Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 128.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Ro'yxatga olish sanasi 10 May 2023

95 Sotish

Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari

1ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ “ СИРТҚИ БЎЛИМИ ” “Mолия Кредит” кафедраси КУРС ИШИ МАВЗУ: Глобаллашув жараёнида молиявий инқирозларнинг валюта- кредит бозорига тасири ва унинг баркарорлигини мустахкамлаш йуллари ТОШКЕНТ Кафедра томонидан рўйхатга олинган тартиб рақами№ _____ “____”__________ 20 22й . _______ imzo Бажарди : М М-60-2 гуруҳ Талабаси : . Хайруллаев.Ш Илмий рахбари : Хайдаров А Курс иши ҳимояга тавсия қилинди ( қилинмади ) сана “_____”_______________20 22й . Раҳбар имзоси :_________ Курс иши баҳоси :________ балл Комиссия аъзолари ____________________ __________ ____________________ __________ ____________________ 2Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta- kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari REJA: Kirish. 1. Globallashuv jarayoning asosiy manbalari omillari va rivojlanish bosqichlari. 2. Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri. 3. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish omillari va konsepsiyalari. 4. Moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 3 KIRISH Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni izchil amalga oshirish, milliy iqtisodiyotni y angi davr darajasiga ko'tarish, eksportga yo'naltirilgan ishlab chiqarish tarmoqlarini vujudga keltirish va jahon iqtisodiyoti integratsiyasiga jadal kirib borish xalqaro moliya munosabatlarini barqaror rivojlantirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti iqtisodiyotni modernizatsiyalash, ishlab chiqarishda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy texnika-texnologiyalarni joriy qilish va shu asosda raqobatbardoshlikka erishish, jahon bozorlaridan mustahkam o’rin egallash, mamlakatimizning eksport salohiyatini oshirish kabi vazifalarni amalga oshirish bilan bevosita bog’liq. Mazkur masalalarni ijobiy hal qilishda mamlakatning xalqaro moliya munosabatlaridagi ishtiroki muhim o’rin tutadi. «Xalqaro moliya munosabatlari» fani ixtisoslik fanlaridan biri bo’lib, iqtisodiy yo'nalishlar bo’yicha ta’lim olayotgan talabalarga mo’ljallangan. Mazkur darslik oliy ta’limning bakalavriat bosqichida o’qitiladigan «Xalqaro moliya munosabatlari» fani hamda magistratura bosqichida o’qitiladigan «Xalqaro moliya» fanining o’quv dasturlariga muvofiq tarzda yozilgan. Darslikdan amaliyotchi-mutaxassislar, ilmiy izlanuvchilar va mazkur sohaga qiziquvchilar foydalanishlari mumkin. Darslikning asosiy maqsadi moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya munosabatlarida yuzaga keladigan jarayonlarni o’rganish hamda xalqaro moliya munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari yuzasidan talabalarda tegishli nazariy fikr va taassurotlarni hosil qilish, amaliy ko'nikma va bilimlarni shakllantirishdan iboratdir. Ushbu darslikda xalqaro moliya va uning jahon iqtisodiyoti rivojlanishidagi o’rni, jahon iqtisodiyotining globallashuvi va jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, xalqaro moliya tashkilotlarining xalqaro moliya munosabatlari taraqqiyotidagi o’rni, xalqaro valuta operatsiyalari, jahon valuta tizimi va uning rivojlanish bosqichlari, xalqaro moliya munosabatlarida valuta risklarini boshqarish, xalqaro korporatsiyalar faoliyatining rivojlanishi, xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayonlari, xalqaro moliya munosabatlarida to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya bozori va uning rivojlanish xususiyatlari, yevrobozorlarning yuzaga kelishi va ulardagi operatsiyalar, xalqaro kredit va investitsiya munosabatlarining rivojlanishi, moliyaviy derivativlar bozori, O’zbekistonning xalqaro moliya munosabatlariga integratsiyalashuvi kabi masalalar bayon qilingan. Xalqaro moliya – xalqaro moliyaviy resurslar majmuini va ularning harakatlanishini ifodalovchi tushuncha hisoblanadi. Xalqaro moliya munosabatlari muayyan maqsadlarni amalga oshirish uchun xalqaro darajada shakllantirilgan moliyaviy resurslarni taqsimlash va ulardan foydalanish jarayonidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya munosabatlari o’ziga xalqaro valyuta munosabatlari, xalqaro kredit munosabatlari, xalqaro investitsiya munosabatlari, xalqaro savdo munosabatlari, 4xalqaro soliq munosabatlari, xalqaro lizing munosabatlari, mamlakatlar to’lov balansini boshqarish, xalqaro moliya tashkilotlari bilan aloqalar kabi munosabatlarni qamrab oladi. Globallashuv jarayoni – jahon savdosining o’sishi, ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kengayishi, kapitalning xalqaro oqimini rivojlanishi, xizmatlar va mahsulotlarning xalqaro xarakati xalqaro moliyaning rivojlanishiga zamin yaratdi. Shuningdek, mazkur holat jahon moliya bozorlarining, xalqaro moliyaviy korporatsiyalarning yuzaga kelishiga, davlatlararo moliyaviy munosabatlarning va xalqaro moliyaviy faoliyatning boshqa jihatlarini murakkablashuviga olib keldi. Xalqaro moliya doimiy o’zgaruvchan xalqaro pul tizimlarining holati va rivojlanishini, alohida mamlakatlar to’lov balansining o’zgarishini, xalqaro moliya bozorlari, xalqaro moliyaviy korporatsiyalar, xalqaro bank va investitsion faoliyatni namoyon etadi. Xalqaro moliya tizimining asosiy ishtirokchilar bo’lib quyidagilar hisoblanadi: banklar, transmilliy korporatsiyalar, portfel investorlar va xalqaro rasmiy karzdorlar. Xalqaro moliyaviy operatsiyalar alohida mamlakatlarning moliya tizimiga jiddiy ta’sir ko’rsatuvchi kuch hisoblanadi. Xalqaro moliya o’zida ob’ektiv asosga ega bo’lgan moliyaviy munosabatlarni ifodalaydi. Xalqaro moliyaning moddiy asosi bo’lib mamlakatlar o’rtasida amalga oshiriladigan xalqaro moliyaviy oqimlar, jumladan, pul oqimlari – import qilingan mahsulot va xizmatlarning to’lovlari hamda mahsulot va xizmatlar eksportidan kelgan valyuta tushumlari, ushbu oqimlar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini ifodalashi mumkin, lekin ular turli mamlakatlarga tegishli bo’ladi 5 61 . Globallashuv jarayoning asosiy manbalari omillari va rivojlanish bosqichlari. Globallashuv tushunchasi yagona xalqaro iqtisodiy, huquqiy va madaniy- axborot makonini shakllanishini anglatadi. Globallashuv jarayoni iqtisodiy doiradan chiqqan holda jamiyat xayotining barcha asosiy sohalariga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bu jarayon XX oxiri XXI asr boshida jahon iqtisodiyotida alohida rol o’ynab, xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi tizimini shakllanishiga kuchli turki berdi. Birinchidan, globallashuv mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy masofani qisqartiruvchi aloqa vositalari va transport sohasida ilmiy-texnik taraqqiyotni jadallashuvini, xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvini hamda dunyo rivojlanishining ob’ektiv omillarini yuzaga keltiradi. Bu holat, dunyoning istalgan nuqtasidan zarur axborotni xoxlagan vaqtda olish va tezda qaror qabul qilishga imkon beradi, telekommunikatsiyaning zamonaviy tizimlari kapitalni xalqaro investitsiyalashni amalga oshirishni engillashtiradi. Dunyoning axborot integratsiyalashuvi sharoitlarida xo’jalik yuritishning xorijiy tajribasini o’zlashtirish va texnologiyalarni o’tkazish birmuncha tezlashadi. Globallashuvning ikkinchi manbasi – protektsionizm siyosatini cheklashga sabab bo’luvchi va jahon savdosini erkin qiluvchi savdoning liberallashuvi hamda iqtisodiy liberizatsiyaning boshqa shakllaridir. Buning natijasida turli xil savdo tariflari jiddiy ravishda pasaydi, tovarlar va xizmatlar savdosidagi boshqa ko’plab to’siqlar bartaraf etildi. Boshqa liberizatsiya tadbirlari ishlab chiqarishning qolgan omillari va kapital harakati kuchayishiga olib keldi. Baynalmilallashuv jarayonining uchinchi manbasi va globallashuvning asosiy manbalaridan biri transmilliylashuv hodisasi bo’ldi. Ushbu holatda transmilliy kompaniyalar etakchi kuch sifatida namoyon bo’ladi va ular bir vaqtning o’zida baynalmilallashuv jarayonining asosiy ishtirokchilari hisoblanadi. Globallashuv jarayoni barcha mamlakatlar iqtisodiyotida kuzatilmoqda. Ushbu jarayon mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish, ishchi kuchlaridan foydalanish, investitsiya va texnologiyalarni bir mamlakatdan boshqalariga tarqalishiga ta’sir ko’rsatmoqda. Bularning barchasi pirovardida ishlab chiqarishning samaradorligi, mehnat unumdorligi va raqobatbardoshlikning oshishida namoyon bo’ladi. Aynan globallashuv jarayoni xalqaro raqobatlashuvni kuchayishiga olib keldi. Zamonaviy transmilliy korporatsiyalar, oldingi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan TMKlardan farqli ravishda, asosan axborot va moliyaviy bozorlarda faoliyat ko’rsatmoqda. Mazkur bozorlarning global miqyosda birlashuvi sodir bo’lmoqda va natijada yagona jahon moliyaviy-axborot makoni shakllanmoqda. Bunga muvofiq tarzda TMKlarning va ular bilan chambarchas aloqador bo’lgan milliy iqtisodiy tuzilmalar hamda tashkilotlarning roli oshib bormoqda. Hozirgi paytda yangi texnologiyalarning 80% TMKlar tomonidan yaratilmoqda, ayrim holatlarda ularning daromadlari ayrim yirik mamlakatlarning yalpi milliy daromadidan oshib ketmoqda. Aytish joizki, dunyoning 100ta yirik 7iqtisodiyoti ro’yhatida 51ta o’rinni TMKlar egallagan. Ular faoliyatining muhim qismi gipertexnologiyalarni (yoki metatexnologiyalar) ishlab chiqish bilan bog’liq. Bular jumlasiga, yangi kompyuterlar avlodi, kompyuter dasturlari, ishlab chiqarishda foydalaniladigan texnologiyalarni va boshqalarni kiritish mumkin. Globallashuv jarayonining yana bir muhim jihati texnologik innovatsiyalar rivojlanishiga tegishli bo’lib, yangi texnologiyalar globallashuvni harakatga keltiruvchi kuch bo’lishi bilan birgalikda xalqaro raqobatlashuvni kuchaytirgan holda uning rivojlanishini va mamlakatlar o’rtasida tarqalishini rag’batlantiradi. Globallashuvning to’rtinchi manbasi sifatida erkin savdo tizimini va bozor iqtisodiyotini baholashda global hamfikrlikka erishishni keltirish mumkin. Aytish joizki, jahon iqtisodiyoti globallashuvining yana bir muhim xususiyati, XX asrning oxirgi yillarida moliya bozorlarining jadal rivojlanishida namoyon bo’ldi. Moliya bozorlarining (valyuta, fond, kredit va boshq.) yangi roli keyingi yillarda jahon iqtisodiyoti arxitekturasini keskin o’zgartirdi. Bir necha o’n yillar ilgari moliya bozorlarining asosiy maqsadi iqtisodiyotning real sektori faoliyatini ta’minlashdan iborat edi. Hozirgi davrda esa, jahon moliya bozoridagi o’zgarishlar butun dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga ta’sir ko’rsatishning muhim omili sifatida namoyon bo’lmoqda. Moliyaviy globallashuv jarayoni ayniqsa jahon iqtisodiyotining uchta asosiy markazlarida kuchaygan bo’lib, ularga AQSh, G’arbiy Evropa va Yaponiya kiradi. Moliyaviy spekulyatsiya operatsiyalari ham aynan mazkur uchtalik chegaralaridan tashqi dunyoga tarqaladi. Valyuta bozorining global aylanmasi bir kun davomida 0,9-1,1 trln. AQSh dollariga etadi. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining bosqichlari Bosqichlar Bosqichlarning xususiyatlari I -bosqich. 1870-1920 yillar Xom-ashyo manbalarining egallanishi. Tabiiy resurslarning kapital va to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni eksport qiluvchi mamlakatlar nazorati ostidagi hududlarda ishlatilishi. II -bosqich. 1920-1970 yillar Yangi bozorlarning vujudga kelishi va egallanishi. Xorijiy investitsiyalarni tayyor mahsulotlar eksportiga yo’naltirilgan ishlab chiqarishlarga safarbar etilishi. III-bosqich. 1970 yildan hozirgi davrgacha Sanoati rivojlangan mamlakatlarda tabiiy resurslarga egalik qilishdan tashqari quyidagi maqsadlarning yuzaga kelishi: – investitsiyalar tarkibini samarali taqsimlash; – global yoki hududiy iqtisodiy integratsiya afzalliklaridan foydalanish; – qo’shimcha texnologik, tashkiliy yoki bozor imkoniyatlariga ega bo’lish; – global raqobatbardoshlikni oshirish va mustahkamlash. Globallashuv jarayonini rivojlantiruvchi asosiy omillar sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 81. Ishlab chiqarish, fan-texnika va texnologik omillar: – ishlab chiqarish ko’lamining keskin kuchayishi; – ishlab chiqarishning yangi texnologik usullariga – yuqori, ilmiy sig’imli texnologiyalarga o’tish; – mahsulotlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchlari harakatidagi to’siqlarga barham berilishi; – mahsulotlar va xizmatlarni tezlik bilan tarqatishni ta’minlovchi transport va aloqaning sifatli tizimi yaratiladi; – ilmiy va intelektual bilimlarni almashishning samarali tizimi vujudga keladi. 2. Tashkiliy omillar; – ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatini amalga oshirishning xalqaro shakli sifatida transmilliy korporatsiyalarning yuzaga kelishi; – nohukumat tashkilotlarining ko’p millatli yoki jahon darajasiga chiqishi; – ko’p millatli kompaniyalar va boshqa tashkilotlarning global iqtisodiyotda asosiy rol o’ynovchi xususiy yoki davlat tashkiloti sifatida o’zgarishi. 