta tizimi (1945-1976 y.y.);
– Yamayka valyuta tizimi (1976 yildan hozirgi davrgacha).
Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatlar o’rtasidagi tashqi iqtisodiy
aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jahon valyuta tizimining yangi tamoyillarini
ishlab chiqishga zarurat tug’ildi. Ushbu davrdan jahon valyuta tizimi
rivojlanishining yangi bosqichi amal qila boshladi. Mazkur bosqich oltin quyilma
andozasi yoki Genuya valyuta tizimi sifatida nom oldi.
1922 yilda Genuyada o’tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy masalalar bo’yicha
xalqaro konferentsiyada rivojlangan mamlakatlardagi oltin zahiralari tashqi savdo
va boshqa operatsiyalar bo’yicha xisob-kitoblarni tartibga solish uchun etarli emas
deb ta’kidlandi. Xalqaro aylanmada oltin va funt sterling dan tashqari AQSh
dollari dan h am keng foydalanish tavsiya etildi. Xalqaro to’lov vositasi rolini

35bajarishga yo’naltirilgan ikkala valyuta ham deviz nomini oldi. Germaniya,
Avstraliya, Daniya, Norvegiya kabi ko’pgina mamlakatlar oltin deviz standartiga
qo’shilishdi.
Genuya valyuta tizimining asosiy tamoyillari ham oldingi Parij valyuta
tizimi tamoyillariga o’xshish edi. Mazkur tizimda ham oltin oxirgi jahon puli
sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi.
Genuya valyuta tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanib faoliyat ko’rsatgan:
1. Tizim asosini oltin va deviz valyut alar tashkil etdi. Ushbu davrda 30 ta
mamlakatning pul tizimi oltin-deviz standartiga asoslandi. Biroq, zahira valyuta
mavqei rasmiy jihatdan hech bir valyutaga berilmadi , funt sterling va AQSh dollari
ushbu sohada etakchilik uchun raqobatlashdi .
2. Oltin paritetlari saqlab qolindi. Valyutalarning oltinga almashinuvi
nafaqat bevosita yo’l bilan (AQSh, Frantsiya, B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy
valyutalar orqali ham amalga oshirildi.
3. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi qayta tiklandi.
4. Valyutani tartibga solish faol valyut a siyosati shaklida xalqaro
konferentsiyalarda amalga oshirildi.
Oltin deviz andozasi oltin andozasining muayyan shaklini ifodalab, bunda
alohida milliy banknotalar oltinga emas balki boshqa mamlakatlarning
valyutalariga (oltin quyilmalarga almashinuvchi devizlarga) almashtirilar edi.
Mazkur sharoitda, milliy valyutalarni oltinga almashtirishning ikkita asosiy
usuli shakllandi:
1. bevosita – deviz rolini bajaruvchi (funt sterling, AQSh dollari) valyutalar
uchun ;
2. bilvosita – mazkur tizimning qolgan barcha valyut alari uchun.
Ushbu jahon valyuta tizimida erkin suzuvchi valyuta kurslari tamoyili
qo’llanilgan. Genuya tizimining tamoyillariga muvofiq a’zo mamlakatlarning
markaziy banklari milliy pul birliklari valyuta kurslarining mumkin bo’lgan
tebranishlarini valyutani tartibga solish usullarini (asosan valyuta interventsiyasi)
qo’llagan holda ushlab turishlari lozim edi.
barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi, mazkur fondlardan eksportni
rag’batlantirish maqsadlarida milliy valyuta kursini pasaytirishda foydalanilgan.
Bunday fondlar Buyuk Britaniyada 1932 yilda, AQShda 1934 yilda, Belgiyada
1935 yilda, Kanadada 1935 yilda, Gollandiyada 1936 yilda tashkil etilgan.
Ikkinchi jahon urushi xalqaro valyuta va iqtisodiy munosabatlarning to’liq
izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Xalqaro savdo va xalqaro moliya munosabatlarining
asosi butkul o’zgarib ketdi. Mazkur o’zgarishlar natijasida mamlakatlar tomonidan
yangi jahon valyuta tizimini tashkil etishga tashabbus qilindi.
Bretton-Vuds valyuta tizimi ( Bretton Woods system) – ikkinchi jahon
urushidan keyin shakllangan va milliy valyuta tizimlarini etakchi mamlakatlar
valyuta tizimiga moslashtirishga asoslangan jahon valyuta tizimidir. Mazkur jahon
valyuta tizimi 1944 yil 22 iyulda Bretton-Vudsdagi ( Nyu-Xempshir shtati) xalqaro
konferentsiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida Xalqaro valyuta
fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlarni tashkil etish
qarori qabul qilindi.

36Bretton-Vuds tizimi – savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil
etishning xalqaro tizimidir. Bu oltin deviz andozasidan erkin savdo orqali
valyutalarning talab va taklifi muvozanatini o’rnatuvchi Yamayka tizimiga o’tish
bosqichi bo’ldi. Bretton-Vuds tizimida oltin bilan bir qatorda AQSh dollariga
jahon puli funktsiyasi berildi.
Bretton-Vuds tizimini tashkil etishdan maqsad:
– xalqaro savdo hajmini qayta tiklash va oshirish;
– tashqi savdo balansidagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga barham berish
uchun davlatlarga moliyaviy resurslar ajratish;
– barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini
tashkil etish;
– qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning
konvertirlanishiga erishish.
Bretton-Vuds tizimining oqibati: mamlakatlar iqtisodiyotining dollarlashuvi,
ushbu holat pul massasini milliy nazorat ostidan chiqib ketishiga olib keldi.
Bretton-Vuds tizimi quyidagi asosiy tamoyillarga ko’ra amal qildi:
– xalqaroxisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab
qoldi;
– dollar yoki oltindagi qa’tiy belgilangan valyuta paritetlari o’rnatildi;
– asosiy valyutaning kursi (AQSh dollari) oltinga nisbatan qa’tiy
belgilandi;
– asosiy valyutaga nisbatan ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun
qa’tiy belgilangan almashinuv kurslari o’rnatildi;
– markaziy banklar milliy valyutalarning asosiy valyutaganisbatan barqaror
kursini (±1%) valyuta interventsiyalari yordamida saqlab turishdi ;
– valyuta kurslarini revalvatsiya yoki devalvatsiya orqali o’zgartirish
mumkin edi;
– tizimning tashkiliy bo’g’inlari sifatida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro
tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi.
AQShdollari uchun 1 troya untsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti
o’rnatildi. Natijada AQShzaiflashgan raqobatchisi Buyuk Britaniyani ortda
qoldirgan holda valyuta ustunligini oldi. Amalda xalqaro valyuta tizimi ning dollar
ustunligiga asoslangan dollar standarti yuzaga keldi.
XX asrning o’rtalarida jami dunyo oltin zahirasining 70% AQShga tegishli
bo’ldi. Dollar – oltinga almashinuvchi valyuta zahira aktivlari, valyuta
interventsiyalari va xalqaro xisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita hamda
valyuta paritetlarida asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida AQShning milliy valyutasi
jahon puli sifatida faoliyat ko’rsatdi.
Xalqaro valyuta fondiga a’zo mamlakatlar o’zlarining valyuta kurslarini
dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o’z navbatida dollar oltinga bog’langan
edi. Shuning uchun oltinning dollardagi bahosi barcha narx xisob-kitoblari uchun
asos bo’ldi. Barcha jahon narxlari dollarda belgilana boshladi. Xalqaro to’lov
vositalari asosiy zahira valyutasi sifatida AQSh dollari va oltindan tashkil topgan
bo’lishi kerak edi. Markaziy banklar o’zlaridagi dollarni AQSh g’aznachiligidan
qa’tiy belgilangan kurs bo’yicha oltinga almashtirishlari mumkin edi.