3. Iqtisodiy omillar: – kapital bozori, mahsulotlar va xizmatlar savdosining erkinlashuvi hamda jahon savdosini erkinlashtiruvchi va protektsionizm siyosatini cheklovchi iqtisodiy erkinlashuvning boshqa shakllarini keng joriy etilishi; – kapital to’planishi va markazlashuvining kuchayishi, hosila moliyaviy instrumentlar bilan bog’liq operatsiyalarning oshishi, valyutaviy bitimlarni amalga oshirish vaqtining keskin qisqarishi; – xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan makroiqtisodiy siyosatning yagona mezonlarini joriy etilishi va boshqa iqtisodiy siyosatga oid talablarning bir xillashtirilishi; – standartlashtirish tendentsiyasining kuchaytirilishi. Barcha mamlakatlar tomonidan texnologiya, ekologiya va moliyaviy tashkilotlar faoliyatida, shuningdek, buxgalteriya va statistik hisobotlar tizimida yagona standartlardan foydalanishning keng joriy etilishi. 4. Axborot omillari: – moliyaviy, iqtisodiy ilmiy-texnik hamda ishlab chiqarishga oid ma’lumotlarni almashinish tizimining tubdan o’zgarishi. Ma’lumotlarni taqdim etish, qabul qilish va qayta ishlashning mutlaqo yangi tizimlarining yuzaga kelishi va rivojlanishi nou-xau va professional xizmatlarni o’z ichiga olgan moliyaviy va mahsulot bozorlarini birlashtiruvchi global tarmoqni yaratishga yordam berdi. – bitta markaz orqali turli mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarishlarni boshqarishga imkon beruvchi tizimning shakllanishi; – mahsulotlarni realizatsiya qilishning yangi shakllari vujudga kelishi. Yuqoridagi qayd etilgan omillar ta’siri natijasida globallashuv jarayoni kuchaygan holda jahon iqtisodiyotining barcha soha va bo’g’inlarini egallab boradi. – Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin: 9— moliyaviy markazlashuvning kuchayishi; — iqtisodiyotda axborotlar ahamiyatining oshishi. Shuningdek, axborot almashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi; — global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi; — transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi; — iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va rivojlanishi. Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari bo’yicha keng rivojlanmoqda: — tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk obyektlarining – xalqaro savdosi; — ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati; — xalqaro moliya-kredit va valuta operatsiyalari; — ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar sohasidagi hamkorlik. – Iqtisodchi olimlar fikriga ko’ra jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi: — mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi; — xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyotining ochiqligini ta'minlaydi; — istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini ta’minlaydi; — moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni universallashtiradi; — bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltiradi, ya’ni unifikatsiya qiladi; — kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to’lov-hisob tizimiga qo’yilgan talablarni standartlashtiradi. XX-XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotida yangi termin globallashuv degan tushuncha paydo bo’lgan edi. Ushbu jarayon hozirgi kunda ko’pgina 10mamlakatlarning iqtisodchi olimlari tomonidan alohida ilmiy muammo sifatida tadqiq etilmoqda. Globallashuv jarayoning rivojlanishi natijasida butun dunyo yagona global tizimga aylanishi sodir bo’ladi. Globallashuv jarayoni 1990 yillardan juda dolzarb masalaga aylandi, biroq mazkur jarayonning turli xil jihatlari ilmiy tadqiqotlarda 1960-1970 yillardan boshlab jiddiy muhokama qilina boshlagan edi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – bu, dunyo maydonini yagona hududga aylanishini anglatadi va bunda tovar va xizmatlar, kapital, axborotlar oqimining erkin harakati yuzaga keladi. Shuningdek, mazkur jarayon natijasida zamonaviy institutlar rivojlanishini rag’batlantiruvchi g’oyalarning tarqalishi va ularni tashuvchilarning erkin harakatlanishiga imkon yaratiladi. Globallashuv jarayoni zamonaviy jahon iqtisodiyotining muhim tendentsiyalaridan hisoblanadi. Chunki ushbu jarayon jaxon iqtisodiyotida ro’y berayotgan boshqa tendentsiyalar kuchsiz namoyon bo’layotgan mamlakatlar iqtisodiyotida ham kuzatilmokda. Rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyat qismi transmilliylashish, integratsiyalashish va industriallashish jarayonlarnga kam jalb etilgan. Shu bilan bir vaqtda ushbu mamlakatlar jaxon tovarlar, xizmatlar, kapital (asosan iqtisodiy yordam ko’rinishida), ishchi kuchi (eksporterlar sifatida) va texnologiyalar bozorining faol ishtirokchilari sanaladi. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi – jahon iqtisodiyotining o’zaro bog’liq bo’lgan turli ishlab chiqarish soha va jarayonlarining kuchayib borishi, jahon xo’jaligida tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va texnologiyalar bozorini asta-sekinlik bilan yagona bozorga aylanishini bildiradi. Jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni unga teskari jarayon iqtisodiy faoliyatning hududiy integratsiyalashuv jarayoni bilan birga kechmoqda. Ushbu jarayon cheklangan miqyosda, tovarlar va ishlab chiqarish omillarining erkin harakatiga asoslangan mamlakatlar guruhini qamrab oladi. Hududiy integratsiyalashuv, bir tomondan, turli mamlakatlarning iqtisodiy jihatdan birlashish jarayonini rag’batlantirsa, ikkinchi tomondan, alohida iqtisodiy guruhlar o’rtasida qarama-qarshilik va raqobatni kuchaytirish orqali jahon iqtisodiyotining globallashuv jarayonini sekinlashtiradi. Globallashuv jarayonining quyidagi jihatlarini alohida ajratib ko’rsatish mumkin: – moliyaviy markazlashuvning kuchayishi; – iqtisodiyotda axborotlar ahamiyatining oshishi. Shuningdek, axborot almashinuv darajasining keskin sur’atlarda kuchayishi; – global oligopoliyaning to’xtovsiz kengayishi; – transmilliy korporatsiyalar sonining ortishi; – iqtisodiy diplomatiyaning shakllanishi va rivojlanishi. 11 Jahon iqtisodiyoti globallashuvi Global infratuzilmaning shakllanishi Xalqaro savdoning rivojlanishi Xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalarning ortishi Ishlab chiqarishning baynalminallashuvi Xalqaro kapital harakatining kuchayishi Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining oshishi Jahon iqtisodiyoti globallashuvi. Globallashuv jarayoni jahon iqtisodiyotining quyidagi asosiy sohalari bo’yicha keng rivojlanmoqda: – tovarlar, xizmatlar va intellektual mulk ob’ektlarining xalqaro savdosi; – ishlab chiqarish omillarning xalqaro harakati; – xalqaro moliya-kredit va valyuta operatsiyalari; – ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik va axborotlar sohasidagi hamkorlik. Iqtisodchi olimlar fikriga ko’ra jahon iqtisodiyotida globallashuv jarayoni quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi: – mintaqaviy integratsion jarayonlarni jadallashtiradi; – xo’jalik yuritishni to’liq erkinlashtirmagan davlatlar iqtisodiyotini ochiqligini ta’minlaydi; – istalgan bozorlarga barcha ishtirokchilarning qarshiliksiz kirishini ta’minlaydi; – moliyaviy va savdo operatsiyalarni amalga oshirishga tegishli tartiblarni universallashtiradi; – bozorlarni tartibga solish va nazorat qilishni bir me’yorga keltiradi, ya’ni unifikatsiya qiladi; – kapitalni joylashtirish, investitsion jarayonlar va umumjahon to’lov- hisob tizimiga qo’yilgan talablarni standartlashtiradi. 122. . Globallashuvning milliy iqtisodiyot barqarorligiga ta’siri. Jahon iqtisodiyotida zamonaviy globallashuv jarayonlari eng avvalo sanoati rivojlangan mamlakatlar mavqeini mustahkamlab, ularga qo’shimcha afzalliklar beradi. Xalqaro mehnat taqsimoti doirasida globallashuv jarayonining kengayishi iqtisodiy past rivojlangan mavqeini salbiy o’zgarishiga sabab bo’lib, ularni globallashuv jarayonini sub’ektlariga emas, balki ob’ektlariga aylantirishi mumkin. Demak, globallashuv jarayonining alohida mamlakatlar iqtisodiyotiga ijobiy ta’sirinining darajasi ushbu mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga bog’liqdir. Jahon iqtisodiyotining globallashuv darajasini quyidagi ko’rsatkichlar yordamida ifodalash mumkin: – xalqaro tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish hajmi hamda uning o’sish sur’atlari; – to’g’ridan-to’g’ri xorijiy i nvestitsiyalar hajmi va dinamikasi; – kapitalning xalqaro markazlashuvi hajmi va dinamikasi; – yirik, murakkab xalqaro investitsiya loyihalari (loyihaviy moliyalashtirish) hajmi va dinamikasini mazkur loyihalarning umumiy ko’rsatkichiga (ham ichki, ham tashqi)nisbati; – tovar va xizmatlarning xalqaro savdosi hajmi va dinamikasini yalpi milliy mahsulotga nisbati; – patentlar, litsenziyalar, nou-xau bil an bog’liq xalqaro operatsiyalar miqyosi; – bank va boshqa kredit muassasalarining xalqaro operatsiyalar hajmi va dinamikasini ularning umumiy faoliyati hajmi va dinamikasi hajmiga nisbati; – xalkaro fond bozorlari hajmi va dinamikasi; – valyuta bozorlari hajmi va dinamikasi. Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashmalarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya munosabatlaridagi to’siqlarni bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi. Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo’jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi. Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida xo’jalik yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi. Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik transmilliy korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonining sub’ekti bo’lib, uni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: 13– globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi. Bozorlarning kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy darajada balki, jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag’batlantiruvchi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi. – ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarni pasayishi va xarajatlarni qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga olib kelishi mumkin. – globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri – erkin savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi; – xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi; – globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchli raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi; – globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiladigan yangiliklarni amaliyotga tadbiq etish imkoniyatini beradi Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga imkon yaratiladi. Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: – globallashuv afzalliklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari o’rtasida bir xil taqsimlanmasligi; – milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi; – ayrim mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil hukumatdan boshqalarga, jumladan kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi; – jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning yuzaga kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi; – globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo’jalik majmualarining global bozor sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq; – globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini sezilarli darjada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir ko’rsatishining an’anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi; – globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning ommaviy tarqalishiga olib keladi. TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-muhitni ifloslantiruvchi ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen mahsulotlarni yaratish kabi jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga olib keladi. Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari yana ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan: 14– rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining kuchayishi; – ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi); – aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi; – moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi bog’liqlikning kuchayishi; – TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga to’sqinlik qilinishi; – kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o’sishi va boshq. Makroiqtisodiy darajadagi globallashuv davlatlar va integratsion birlashmalarning iqtisodiy faolligini oshirib, savdo va investitsiya munosabatlaridagi to’siqlarni bartaraf etgan holda erkin savdo hududlarini tashkil etish asosida yuzaga keladi. Globallashuv jarayonlari davlatlararo xo'jalik yuritish uchun iqtisodiy, huquqiy, axborot va siyosiy miqyosdagi o’zaro kelishuvlarni qamrab oladi. Bundan tashqari globallashuv jarayoni dunyoning yirik mintaqalarida xo’jalik yuritishning bozor tizimini maqsadli shakllantirishga qaratilgan davlatlararo muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlarni qamrab oladi. Mikroiqtisodiy darajadagi globallashuv kompaniyalar faoliyatining ichki bozordan tashqarida kengayishi natijasida yuzaga keladi. Ko’pgina yirik transmilliy korporatsiyalar global miqyosda harakat qiladi va shu jihatdan transmilliy korporatsiyalar globallashuv jarayonining subyekti bo’lib, uni harakatga keltiruvchi asosiy kuch hisoblanadi. Globallashuv jarayonining afzalliklari sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: globallashuv xalqaro raqobatning kuchayishini yuzaga keltirdi. Bozorlarning kengayishi va undagi raqobat jarayonining kuchayishi nafaqat milliy darajada balki, jahon miqyosida ishlab chiqarishning o’sishini rag'batlantiruvchi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuviga hamda ixtisoslashishiga olib keladi; ishlab chiqarish tarmoqlarida tejamkorlikning ortishi. Bu holat, narxlarning pasayishi va xarajatlarning qisqarishiga, pirovardida barqaror iqtisodiy o’sishga olib kelishi mumkin; globallashuvning ijobiy jihatlaridan yana biri — erkin savdodan keladigan yutuq barcha mamlakatlarni qanoatlantiradi; xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiy-texnik, texnologik yangiliklarini amaliyotga tatbiq etish natijasida iqtisodiy barqarorlikka erishilishi; globallashuv jarayonida xalqaro raqobat kuchayib milliy bozordagi ichki raqobatchilarga tashqi bozordagi kuchii raqiblar ham qo’shiladi va natijada narxlarni pasaytirish va yuqori sifatli mahsulotlarni tanlash imkoniyatini beradi; Globallashuv jarayoni xorijiy davlatlarning ilg’or ilmiytexnik, texnologik va nisbatan kam xarajat talab qiiadigan yangiliklarni amaliyotga tatbiq etish imkoniyatini beradi. Bunda jahon miqyosidagi innovatsiyalarni amaliyotga uzluksiz tatbiq etilishiga imkon yaratiladi. Globallashuv jarayonining salbiy oqibatlarini yuzaga keltiruvchi muammolar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: globallashuv afzalliklarining milliy iqtisodiyotlar alohida tarmoqlari o'rtasida bir xil taqsimlanmasligi; 15 milliy iqtisodiyotda sanoatlashishning sekinlashuvi; ayrim mamlakatlarda milliy iqtisodiyotni nazorat qilish jarayoni mustaqil hukumatdan boshqalarga, jumladan kuchliroq davlatlarga yoki transmilliy korporatsiyalar ixtiyoriga o’tishi; jahon miqyosida milliy iqtisodiyotlarning o’zaro bog’liqligi tufayli global beqarorlikning yoki mintaqaviy darajada moliyaviy sohadagi beqarorlikning yuzaga kelishi. Milliy iqtisodiyotlarda yuzaga keluvchi iqtisodiy turg’unliklar yoki inqirozlarning mintaqaviy hatto global darajada salbiy oqibatlarga olib kelishi; Globallashuv milliy va jahon iqtisodiy rivojlanishining beqarorligi va notekisligini kuchaytiradi. Ushbu holat milliy xo'jalik majmualarining global bozor sharoitlarida samarali faoliyat yurita olmaydigan eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarish bo’g’inlariga bo’linishi bilan bog’liq. Globallashuv davlatning makroiqtisodiy darajada tartibga solish rolini sezilarli darajada cheklaydi va davlatning ichki, tashqi iqtisodiy aloqalarga ta’sir ko’rsatishining an'anaviy dastaklarini o’zgartirib yuboradi; globallashuv ishlab chiqarish va iste’molda salbiy tashqi omillarning ommaviy tarqalishiga olib keladi. TMKlarning global jahon bozorlariga chiqishi va globallashuv jarayonidan foyda olishga intilishi borasidagi kuchli raqobat ularning atrof-muhitni ifloslantiruvchi ishlab chiqarish yoki sog’liq uchun zararli transgen mahsulotlarni yaratish kabi jamiyat uchun zararli faoliyat bilan shug’ullanishlariga olib keladi. Globallashuv jarayoni mamlakatlar uchun yuqorida qayd etilganlardan tashqari yana ko’plab muammolarni yuzaga keltirishi mumkin. Jumladan: rivojlanayotgan mamlakatlarda texnologik jarayon ortda qolishining kuchayishi; — ijtimoiy-iqtisodiy qatlamlarga ajralishning ortishi, marginalizatsiya xatari (jahon darajasidagi iqtisodiy o’sishdan qolib ketishning kuchayishi); — aholining asosiy qismida qashshoqlashuvning ortishi; — moliyaviy barqarorlik darajasi past bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi bog’liqlikning kuchayishi; — TMKlar tomonidan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosatni yuritishga to’sqinlik qilinishi; — kelajakdagi taraqqiyotga to’sqinlik qiluvchi tashqi qarz darajasining o’sishi va boshqalar. Yuqoridagi malumotlar asosida ta’kidlash mumkinki, globallashuv bu obyektiv, murakkab va ziddiyatli jarayon bo'lib,uning asosini jahon iqtisodiyotining integratsiyalashuv, transmilliylashuv va baynalminallashuv jarayonlari tashkil etadi. 163. Xalqaro moliya bozorida inqirozlar yuzaga kelish omillari va konsepsiyalari. Hozirgi kunda xalqaro moliya bozoridagi inqirozlarning yuzaga kelishi va ularni bartaraf etish borasida bir qator konsepsiyalar shakllantirilgan. Moliyaviy «ko’pik»lar konsepsiyasi. Odatda «ko’pik» haqida so’z borganda, ma'lum aktivning bozor bahosi uning fundamental bahosidan keskin oshib ketishi tushuniladi. Aktivning fundamental bahosi esa, mazkur aktiv keltiradigan barcha daromadlarning joriy bahosi hisoblanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda moliyaviy «ko’pik»lar nazariyasida bozorning «ko’rinmas qo’l» orqali o’zini-o’zi boshqarishi va psixologik omillar orqali inqirozning kelib chiqishiga alohida e'tibor beriladi. Moliya sohasida investorlarning asoslanmagan foydani kutishlari «ko’pik»larning shakllanishiga olib keladi va bu, o’z navbatida, ushbu sohani inqirozga tayyorlovchi mexanizm bo’lib xizmat qiladi. Kapitalning haqiqatda oshishi foyda hisobidan bo’ladi, bu esa aksiyalarning bozordagi jozibadorligini oshiradi. Bozor ishtirokchilari narxlar ko’tarilishiga moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradilar, natijada kapital yanada ko’payadi, bu jarayon qayta-qayta takrorlanaveradi va pirovardida moliyaviy «ko’pik»lar vujudga keladi. Moliyaviy «ko’pik»larni to'laligicha aniqlash uchun zamonaviy qimmatli qog’ozlar bozoridagi talab va taklifga ta’sir etuvchi barcha omillar inobatga olinishi kerak. «Ta’minlanmagan dollarlar» konsepsiyasi. Bu konsepsiyaning mohiyati AQSHning jahonda yirik qarzdor mamlakatga aylanishi bilan bog’liq. Ayni paytda, bunga dunyo mamlakatlarining to’lovbalansidagi nomuvofiqliklar, eksport tovarlari raqobatbardoshligini saqlab turish uchun xorijiy valuta zaxiralarini jamg’arish choralari ham sabab bo’lgan. Ushbu zaxiralar, o’z navbatida, AQSH g’aznachilik obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog’ozlariga investitsiya qilindi. Konsepsiyaga muvofiq, o’zida AQSH dollaridagi aktivlarni yirik hajmda saqlovchi mamlakatlar ma’lum bir sabablarga ko’ra ularni olishni to’xtatishi yoki o’zlaridan soqit qilishlari oqibatida xalqaro moliya tizimida keng ko’lamli inqiroz avj olishi mumkin. XX asrning 70-yillariga kelib Bretton-Vuds valuta tizimi bekor qilingach, valutalar hosilalari (derivativlari) bilan birga o’zlarining oltin asosidan va ta'minotidan uzilib qoldi. Monetaristik g'oyalar (M.Fridmen va b.) asosiga qurilgan Yamayka valuta tizimi moliya muassasalariga pulni bosish dastgohidan maksimal darajada foydalanish, valuta derivativlari, elektron pullarni tashkil qilish, soxta kapital hisobiga yirik miqdordagi ta’minlanmagan dollarlarni va AQSH g’azna majburiyatlarini jahon moliya tizimiga kiritish imkonini berdi. Natijada jahon moliya tizimida qog’oz piramidasi, «moliyaviy ko’pik», ya’ni «ta’minlanmagan dollarlar» shakllandi. O’z-o’zidan moliya sektori va iqtisodiyotning real sektori o’rtasidagi muvozanat buzildi, ya’ni uzilish yuz berdi. «Erkin bozor iqtisodiyoti tanazzuli» konsepsiyasi. Ushbu konsepsiyaning asosida erkin bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi samarali tartibga sola olmasligi, 17davlat tomonidan tartibga solishning yetarlicha emasligi kabi g’oyalar yotadi. Binobarin, bu konsepsiyani qo’llab-quvvatlovchilar moliyaviy erkinlashtirish, erkin bozor iqtisodiyotini tanqid ostiga oladilar. Ma’lumki, Buyuk Depressiya davrida (1929—1933) bozor iqtisodiyoti o’zini-o’zi samarali tartibga solishning uddasidan chiqmadi. Dj.Keyns klassik nazariyaga zid bo’lgan quyidagi ikki holatni asoslashga muvaffaq bo’ldi. Birinchidan, iqtisodiyot vaqtning istalgan lahzasida raqobatli muvozanatda bo’lmaydi, ya’ni «ko’rinmas qo’l» o’z ishini bajarmaydi. Ikkinchidan, iqtisodiyotning qaysi darajada bo’lishini yalpi talab belgilaydi. Dj.Keyns fikricha, mamlakatning yalpi ichki mahsuloti iste’molchilar, investorlar va hukumatning tovarlar va xizmatlar sotib olishga qanchalik tayyor ekanligi bilan belgilanadi. Monetarizm namoyandalari inqirozni pul xususiyatiga ega bo’lgan sabablar bilan tushuntiradilar. Inqirozning monetaristik konsepsiyasi asosida pulning miqdoriylik nazariyasi yotadi. Monetarchilar fikricha, mamlakatdagi pul taklifi ustidan davlat nazoratini ta'minlash baholar barqarorligi va iqtisodiyotning o’sish suriatlarini saqlab qolishning asosi bo’lib xizmat qiladi. Iqtisodiyotdagi siklik tebranishlar konsepsiyasi. Ko’pchilik iqtisodchilar iqtisodiyotning siklik xarakterga ega ekanligini inqirozlar yuzaga kelishining asosiy sababi sifatida ko'rsatadilar. Darhaqiqat, iqtisodiyot doimo o'zgarib, tebranib turadi. Masalan, yoz juda issiq kelsa, muzqaymoqqa bo’lgan talab oshadi va uning ishlab chiqarish hajmi ko’payadi. Biroq bu tebranishni biznes sikli sifatida ko’rib bo’lmaydi. Chunki bu bir sanoat tarmog’idagi qisqa muddatli o’sish, xolos. Agar odamlar muzqaymoq uchun ko’p pul sarflasalar, ularning soyabon sotib olishga sarflaydigan pullari kamayadi. Boshqacha aytganda, muzqaymoq ishlab chiqarish hajmi oshsa, soyabon ishlab chiqarish sanoatida pasayish kuzatiladi. Baho mexanizmi esa ularning qaytadan muvozanatlashuvini ta'minlaydi. Biroq, uni qaytadan muvozanatga kelishi uchun ma'lum muddat kerak bo’ladi. Moliyaviy inqirozni yuzaga keltiruvchi omillar. Spekulyativ kapital moliyaviy aktivlar narxidagi tebranishlar hisobidan daromad olish uchun paydo bo’lib, u o’zida yuqori likvidli qisqa muddatli qo’yilma, bozordagi o'rtacha daromadlarga nisbatan yuqori daromadli, riskliligi yuqori bo’lgan investitsiya kabi xususiyatlarni mujassamlashtirishi bozordagi jozibadorligini oshirib, ular bilan operatsiyalar ko’lamining ko’payishiga sabab bo’ladi. Moliya bozoridagi spekulyativ kapitalning mamlakat ishlab chiqarishini moliyalashtirishga qo’shadigan hissasi deyarli yo’qligi iqtisodiy tadqiqotlarda o’z tasdig’ini topgan bo’lib, spekulyativ kapital moliya bozorining barcha segmentlarida mavjudligi aniqlangan. Investorlar derivativlar bozoridagi vositalardan riskni kamaytirish, kurslar o’zgarishidagi riskni sug'urtalash uchun foydalanishadi. Bunday bitimlarda xedjirni kontragenti sifatida spekulyant riskni o’z zimmasiga oladi. Shuning uchun moliya bozorida ham xedjirlar, ham spekulyantlar bo’lishi talab etiladi, ularsiz keng 18ko’lamli, likvidli bozor taraqqiy etmaydi. Moliyaviy aktivlar valutaviy, foizli, kredit, likvidlik, operatsion, qonunlarning o’zgarishi, hisob-kitoblarni tartibga solinishi va boshqa bir qator risklarni o’zida mujassam etadi. Bozorning har qanday ishtirokchisi ham bunday risklarni barchasini qabul qilishga tayyor bo’lmaydi. Ular derivativlardan foydalangan holda risklarni qayta guruhlashlari va bartaraf qilishlari mumkin. Derivativlar investorlarning alohida risklarini butun iqtisodiyotga tarqatdi va natijada butun iqtisodiymoliyaviy tizim beqarorligi kuchaydi. Moliyaviy inqiroz •— iqtisodiyotning bir qismi bo'lgan moliya tizimida spekulyativ yoki sof monetar omillar ta'sirida tanglikning yuzaga kelishini anglatib, moliya tizimini yangidan isloh qilish zaruratini oshirsa, iqtisodiy inqiroz butun iqtisodiyotni izdan chiqargani bois uni qayta tiklash, modernizatsiyalashni taqozo etadi. Bundan ko'rinadiki, iqtisodiy inqiroz moliyaviy inqirozga nisbatan ko'lami va salbiy ta'siri jihatidan ancha xavflidir. Zamonaviy iqtisod fanida iqtisodiy sikllarning ko’plab turlari e'tirof etilsa-da, hanuzgacha yagona tasnifga kelinmagan. Shunday bo’lsa-da, iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiy sikllarning quyidagi to’rt turi keng tarqalgan: - Kitchin sikli (tovar zaxiralari sikli, uzunligi 2—4 yil); - Juglar sikli (biznes sikli, uzunligi 7-12 yil); - Kuznets sikli (qurilish sikli, uzunligi 16-25 yil); - Kondratev sikli (uzun sikllar, uzunligi 40-60 yil). Kitchin sikli korporatsiyalar tovar-moddiy zaxiralarining bozordagi talab va taklif o’zgarishiga mos ravishda tebranishi natijasida yuzaga kelsa, Juglar sikli dastavval sanoatdagi asosiy kapital amortizatsiyasi muddatlari bilan belgilanadi. Kuznets siklining yuzaga kelishida qurilish, tug’ilish va migratsiya, ya’ni demografik omillar muhim o’rin tutadi. Kondratev sikli asosida yotuvchi kapitalning jamlanish, markazlashuv, bo’linish va qadrsizlanish mexanizmi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining muhim omili hisoblanib, siklning pasayish to’lqinidan ko’tarilish to’lqiniga o'tishi