37Odatda, Bretton-Vuds tizimi 1944 yildan 1971 yilgacha davr mobaynida
mavjud bo’lgan bo’lsa ham, haqiqatda mazkur tizim 1959 va 1968 yillar
o’rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan xolos. 1946 yildan 1959 yil
yanvargacha valyuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan.
1959 yildagina G’arbiy Evropa mamlakatlarining valyutalari erkin
konvertatsiyalanishi bilan Bretton-Vuds tizimi to’liq miqyosda faoliyatini
boshlagan.
Bretton-Vuds valyuta tizimining inqiroz ga uchrash sabablari:
– AQSh iqtisodiyotining berqarorligi va u bilan bog’liq ziddiyatlarning
rivojlanishi. 1967 yilda iqtisodiy o’sishning pasayishi bilan sodir bo’lgan valyuta
inqirozining boshlanishi.
– Inflyatsiyaning kuchayishi jahon narxlari va kompaniyalarning
raqobatbardoshligiga salbiy ta’siri ko’rsatdi hamda “issiq” pullarning spekulyativ
ko’chishini rag’batlantirdi. Turli mamlakatlarda inflyatsiyaning turli sur’atlari
valyuta kurslari dinamikasiga ta’sir ko’rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini
pasayishi esa kurslarning keskin o’zgarishiga sharoit yaratdi.
– 1970 yillarda spekulyativ operatsiyalar mamlakatlar o’rtasidagi “issiq”
pullar harakatini tezlashtirgan holda valyuta inqirozini yanada kuchayishiga sabab
bo’ldi. “Issiq” pullarning shiddatli oqimi ko’rinishidagi dollar ortiqchaligi bir
mamlakatdan boshqasiga kirib kelishi valyuta bozorlarida keskin o’zgarishlarni
keltirib chiqardi.
– Bretton-Vuds tizimi tamoyillarining jahon maydonida kuchlar nisbati
o’zgarishiga nomuvofiqligi. Milliy valyutalarni qo’llashga asoslangan valyuta
tizimi jahon xo’jaligi baynalmillashuvi bilan qarama-qarshilikka keldi. Ushbu
qarama-qarshilik AQSh va Buyuk Britaniya iqtisodiy holatining zaiflashishiga
muvofiq kuchayib bordi. Chunki ular zahira valyutasi mavqeidan foydalangan
holda to’lov balanslarining taqchilligini milliy valyuta emissiyasi evaziga
pasaytirishdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlariga zid
bo’ldi.
– TMKlarning valyuta sohasidagi roli: TMK turli valyutalardagi yirik
miqdordagi qisqa muddatli aktivlarga ega bo’ladi, mazkur aktivlar ular faoliyat
ko’rsatayotgan mamlakatlar markaziy bankining valyuta zahiralaridan ham ortiq
bo’lishi mumkin. Ushbu mablag’lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda
ko’rish maqsadida valyutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi mumkin.
Yamayka valyuta tizimi – zamonaviy jahon valyuta tizimi bo’lib, alohida
mamlakatlarning valyuta tizimlariga emas, balki huquqiy mustahkamlangan
davlatlararo tamoyillarga asoslangandir. Yamayka valyuta tizimining o’ziga xos
xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishi bo’ldi.
Bretton-vuds tizimining inqirozi valyuta islohotlarining ko’pgina
loyihalarini keltirib chiqardi: jumladan, jamoaviy zahira birliklarini tashkil etish,
tovar va oltin bilan ta’minlangan jahon valyutalarini chiqarish va oltin standartiga
qaytish loyihalari.
Monetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor tomonidan tartibga
solishni yoqlashdi, to’lov balansini avtomatik tarzda o’z-o’zidan tartibga solinish
g’oyasiga asoslangan holda suzuvchi valyuta kurslari rejimi joriy etishni taklif

38qilishdi (M. Fridman, F. Maxlup va bosh. ). Neokeynsianchilar J.M.Keynsning
xalqaro valyuta tashkil etish to’g’risidagi oldingi g’oyasiga qaytishdi (R. Triffin,
U. Martin, A. Dey. F. Peru, J. Denize) . AQSh oltinni to’liq demonetizatsiya qilish
va dollarning mavqeini qo’llab-quvvatlash maqsadida xalqaro likvid vositani
tashkil etish yo’lini tutdi. G’arbiy Evropa, ayniqsa Frantsiya dollarning
etakchiligini cheklash va XVF kreditlarini kengaytirish sari harakat qildi.
Valyuta inqirozidan chiqishga bag’ishlab jahon miqyosida bir qator
konferentsiyalar o’tkazildi. 1972-1974 yilllarda XVF jahon valyuta tizimini isloh
qilish loyihasini tayyorladi.
Mazkur loyiha 1976 yilda XVFga a’zo mamlakatlarning kelishuviga ko’ra
Kingstonda o’tkazilgan konferentsiyada rasmiy jihatdan kuchga kirdi. Yamayka
valyuta tizimi asosiga oltin standartidan to’liq voz kechish tamoyili qo’yildi.
Mazkur tizimga muvofiq valyuta munosabatlari quyidagi tamoyillarga
asoslangan holda amalga oshirilishi lozim:
– oltin andozasi tizimi rasman bekor qilindi;
– oltin demonetizatsiyasi belgilandi, uning jahon puli funktsiyasi bekor
qilindi;
– valyutani oltinga bog’lovchi oltin paritetlari taqiqlandi;
– markaziy banklarga bozor bahosi bo’yicha oltinni oddiy tovar sifatida
sotish va sotib olishga ruxsat etildi;
– SDR (Special Drawing Rights ) standarti joriy etildi, undan jahon puli
sifatida, shuningdek, valyuta almashinuv kurslarini o’rnatish hamda rasmiy
aktivlarni baholashda foydalanish ko’zda tutildi.
– alohida markaziy banklarga ichki pul siyosatini mustaqil o’tkazish
imkoniyati kengaytirildi. Mamlakatlarning markaziy banklari valyutaning qa’tiy
belgilangan paritetini ushlab turish uchun valyuta bozorlari faoliyatiga aralashishga
majbur emaslar. Biroq, ular valyuta kurslarini barqarorlashtirish uchun valyuta
interventsiyalarini amalga oshiradilar.
– zahira valyutalari sifatida AQSh dollari, Germaniya markasi, funt
sterling, shveytsariya franki, yaponiya ienasi, frantsuz franki rasman tan olindi
(evro muomalaga kiritilishiga qadar);
– erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi o’rnatildi, shuningdek, ularni jahon
valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllantirish belgilandi;
– davlatlarga valyuta kursi rejimini mustaqil belgilashga ruxsat etildi.
Yamayka bitimining barcha ishtirokchi mamlakatlari asosida valyutalarning
oltin tarkibi yotgan qa’tiy belgilangan valyuta kurslaridan valyuta bozorlaridagi
talab va taklif ta’sirida muayyan chegaralarda erkin o’zgaruvchan suzuvchi valyuta
kurslariga o’tishdi.
Evropa valyuta tizimi – bu mintaqaviy valyuta tizimi bo’lib, Evropa
iqtisodiy integratsiyasi doirasida milliy valyutalar harakati bilan bog’liq iqtisodiy
munosabatlar majmuasini o’zida ifodalaydi. Evropa valyuta tizimi zamonaviy
jahon valyuta tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U uchta asosiy
elementni o’z ichiga oladi:
– EKYu (European currency unit) standarti. EKYu – shartli jamoaviy
valyuta bo’lib, Evropa ittifoqiga kiruvchi, Evropaning etakchi mamlakatlarining 12

39ta valyut asiga asoslanadi. Har bir valyutaning savatdagi og’irligi a’zo davlatning
Evropa ittifoqi YaMMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga bog’liq holda
aniqlanadi.
– Birgalikda suzuvchi valyuta kursi, mazkur kursni ±2,25% chegarada
tebranishi belgilangan edi, 1993 yilda valyuta muammolarining kuchayishi bilan
bog’liq holda tebranish doirasi ±15%gacha kengaytirildi (“evropa valyuta iloni”).
1989 yilda J.Delor (Evropa ittifoqi komissiyasi raisi) tomonidan ishlab
chiqilgan iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish dasturi G’arbiy Evropa
integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo’ldi.
“Delor rejasi” doirasida quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan edi:
– umumiy bozorni tashkil etish, bozor mexanizmini takomillashtirish
maqsadida raqobatni rag’batlantirish;
– qoloq hududlarni tarkibiy jihatdan birxillashtirish;
– inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o’sishni
barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini cheklash hamda ushbu kamomadni
qoplash usullarini takomillashtirish maqsadida byudjet-soliq siyosatlarini
muvofiqlashtirish;
– pul-kredit va valyuta siyosatlarini muvofiqlashtirish uchun muayyan
organni tashkil etish;
– yagona valyuta siyosati, qat’iy belgilangan valyuta kurslari va jamoaviy
valyuta - EKYuni joriy etish.
1991 yildan Evropa valyuta tizimida “Delor rejasi” asosida valyuta-iqtisodiy
ittifoqni bosqichma-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi Maastrix
shartnomasi ishlab chiqildi va mazkur shartnoma doirasida 1999 yil 1 yanvardan
yagona evropa valyutasini joriy etishga mo’ljallangan islohotlar amalga oshirildi.
Evropa valyuta tizimiga kirish uchun dastlabki qadamlarni tashlashga
Germaniya, Frantsiya va Belgiya tayyor bo’lib ularning imkoniyatlari yuqori
baholandi. Birmuncha past salohiyat bilan Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya,
Finlandiya, Irlandiya o’rin egalladi, Shveytsariya va Daniya esa ularga ergashdi.
Valyuta ittifoqiga Buyuk Britaniyaning qo’shilishi dolzarb masala bo’ldi.
Valyuta ittifoqini shakllantirish va yagona valyutani joriy etish bo’yicha reja
ishlab chiqildi. Birinchi bos q ich 1998 yildan Markaziy bankni (Frankfurt-na-
Mayne)t ashkil etishdan boshlandi. Evropa Markaziy bankiga quyidagi funktsiyalar
biriktirildi:
– valyuta operatsiyalarini samarali tashkil etish;
– evrohududga a’zo bo’lgan davlatlarning maxsus almashinuv resurslarini
saqlash;
– to’lov hisob-kitob tizimi ustidan nazorat olib borish;
– evrohududda pul emissiyasini tashkil qilish.
Evrokengash “evro hudud”ga kiruvchi mamlakatlarni aniqladi. Tanlash
mezonlari sifatida quyidagilar o’rnatildi:
– Inflyatsiya sur’ati Evropa Ittifoqining uchta narxlar darajasi eng barqaror
mamlakatlarning o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 foiz punktiga oshmasligi
kerak.
– Davlat byudjeti taqchilligi YaIMning 3%dan oshmasligi kerak.