va, o’z navbatida, yangi siklning ko’tarilish fazasiga o’tishini ta’minlashga xizmat qiladi. Iqtisodiy siklning asosiy fazalari ko’tarilish, inqiroz, depressiya va jonlanishdan iborat. Siklik tebranishlarni tadqiqot obyekti sifatida o’rgangan qator iqtisodchi olimlar sikllarning yuzaga kelishiga sabab bo’luvchi omillar sifatida muvozanat modellari asosida yotgan omillarni ajratib ko'rsatishadi Endi moliyaviy inqirozning mohiyati va xususiyatlarini yoritishga harakat qilamiz. Moliyaviy inqiroz tizimli ravishda moliya bozorlari, moliya sektori muassasalari, pul muomalasi va kredit, xalqaro moliya, davlat, munitsipal va korporativ moliyani qamrab oluvchi inqiroz bo’lib, mamlakatdagi iqtisodiy faollik va aholining turmush tarzi darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Uning moliya sektori 19va moliya bozorlarida yuzaga kelishi foiz stavkasining oshishi, bank va nobank muassasalar to’lov qobiliyatining pasayishi, muammoli aktivlar salmog’ining ortishi, iqtisodiyot va uy xo’jaliklariga beriladigan kreditlar hajmining qisqarishi, bankrotlikning zanjirli bog'lanish kasb etishi, qimmatli qog’ozlar baholarining keng ko’lamli pasayishi, to’lov tizimining tanazzulga uchrashi, noto’lovlar hajmining ortishi, hosilaviy qimmatli qog’ozlar bozorida yirik hajmdagi zararlarning yuzaga kelishi, moliya bozori va moliya muassasalari likvidliligining tushib ketishi, domino effekti orqali esa bank sarosimasining vujudga kelishi kabi oqibatlarga olib keladi. Xalqaro moliya sohasida moliyaviy inqirozning yuz berishi milliy valuta almashuv kursining tartibga solib bo'lmas darajada pasayishi, mamlakatdan kapitalning keng ko’lamda chiqib ketishi, davlat va tijorat tashkilotlari tashqi qarzi va ular bo’yicha muddati o’tgan qarzdorlik hajmining ortishi, tizimli riskning xalqaro bozorlar va boshqa davlatlar moliya bozorlariga ko’chishiga sabab bo’ladi. Pul muomalasi sohasida moliyaviy inqiroz baholarning keskin tarzda ko’tarilishi va uning surunkali inflyatsiyaga aylanishi, milliy valutadan qochish va mamlakat ichkarisida xorijiy rezerv valutalardan foydalanish ko’lamining ortishi («dollarlashuv» jarayoni va «dollar fetishizmi»ning ortishi) kabi salbiy oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, moliyaviy inqiroz davlat moliyasi sohasida mamlakat oltin-valuta zaxiralari va davlat barqarorlashtirish fondlari mablag’lari hajmining keskin kamayishi, davlat budjeti defitsitining paydo bo’lishi yoki defltsit hajmining sezilarli darajada orti soliqlar yig'iluvchanligining pasayishi, davlat ichki qarzining ortishiga sabab bo’ladi. Moliya bozorining bir segmentida yuzaga kelgan tizimli risklar (xususiy holdagi inqiroz) uning boshqa segmentlariga tarqalar ekan, tizimli risk mexanizmi orqali butun moliya-kredit tizimini tanazzulga boshlaydi. Xususiy holdagi inqirozlarga quyidagilar taalluqlidir: 1. Qimmatli qog’ozlar bozoridagi inqiroz — qimmatli qog’ozlar bahosining keskin pasayishi, bozor likvidliligining tushib ketishi, foiz stavkalarining birdaniga oshishi bilan yuz berib, inqiroz jarayonlarining yanada chuqurlashib, keng ko’lamdagi moliyaviy inqirozga aylanishiga zamin yaratadi. Ushbu inqiroz «sovun ko’piklari», qimmatli qog'ozlar bahosining o’sishi yoki pasayishiga qaratilgan spekulyativ o’yinlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bunday turdagi inqirozlar, odatda, bazaviy va hosilaviy (derivativlar) moliya instrumentlari bozorlariga parallel ravishda amalga oshirilgan spekulyativ hujumlar natijasida yuzaga keladi; 2. Qarz-majburiyatlar bilan bog’liq inqirozlar — moliyaviy inqirozlarning dastlabki sabablaridan biri boiib, yirik qarz oluvchilar guruhi, xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi boisa) yoki yirik tijorat va investitsiya 20banklari olgan qarzlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lmay qoladi va ularda defoltga yetaklovchi yirik miqdordagi zararlar shakllanadi. Yirik xalqaro qarzdorlik inqirozi XX asrning 80-yillarida yuz bergan boiib, qator rivojlanayotgan davlatlar yuqori daromadli sanoat davlatlaridan jalb qilgan qarzlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshira olmay qolgan edi; 3. Valuta inqirozlari , moliya bozorining boshqa segmentlarida inqiroz holatlarining ko’payishini ta’minlab, bir valutaning boshqa valutaga nisbatan almashuv kursining keskin o’zgarishi xalqaro moliya va ichki iqtisodiyotdagi iqtisodiy manfaatlar tizimining sezilarli darajada qayta tuzilishiga, to’lov balansi muammolarining yuzaga kelishiga olib keladi; Bank inqirozlari, domino effektiga asoslangan bank sektori inqirozlari bo’lib, qator banklarda muammoli aktivlarning jamlanishi va ular to’lov qobiliyatining pasayib ketishi bank sarosimasiga, omonatlarning keng ko’lamda bank tizimidan qaytarib olinishiga, banklararo kreditlar hajmining keskin kamayishiga sabab bo’ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi zamirida banklar tomonidan toiovlar hajmining qisqarishiga va, natijada, toiov tizimi hamda moliya bozori tanazzuliga olib keladi; 4. Likvidlilik inqirozi , likvidlilik riskining ortishi, moliyaviy holatning yomonlashuvi bilan bog’liq tarzda to’lovlarni amalga oshirish imkoniyatini qisqa vaqt ichida yo’qolishini anglatib, makroiqtisodiy darajada to’lov tizimidagi tanglik, uning asosini tashkil etuvchi banklarda likvidlilikning keskin pasayishi, xalq xo’jaligidagi hisob-kitoblar uzluksizligini ta’minlash uchun iqtisodiyotda pul mablag’larining sezilarli darajada yetishmasligidir. Moliyaviy inqiroz, odatda, bozor iqtisodiyoti qaror topayotgan davlatlarda (emerging markets) quyidagi parametrlar bilan tavsiflanadi: — aksiyalar bozori kapitallashuvining 20% dan ortiqqa pasayishi; — obligatsiyalar hajmining bozor qiymati bo’yicha ichki va tashqi bozorlarda 15% dan ortiqqa qisqarishi; — bozor foiz stavkasining 20% dan ortiqqa oshishi; — yillik inflyatsiya sur'atining 20% dan ortiqqa o’sishi; — xorijga chiqib ketadigan kapital miqdorining 30% dan ortiqqa ko’payishi; — milliy valuta almashuv kursining 15% dan ortiqqa pasayishi; — Markaziy bank oltin-valuta zaxiralarining 20% dan ortiqqa kamayishi; 21— bank sektori depozit bazasining 10% dan ortiqqa kamayishi; — ichki kreditlar hajmining 10% dan ortiqqa qisqarishi. Rivojlanayotgan davlatlarga moliyaviy inqirozning tesur’atlarda tarqalishining muhim sabablaridan biri shundaki, biror bir rivojlanayotgan davlatning tanazzulga yuz tutishi zanjirli reaksiya orqali investorlarni mazkur mamlakatga o’xshagan (risk darajasi aynan bo’lgan) davlatlarning qimmatli qog’ozlaridan voz kechishga undaydi. Xalqaro bank likvidliligi muammolarining keskinlashuvi AQSH ipoteka kreditlari bozoridagi tanglikning butun moliya sektoriga tarqalishiga, so’ngra iqtisodiyotning real sektoriga ta’sir etish orqali iqtisodiy inqirozga aylanishiga sabab bo’ldi. Murakkab tuzilmaga ega bo’lgan moliyaviy mahsulotlarning yetarlicha tartibga solinmasligi natijasida real va moliyaviy sektor o’rtasidagi nomutanosiblik kuchaydi va bu, o’z navbatida, nafaqat moliyaviy aktivlar bozorida, balki ko'chmas mulk bozorida ham «ko’pik»larning paydo bo’lishiga zamin yaratdi. 2007-yilning avgust oyiga kelib ipoteka kreditlari bozoridagi ko’pik «yorilib», barchani vahimaga soldi. Kapitallarning erkin harakati va moliyaviy globallashuv ipoteka bozoridagi tanglikning butun moliya bozoriga transformatsiyalanishiga va global tus olishiga zamin yaratdi. Shuningdek, bank tizimini tartibga solish borasidagi nuqsonlar ko’zga tashlanib qoldi. Bu holatlar keynscha qarashlarning hali-hanuz o’z ahamiyatini yo’qotmaganligidan dalolat beradi. Banklar tomonidan talab qilinadigan foiz stavkalari doimo ham muvozanatli (tabiiy)2 stavkaga teng bo’lavermaydi. Boshqacha aytganda, banklar qisqa muddatli davriy oraliqda iqtisodiyotni tabiiy stavkaga nisbatan pastroq foiz stavkasini so’rash orqali rag’batlantirishlari mumkin. Bu «noto’g’ri» signal investitsiya va iste’molning oshishiga va, aksincha, jamg'armalarning qisqarishiga sabab bo’ladi. Albatta, banklar bunday past stavkalarda uzoq vaqt qarz bera olmaydi, natijada banklarning kreditlash amaliyoti qisqaradi, iqtisodiyotdagi muvozanat buziladi, hatto ayrim banklar qarzlarning qaytmasligi oqibatida bankrotlikka yuz tutadi, pirovardida iqtisodiy o'sish ko’rsatkichlarining pasayishi yuz beradi. Fikrimizcha, ushbu inqirozning ildizlarini AQSHning yirik miqdordagi joriy operatsiyalar defitsiti (10 yil mobaynida YalMning 5 foizi atrofida) va keragidan ortiq tashqi qarzdorlik; ortiqcha likvidlilik va kreditlarni yuzaga keltirgan past foiz stavkalari; past daromadli aholiga ipoteka kreditlarini berish ko'lamini oshirishga nisbatan AQSH hukumati tomonidan o'tkazilgan bosim; nobank moliya tashkilotlari ustidan yetarlicha nazorat amalga oshirilmaganligi kabilardan izlash maqsadga muvofiq sanaladi. 1999-yilga kelib Gless-Stigel qonunining bekor qilinishi AQSH tijorat banklariga investitsiya banki funksiyasini bajarish imkonini berdi, bu o’z navbatida, risk anderrayting, qimmatli qog’ozlar savdosi, beqaror kredit amaliyotlarining rivojlanishiga olib keldi. Albatta, AQSHda mazkur qonunning qabul qilinishi Buyuk depressiya bilan 22chambarchas bog'liq. 1933-yilga qadar investitsion va tijorat bank faoliyati bir muassasa tomonidan amalga oshirilar edi. 1933-yilda AQSH Kongressi tomonidan Gless-Stigel deb nomlanuvchi bank qonuni qabul qilindi. Bu qonunga muvoflq, tijorat banklari faoliyati qimmatlf qog'ozlar sanoatidan ajratildi. Investitsiya banklarining tijorat bank faoliyati bilan shug’ullanishi qonuniy jihatdan taqiqlab qo’yildi. Shuningdek, tijorat banklarining anderrayting faoliyati hamda korporativ qimmatli qog'ozlar bilan shug'ullanishiga chek qo’yildi. 1929— 1933-yillar mobaynida qariyb 200 ta tijorat banki investitsion-bank faoliyatidan voz kechdi . 1999-yilga kelib moliyaviy modernizatsiyalash bo’yicha Gremma-Lich Blayli qonuni qabul qilingach, tijorat banklariga sug’urta faoliyati va qimmatli qog’ozlar bilan shug’ullanadigan sho’ba korxonalarini ochishga ruxsat berildi. Ushbu qonun 2000-yilning mart oyidan kuchga kirgan bo’lib, shu paytdan boshlab AQSH tijorat banklari yuridik maqomi «investitsion-bank xolding kompaniyasi» (investment bank xolding company) bo’lgani holda «universal tijorat majmualari»4ga aylana boshladilar. 2000-yilning may oyiga kelib AQSHda 270 ta milliy banklar va 17 ta xorijiy bank investitsion-bank xolding kompaniyasi sifatida qaytadan tashkil etildi va ushbu jarayon 2008-yildagi global moliyaviy inqirozga debocha yasadi. 2008-yildagi global moliyaviy inqirozning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u innovatsion xarakterga ega. Ya’ni uning kelib chiqishida murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarning rivojlanishi va ularni tartibga solishning samarali tizimi shakllanmaganligi muhim rol o’ynagan. Ayniqsa, bank sektorida sekyuritizatsiyalash (bank aktivlari ta’minoti asosida qarzga qimmatli qog’ozlarni chiqarish) jarayonlarining ko’lami yanada kengayib ketdi. Ayni paytda, bu amaliyot tijorat banklariga arzon resurslarni jalb qilish, kredit riskini transformatsiyalash, likvidlilikni boshqarish va yuqori foyda olish kabi imkoniyatlarni berdi. Murakkab tuzilmali innovatsion moliyaviy mahsulotlarni baholash bo’yicha reyting agentliklarining maxsus metodologiyasi yo’q edi. AQSHning eng katta iqtisodiyotga ega ekanligi va likvidliligi, rezerv valutani emissiya qilishi kabi omillar uning xolis reytingga ega bo’lmagan (aksariyat hollarda AAA) ipoteka qimmatli qog’ozlarining xaridorgir bo’lib ketishini ta’minladi.Global moliyaviy inqirozning institutsional omillari sifatida quyidagilarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin: — moliyaviy muassasalar: risk va likvidlilikni boshqarish mexanizmining zaifligi, moliyaviy muassasalarning boshqaruvi va kengashlari tomonidan riskni boshqarishga mas’uliyat bilan yondashmaganliklari, riskni boshqarish modellarining murakkab moliyaviy mahsulotlarning xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirmaganligi; — reyting agentliklari va tashqi auditorlar: ularning modellari va baholash metodlari moliyaviy innovatsiyalarga oid moliyaviy risklarni yetarli darajada 23baholash imkoniyatini bermadi; — tartibga soluvchi organlar: moliyaviy barqarorlik davrlarida moliyaviy innovatsiyalarni samarali tartibga solish qoidalari, me’yorlari va mezonlari ishlab chiqilmadi, ipoteka qimmatli qog’ozlari va boshqa innovatsion murakkab tuzilmali moliyaviy mahsulotlarni samarali monitoring qilish tizimi shakllantirilmadi. Shuningdek, AQSHda uy-joy xarid qilishga bo’lgan talabning keskin oshishi negizida yotgan omillarni ham e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Yangi uy-joy xaridorlarini jalb etish va uyjoyga bo’lgan talabni rag’batlantirish maqsadida qator banklar to’lovga layoqatsiz bo’lgan xaridorlarga ham ipoteka kreditlarini taqdim etishdi. Binobarin, uy-joy bahosining muttasil oshishi va shuning hisobiga kreditlarni qoplashga ularning ishonchi komil edi. Ipoteka kreditlarini taqdim etuvchi kredit muassasalari o’zlarining kredit berish standartlarini soddalashtirdilar va NINJA» kreditlarini yo'lga qo’yishdi. «NINJA» (No Income, No Job or Assets) kreditlari «daromadsiz, ishsiz yoki aktivlarsiz» mijozlarga beriladigan kreditlardir. Ushbu kreditlarni berishda mijoz daromadlarining tasdiqlanishi ham talab etilmaydi, ya’ni mijoz daromadlarini qancha ko’rsatsa, shundayligicha ma’lumot uchun qabul qilinadi. Shunday qilib, AQSH ipoteka inqirozining umumiy sabablari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin: — nostandart kreditlar hajmining ortishi; — moliyaviy retsessiya sharoitida yuqori riskli (ishonchsiz) qarz oluvchilar o’rtasida kreditni qaytarmaslik holatlari sonining ortishi; — ko'chmas mulkka investitsiya qilish maqsadida olingan ipoteka kreditlari hajmining o'sishi; — ko'chmas mulk bahosining pasayishi va ipoteka kreditlari garov ta'minotining yomonlashuvi; — kreditorlar tomonidan nostandart kreditlarga bo’lgan o’sayotgan talabni qondirish maqsadida qisqa muddatli yuqori daromadli ipoteka qimmatli qog’ozlarini muomalaga chiqarish orqali moliyaviy resurslarning shakllantirilishi; — Fannie Mae va Freddie Masning nostandart kreditlar bozorini rag’batlantirishdagi faolligi; — nostandart ipoteka qimmatli qog’ozlari jozibadorligining pasayishi; — reyting agentliklari tomonidan nostandart kreditlar riskining past baholanishi va bunday kreditlar bilan ta’minlangan qimmatli qog'ozlarga yuqori 24reyting berilishi. Global moliyaviy inqiroz quyidagi bosqichlar orqali rivojlandi (3.1-rasmga qarang). AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash faoliyati samaradorligining pasayishi AQsh kredit bozorida tanglikning yuzaga kelishi Jaxonda kredit tangligi va likvidlik muammolarining yuzaga kelishi Banklar va yirik korporativ mijozlar likvidliligi va to’lov qobilyatining keskin pasayishi. Dunyo mamlakatlari iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi Foiz stavkalarining oshishi Jaxon iqtisodiyotida to’lovga qobil talabning kamayishi Iqtisodiy faollikning pasayishi va ishlab chiqarish hajmining qisqarishi Dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyaning yuzaga kelishi 3.1-rasmdan ko'rish mumkinki, AQSH ipoteka bozoridagi kreditlash samaradorligining pasayishi dastavval kredit bozoridagi tanglik holatiga, so’ngra jahondagi kredit tangligi va likvidlilik muammolarining chuqurlashuviga olib kelgan. Bu esa, o’z navbatida, mamlakatlar iqtisodiyotida pul massasining qisqarishi,foiz stavkalarining oshishiga va shuning asosida jahonda to’lovga qobil talabning kamayishiga sabab bo’lgan. Talabning kamayishi esa, iqtisodiy faollik va ishlab chiqarish hajmining qisqarishiga, pirovardida dunyo mamlakatlarida iqtisodiy retsessiyani keltirib chiqargan. IJmuman olganda, AQSHdagi moliyaviy inqiroz ichki ekspansion siyosat va 25xalqaro erkinlashtirish, shuningdek, tartibga solinmagan murakkab derivativ qimmatli qog’ozlar, tuzilmali investitsiya vositalari kabi moliyaviy innovatsiyalardan rag’bat olgan holda shakllandi. Valyuta kurslari o’zgarishining erkinlik darajasiga ko’ra valyuta kurslari qatiy belgilangan, chegaralangan egiluvchan, suzuvchi valyuta kurslariga bo’linadi. Qatiy belgilangan valyuta kursi da milliy valyutalar o’rtasidagi rasman o’rnatilgan nisbataing vaqtinchalik 2,25 foizdan oshmagan miqdorda tebraniishga ruxsat beriladi. Chegaralangan egiluvchan valyuta kursi da milliy valyutalar o’rtasidagi rasman o’rnatilgan nisbataing belgilangan qoidaga muvofiq katta bo’lmagan mikdorda tebranishiga ruxsat beriladi. Suzuvchi valyuta kursi talab va taklif ta’sirida erkin o’zgaradigan almashuv kursi bo’lib, ma’lum sharoitlarda davlat valyuta interventsiyasi orqali unga ta’sir o’tkazishi mumkin. Nominal valyuta kursi (nominal exchange rate) – bir milliy valyuta birligining xorijiy valyuta birligiga ifodalangan bozordagi bahosi, yoki ikki valyuta o’rtasidagi joriy kursdir. Real valyuta kursi (real exchange rate) – nominal valyuta kursi asosida ikki mamlakatdagi bir xil turdagi tovar va mahsulotlar narxlari darajasini o’zaro nisbati orqali hisoblangan valyuta kursidir. Real ayirboshlash kursi xalqaro iqtisodiy nazariyada “savdo shartlari” (terms of trade)dan birinio’zida namoyon etadi. Jahon iqtisodiyotida milliy iqtisodiyotlarni, xususan, YaIM, YaMD (Yalpi milliy daromad)ni o’zaro solishtirish odatda, real valyuta yoki valyutalarning xarid quvvati pariteti (RRR) bo’yicha hisoblangan kurslari orqali amalga oshiriladi. Nominal samarali valyuta kursi (nominal effective exchange rate, NEER)– bu mamlakatdagi valyuta operatsiyalarida tashqi savdoda asosiy hamkor bo’lgan mamlakatlar valyutalarining salmog’ini inobatga olgan holda hisoblangan, indeks ko’rinishidagi valyuta kursidir. Real samarali valyuta kursi (real effective exchange rate, REER). Nominal samarali valyuta kursidan real tendentsiyalarni aniqlash, ya’ni inflyatsiya ko’rsatkichlarini chiqarib tashlagan holda mamlakatlardagi ishlab chiqarish, iste’mol xarajatlarini solishtirish uchun real samarali valyuta kursi hisob-kitob qilinadi. Valyutalarning xarid qobiliyati pariteti (purchasing-power parity (PPP))asosida hisoblangan valyuta kursi – turli mamlakatlardagi sifati, miqdori va boshqa xususiyatlari bir xil bo’lgan mahsulotlar va xizmatlarning milliy valyutada ifodalangan qiymatni o’zaro tenglashtirish orqali aniqlanadigan valyuta kursidir. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi omillar. Valyuta kursiga ta’sir etuvchi fundamental omillarning 4 turini alohida ajratib ko’rsatish mumkin. Xususan: 1. Iqtisodiy omillar . Iqtisodiy omillarning asosiylari sifatida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi to’g’risidagi ma’lumotlar(YaIM, Sanoatning o’sishi, ishsizlik va aholining mehnat bilan bandligi, inflyatsiya, foiz stavkalar va h.k.)ning o’zgarishi, mamlakatlar markaziy banklari boshliqlarining chiqishlari va yig’ilishidagi qarorlar, valyuta interventsiyasi, moliya bozorining valyutadan tashqari boshqa bozorlaridagi o’zgarishlarni qayd etib o’tish mumkin. 262. Siyosiy omillar . Siyosiy omillarning asosiylari sifatida prezident, davlat va hukumat boshliqlarini saylash jarayoni va uning natijalari, ularning iste’foga chiqishi, shuningdek, markaziy banklar yoki pul-kredit siyosati bilan shug’ullanuvchi davlat organlari rahbar kadrlar almashinuvi, geosiyosiy to’qnashuv va inqirozlarni ko’rsatish mumkin. 3. Turli xabarlar va kutishlar . Global valyuta bozorida investorlarni harakatga keltiruvchi shunday ibora bor, ya’ni “turli xabarlar, mish-mish gaplar, ovozalar asosida valyutalarni sotib ol va fakt (dalil, isbot)larga asoslangan holda ularni sot”. Global valyuta bozorida oltin qoidaga aylangan ushbu ibora, shuningdek boshqa psixologik omillar investorlarning bozordagi harakatini faollashtirishi yoki susaytirishi mumkin. 4. Fors-major holatlari. Favqulotda sodir bo’lgan hodisalar, masalan, suv toshqini, zilzila, yirik ko’lamli yong’in, turli zararli epidemiyalarni, gaz va boshqa zarralarni ommaviy tarqalishi, kuchli to’fon yoki dovullar va h.k.lar natijasida turli darajadagi vayronagarchilikni yuzaga kelishi. Shuningdek, mamlakatda terroristik hurujlarni, hujum va harakatlari sodir etilishi ham valyuta kurslari o’zgarishiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Valyutalarning eng asosiy xususiyatlaridan biri bu uning konvertatsiyasi, ya’ni ayirbolanish qobiliyati hisoblanadi. Valyuta konvertatsiyasi bu milliy valyutaning xorijiy valyutaga erkin ayirboshlanish, xorijiy mahsulot va xizmatlarni to’lash qobiliyatidir. Valyutalar konvertatsiya darajasiga qarab, asosan 3 turga bo’linadi: 1. Erkin konvertatsiya qilinadigan; 2. Qisman konvertatsiya qilinadigan; 3. Konvertatsiya qilinmaydigan. Erkin konvetatsiya qilinadigan valyutalar ga milliy iqtisodiyoti mustahkam, iqtisodiy o’sish imkoniyatiga ega bo’lgan, milliy valyutasiga chet ellik hamkorlar ishonadigan, odatda sanoati rivojlangan mamlakatlar ega bo’ladilar. O’zining milliy valyutasining erkin konvertatsiyasini ta’minlash maqsadida davlatlar ichki bozorda mahsulotlar va xizmatlarning jahon bozoridagi narxlarini shakllantirigan va unga ta’sir ko’rsatmagan holda erkin tashqi savdo rejimini tashkil etishlari zarur bo’ladi. Buning uchun esa, mamlakat Markaziy banki valyuta ayirboshlash operatsiyalarini tartibga solish, xorijiy valyutani olib kelish va chiqib ketish bo’yicha ma’muriy cheklovlarni joriy etmasdan, o’zida etarlicha oltin-valyuta zaxirasiga ega bo’lishi talab etiladi. Mamlakatlar tomonidan milliy valyutaning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan to’liq konvertatsiyasiga rasmiy ravishda (ya’ni, amalda esa boshqacha bo’lgani holda) erishish mamlakat uchun katta miqdorda iqtisodiy zarar keltirishi mumkin. Erkin konvertatsiya qilinadigan valyutalarning ma’lum bir qismi zaxira valyutalar hisoblanadi. Zaxira valyutalar boshqa mamlakatlar markaziy banklari tomonidan saqlanadigan va xalqaro hisob-kitoblar uchun zaxira vositasi hisoblangan valyutalardir. Bugungi kunda, zaxira valyutalar sifatida AQSh dollari, funt sterling, evro, Yaponiya yenasi, Shveytsariya franki qayd etilmoqda. 27Qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar cheklangan miqdordagi xorijiy valyutalarga ayirbosh qilinib, barcha turdagi xalqaro to’lovlarda foydalanilmaydi. Dunyoning ko’plab mamlakatlari, jumladan asosan rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarning valyutalari qisman konvertatsiya qilinadigan valyutalar sifatida qayd etiladi. Konvertatsiya qilinmaydigan valyutalar boshqa mamlakatlar valyutalariga ayirboshlanmaydi. Ular faqat mamlakat ichida milliy pul birligi sifatida foydalaniladi. Valyuta kurslarini prognozlash (bashoratlash) – kelajakda yuzaga keladigan valyuta kurslarini hisoblashdir. Bunday hisob-kitoblarnng keng tarqalgan turi bu forvard kursini hisoblashdir. Valyuta bozorlarida banklar va kompaniyalar valyuta operatsiyalarini, ya’ni valyutalarning oldi-sotdisini amalga oshiradilar. Valyuta bozorlari - bu talab va taklif asosida turli xil valyutalar oldi-sotdi qilinadigan rasmiy markazlardir. Ya’ni, valyuta bozori - bu chet el valyutasini oldi- sotdisini va chet el valyutasidagi qimmatbaho qog’ozlarni, hamda valyutaviy kapitalni investitsiya qilish munosabatlarini amalga oshiruvchi iqtisodiy munosabatlarni namoyon qiluvchi markaz hisoblanadi.Valyuta bozori moliya bozorining muhim va asosiy qismini tashkil qiladi. Valyuta bozorlaridagi operatsiyalarning asosi bo’lib, tashqi savdo bo’yicha xalqaro hisob-kitoblar, xalqaro turizm, kapitallar va kreditlarning davlatlararo harakati hamda chet el valyutasini oldi-sotdi qilish bilan bog’liq boshqa hisob- kitob operatsiyalari hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlab o’tish joizki, milliy iqtisodiyotni faqat shu mamlakatda ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan barcha ehtiyojlarni qondirib bo’lmaydi. Demak, mamlakatlar o’rtasida eksport-import operatsiyalari albatta amalga oshishi yuz beradi. Hozirgi zamon valyuta bozorlarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular zamonaviy elektron aloqalar orqali bir-biri bilan uzviy bog’langan. Turli mamlakatlarda joylashgan xalqaro valyuta bozorlari valyutalarni oldi-sotdi qilish jarayonida bir-biriga nisbatan doimiy ta’sirda bo’ladi. Jahon valyuta bozorlari asosan valyutaviy cheklashlar bo’lmagan yoki zaif tarzda mavjud bo’lgan mamlakatlarda joylashgan. Valyuta bozorlarining, asosan, 3 turini ko’rsatish mumkin, ular milliy, hududiy va jahon valyuta bozorlaridir. Valyuta bozorida sotib oluvchi sifatida - talab va sotuvchi sifatida - taklif, bir-biri bilan uchrashadi. Sotib oluvchi yoki sotuvchi sifatida qatnashayotgan har qanday iqtisodiy sub’ekt, ya’ni davlat, xo’jalik sub’ekti yoki fuqaro o’zining moliyaviy qiziqishlariga ega bo’ladi. Bu moliyaviy qiziqishlar bir-biri bilan mos kelishi ham, mos kelmasi ham mumkin. Manfaatlar bir-biri bilan mos kelgan taqdirda, valyuta qimmatliklarini oldi-sotdisi haqida bitim tuziladi. Shuning uchun, valyuta bozori valyuta qimmatliklarini sotuvchi va xaridorning qiziqishlarini namoyon qiluvchi o’ziga xos iqtisodiy instrument hisoblanadi. Funktsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari o’z vaqtida xalqaro hisob-kitoblarni, valyuta risklarini sug’urtalashni, valyuta zaxiralarini 28diversifikatsiyalashni, valyuta interventsiyasini amalga oshiradigan va valyuta bozorida qatnashuvchilarning kurslari o’rtasidagi farq natijasida keladigan daromadni o’zida namoyon qiladi. Institutsional nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozorlari vakolatli banklarning, investitsion kompaniyalarning, birjalar, brokerlik idoralari, chet el banklari tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarini o’zida namoyon qiladi. Tashkiliy-texnik nuqtai nazardan qaraganda, valyuta bozori jahonning turli mamlakatlari bilan xalqaro hisob-kitoblar va boshqa valyuta operatsiyalarini