40– Davlat qarzi YaIMning 60%dan oshmasligi lozim;
– Milliy valyutaning almashinuv kursi ikki yil mobaynida Evropa valyuta
tizimida amaldagi (±15%) tebranish chegarasidan chiqib ketmagan bo’lishi lozim.
Ikkinchi bosqich 1999 yil 1 yanvardan boshlandi. “Evro hudud”ga kirgan
mamlakatlar milliy valyutalarining almashinuv kurslari evroga nisbatan qa’tiy
belgilandi, evro naqdsiz shaklda EKYuni birga bir nisbatda almashtirish asosida
kiritildi.
Uchinchi bosqich 2002 yil 1 yanvardan boshlandi. Yagona namunada turli
nominatsiyalarda evro banknot va tangalarining muomalasi amalga oshirildi, ular
a’zo-mamlakatlarning milliy valyutalari bilan parallel muomalada bo’ldi hamda
asta-sekinlik bilan milliy pul birliklarini almashtirish sodir bo’ldi.
To’rtinchi bosqichda, 2002 yil 1 iyuldan. Ishtirokchi mamlakatlarning milliy
valyutalari butunlay o’zlarining pul funktsiyasini yo’qotdi.
Ikkinchi tomondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil etildi. Oldingi
holatga nisbatan evrohududda yagona valyutani kiritilishi likvidlikni oshiradi
hamda raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Evropa Ittifoqi doirasida taqsimlanishi
engillashtirdi. Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog’liq
xarajatlarni kamaytirdi.
4. Moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri.
Xalqaro valuta-kredit va moliya munosabatlarining tashkiliy tuzilmasi o’ziga
ko’plab xalqaro tashkilotlarni qamrab oladi. Ulardan ba'zilari ko'pgina vakolatlarga
hamda yuqori miqdordagi moliyaviy resurslarga ega bo’lgan holda xalqaro valuta-
kredit va moliya munosabatlarini tartibga solishda ishtirok etadi. Boshqalari esa
hukumatlararo muhokama etish uchun forumlar tashkil etish hamda valuta-kredit
va moliya siyosati bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug’ullanadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari o’zida jahon iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlash
uchun moliya va valuta-kredit munosabatlarini tartibga solish maqsadlarida

41davlatlararo kelishuv asosida tashkil etilgan xalqaro tashkilotlarni ifodalaydi.
Xalqaro moliya tashkilotlarining yuzaga kelishiga asosan jahon xo’jaligida
globallashuv jarayonlarining rivojlanishi hamda xalqaro moliya bozorlaridagi va
jahon valuta tizimidagi beqarorlikning kuchayishi sabab bo’ldi. Ular asosan
ikkinchi jahon urushidan keyin tashkil topgan va hozirgi vaqtda mamlakatlarning
valuta-kredit va moliya munosabatlari sohasidagi hamkorligini rivojlantirishda
hamda ushbu munosabatlarni davlatlararo darajada tartibga solishda muhim rol
o'ynamoqda.Xalqaro moliya tashkilotlari vujudga kelishining birinchi bosqichi
birinchi va ikkinchi jahon urushlari orasidagi davrga to’g’ri keladi. Xalqaro moliya
tashkilotlari vujudga kelishining ikkinchi bosqichi hamda ular faoliyatining
kuchayish jarayoni ikkinchi jahon urushidan so’ng mustamlakachilik tizimining
parchalanishi va 1970-yillardagi iqtisodiy o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Shu bilan
birgalikda 1980-yillarning boshlarida xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida
uchinchi bosqichning boshlanganligini qayd etishimiz mumkin. Chunki bu davrda
jahon iqtisodiyotida globallashuvning kuchayishi hamda integratsion
jarayonlarning jadallashuvi kabilarni ko’rsatish mumkin.
Dunyodagi bir qator davlatlarning hukumat organlari zamonaviy xalqaro
iqtisodiy munosabatlardagi muammolarni birgalikda hal etishga ehtiyoj sezdilar va
buning natijasida xalqaro tashkilotlarga bo’lgan talab yanada ortib bordi.Xalqaro
moliya tashkilotlariga Xalqaro Valuta fondi, Jahon banki, Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki, Xalqaro hisobkitoblar banki, Osiyo, Amerika, Afrika mintaqaviy
rivojlanish banklari va boshqalar kiradi. Xalqaro moliya tashkilotlarining faoliyati
jahon xo’jaligining barqarorligiga erishishga hamda valuta-moliya sohasidagi
munosabatlarning uzluksizligini ta’minlashga yordam beradi. Eng avvalo, bunga
bo'lgan zaruriyat davlatlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar ko’lamining ortib borishi,
shuningdek, ularning o'zgaruvchan xususiyatga ega ekanligi bilan izohlanadi.
Shuningdek, ular mamlakatlar va davlatlar o’rtasida hamkorlikni tashkil etish
uchun forum sifatida xizmat qilishga ham yo’naltirilgan.
Bundan tashqari, jahon xo’jaligining muhim muammolari bo’yicha tavsiyalar
ishlab chiqish va rivojlanish tendensiyalari to’g’risidagi ma’lumotlarni
umumlashtirish, tahlil etish hamda o'rganish sohasida xalqaro valuta-moliya
tashkilotlarining ahamiyati ortib bormoqda.
Xalqaro moliya tashkilotlarining vujudga kelishiga va faoliyatining
rivojlanishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatgan:
— xo'jalik hayoti baynalminallashuvining kuchayishi, shuningdek, milliy
chegaralardan tashqariga chiquvchi transmilliy korporatsiyalar va transmilliy
banklarning tashkil topishi;
— jahon xo'jaligida moliyaviy munosabatlarni xalqaro tartibga solishga
bo’lgan ehtiyojning kuchayishi;
— jahon valuta tizimi, xalqaro valuta-kredit, qimmatbaho qog'ozlar va oltin
bozorlaridagi yuzaga keladigan muammolarni hamkorlikda hal qilish
zaruriyatining ortib borishi.

42Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari tomonidan bajariladigan
asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi:
1. Axborot funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari jahon xo’jaligi rivojlanishining umumiy
tendensiyalari hamda biror-bir davlatning iqtisodiy holati to’g’risida ma’lumotlar
olish mumkin bo’lgan axborot markazi rolini bajaradi. Xalqaro valuta-kredit
tashkilotlari o’tkazilgan xalqaro konferensiyalar, yig’ilishlar, tadqiqotlar natijalari
bo’yicha stalistik materiallarni nashr etib boradi.
2. Maslahatchi funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari mamlakatlarning hukumatlariga valuta-kredit
va moliya siyosatini o’tkazish bo’yicha maslahatlar berib boradi.
3. Tartibga solish funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solish
funksiyasini ham bajaradi. Jumladan, XVF to’lov balansida muammolarga ega
bo’lgan mamlakatlarga vaqtinchalik moliyaviy yordam ko’rsatadi. XVF
mamlakatlarga milliy valuta kursini bir maromda saqlash uchun ham bir necha bor
vaqtinchalik yordam ko’rsatgan.
4. Bashorat qilish funksiyasi.
Xalqaro moliya tashkilotlari milliy va jahon iqtisodiyoti rivojlanishining
bashoratini amalga oshiradi. Xalqaro moliya tashkilotlari universallik darajasi va
maqsadlariga bog’liq holda jahon ahamiyatiga ega bo’lgan, mintaqaviy,
shuningdek, faoliyati jahon xo’jaligining ma’lum bir sohasini qamrab oluvchi
tashkilotlarga ajratiladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllarini
tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlarni tashkil etish g’oyasi 1929—1933-yillardagi
jahon iqtisodiy inqirozi ta'siri natijasida yuzaga keldi.
Xalqaro moliya tashkilotlari jahon iqtisodiyotini rivojlantirish sohasidagi
muayyan masalalarni hal etish uchun a’zo mamlakatlarning moliyaviy resurslarini
birlashtirish orqali tashkil etiladi.
Ushbu masalalar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin:
— xalqaro savdoni rag’batlantirish va qo’llab-quvvat!ash, jahon
iqtisodiyotini tartibga solish hamda barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va
fond bozoridagi operatsiyalar;
— budjet taqchilligini moliyalashtirish va davlat loyihalarini amalga
oshirishga kreditlar — davlatlararo kreditlar;