bir- birini o’zaro bog’lovchi telegraf, telefon, teleks, elektron aloqa vositalari va shu kabi kommunikatsiya tizimlari yig’indisini o’zida namoyon qiladi. Valyuta bozorida sotuvchi va xaridor o’rtasida chet el valyutasini oldi-sotdi qilishda dallol bo’lib, faqatgina banklar qatnashadilar. Valyuta bo’limining asosiy vazifasi bo’lib, o’zining mijozlariga ma’lum bir valyutadagi aktiv va kapitallarini boshqa bir xorijiy valyutaga konvertirlashni ta’minlash hisoblanadi. Bu jarayon “naqd bitim”, ya’ni spot operatsiyasi yoki “muddatli bitimlar”, ya’ni ularning keng tarqalgan shakli - forvard operatsiyalari shaklida bo’lishi mumkin. Jahon valyuta bozorida valyuta oldi-sotdisi tunu-kun amalga oshiriladi. Bunga asosiy sabab, jahon hududiy valyuta bozorlarining turli soat millarida joylashganligi bilan bog’liqdir. Hozirgi vaqtda Osiyo - Tokio, Gonkong, Singapur, Melburndagi markazlari bilan, Evropa - London, Frankfurt-na Mayne, Tsyurix, Amerika - Nyu-York, Chikago, Los-Andjeles valyuta bozorlari jahon valyuta bozorlarining asosiy qismini egallagan. Xorijiy valyutadagibitimlar dunyoning ko’plab banklarida, taxminan, ertalab soat 9 00 da boshlanadi, biroq, dilerlarning ish faoliyati bu bitimlarni tuzishdan kamida bir soat oldin boshlanadi. Har kuni ertalab, chet el valyutasi bo’yicha mas’ul xodim (bo’lim boshlig’i) o’zining xodimlarini bitimlar tuzish bo’yicha me’yoriy hujjatlar, hamda zaruriy ma’lumotlar va yangiliklar bilan ta’minlaydi. Jahonning hududiy valyuta bozorlarida odatda barcha valyutalar kotirovka qilinmaydi, balki faqatgina, ushbu bozorda qatnashayotganlarga kerakli bo’lgan valyutalar, ya’ni mahalliy pul belgilari va bir qator etakchi erkin konvertirlanadigan valyutalar, birinchi navbatda, zaxira valyutalar (AQSh dollari, Yaponiya ienasi, evro, Shveytsariya franki va shu kabi valyutalar)dan keng foydalaniladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda, kurs asosan, yirik banklar, xalqaromoliyaviy tashkilotlarning market-meykerlari tomonidan, kutilayotgan talab va taklif o’rtasidagi farqqa bog’liqholda o’rnatiladi. Market-meykerlar - bu turli valyutalarni bitimlar bo’yicha sotib olish va sotish kurslari kotirovkasini doimiy ravishda amalga oshiruvchi moliya muasassalari hisoblanadi. Albatta, market-meykerlar faqatgina chet el valyutalarini milliy valyuta bilan solishtirmaydilar, balki ular milliy valyutaga tegmagan holatda chet el valyutalarini o’zlarini kotirovkalarini ham amalga oshirishlari mumkin. Umuman, ma’lum bir valyutalarni emitenti bo’lgan mamlakatlarda shu valyuta bo’yicha market-meykerlar mazkur mamlakatda joylashgan bo’ladi. Evro bo’yicha etakchi market-meykerlarni Germaniyadan, Shveytsariya franki bo’yicha 29esa, Shveytsariyadan topish mumkin. Market-meykerlar o’zi mutaxassis bo’lib hisoblangan valyutani oldi-sotdi kursi kotirovkasini amalga oshiradi. Nisbatan kam banklar, butun dunyo bo’yicha valyuta kotirovkasini beradilar, shunday bo’lsada, Buyuk Britaniyaning keng tarmoqli kliring banklari kabilar o’z mijozlariga keng ko’lamda kotirovkalarini taklif etadi. Valyuta bozorida kam uchraydigan valyuta bilan bog’liq operatsiyalarni tijorat banklarida diling bo’limini o’zi emas, balki qo’shimcha bo’limlar amalga oshiradilar. Kam uchraydigan valyutalar, asosan, valyuta bozori rivojlanmagan mamlakatlarda yoki chet el valyutasi bilan bog’liq operatsiyalarga ma’lum bir cheklovlar qo’yilgan mamlakatlarda uchraydi. Albatta, bunday cheklovlar mamlakat hududiga valyuta kirib kelishiga emas, balki ko’proq chiqib ketishiga joriy qilinishi keng qo’llaniladi. Agar, banklar ushbu (kam qo’llaniladigan) valyutalar bo’yicha mijozlarning talablarini bajara olmasa, ular o’zlarining filiallari yoki boshqa valyutalarda pul qabul qilish yoki to’lovni amalga oshirish maqsadida vakillik banklardan foydalanadilar. Naqd kassa bitimi deganda, odatda, spot operatsiyalari tushuniladi. Spot operatsiyasi , qoida bo’yicha, bitim kunini hisobga olmagan holatda, ikki ish kuni davomida valyutani ayirboshlash bitimini bildiradi. Shuni alohida qayd etib o’tish lozimki, valyuta operatsiyalari ichida eng ko’p qo’llaniladigani spot operatsiyalaridir va ushbu bozorlarda tijorat banklarining ulushi sezilarli darajada. Tijorat banklari tomonidan amalga oshirilayotgan valyuta operatsiyalarining tarkibiga qaraladigan bo’lsa, unda spot operatsiyalari hajmi jami valyuta operatsiyalarining 80 foiz miqdorini tashkil etadi. Shuning bilan birga, spot operatsiyalari tijorat banklarining valyuta operatsiyalari ichida eng ko’p riskka tortilgani bo’lib hisoblanadi. Bunga asosiy sabab, spot operatsiyalarining qisqa muddatliligi va ularni sug’urtalashning imkoniyatini yo’qligidir. Shu sababli, tijorat banklariga valyuta pozitsiyalari bo’yicha limit lar joriy etilgan. Vakolatli banklarning ochiq valyuta pozitsiyasi yuritilishi haqidagi hisobotni tahlil qilishning zarurati Markaziy Bank tomonidan respublikadagi mavjud vakolatli banklarning valyutaviy risklari kamaytirilishiga qaratilgan siyosati bilan izohlanadi. Valyuta pozitsiyasiga limit har bir davlatning iqtisodiy holati va mamlakat moliyaviy tizimining o’ziga xosligidan kelib chiqib o’rnatiladi. Xorijiy valyutalar qator sabablarga ko’ra spot shartlari asosida oldi-sotdi qilinadi. Xususan, import mahsulotlari, shuningdek chet el aktivlari (obligatsiya, ko’chmas mulk va h.k.) uchun to’lovlarni amalga oshirish, chet elga sayohat yoki xizmat safarlarini moliyaviy ta’minlash va boshq. Spot operatsiyalari orqali banklar o’z mijozlarining xorijiy valyutadagi extiyojlarini qondiradi, arbitraj (spekulyativ) operatsiyalarni amalga oshiradi, xorijiy valyutadagi qisqa muddatli kapital harakatini yuzaga keltiradi. Spot shartlari asosida valyutalar savdosida keng tarqalgan usullardan biri marja asosidagi savdo hisoblanadi. Spot bitimida marja boshlang’ich kapital vazifasini bajarib, dilerlik yoki kliring, birja, savdo markazi uchun o’tkaziladigan operatsiyalarga garov rolini bajaradi. Savdo tashkilotchisiga taqdim etilganidan 30so’ng uni kredit “elkasi” yoki “richagi” orqali bir necha barobar (1:30, 1:40, 1:50 yoki 1:100 va h.k.)ga oshirgan holda valyutalar savdosini amalga oshirish mumkin. Natijada, qo’yilgan summadan bir necha barobar katta mablag’ bilan valyutalar oldi-sotdi operatsiyalari amalga oshirib, qo’yilgan marjadan ko’p bo’lmagan zarar bilan katta miqdordagi foydani olish mumkin bo’ladi. Kurslar o’zgarishidan ko’rilgan zarar hajmi birjaga ko’yilgan marjadan chegirib (ayirib) olinadi, natijada garov ta’minotingiz kamayib boradi. Aksincha, spot bitimida valyuta kurslari tebranishidan foyda ola boshlasangiz, ular marja ustiga ko’shilib boradi. Arbitraj operatsiyalari – valyuta kurslari farqidan foyda olish maqsadida amalga oshiraladigan spekulyativ operatsiyalardan biridir. Bunda odatda, arbitrajyor ma’lum bir qisqa vaqt oralig’ida turli joylardagi valyuta bozorlarida shakllangan bir turli valyuta kurslari farqidan foyda oladi. Ya’ni, bir joydan valyutani arzon sotib olib, boshqa bir joyda qimmatroqqa sotadi. Bu kabi, qisqa muddatli valyuta arbitraji operatsiyalarida risk darajasi uzoq muddatli valyuta operatsiyalariga nisbatan kam bo’ladi. Arbitrajyorlar valyuta bozordagi kurslarning o’zgarish tendentsiyalarini aniqlash maqsadida doimo ularni kuzatib boradilar, yirik banklar faoliyati natijalarini proznozlash, bozorga keskin ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tahlil qilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Muddatli bitimlar bilan bog’liq operatsiyalar . Tijorat banklarining muddatli bitimlar i deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan keyin amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli bitimlarning keng tarqalgan quyidagi turlari mavjud:  forvard valyuta bitimlari;  moliyaviy fyuchers bitimlari;  valyuta optsioni;  svop operatsiyalari. Forvard valyuta bitimi - bu, valyuta bo’yicha bitim imzolangan sanadan boshlab, ikki ish kunidan keyin amalga oshiriladigan to’lovni nazarda tutuvchi bitimdir. Bu bitim aniq bir sana da , yoki ikki sana orasida amalga oshirishni nazarda tutishi mumkin. Quyidagilar u shbu bitimning ayrim o’ziga xos bo’lgan jihatlari mavjud : a) bu voz kechib bo’lmaydigan va majburiy shartnomadir. Bitim tuzilgandan keyin mijoz bitimdan voz kechishga xaqqi yo’q. Mijoz shartnomada ko’rsatilgan chet el valyutasini sotib olishi yoki sotishi shart. b) bu bitim chet el valyutasidagi aniq bir summani tashkil etadi. Mijoz bitimda ko’rsatilgan summadan ko’proq valyutani sotib olishga ham, sotishga ham haqqi yo’q. v) bitim kelajakdagi aniq bir sanada bajarilishi shart (ikkita aniq sananing orasida). Mijozda forvard bitimi bajarilish sanasini uzoqlashtirishga ham, yaqinlashtirishga ham vakolat yo’q. Forvard valyuta bitimining shartlari qattiq hisoblanadi, va agar mijoz uning shartlarini bajara olmasa, bank mijozning forvard valyuta bitimidagi majburiyatlarni bajarmasdan ketib qolishiga yo’l qo’ymaydi, balki bitimning muddatini “uzaytiradi” yoki bank o’z hisobidan majburiy ravishda “so’ndiradi”. 31Valyuta optsioni. Valyuta optsioni uning xaridoriga ma’lum bir huquqni beradi, ayni paytda, uning zimmasiga kelajakdagi ma’lum muddatda belgilangan narx bo’yicha xorijiy valyutaning muayyan miqdorini xarid qilish yoki sotish majburiyatini yuklamaydi. Optsionni sotuvchi xaridor oldida kelajakdagi muayyan muddatda qat’iy belgilangan narx bo’yicha muayyan miqdordagi xorijiy valyutalarini xarid qilish va sotish majburiyatlarini o’z zimmasiga oladi. Optsion xaridori (shuningdek, optsion egasi deb nomlanadi) ushbu operatsiyani amalga oshirish huquqini olish evaziga belgilangan miqdordagi pulni - vositachilik haqini to’laydi. Optsion oldindan belgilangan muddatgacha kuchga ega bo’ladi. Ushbu muddat ekspiratsiya sanasi deb ataladi. Bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy munosabatlari tizimida valyuta siyosati muhim rol o’ynaydi. U “ko’p qirrali bashorat” (iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlash, ishsizlikning oldini olish va inflyatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivligini saqlab turish) muhiti hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, etakchi o’rin egallaydi. Valyuta siyosatining shakli va o’rni, mamlakatning valyuta-iqtisodiy holati, jahon xo’jaligining evolyutsiyasi, jahon maydonidagi o’rni bilan aniqlanadi. Valyuta siyosati - valyuta muammolarini hal etish bo’yicha qarorlar tayyorlash, qabul qilish va tadbiq etishdan iboratdir. Mamlakatlararo valyutani boshqarish tashkiloti bo’lib XVF hisoblanadi. Valyuta siyosati huquqiy jihatdan valyutaviy qonunlar asosida tartibga solinadi. Bularga huquqiy darajadagi chegaralarning o’rnatilishi, mamlakat ichkarisida va mamlakat tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan munosabatlarni tartibga solish, yana valyutaviy muammolar bo’yicha ikki tomonlama va ko’p tomonlama, mamlakatlararo valyutaviy kelishuvlarni tuzish kiradi. Valyutani tartibga solishningbevosita yo’li qonuniy hujjatlar va hukumatning ijro organlari orqali amalga oshirilishi hisoblansa, bilvosita yo’l bilan bozor agentlarining iqtisodiy harakatlanishiga, iqtisodiy usullar, xususan, valyuta-kredit usullari bilan ta’sir etiladi. Xalqaro tartibga solishda valyuta, kredit va moliya siyosati q uyi dagi sabablar bilan shakllangan : 1. Milliy iqtisodiyotda valyuta, kredit va moliya munosabatlarinin g bir- biriga o’zaro bog’liqligi. 2. Xo’jalik munosabatlarini erkinlashtirish sharoitida bozor va davlat boshqaruvining bozor tomon yuz tutishi. 3. Jahon siyosiy va iqtisodiy maydonida asosiy kuch hisoblangan uchta asosiy hamkorlik va qarama-qarshi markazlarning tashkil topishi: AQSh, G’arbiy Evropa va Sharqiy Osiyo (Yaponiya, Xitoy, Koreya, Singapur, Malayziya). 4. Jahondagi etakchi valyutalar, kredit va moliya bozorlari, ya’ni suzib yuruvchi kurslar, foiz stavkalari, birja inqirozlari va boshqalar o’zgarishining beqarorligi. 