43— xalqaro biznesga ijobiy ta'sir ko’rsatishga (masalan, infratuzilma
loyihalari, informatsion texnologiyalar sohasidagi loyihalar, transport va
kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish va boshq.) ichki loyihalar (bitta
mamlakatning yoki rezidentning tijorat tashkiloti manfaatlariga bevosita daxldor
bo’lgan loyihalar) sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati;
— fundamental ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish va hayriya faoliyati
(xalqaro yordam dasturlarini moliyalashtirish). Xalqaro moliya tashkilotlari
quyidagi maqsadlarni ko’zlagan holda faoliyat yuritadi:
— jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliyani barqarorlashtirish maqsadida
jahon hamjamiyatida harakatlarni birlashtirish;
— valuta va moliya-kredit munosabatlarini xalqaro tartibga solishni amalga
oshirish;
— jahon valuta va moliya-kredit siyosatining strategiya va taktikasini
hamkorlikda ishlab chiqish va muvofiqlashtirish.
Xalqaro moliya tashkilotlarida qatnashish darajasi va alohida
mamlakatlarning ta’siri ularning kapitaldagi bo’nagining miqdori bilan aniqlanadi.
Xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatining samaradorligi muayyan darajada
a’zo mamlakatlarning hukumati va davlat tashkilotlari bilan bo’ladigan o’zaro
munosabatga bog’liq bo'ladi.
Shunday ekan, xalqaro moliya tashkilotlarining investitsion faoliyati ko’p
hollarda yirik xalqaro loyihalar bo'yicha risklarni boshqarish va sug’urtalashni
amalga oshiruvchi davlat tashkilotlari bilan yaqin hamkorlikni talab etadi.
Xalqaro Valuta fondi, XVF (ing. International Monetary Fund, IMF) - Birlashgan
Millatlar Tashkilotining (BMT) ixtisoslashgan tashkilotlaridan bo’lib, shtab-
kvartirasi AQSHning Vashington shahrida joylashgan. 1944-yil 22-iyulda
BMTning valuta-moliya masalalari bo’yicha Bretton-Vudsdagi konferensiyasida
XVF bitimining asosi ishlab chiqildi. XVF tashkil topgan rasmiy sana — 1945-yil
27-dekabr bo’lib, bunda bitimning oxirgi varianti 29 ta davlat tomonidan
imzolandi. XVF o’z faoliyatini 1947-yil 1-martdan Bretton-Vuds tizimining bir
qismi sifatida boshladi. Shu yili Fransiya birinchi kreditni oldi. Hozirgi kunda
XVF 186 davlatni birlashtirib, uning tuzilmasida 133 mamlakatdan 2500
mutaxassis ishlaydi.
XVF — a’zo davlatlar o’rtasida valuta-kredit munosabatlarini tartibga
solish va ularga to’lov balansining kamomadi bilan bog'liq valutaviy qiyinchiliklar
paytida chet el valutasida qisqa va o’rta muddatli kreditlar berish yo’li bilan
moliyaviy yordam ko’rsatish uchun mo’ljallangan hukumatlararo tashkilotdir.
XVF Kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvo f iq, uning maqsadlari

44qatoriga quyidagilar kiradi:
— xalqaro valutaviy muammolarni bartaraf etish borasida maslahatlar va
hamjihatlik mexanizmini ta'minlovchi doimiy institut orqali xalqaro valutaviy
hamkorlikni rag'batlantirish;
— xalqaro savdoning kengayishi va muvozanatli o’sishini qo'llab-
quvvatlash va shu orqali bandlik hamda real daromadlarning yetarlicha yuqori
darajasini ushlab turish va iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi sifatida barcha a’zo
davlatlar resurslarining samaradorligini oshirishga hissa qo’shish; davlatlar
o'rtasida joriy bitimlarga doir ko’p tomonlama to’lovlar tizimini tashkil etish va
jahon savdosi rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi valuta ayirboshlashdagi
cheklovlarni bekor qilishga ko’maklashish;
— a’zolarning umumiy resurslari hisobidan yetarlicha xavfsiz asosda
mablag’ bilan ta’minlash orqali ularning ishonchini qozonish va shuning asosida
ularga to’lov balansidagi nomuvofiqliklar (tartibsizliklar)ni milliy yoki xalqaro
taraqqiyotga g’ov bo’ladigan chora-tadbirlarsiz to’g’rilash imkonini berish;
— yuqoridagilarga muvofiq a’zo davlatlarning xalqaro to’lovlar
balanslaridagi nomuvofiqlik (muvozanatsizlik)larning davomiyligini qisqartirish
va uning darajasini pasaytirish. XVFni tashkil etish mobaynida qat’iy belgilangan
paritet tizimining tamoyillari shakllantirilgan bo’lib, ularga valutalarning oltin
paritetiga muvofiq tarzda ularning rasmiy almashuv kursini o’rnatish, a’zo
mamlakatlar tomonidan almashuv kurslarining valuta yo’lakchasi (1945—1971 -
yillarda — ±1%, 1971—1973-yillarda - ±2,25%) doirasida bo’lishi ta’minlanishi,
oltinning jahon puli funksiyasi saqlanishi bilan birga, AQSH dollariga ushbu
funksiyani bajaruvchi valuta maqomining berilishi kabilarni kiritish mumkin.
Bretton-Vuds tizimi tanazzulga uchragach, majburiy valuta yo’lakchalari
bekor qilindi va valuta kursining erkin suzish tizimiga o’tildi. Shuningdek, oltin
demonetizatsiya qilindi, ya'ni oltin standarti, xalqaro hisob-kitoblarda va Markaziy
bankning zaxiralarini shakllantirishda oltindan majburiy foydalanish amaliyoti,
AQSH dollarining oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. Bundan tashqari, har
bir mamlakat valuta kursi rejimini mustaqil tanlash huquqiga ega bo’ldi. Shunday
ho’lsada, XVF nizomiga muvofiq,
a) mamlakatda moliyaviy va valuta siyosati barqarorligini
qo’llabquvvatlash hamda Markaziy bank tomonidan valuta kursining kuchl
tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi; bir tomonlama ustunlikka
ega bo'lishga qaratilgan valuta kursining manipulyatsiyasidan voz kechish; d)
valutani tartibga solish va valuta kursi mexanizmida ko'zda tutilayotgan
o’zgarishlar haqida XVFni zudlik bilan xabardor qilish; e) valutalarni oltinga
bog’lab qo’yish tartibidan voz kechish talab etiladi.
XVF bu taraqqiyot instituti emas, Kelishuvlar moddasiga muvofiq, qashshoq
mamlakatlarda infratuzilmani shakllantirish, eksport va boshqa sektorlarni

45diversiflkatsiya qilish yoki ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini rivojlantirish
maqsadida kreditlar ajratmaydi. Har qanday mamlakat xoh u rivojlangan bo’lsin,
xoh u sust rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro
to’lovlarni amalga oshirish va zaxiralarning muvofiq darajasini ta’minlash uchun
yetarlicha moliyalashtirish manbasini topa olmasa, to’lov balansi bilan bog'liq
muammolarni bartaraf etish uchun moliyaviy yordam so’rab XVFga murojaat
qilishi mumkin.
XVF Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ravishda
loyihalarni moliyalashtirmaydi.
XVF faoliyatining asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
— jahon valuta tizimini nazorat qilish;
— pul siyosatidagi xalqaro hamkorlikka yordam berish;
— jahon savdosini kengaytirish;
— XVF a'zolarini kreditlash;
— valuta ayirboshlash kurslarini barqarorlashtirish;
— debitor mamlakatlarga maslahatlar berish;
— SDR chiqarish orqali likvid mablag’larni yaratish;
— iqtisodiy siyosat va texnik yordam sohasida tavsiyalar ishlab chiqish.
— xalqaro moliya statistikasi standartlarini ishlab chiqish;
— xalqaro moliya statistikasi to’plamlarini e’lon qilish.
XVF Kelishuv moddalariga muvoflq fondning vazifalari qatoriga xalqaro
valuta tizimini nazorat qilish va uning samarali faoliyat ko’rsatishini ta'minlash
kiradi. XVF jahon valuta tizimi ustidan, jumladan, a’zo mamlakatlarning valuta
kursi sohasidagi siyosati ustidan nazoratni amalga oshirad XVF nazorat
funksiyasini amalga oshirish bilan birgalikda mamlakatlarning umumiy iqtisodiy
holati va uning iqtisodiy siyosat sohasidagi strategiyasi bo’yicha atroflicha tahlil
o’tkazadi.
XVF nuqtayi nazariga ko’ra mamlakatning samarali va izchil iqtisodiy
siyosati milliy valuta ayirboshlash kurslarini va jahon valuta tizimini
barqarorlashtirishga, jahon xo’jaligida iqtisodiy o’sishni ta’minlashga imkon
yaratadi.XVF ushbu sohada mamlakatlarning o’ziga tegishli bo’lgan
majburiyatlarini bajarishini nazorat qiladi. Bu majburiyatlarga narxlar
barqarorligini saqlagan holda yuqori bandlik darajasini ushlab turuvchi va iqtisodiy

46o’sishga yordam beruvchi moliyaviy va iqtisodiy siyosat o’tkazish.
XVF nazoratni amalga oshirish uchun davriy va maxsus maslahatlarni
tatbiq etadi. Davriy maslahatlar barcha a’zo mamlakatlarga har yilda o’tkaziladi,
bunda XVF a’zo mamlakatlarning umumiy iqtisodiy holati va valuta siyosati
to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim. Agarda biror-bir a’zo mamlakatda
og’ir iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan bo’lsa yoki bunga shubha sezilsa XVF darhol
undan chiqish yoki oldini olish yuzasidan tegishlicha chora-tadbirlarni amalga
oshiradi.
Davriy maslahatlar XVF ekspertlari guruhi tomonidan o'tkaziladi. Ular
eksport va import, ish haqi darajasi, narxlar, aholi bandligi, moliyaviy bozorlar
konyunkturasi, investitsiyalar hamda valuta ayirboshlash kurslarini
shakllantirishga ta’sir ko’rsatuvchi boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha statistik
ma'lumotlarni to’playdi. Keyin esa, davlat tuzilmalarining vakillari bilan iqtisodiy
siyosatni baholash maqsadida muhokama tashkil etiladi, shuningdek, o’z valutasini
ayirboshlashdagi cheklovlarni bartaraf etish uchun mamlakat amalga oshirgan
chora-tadbirlarning natijasi o’rganiladi.
Muhokama yakuni bo’yicha XVF ekspertlari batafsil ma’lumot tayyorlaydi va u
keyinchalik Boshqaruv kengashida muhokama etiladi. Muhokama natijalari
bo’yicha xulosa tayyorlanadi va mamlakat hukumatiga taqdim etiladi. Unda
ko’pincha mamlakat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning
samaradorligini oshirish bo’yicha fondning tavsiyalari o’rin oladi.
XVF maxsus maslahatlarni jahon iqtisodiyotida yetakchi o'rinda turuvchi,
iqtisodiy siyosati jahon xo’jaligi faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatuvchi
sanoati rivojlangan mamlakatlar bilan o’tkazadi. Maslahatning maqsadi bo’lib,
jahondagi iqtisodiy vaziyatni va iqtisodiy rivojlanishning istiqbollarini baholash
hisoblanadi.
SDR chiqarish orqali likvid mablag’larni yaratish jahon valuta tizimini
barqarorlashtirishga va xalqaro hisob-kitoblarni erkin amalga oshirishga imkon
yaratishi kerak. XVF a’zo mamlakatlarning oltin-valuta zaxiralari tarkibi va
darajasiga ko’ra xalqaro miqyosda likvidlik holatiga alohida e’tibor qaratadi.
Bunga bog’liq holda XVFning muhim funksiyasi bo’lib qo’shimcha xalqaro zaxira
aktivlariga bo’lgan uzoq muddatli ehtiyojni ta'minlash uchun emissiya qilingan
SDRni taqsimlash hisobiga o’zining a'zolariga qo’shimcha likvid mablag’larni
taqdim etish hisoblanadi. 0 ‘zining nizomiga muvofiq xalqaro valuta fondi SDRni
jahon valuta tizimining asosiy zaxira aktivi bo'lishiga yordam berishi lozim.
Jamoa valutasi SDR zaxira milliy valutalari va oltin bilan bir qatorda zaxira
aktivi funksiyasini bajaradi. U rasmiy aktiv bo’lib undan foydalanish va egalik
qilish huquqi faqat XVFga, uning a'zolariga va belgilangan rasmiy ishtirokchilarga
berilgan. XVF ishtirokchi mamlakatlar o’rtasida SDRni ularning kvotalariga
proporsional miqdorda taqsimlaydi. SDRning jahon valuta tizimida zarur bo'lgan
umumiy miqdorini belgilash va bu miqdorni oshirish masalalari faqat XVF

47vakolatlariga kiradi. SDRni taqsimlash to’g’risidagi qaror besh yilgacha
davomiylikdagi davrga qabul qilinadi va bunda inflyatsiya va ortiqcha talabni,
shuningdek, iqtisodiy turg’unlikni oldini olish uchun mavjud zaxira aktivlarini
to'ldirishga bo'lgan jahon iqtisodiyotining uzoq muddatli ehtiyoji hisobga olinadi.
SDRni yangidan taqsimlash to’g’risidagi taklif XFVning taqsimlovchi-direktorlari
tomonidan Ijroiya ken-gashning roziligi bilan kiritiladi va uni Boshqaruvchilar
kengashi tasdiqlaydi.
XVFning oliy boshqaruv organi bo’lib, har bir a’zo mamlakatdan
boshqaruvchi vakil va uning o’rinbosaridan iborat bo’lgan boshqaruvchilar
Kengashi hisoblanadi. Odatda, ular Moliya vazirlari yoki Markaziy bank
boshqaruvchilari bo’ladi. Kengash Fond faoliyatining asosiy masalalarini hal etadi,
bularga: Kelishuv moddasiga o'zgartirishlar kiritish, a’zolikka mamlakatlarni qabul
qilish va a’zolikdan chiqarish, ularning kapitaldagi ulushini aniqlash va qayta
ko’rib chiqish, ijrochi direktorlarni saylash. Boshqaruvchilar odatda yilda bir marta
sessiyada to’planadilar.
Ustav kapitali taxminan 217 mlrd. SDRni tashkil etadi. U a’zo mamlakatlarning
bo’naklari hisobiga shakllanadi, odatda o’z kvotasining 25% SDRda yoki boshqa
a’zolarning valutasida, qolgan 75% o'zlarining milliy valutasida to’lanadi.
Ularning kvotasi o’lchamidan kelib chiqib a’zo mamlakatlar o’rtasida ovozlar
taqsimlanadi. XVFda yuqori ovoz miqdorini quyidagi mamlakatlar egallagan
(2011-yil holati bo'yicha): AQSH — 16,7%, Germaniya —5,82%, Yaponiya —
6,24%, Buyuk Britaniya — 4,30%, Fransiya — 4,30%, Saudiya Arabistoni —
2,81%, Xitoy — 3,82%, Rossiya — 2,39%. Yevropa Ittifoqining 27 ta a’zo
mamlakatining ulushi — 32,07%, XVFda 29 ta sanoati rivojlangan davlatlar
(IHTTga a’zo mamlakatlar) 60,35% miqdoridagi ovozga ega.
Fond a’zoligini 84%dan ortig’ini tashkil etuvchi qolgan mamlakatlarning
ulushi atigi 39,65%ga to’g’ri keladi.
Xalqaro Valuta Fondining eng muhim vazifalaridan biri a’zo mamlakatlarning
to’lov balansida qiyinchiliklar yuzaga kelganda kreditlar berish orqali yordam
ko’rsatish hisoblanadi. Bu moliyaviy yordam mamlakatlarga o’zining xalqaro
zaxiralarini to’ldirishga, milliy valutasini barqarorlashtirishga, import to’lovlarini
amalga oshirishni davom ettirishga hamda mavjud muammolarni hal etish bo'yicha
chora-tadbirlar qabul qilish orqali faol iqtisodiy o’sish uchun sharoitni tiklashga
imkon yaratadi
XVFning kreditlash dasturlarini quyidagi kategoriyalarga ajratish mumkin:
1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa muddatli to’lov balansi
muammolarini bartaraf etishga mo’ljallangan. XVFning eng yirik kreditlari ham
mazkur kategoriyaga tegishlidir. 1997-yilda XVF Qo’shimcha rezerv dasturini
amaliyotga joriy qildi. Mazkur dastur kapital hisobraqami bilan bogiiq inqirozlarni
boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan juda qisqa muddatli kreditlarni
ajratishni ko’zda tutadi.