5. Ichki milliy iqtisodiy siyosatning, shuningdek, valyuta, kredit, moliya, 32bir-biriga o’zaro bog’liq bo’lmagan va ularning xalqaro xo’jalikdagi integratsiyalashuvi. Valyuta siyosati maqsad va amalga oshirish muddatiga ko’ra tarkibiy va joriyga bo’linadi. Tarkibiy valyuta siyosati - jahon valyuta tizimi tarkibini o’zgartirishga qaratilgan uzoq muddatli tadbirlar majmuidir. Tarkibiy valyuta siyosati, joriy valyuta tizimiga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Joriy valyuta siyosati - valyuta kursi, valyuta operatsiyasi, valyuta bozorining faoliyati va oltin bozorini qisqa vaqtda tezkorlik bilan boshqarishdir. Valyuta siyosatining quyidagi shakllari mavjud: diskont, deviz siyosati va uning ko’rinishlari: valyuta interventsiyasi, valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish, valyutaviy cheklashlar, devalvatsiya, revolvatsiya. Diskont (foiz stavkasi) siyosati . Markaziy bankning foiz siyosati, odatda milliy valyutaning amaldagi massasiga ta’sir ko’rsatish, ya’ni uni kamaytirsh yoki ko’paytirish orqali valyuta kursiga ta’sir etish mexanizmidir. Foiz stavkasi - ssuda kapitalining yillik daromadini uning mutloq kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi.Foiz o’zining iqtisodiy ma’nosi bo’yicha, ssuda kapitalidan foydalanganlik uchun to’lanadigan qo’shimcha qiymatdir. Foiz stavkalari odatda foyda me’yori orqali aniqlanadi, lekin amaliyotda foiz stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo’ladigan talab va taklifdan kelib chiqadi. Bu talab va taklif bir qancha fundamental iqtisodiy hamda boshqa, ya’ni davriy o’zgarishlar, inflyatsiya darajasi, iqtisodiyotga davlatning aralashuv darajasi, Markaziy bank va davlatning byudjet-soliq siyosati va h.k. omillarga bog’liq. Foiz stavkalari tarkibi asosida ob’ektiv tarzda pul bozori stavkasi yotadi. Ya’ni, tijorat banklari kreditlarining foiz stavkalari asosida Markaziy bankning qayta moliyalash kreditlari stavkalari, pul bozori vositalari, shuningdek, banklararo kredit va depozit bozori foiz stavkalari, turadi. Pul-valyuta bozorining stavkalar tarkibi ni asosiy elementlariga xazina veksellari stavkalari kiradi. Ba’zan bumamlakatlarda rasmiy foiz stavkasidan past bo’ladi. Chunki, xazina veksellariga kafolatlovchi sifatida hukumatning o’zi turganligidir. Shuningdek, hukumatning o’zi kafolat beruvchi sifatida turganligi uchun bu veksellar eng likvidli aktivlar toifasiga kiradi. Xalqaro ssuda kapitallari bozorining rivojlanishi bilan LIBOR stavkasiga o’xshash boshqa stavkalar paydo bo’ldi: PIBOR (Parij), SIBOR (Singapur), NIBOR (Nyu-York, Norvegiya), KUBOR (Quvayt), LYuKSIBOR (Lyuksem- burg) va shu kabilar. Bularning barchasida valyutadagi foiz stavkalari “tenglashish” an’anasiga ega, chunki ular Evrobozorda hududiy jihatdan yaqin joylashgan. Deviz siyosati.Markaziy bankning deviz siyosati muomaladagi xorijiy valyuta miqdoriga ta’sir etish orqali valyuta kursiga ta’sir ko’rsatish, shuningdek, chet el valyutasidagi aktivlar barqarorligini ta’minlashga qaratiladi. Valyuta interventsiyasi . Markaziy bankning deviz siyosatining eng keng tarqalgan shakli, valyuta interventsiyasi hisoblanadi. Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta’sir etish maqsadida valyuta bozorida chet el valyutalarini sotib olish yoki sotishiga valyuta interventsiyasi deyiladi. 33Xalqaro moliya munosabatlari rivojlanishida valyuta tizimining samarali tashkil etilishi va uning barqarorligi muhim o’rin tutadi. Valyuta tizimi deganda, valyuta munosabatlarini tashkil etishning tashkiliy-huquqiy shakli tushuniladi. Valyuta tizimining holati mamlakatda valyuta munosabatlarini boshqarish va tartibga solish jarayoniga bevosita bog’liq bo’ladi. Valyuta tizimining uchta asosiy shaklini ajratib ko’rsatish mumkin: – Milliy valyuta tizimi – ma’lum bir mamlakat hududida valyuta munosabatlarini tashkil etish, tartibga solish bilan bog’liq tadbirlar majmuasini ifodalaydi. – Mintaqaviy valyuta tizimi – muayyan bir mintaqa doirasidagi mamlakatlar tashabbusiga ko’ra tashkil etilgan valyuta tizimini ifodalaydi. – Jahon valyuta tizimi – mamlakatlar o’rtasidagi valyuta munosabatlarini amalga oshirish uchun tashkil etilgan, instrumentlar, shartnomalar, tartib-qoidalar va tashkilotlarning majmuasidir. Jahon valyuta tizimining asosiy vazifasi, xalqaro savdo jarayonida va turli valyutalardagi hisob-kitoblarda xalqaro valyuta likvidligini ta’minlash iborat. Jahon valyuta tizimi quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi: – tartibga solish – valyutalar o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir ko’rsatuvchi to’lov balansida yuzaga keladigan nomutanosibliklarni bartaraf etish; – likvidlilik – z ahira birliklarini aniqlash hamda to’lov balansining nomutanosibliklarini qoplash uchun ularni qo’llash imkoniyatlari va tashkil etish shakllarini belgilash; – boshqarish – xalqaro moliyaviy institutlarni tashkil etish va ularning vakolatlari orqali hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlab borish. Jahon valyuta tizimining asosiy maqsadlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: – mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlash; – mamlakatlar milliy valyutasi barqarorligini ta’minlashni qo’llab- quvvatlash; – jahon xo’jaligining turli iqtisodiy tizimlari o’rtasida samarali mehnat taqsimotini ta’minlash; – jahon ishlab chiqarishi umumiy hajmining o’sishiga va aholi bandlik darajasining oshishiga erishish; – milliy iqtisodiyotlarda barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash; – inflyatsiyani jilovlash va tashqi iqtisodiy muvozanatni ushlab turish va boshq. Valyuta tizimlari muayyan elementlarni o’ziga qamrab olgan holda faoliyat yuritadi. Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlarni o’zida mujassamlashtiradi: – milliy valyuta; – milliy valyutaning almashinish rejimi; – milliy valyuta pariteti; – milliy valyuta kurs rejimi; – valyuta cheklovlari holati; – mamlakatning xalqaro valyutaviy likvidligini tartibga solish; 34– milliy valyuta bozorida operatsiyalarni yuritish tartibi. Jahon valyuta tizimiga esa quyidagi elementlar kiradi: – xalqaro to’lov vositasi; – valyut a kurslarini belgilash va saqlab turish mexanizmi; – valyutalarni konvertatsiyalash shartlari; – valyutaviy cheklashlarni davlatlararo tartibga solish; – xalqaro valyutaviy likvidlikni ta’minlash va tartibga solish; – xalqaro hisob-kitob shakllarini umumlashtirish; – oltin va valyuta bozorlarida ishlash rejimlari; – valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo institutlarning huquq va majburiyatlari. Jahon valyuta tizimi rivojlanishiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan omillar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: – mahsulot ishlab chiqarishning rivojlanish darajasi; – xalqaro mehnat taqsimoti jadallashuvi darajasi; – jahon bozori rivojlanish darajasi; – xo’jalik yuritishning tizimlari rivojlanish darajasi. Mamlakatlar o’rtasidagi ikki tomonlama iqtisodiy munosabatlarning ko’p tomonlama munosabatlar sifatida rivojlanishi bilan jahon valyuta tizimining ahamiyati yanada orta boshladi. Chunki, mamlakatlar o’rtasidagi xalqaro savdo, kredit, investitsiya va kapital harakati bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy munosabatlar jahon valyuta tizimi doirasida belgilangan muayyan tamoyillar asosida amalga oshirilardi. Jahon valyuta tizimining samarali hamda barqaror faoliyat ko’rsatishi uning jahon xo’jaligi tuzilmasi va holatiga muvofiqlik darajasiga bevosita bog’liq bo’ladi. Xalqaro moliyaviy muhitda yuzaga kelgan bir qator o’zgarishlar hamda mamlakatlar o’rtasidagi iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining ta’siri natijasida jahon valyuta tizimining amal qilish tamoyillari ham o’zgardi. Jahon valyuta tizimi rivojlanish jarayonida quyidagi bosqichlarini bosib o’tdi: – Parij valyuta tizimi (1867-1914 y.y.); – Genuya valyuta tizimi (1922-1929 y.y); – Bretton-vuds valyuta tizimi (1945-1976 y.y.); – Yamayka valyuta tizimi (1976 yildan hozirgi davrgacha). Birinchi jahon urushidan keyin mamlakatlar o’rtasidagi tashqi iqtisodiy aloqalarning qayta tiklanishi natijasida jahon valyuta tizimining yangi tamoyillarini ishlab chiqishga zarurat tug’ildi. Ushbu davrdan jahon valyuta tizimi rivojlanishining yangi bosqichi amal qila boshladi. Mazkur bosqich oltin quyilma andozasi yoki Genuya valyuta tizimi sifatida nom oldi. 1922 yilda Genuyada o’tkazilgan moliyaviy va iqtisodiy masalalar bo’yicha xalqaro konferentsiyada rivojlangan mamlakatlardagi oltin zahiralari tashqi savdo va boshqa operatsiyalar bo’yicha xisob-kitoblarni tartibga solish uchun etarli emas deb ta’kidlandi. Xalqaro aylanmada oltin va funt sterling dan tashqari AQSh dollari dan h am keng foydalanish tavsiya etildi. Xalqaro to’lov vositasi rolini 35bajarishga yo’naltirilgan ikkala valyuta ham deviz nomini oldi. Germaniya, Avstraliya, Daniya, Norvegiya kabi ko’pgina mamlakatlar oltin deviz standartiga qo’shilishdi. Genuya valyuta tizimining asosiy tamoyillari ham oldingi Parij valyuta tizimi tamoyillariga o’xshish edi. Mazkur tizimda ham oltin oxirgi jahon puli sifatidagi rolini saqlab qoldi, shu bilan birgalikda oltin paritetlari ham qoldirildi. Genuya valyuta tizimi quyidagi tamoyillarga asoslanib faoliyat ko’rsatgan: 1. Tizim asosini oltin va deviz valyut alar tashkil etdi. Ushbu davrda 30 ta mamlakatning pul tizimi oltin-deviz standartiga asoslandi. Biroq, zahira valyuta mavqei rasmiy jihatdan hech bir valyutaga berilmadi , funt sterling va AQSh dollari ushbu sohada etakchilik uchun raqobatlashdi . 2. Oltin paritetlari saqlab qolindi. Valyutalarning oltinga almashinuvi nafaqat bevosita yo’l bilan (AQSh, Frantsiya, B.Britaniya) balki bilvosita, xorijiy valyutalar orqali ham amalga oshirildi. 3. Erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi qayta tiklandi. 4. Valyutani tartibga solish faol valyut a siyosati shaklida xalqaro konferentsiyalarda amalga oshirildi. Oltin deviz andozasi oltin andozasining muayyan shaklini ifodalab, bunda alohida milliy banknotalar oltinga emas balki boshqa mamlakatlarning valyutalariga (oltin quyilmalarga almashinuvchi devizlarga) almashtirilar edi. Mazkur sharoitda, milliy valyutalarni oltinga almashtirishning ikkita asosiy usuli shakllandi: 1. bevosita – deviz rolini bajaruvchi (funt sterling, AQSh dollari) valyutalar uchun ; 2. bilvosita – mazkur tizimning qolgan barcha valyut alari uchun. Ushbu jahon valyuta tizimida erkin suzuvchi valyuta kurslari tamoyili qo’llanilgan. Genuya tizimining tamoyillariga muvofiq a’zo mamlakatlarning markaziy banklari milliy pul birliklari valyuta kurslarining mumkin bo’lgan tebranishlarini valyutani tartibga solish usullarini (asosan valyuta interventsiyasi) qo’llagan holda ushlab turishlari lozim edi. barqarorlashtirish fondlari xizmat qildi, mazkur fondlardan eksportni rag’batlantirish maqsadlarida milliy valyuta kursini pasaytirishda foydalanilgan. Bunday fondlar Buyuk Britaniyada 1932 yilda, AQShda 1934 yilda, Belgiyada 1935 yilda, Kanadada 1935 yilda, Gollandiyada 1936 yilda tashkil etilgan. Ikkinchi jahon urushi xalqaro valyuta va iqtisodiy munosabatlarning to’liq izdan chiqishiga sabab bo’ldi. Xalqaro savdo va xalqaro moliya munosabatlarining asosi butkul o’zgarib ketdi. Mazkur o’zgarishlar natijasida mamlakatlar tomonidan yangi jahon valyuta tizimini tashkil etishga tashabbus qilindi. Bretton-Vuds valyuta tizimi ( Bretton Woods system) – ikkinchi jahon urushidan keyin shakllangan va milliy valyuta tizimlarini etakchi mamlakatlar valyuta tizimiga moslashtirishga asoslangan jahon valyuta tizimidir. Mazkur jahon valyuta tizimi 1944 yil 22 iyulda Bretton-Vudsdagi ( Nyu-Xempshir shtati) xalqaro konferentsiyada qabul qilindi. Shuningdek, ushbu tizim doirasida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki kabi tashkilotlarni tashkil etish qarori qabul qilindi. 36Bretton-Vuds tizimi – savdo xisob-kitoblari va pul munosabatlarini tashkil etishning xalqaro tizimidir. Bu oltin deviz andozasidan erkin savdo orqali valyutalarning talab va taklifi muvozanatini o’rnatuvchi Yamayka tizimiga o’tish bosqichi bo’ldi. Bretton-Vuds tizimida oltin bilan bir qatorda AQSh dollariga jahon puli funktsiyasi berildi. Bretton-Vuds tizimini tashkil etishdan maqsad: – xalqaro savdo hajmini qayta tiklash va oshirish; – tashqi savdo balansidagi vaqtinchalik qiyinchiliklarga barham berish uchun davlatlarga moliyaviy resurslar ajratish; – barqaror almashuv kurslariga ega bo’lgan, xalqaro valyuta tizimini tashkil etish; – qattiq valyuta nazorati bekor qilinishi va barcha valyutalarning konvertirlanishiga erishish. Bretton-Vuds tizimining oqibati: mamlakatlar iqtisodiyotining dollarlashuvi, ushbu holat pul massasini milliy nazorat ostidan chiqib ketishiga olib keldi. Bretton-Vuds tizimi quyidagi asosiy tamoyillarga ko’ra amal qildi: – xalqaroxisob-kitoblarda oltin o’zining oxirgi pul funktsiyasini saqlab qoldi; – dollar yoki oltindagi qa’tiy belgilangan valyuta paritetlari o’rnatildi; – asosiy valyutaning kursi (AQSh dollari) oltinga nisbatan qa’tiy belgilandi; – asosiy valyutaga nisbatan ishtirokchi mamlakatlar valyutalari uchun qa’tiy belgilangan almashinuv kurslari o’rnatildi; – markaziy banklar milliy valyutalarning asosiy valyutaganisbatan barqaror kursini (±1%) valyuta interventsiyalari yordamida saqlab turishdi ; – valyuta kurslarini revalvatsiya yoki devalvatsiya orqali o’zgartirish mumkin edi; – tizimning tashkiliy bo’g’inlari sifatida Xalqaro valyuta fondi va Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tashkil etildi. AQShdollari uchun 1 troya untsiya 35 dollar nisbatda oltin standarti o’rnatildi. Natijada AQShzaiflashgan raqobatchisi Buyuk Britaniyani ortda qoldirgan holda valyuta ustunligini oldi. Amalda xalqaro valyuta tizimi ning dollar ustunligiga asoslangan dollar standarti yuzaga keldi. XX asrning o’rtalarida jami dunyo oltin zahirasining 70% AQShga tegishli bo’ldi. Dollar – oltinga almashinuvchi valyuta zahira aktivlari, valyuta interventsiyalari va xalqaro xisob-kitoblarda ustunlik qiladigan vosita hamda valyuta paritetlarida asos bo’ldi. Bir vaqtning o’zida AQShning milliy valyutasi jahon puli sifatida faoliyat ko’rsatdi. Xalqaro valyuta fondiga a’zo mamlakatlar o’zlarining valyuta kurslarini dollarga yoki oltinga nisbatan belgiladilar, o’z navbatida dollar oltinga bog’langan edi. Shuning uchun oltinning dollardagi bahosi barcha narx xisob-kitoblari uchun asos bo’ldi. Barcha jahon narxlari dollarda belgilana boshladi. Xalqaro to’lov vositalari asosiy zahira valyutasi sifatida AQSh dollari va oltindan tashkil topgan bo’lishi kerak edi. Markaziy banklar o’zlaridagi dollarni AQSh g’aznachiligidan qa’tiy belgilangan kurs bo’yicha oltinga almashtirishlari mumkin edi. 37Odatda, Bretton-Vuds tizimi 1944 yildan 1971 yilgacha davr mobaynida mavjud bo’lgan bo’lsa ham, haqiqatda mazkur tizim 1959 va 1968 yillar o’rtasidagina muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatgan xolos. 