482. Uzaytirilgan fond dasturi XVF tomonidan toiov balansi qiyinchiliklariga
yuz tutgan mamlakatlarga ko’maklashish maqsadida joriy qilingan boiib, bunda
muammolar qisman strukturaviy muammolar bilan bogiiq va uni bartaraf etish
makroiqtisodiy nomuvofiqliklarga nisbatan uzoqroq muddatni taqozo etadi.
3. Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o’sish dasturi asosida XVF yillik
foiz stavkasi 0,5 foiz va so’ndirish muddati10 yil bo’lgan kreditlarni o'zining eng
qashshoq a’zo davlatlariga taqdim etadi. Ta'kidlash lozimki, XVF kreditlarining
ko’pchilik qismi shu kategoriyaga mansubdir. 2005-yilda Ekzogen shoklar dasturi
ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastur asosida Qashshoqlikni qisqartirish va
iqtisodiy o’sish dasturi orqali kredit olmaydigan sust rivojlangan davlatlarga
ularning nazorat doirasidan tashqarida bo’lgan shoklar tufayli vujudga keladigan
to’lov balansi muammolarini bartaraf etish uchun kreditlar taqdim etiladi.
Egiluvchan kredit liniyasi. Egiluvchan kredit liniyasi asosiy iqtisodiy
ko’rsatkichlari juda yaxshi bo’lgan mamlakatlar uchun mo'ljallangan. Egiluvchan
kredit liniyasi to’g’risidagi bitim foydalanish bo'yicha o'rnatilgan talablarga
oldindan javob beruvchi mamlakatlar uchun tasdiqlanadi. Egiluvchan kredit
liniyasining qo’llanilish muddati bir-ikki yildan iborat bo’ladi, qaytarish muddati
esa stend-bay mexanizmiga o’xshash hisoblanadi. Ushbu mexanizmdan
foydalanish aniq holatlarni hisobga olish orqali belgilanadi, unga odatdagi foydala-
nish cheklovlari qo’llanilmaydi, mablag’ esa bosqichma-bosqich emas balki, bitta
to'lov bilan beriladi. Oldini oluvchi kredit liniyasi. Oldini oluvchi kredit liniyasi
asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari ishonchli bo’lgan asoslangan iqtisodiy siyosatga va
bunday siyosatni o'tkazishning yuqori tajribasiga ega bo’lgan mamlakatlar uchun
mo’ljallangan. Oldini oluvchi kredit liniyasining davom etish muddati bir yildan
ikki yilgacha bo’lishi mumkin.
Favqulodda yordam. XVF tabiiy ofatni boshdan kechirayotgan yoki urush
oqibatlarini bartaraf etayotgan mamlakatlar uchun favqulodda yordam ko’rsatadi.
Favqulodda kreditlar bo'yicha yig’imlarning baza stavkasi undiriladi, kreditlar 3—
5 yil davomida qaytarilishi kerak. XVFning resurslaridan foydalanish uchun
mamlakat o’zining to’lov balansini moliyalashtirishga bo’lgan ehtiyojni asoslab
berishi lozim. Moliyalashtirish zaruriyatini belgilovchi mezonlar sifatida XVF
mamlakat to'lov balansining holati, uning xalqaro zaxiralar qoldig’i va
mamlakatning zaxira pozitsiyasi dinamikasidan foydalanadi. Shuningdek, to’lov
balansi tengsizligi sabablarini bartaraf etish uchun mamlakat tomonidan qabul
qilingan chora-tadbirlar samaradorligi ham hisobga olinadi.Jahon banki 190 dan
ortiq rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam
ko’rsatuvchi xalqaro moliya tashkilotidir.
Jahon bankining bosh maqsadi — iqtisodiy o’sish davrini boshdan
kechirayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarni kreditlash yo’li bilan kambag’allik
darajasini pasaytirish hisoblanadi. Kreditlar ushbu davlatdagi iqtisodiy o’sishni
jadallashtirishga hamda fuqarolarning hayot darajasi yaxshilanishiga imkon

49tug’diradi.
Hozirgi davrda Jahon banki ming yillik Deklaratsiyasiga muvofiq o’z
faoliyatining asosiy vazifalarini belgilab olgan. Mingyillikdagi rivojlanish
maqsadlariga 2015-yilgacha erishish lozim bo’lib, u o’z ichiga quyidagilarni olgan:
— kambag’allik va ochlikka barham berish;
— umumiy boshlang’ich ta’limni ta’minlash;
— bolalar o’limini qisqartirish;
— onalik muhofazasini yaxshilash;
— VICH/SPID, malariya (bezgak) va boshqa kasalliklarga qarshi
kurashish;
— atrof-muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash;
— rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni shakllantirish.
Jahon bankining Xalqaro valuta fondidan farqi shundaki, Jahon banki
faqatgina rivojlanayotgan mamlakatlarga uzoq muddatli yordam ko’rsatadi, XVF
faoliyati esa mamlakatdagi vaqtinchalik moliyaviy inqirozni bartaraf qilishga
yo'naltirilgan.
Jahon banki BMTning ixtisoslashtirilgan moliya instituti sifatida strategik
vazifalarni bajarish uchun eng qulay vositachi sifatida xizmat qilishga
mo’ljallangandir, ya’ni barcha a’zo mamlakatlarning iqtisodiyotini jahon xo’jaligi
tizimi asosiy markazlari bilan integratsiya qilishdir.
«Jahon banki» atamasi tarkiban Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki
(International Bank for Reconstruction and Development) va Xalqaro rivojlanish
assotsiatsiyasini (International Development Association) qamrab oladi. «Jahon
banki guruhi» atamasi esa, 5 ta tashkilotni, xususan, XTTB, XRA, Xalqaro moliya
korporatsiyasi (International Financial Corporation), Investitsiyalarni kafolatlash
bo’yicha ko’p tomonlama agentlik (Multilateral Investment Guarantee Agency),
Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazini (International Center for
Settlement of Investment Disputes) o’z ichiga oladi
Jahon bankining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
— rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiya faoliy asosiy kredit
tashkiloti bo’lib, keng miqyosda Jahon banki nomi bilan tanilgan. Ushbu bankka
a’zo bo’lish uchun ariza taqdim etgan mamlakat avvalo XVFga a’zolikka kirgan
bo'lishi lozim. Bankning barcha qarzlari a’zo davlatlar hukumatlari tomonidan
kafolatlanishi kerak. Qarzlar bo’yicha har olti oyda o’zgaruvchi foiz stavkasi
belgilanadi. Hozirgi vaqtda mazkur stavka 6—7%ga teng. Qarzlar asosan 15—20

50yil muddatga, asosiy qarz summasi bo’yicha to’lovlarni 3—5 yilga uzaytirish
tartibida beriladi. Qarz berish davlat hukumatining kafolati olingandan so’ng
amalga oshiriladi.
XTTB — 1944-yilda Bretton-Vudsdagi (AQSHning NyuXempshir
shtatidagi shaharcha) Xalqaro valuta — moliyaviy konferensiyada XVF bilan bir
vaqtda tuzilgan davlatlararo investitsiya institutidir. Bir vaqtning o’zida bankning
nizomi ham bo’lib qolgan XTTB haqidagi Bitim 1945-yilda rasmiy jihatdan
kuchga kirgan, bank o’zining faoliyatini 1946-yildan boshlagan.
XTTBning shtab-kvartirasi AQSHning Vashington shahrida joylashgan.
XTTBning asosiy maqsadi — a’zo mamlakatlarga uzoq muddatli kredit va qarzlar
berish hamda xususiy investitsiyalarni kafolatlash orqali ularning iqtisodiyotini
rivojlantirishga ko’maklashish hisoblanadi. Dastlab XTTB a’zo mamlakatlarning
to’plangan mablag’lari va amerikalik investorlarning jalb qilingan kapitallari
yordamida ikkinchi jahon urushi natijasida iqtisodiy jihatdan turg’un holatga kelib
qolgan G’arbiy Yevropa mamlakatlarida xususiy investitsiyalarni
rag’batlantirishga mo’ljallangan edi. XTTBning Kelishuvlar moddasining 1-
moddasiga muvofiq uning maqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi:
— a’zo davlatlarning xalq xo'jaligini tiklash va rivojlantirishga
ko’maklashish;
— kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlarning investitsiyalari va
ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy investitsiyalarni rag’batlantirish;
— jahon savdosining muvozanatli o’sishini va a’zo davlatlar to’lov
balansining muvozanatliligini qo'llab-quvvatlash.50-yillarning o’rtalaridan
boshlab, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida xo’jalik hayoti barqarorlashishi
munosabati bilan, XTTB o’z faoliyatining katta qismini Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasi mamlakatlarining iqtisodiyotini rivojlantirishni barqarorlashtirishga
yo’naltirdi. XTTBning oliy rahbar organi Boshqaruvchilar Kengashi va' Direktorat
(ijroiya organi) bo’lib hisoblanadi. A’zo mamlakatlarning moliya vazirlari yoki
markaziy banklar boshqaruvchilaridan tashkil topgan Kengash o’z sessiyalarini
XVF bilan birgalikda bir yilda bir marta o’tkazishadi. XTTB a’zolari faqatgina
XVF a'zoligiga qabul qilingan mamlakatlar bo’la oladi. Ovozlar XTTB
kapitalidagi (180 mlrd dollardan ortiq) mamlakat kvotasi orqali
aniqlanadi. Hozirda XTTB a’zolari bo’lib 186 mamlakat hisoblansada, yetakchi
o’rinda yettilik mamlakatlari turadi: AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya,
Germaniya, Fransiya, Kanada va Italiya.
Bankning resurslari shakllanishining manbasi bo’lib, Amerika bozorlarida
obligatsiya qarzlarini chiqarish va ularni sotishdan olingan mablag'lar hisoblanadi.
XTTB kreditlarni, odatda 20 yil muddatga a’zo mamlakatda ishlab chiqarish
obyektlarini kengaytirish uchun hukumat kafolati ostida beradi: Shuningdek,
XTTB boshqa banklarning uzoq muddatli kreditlari bo’yicha kafolat ham beradi. U
ham XVF singari, qarzdor mamlakatning moliyaviy holati, kreditlanuvchi

51obyektlar va ushbu obyekt bo’yicha bank missiyasi tomonidan o’rganilgan
axborotlarni talab qiladi.
XTTB quyidagi dasturlar doirasida faoliyat yuritadi:
— iqtisodiy boshqaruv va kambag’allik bilan kurashish;
— ekologiya va ijtimoiy rivojlanish;
— infratuzilma, xususiy sektor va moliya;
— inson salohiyatini rivojlantirish.
Keyingi yillarda XTTB rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini
tartibga solish bilan shug’ullanmoqda: kreditlarning 1/3 qismini qo’shma
moliyalashtirish deb ataladigan shaklda beradi. Bank to’lov balansi holatini
yaxshilashga, shuningdek, iqtisodiyot tuzilmalarini tartibga solishga strukturali
kreditlarni ajratadi. Hozirgi paytda XTTB faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo’lib
quyidagilar hisoblanadi:
— turli xildagi investitsiya loyihalarini uzoq va o'rta muddatli
kreditlash;
— loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy va texnik asoslarini tayyorlash;
— rivojlanayotgan mamlakatlarda tuzilmaviy qayta qurish dasturlarini
moliyalashtirish.
XTTBning maqsadlari quyidagilardan iborat:
— a’zo mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirishga va qayta tiklashga
yordam ko’rsatish;
— xususiy xorijiy investitsiyalarni qo'llab-quvvatlash;
— to’lov balansining muvozanatini saqlashga va xalqaro savdoning
barqaror o’sishiga yordam berish;
— statistik ma’lumotlarni to’plash va e’lon qilish.
XTTBning asosiy mablag’lari hozirgi kunda o’rta va uzoqmuddatli qarz
majburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar
hisobidan shakllanadi. XTTB qimmatli qog’ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA)
ega bo’lib, dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlariga joylashtiriladi. XTTBning
kreditlari qarz oluvchi davlat milliy valutasida emas, balki devizlarda, ya’ni
xalqaro darajada to’lov vositasi sifatida tan olingan valutalarda ajratiladi.

52 XTTB qarzlarini ikkita kategoriyaga ajratish mumkin:
Iqtisodiyot uchun yo’qotishlarsiz ssudalar bo’yicha foizlarni to’lashga qodir
bo’lgan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qarzlar.
Xalqaro moliya bozorida kreditga layoqatsiz va ssudalar bo’yicha foizlarni
to’lashga qodir bo'lmagan kambag’al mamlakatlar uchun qarzlar. Keyingi yillarda
XTTB jahon moliya bozorida yirik qarzdor rolida chiqmoqda. Bank tomonidan
chiqarilayotgan obligatsiya qarzlari summasi davlatlararo investitsiya banklari
o’rtasida eng katta solishtirma og’irlikka egadir. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi
(XRA) — Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilot bo’lib, u 1960-yilda
tashkil etilgan. XRA Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq, uning
maqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag’batlantirish, samaradorlikni oshirish va shuning
asosida, sust rivojlangan a’zo mamlakatlarda aholi turmush tarzini oshirish,
shuningdek, an’anaviy kreditlarga nisbatan og’ir bo’lmagan qulay shartlarda
moliyaviy ko’mak berish hisoblanadi.
Mamlakatlarga rivojlanish jarayonida yordam ko’rsatish maqsadiga ega
bo’lgan XRA strategiyasining asosiy elementlari quyidagilardan iborat:
— makroiqtisodiy va tarmoq siyosatining puxta o’ylangan chora-
tadbirlarini qabul qilish orqali iqtisodiy o'sishni jadallashtirish;
— ijtimoiy sohalarning mustahkamlanishi va rivojlanishini qat’iy qo’llab-
quvvatlash orqali inson kapitaliga investitsiyalash;
— boshqaruv samaradorligini oshirish uchun tashkiliy-texnik
imkoniyatlarni kengaytirish;
— barqaror rivojlanish maqsadlarida atrof-muhitni saqlash;
— qurolli to’qnashuvlar oqibatlarini bartaraf etishga ko’maklashish;
— mintaqaviy integratsiya va savdoni qo’llab-quvvatlash.
XRA foizsiz kreditlar va iqtisodiy o'sishni rag’batlantirishga qaratilgan g|antlar
ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish va aholi
turmush tarzini oshirishni ko’zda tutadi.
XRAdan qarz olish huquqiga yalpi ichki mahsuloti aholi jon boshiga $835 dan
kam bo’lgan mamlakatlar ega bo’lishadi. XRA mamlakatlarga 10 yil imtiyozli
davrli 30—40 yilga foizsiz kreditlar beradi. XRA kreditlarining qaytarish
muddatlari 20, 35 va 40 yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili imtiyozli davr
hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz bo’yicha to'lovlar amalga oshirilmaydi.
Ta’kidlash lozimki, XRA kreditlariga foiz to'lanmaydi, biroq xizmat ko’rsatish
uchun kam miqdordagi (hozirda ajratilgan kredit summaning 0,5 foizi) xarajatlar
qarz oluvchi tomonidan qoplanadi. Bu kreditlarning maqsadi, rivojlangan
mamlakatdan kambag’al mamlakatga tovarlar eksportini rag’batlantirishdir.

53Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 167 mamlakat a’zo bo'lib kirgan. XRA
mamlakatlarga moliyaviy resurslarni ajratishda muayyan mezonlarga amal qiladi.
Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Muvofiqlik mezonlari.
XRAdan qanday mamlakatlar mablag' olish huquqiga ega ekanligini aniqlashda
uchta mezon qo’llaniladi:
— YIMning aholi jon boshiga nisbatan o’lchanadigan nisbiy ko'rsatkichidan past
bo’lgan mamlakatlar;
— mamlakatni rivojlantirish dasturlarini moliyalashtirishga imtiyozli shartlarda
resurslar olishga ehtiyoj yuzaga kelishi tufayli bozor sharoitlarida o’zlashtirilgan
mablag’lar uchun kreditga qobiliyatlilikning yetishmasligi;
— qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o'sishni qo’llab-quvvatlovchi iqtisodiy va
ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish, shuningdek, o'tkaziladigan
siyosatning yuqori samaradorligi.
2. Taqsimlash mezonlari.
O’rnatilgan mezonlarga javob beruvchi mamlakatlar o’rtasida XRA resurslarini
taqsimlash tartibini aniqlovchi asosiy omil mamlakatda qashshoqlikni qisqartirish
va iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash borasida o’tkaziladigan siyosatning
samaradorligi hisoblanadi. Aniqlovchi omillardan yana biri bo’lib aholi jon
boshiga daromad darajasi hisoblanadi: XRA mezonlariga jvob beruvchi qashshoq
mamlakatlar siyosat samaradorligining bir xil ko'rsatkichlarida boshqa
mamlakatlarga nisbatan yuqori mablag’ olishadi.
3. Samaradorlik reytingi.
Har yili Jahon banki personali qarzdorlar tomonidan o’tkaziladigan siyosatning
sifatini baholaydi va shu asosda mamlakatlar reytingi aniqlanadi. Baholashni
o’tkazishda mamlakatda amalga oshirilayotgan loyihalar portfelining samardorligi
hisobga olinadi.
3. Resurslarni taqsimlash tartibi.
XRA tomonidan mamlakatga ajratiladigan resurslar hajmi birinchi navbatda
shu mamlakatda o'tkaziladigan siyosat samaradorligini va uning institutsional
tizimini har yillik baholash natijasida qarzdorga beriladigan reytingga bogiiq
boiadi.
4. Samaradorlik ko’rsatkichlari va kreditlash.

54 XRA rahbariyati har bir mamlakatga haqiqatda ajratilgan resurslarni ularning
rejalashtirilgan oichami bilan taqqoslagan holda nazorat qilib boradi. Mablagiar
yetarlicha egiluvchanlik bilan ajratiladi, bu holat faoliyat samaradorligi
ko’rsatkichlarining sezilarli o’zgarishi natijasida zarur choralar qoilashga imkon
beradi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) (ing. International Finance
Corporation, IFC) Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilotdir.
Tashkilotning shtab-kvartirasi Vashingtonda (AQSH) joylashgan. 1956-yilda
rivojlanayotgan mamlakatlarga xususiy investitsiyalar oqimi barqarorligini
ta’minlash maqsadida tuzilgandir. Jahon banki tashkilotlari guruhining Prezidenti
bir vaqtning o’zida XMK Prezidenti boiib hisoblanadi. Rahbarlik vazifasi vitse-
prezident tomonidan amalga oshiriladi. XMK aksionerlari bo’lib 182 mamlakat
hisoblanadi.
XMK Jahon banki guruhiga kiruvchi boshqa tashkilotlar bilan o’z faoliyatini
muvofiqlashtirib boradi, lekin yuridik va moliyaviy aloqalarda mustaqil tashkilot
boiib hisoblanadi. XMK kompaniyalarga risklarni boshqarishga va jahon kapital
bozoriga chiqishning kengroq imkoniyatiga ega bo’lishga yordam beruvchi yangi
moliyaviy instrumentlarni ishlab chiqishni davom ettirmoqda. Ushbu moliyaviy
mahsulotlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
— XMK o’z mablag’laridan zayomlar;
— sindikatlashgan zayomlar;
— hissali moliyalashtirish;
— qarz instrumentlari va to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar fondlari;
— tuzilmaviy moliyalashtirish;
— vositachilar orqali moliyalashtirish;
— risklarni boshqarish bo'yicha mahsulotlar;
— milliy valutada moliyalashtirish;
— savdoni moliyalashtirish;
— ekspert baholash va boshqalar.
XMKga a’zolikka kirishda quyidagi shartlarga amal qilinadi:
— XTTB a’zoligi;
— XMK kelishuv moddasini imzolash.
XMK turli xil tarmoqlardagi loyihalarni moliyalashtiradi, ularga qishloq xo’jaligi,
tog’ sanoati, ishlab chiqarish, turizm va boshqalarni kiritish mumkin. Ammo

55birinchi navbatdagi yo’nalish, xususiy sektor bo’lib hisoblanadi. XMK
faoliyatining to’rtta asosiy yo’nalishini ajratib ko’rsatish mumkin:
— xususiy sektor loyihalarini moliyalashtirish;
— rivojlanayotgan mamlakatlardagi tashkilotlarga xalqaro moliya bozorlaridan
kapital jalb qilishda yordamlashish;
— ta’lim, sogiiqni saqlash va infratuzilmani rivojlantirishga yo’naltirilgan xususiy
investitsiyalar yoiidagi to’siqlarni bartaraf etish, shuningdek, innovatsion
moliyaviy mahsulotlardan foydalanish va salohiyatni oshirish orqali ichki moliya
bozorlarini rivojlantirish;
— hukumatlarga maslahat va texnik yordam ko’rsatish XMK rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlardagi yuqori rentabelli korxonalarni kreditlaydi. XMK
kreditlarining muddati odatda 15 yildan oshmaydi, o’rtacha muddat esa 3— 7
yildir. XMKning xususiyati shundaki, uning mablag'laridan investitsiya olish
uchun korxona va tashkilotlarga kredit berilganda, JTTB va XRA talab qilgandek
a’zo mamlakatlarga hukumat kafolatlari talab qilinmaydi. Bu xususiy
kompaniyalar uchun ular faoliyati ustidan davlat nazoratidan saqlaydi va
rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish
manfaatlariga xizmat qiladi

56XULOSA
Yuqoridagilarga asoslangan holda, shuni xulosa qilishimiz mumkinki,
Xalqaro Valyuta Fondi, Jahon banki, Evropa Tiklanish va Taraqqiyot banki, Osiyo
taraqqiyot banki hamda Islom taraqqiyot banki mamlakatimizda qator istiqbolli
loyihalarni amalga oshirishda o’zining mablag’larini ajratish bilan faol ishtirok
etmoqda. Shuningdek, mamlakatimizdagi bir qator investitsion loyihalarni amalga
oshirishda ham mazkur tashkilotlarning o’rni muhimdir.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida strategik manfaatlarini
takomillashtirib borib, dunyoning turli joylarida va ayniqsa, Markaziy Osiyo
mintaqasida barqarorlikni mustahkamlash sohasida xalqaro va mintaqaviy
tashkilotlar bilan faol hamkorlikni yo’lga qo’ydi.
O’zbekistonning jahon mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyalashuvi
milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi,
shuningdek, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga, millatlar va elatlarning
yaqinlashuviga, aholi turmush darajasini oshirishga yordam beradi.
Mamlakatlarning muayyan integratsion tashkilot doirasida birlashuvi, ular
o’rtasida mahsulotlar, xizmatlar va kapital harakati bilan bog’liq munosabatlarni
rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birgalikda, mamlakatlar o’rtasida
yangi texnologiyalarning erkin tarqalishiga, ularning milliy iqtisodiyotlarda ishlab
chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish jarayoniga joriy etilishiga qulay zamin
yaratadi va pirovardida iqtisodiyot barqarorligiga erishishga ko’maklashadi.
O’zbekistonda iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish siyosati avvalo, milliy
iqtisodiyotning barqaror darajada o’sishini ta’minlash hamda jahondagi taraqqiy
etgan mamlakatlar qatoriga kirishiga yo’naltirilgan.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayoni kuchayishi barobarida, O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, Evropa Ittifoqi mamlakatlari bilan
hamkorlik aloqalarini rivojlantirib bormoqda.
O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti, MDH va Iqtisodiy
Hamkorlik Tashkiloti kabi integratsion birlashmalarda ishtirok etishi
mamlakatimizning jahon xo’jaligidagi o’rnini yanada mustahkamlashda muhim
o’rin tutmoqda.
Hozirda O’zbekiston Respublikasi tomonidan Shanxay hamkorlik tashkiloti
doirasida savdo iqtisod, transport kommunikatsiya, investitsiya va boshqa
sohalarda hamkorlik faoliyati izchil davom etmoqda.
MDH tashkil qilingan dastlabki kundan boshlab, O’zbekiston respublikasi
iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish, hamkorlik aloqalarini mutahkamlash va
kengaytirish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tarafdori bo’lgan
davlatlar qatoridan o’rin oldi. O’zbekiston Respublikasi MDHning asosiy va
tarmoq organlarining faoliyatida ishtirok etadi.

57ADABIYOTLAR RO’YXATI
1 . Ўзбекистон Республикаси қонунлари
2. Ш . М . Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси
3. И . А . Каримов « Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни
чуқурлаштириш йўлида » Т .: « Ўзбекистон » 1995
4. Мисиров К . М , Ҳайитбоев М . И “ Молиявий ва бошқарув ҳисоби ” Ўқув
услубий қўлланма ТМИ Тошкент -2019
5. Хасанов Б . А ., Хошимов А . А . Бошқарув ҳисоби . Дарслик . Т .: Янги Нашр ,
2011.
6. Холбеков P.O. Ишлаб чиқариш ҳисобини ташкил қилиш тамойиллари ва
услубияти . Т .: Фан , 2005.
7. Хамидов БД . Аудит иқтисоди . Монография — Т .: 2005.
8. Жураев Н . Ю . Тулаходжаева М . М ., Абдувоҳидов Ф ., Илхомов Ш . И .
Бухгалтерия ҳисоби , иқтисодий таҳлил ва аудит . Дарслик. Т.: ТДИУ,
2007.
9.Каримов А.А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. Т.: Шарк,
2004.
10.Умарова М., Эшбоев У., Ахмаджонов К. Бухгалтерия ҳисоби.
Дарслик. Т.: 2004.
11.Абдуллаев А., Абдувахобов О., Каюмов И. Аудит асослари. Дарслик. -
Т., "УАЖБНТ" маркази, 2003.
12.Дусмуратов Р.Д. Аудит асослари. Дарслик. - Т., "Ўзбекистон
миллий Энциклопедияси" нашриёти, 2003.
13.Мусаев Х,.Н. Аудит. Дарслик. - Т., "Молия", 2003.
14.Бобожонов О., Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. Т.: Молия, 2002.

Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari

Купить