1946 yildan 1959 yil yanvargacha valyuta kurslari barqarorlashtirish kreditlari hisobiga ushlab turilgan. 1959 yildagina G’arbiy Evropa mamlakatlarining valyutalari erkin konvertatsiyalanishi bilan Bretton-Vuds tizimi to’liq miqyosda faoliyatini boshlagan. Bretton-Vuds valyuta tizimining inqiroz ga uchrash sabablari: – AQSh iqtisodiyotining berqarorligi va u bilan bog’liq ziddiyatlarning rivojlanishi. 1967 yilda iqtisodiy o’sishning pasayishi bilan sodir bo’lgan valyuta inqirozining boshlanishi. – Inflyatsiyaning kuchayishi jahon narxlari va kompaniyalarning raqobatbardoshligiga salbiy ta’siri ko’rsatdi hamda “issiq” pullarning spekulyativ ko’chishini rag’batlantirdi. Turli mamlakatlarda inflyatsiyaning turli sur’atlari valyuta kurslari dinamikasiga ta’sir ko’rsatdi, pullarning xarid qobiliyatini pasayishi esa kurslarning keskin o’zgarishiga sharoit yaratdi. – 1970 yillarda spekulyativ operatsiyalar mamlakatlar o’rtasidagi “issiq” pullar harakatini tezlashtirgan holda valyuta inqirozini yanada kuchayishiga sabab bo’ldi. “Issiq” pullarning shiddatli oqimi ko’rinishidagi dollar ortiqchaligi bir mamlakatdan boshqasiga kirib kelishi valyuta bozorlarida keskin o’zgarishlarni keltirib chiqardi. – Bretton-Vuds tizimi tamoyillarining jahon maydonida kuchlar nisbati o’zgarishiga nomuvofiqligi. Milliy valyutalarni qo’llashga asoslangan valyuta tizimi jahon xo’jaligi baynalmillashuvi bilan qarama-qarshilikka keldi. Ushbu qarama-qarshilik AQSh va Buyuk Britaniya iqtisodiy holatining zaiflashishiga muvofiq kuchayib bordi. Chunki ular zahira valyutasi mavqeidan foydalangan holda to’lov balanslarining taqchilligini milliy valyuta emissiyasi evaziga pasaytirishdi. Bu holat, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatlariga zid bo’ldi. – TMKlarning valyuta sohasidagi roli: TMK turli valyutalardagi yirik miqdordagi qisqa muddatli aktivlarga ega bo’ladi, mazkur aktivlar ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar markaziy bankining valyuta zahiralaridan ham ortiq bo’lishi mumkin. Ushbu mablag’lar milliy nazoratdan chiqishi va oqibatda foyda ko’rish maqsadida valyutaviy spekulyatsiyalarda ishtirok etishi mumkin. Yamayka valyuta tizimi – zamonaviy jahon valyuta tizimi bo’lib, alohida mamlakatlarning valyuta tizimlariga emas, balki huquqiy mustahkamlangan davlatlararo tamoyillarga asoslangandir. Yamayka valyuta tizimining o’ziga xos xususiyati erkin suzib yuruvchi valyuta kurslarini joriy etilishi bo’ldi. Bretton-vuds tizimining inqirozi valyuta islohotlarining ko’pgina loyihalarini keltirib chiqardi: jumladan, jamoaviy zahira birliklarini tashkil etish, tovar va oltin bilan ta’minlangan jahon valyutalarini chiqarish va oltin standartiga qaytish loyihalari. Monetarizm tarafdorlari davlat aralashuviga qarshi bozor tomonidan tartibga solishni yoqlashdi, to’lov balansini avtomatik tarzda o’z-o’zidan tartibga solinish g’oyasiga asoslangan holda suzuvchi valyuta kurslari rejimi joriy etishni taklif 38qilishdi (M. Fridman, F. Maxlup va bosh. ). Neokeynsianchilar J.M.Keynsning xalqaro valyuta tashkil etish to’g’risidagi oldingi g’oyasiga qaytishdi (R. Triffin, U. Martin, A. Dey. F. Peru, J. Denize) . AQSh oltinni to’liq demonetizatsiya qilish va dollarning mavqeini qo’llab-quvvatlash maqsadida xalqaro likvid vositani tashkil etish yo’lini tutdi. G’arbiy Evropa, ayniqsa Frantsiya dollarning etakchiligini cheklash va XVF kreditlarini kengaytirish sari harakat qildi. Valyuta inqirozidan chiqishga bag’ishlab jahon miqyosida bir qator konferentsiyalar o’tkazildi. 1972-1974 yilllarda XVF jahon valyuta tizimini isloh qilish loyihasini tayyorladi. Mazkur loyiha 1976 yilda XVFga a’zo mamlakatlarning kelishuviga ko’ra Kingstonda o’tkazilgan konferentsiyada rasmiy jihatdan kuchga kirdi. Yamayka valyuta tizimi asosiga oltin standartidan to’liq voz kechish tamoyili qo’yildi. Mazkur tizimga muvofiq valyuta munosabatlari quyidagi tamoyillarga asoslangan holda amalga oshirilishi lozim: – oltin andozasi tizimi rasman bekor qilindi; – oltin demonetizatsiyasi belgilandi, uning jahon puli funktsiyasi bekor qilindi; – valyutani oltinga bog’lovchi oltin paritetlari taqiqlandi; – markaziy banklarga bozor bahosi bo’yicha oltinni oddiy tovar sifatida sotish va sotib olishga ruxsat etildi; – SDR (Special Drawing Rights ) standarti joriy etildi, undan jahon puli sifatida, shuningdek, valyuta almashinuv kurslarini o’rnatish hamda rasmiy aktivlarni baholashda foydalanish ko’zda tutildi. – alohida markaziy banklarga ichki pul siyosatini mustaqil o’tkazish imkoniyati kengaytirildi. Mamlakatlarning markaziy banklari valyutaning qa’tiy belgilangan paritetini ushlab turish uchun valyuta bozorlari faoliyatiga aralashishga majbur emaslar. Biroq, ular valyuta kurslarini barqarorlashtirish uchun valyuta interventsiyalarini amalga oshiradilar. – zahira valyutalari sifatida AQSh dollari, Germaniya markasi, funt sterling, shveytsariya franki, yaponiya ienasi, frantsuz franki rasman tan olindi (evro muomalaga kiritilishiga qadar); – erkin suzuvchi valyuta kurslari rejimi o’rnatildi, shuningdek, ularni jahon valyuta bozorida talab va taklif asosida shakllantirish belgilandi; – davlatlarga valyuta kursi rejimini mustaqil belgilashga ruxsat etildi. Yamayka bitimining barcha ishtirokchi mamlakatlari asosida valyutalarning oltin tarkibi yotgan qa’tiy belgilangan valyuta kurslaridan valyuta bozorlaridagi talab va taklif ta’sirida muayyan chegaralarda erkin o’zgaruvchan suzuvchi valyuta kurslariga o’tishdi. Evropa valyuta tizimi – bu mintaqaviy valyuta tizimi bo’lib, Evropa iqtisodiy integratsiyasi doirasida milliy valyutalar harakati bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar majmuasini o’zida ifodalaydi. Evropa valyuta tizimi zamonaviy jahon valyuta tizimining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. U uchta asosiy elementni o’z ichiga oladi: – EKYu (European currency unit) standarti. EKYu – shartli jamoaviy valyuta bo’lib, Evropa ittifoqiga kiruvchi, Evropaning etakchi mamlakatlarining 12 39ta valyut asiga asoslanadi. Har bir valyutaning savatdagi og’irligi a’zo davlatning Evropa ittifoqi YaMMda va ittifoq ichidagi eksportdagi ulushiga bog’liq holda aniqlanadi. – Birgalikda suzuvchi valyuta kursi, mazkur kursni ±2,25% chegarada tebranishi belgilangan edi, 1993 yilda valyuta muammolarining kuchayishi bilan bog’liq holda tebranish doirasi ±15%gacha kengaytirildi (“evropa valyuta iloni”). 1989 yilda J.Delor (Evropa ittifoqi komissiyasi raisi) tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy va valyuta ittifoqini barpo etish dasturi G’arbiy Evropa integratsiyasi rivojidagi keskin burilish bosqichi bo’ldi. “Delor rejasi” doirasida quyidagi maqsadlar ko’zda tutilgan edi: – umumiy bozorni tashkil etish, bozor mexanizmini takomillashtirish maqsadida raqobatni rag’batlantirish; – qoloq hududlarni tarkibiy jihatdan birxillashtirish; – inflyatsiyani jilovlash, narxlar darajasi va iqtisodiy o’sishni barqarorlashtirish, davlat byudjeti kamomadini cheklash hamda ushbu kamomadni qoplash usullarini takomillashtirish maqsadida byudjet-soliq siyosatlarini muvofiqlashtirish; – pul-kredit va valyuta siyosatlarini muvofiqlashtirish uchun muayyan organni tashkil etish; – yagona valyuta siyosati, qat’iy belgilangan valyuta kurslari va jamoaviy valyuta - EKYuni joriy etish. 1991 yildan Evropa valyuta tizimida “Delor rejasi” asosida valyuta-iqtisodiy ittifoqni bosqichma-bosqich shakllantirishni nazarda tutuvchi Maastrix shartnomasi ishlab chiqildi va mazkur shartnoma doirasida 1999 yil 1 yanvardan yagona evropa valyutasini joriy etishga mo’ljallangan islohotlar amalga oshirildi. Evropa valyuta tizimiga kirish uchun dastlabki qadamlarni tashlashga Germaniya, Frantsiya va Belgiya tayyor bo’lib ularning imkoniyatlari yuqori baholandi. Birmuncha past salohiyat bilan Avstriya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Finlandiya, Irlandiya o’rin egalladi, Shveytsariya va Daniya esa ularga ergashdi. Valyuta ittifoqiga Buyuk Britaniyaning qo’shilishi dolzarb masala bo’ldi. Valyuta ittifoqini shakllantirish va yagona valyutani joriy etish bo’yicha reja ishlab chiqildi. Birinchi bos q ich 1998 yildan Markaziy bankni (Frankfurt-na- Mayne)t ashkil etishdan boshlandi. Evropa Markaziy bankiga quyidagi funktsiyalar biriktirildi: – valyuta operatsiyalarini samarali tashkil etish; – evrohududga a’zo bo’lgan davlatlarning maxsus almashinuv resurslarini saqlash; – to’lov hisob-kitob tizimi ustidan nazorat olib borish; – evrohududda pul emissiyasini tashkil qilish. Evrokengash “evro hudud”ga kiruvchi mamlakatlarni aniqladi. Tanlash mezonlari sifatida quyidagilar o’rnatildi: – Inflyatsiya sur’ati Evropa Ittifoqining uchta narxlar darajasi eng barqaror mamlakatlarning o’rtacha inflyatsiya darajasidan 1,5 foiz punktiga oshmasligi kerak. – Davlat byudjeti taqchilligi YaIMning 3%dan oshmasligi kerak. 40– Davlat qarzi YaIMning 60%dan oshmasligi lozim; – Milliy valyutaning almashinuv kursi ikki yil mobaynida Evropa valyuta tizimida amaldagi (±15%) tebranish chegarasidan chiqib ketmagan bo’lishi lozim. Ikkinchi bosqich 1999 yil 1 yanvardan boshlandi. “Evro hudud”ga kirgan mamlakatlar milliy valyutalarining almashinuv kurslari evroga nisbatan qa’tiy belgilandi, evro naqdsiz shaklda EKYuni birga bir nisbatda almashtirish asosida kiritildi. Uchinchi bosqich 2002 yil 1 yanvardan boshlandi. Yagona namunada turli nominatsiyalarda evro banknot va tangalarining muomalasi amalga oshirildi, ular a’zo-mamlakatlarning milliy valyutalari bilan parallel muomalada bo’ldi hamda asta-sekinlik bilan milliy pul birliklarini almashtirish sodir bo’ldi. To’rtinchi bosqichda, 2002 yil 1 iyuldan. Ishtirokchi mamlakatlarning milliy valyutalari butunlay o’zlarining pul funktsiyasini yo’qotdi. Ikkinchi tomondan nisbatan barqaror moliya bozori tashkil etildi. Oldingi holatga nisbatan evrohududda yagona valyutani kiritilishi likvidlikni oshiradi hamda raqobatni kuchaytirib, tovarlarni Evropa Ittifoqi doirasida taqsimlanishi engillashtirdi. Shuningdek, hududda moliyaviy operatsiyalar bilan bog’liq xarajatlarni kamaytirdi. 4. Moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri. Xalqaro valuta-kredit va moliya munosabatlarining tashkiliy tuzilmasi o’ziga ko’plab xalqaro tashkilotlarni qamrab oladi. Ulardan ba'zilari ko'pgina vakolatlarga hamda yuqori miqdordagi moliyaviy resurslarga ega bo’lgan holda xalqaro valuta- kredit va moliya munosabatlarini tartibga solishda ishtirok etadi. Boshqalari esa hukumatlararo muhokama etish uchun forumlar tashkil etish hamda valuta-kredit va moliya siyosati bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish bilan shug’ullanadi. Xalqaro moliya tashkilotlari o’zida jahon iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlash uchun moliya va valuta-kredit munosabatlarini tartibga solish maqsadlarida 41davlatlararo kelishuv asosida tashkil etilgan xalqaro tashkilotlarni ifodalaydi. Xalqaro moliya tashkilotlarining yuzaga kelishiga asosan jahon xo’jaligida globallashuv jarayonlarining rivojlanishi hamda xalqaro moliya bozorlaridagi va jahon valuta tizimidagi beqarorlikning kuchayishi sabab bo’ldi. Ular asosan ikkinchi jahon urushidan keyin tashkil topgan va hozirgi vaqtda mamlakatlarning valuta-kredit va moliya munosabatlari sohasidagi hamkorligini rivojlantirishda hamda ushbu munosabatlarni davlatlararo darajada tartibga solishda muhim rol o'ynamoqda.Xalqaro moliya tashkilotlari vujudga kelishining birinchi bosqichi birinchi va ikkinchi jahon urushlari orasidagi davrga to’g’ri keladi. Xalqaro moliya tashkilotlari vujudga kelishining ikkinchi bosqichi hamda ular faoliyatining kuchayish jarayoni ikkinchi jahon urushidan so’ng mustamlakachilik tizimining parchalanishi va 1970-yillardagi iqtisodiy o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Shu bilan birgalikda 1980-yillarning boshlarida xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatida uchinchi bosqichning boshlanganligini qayd etishimiz mumkin. Chunki bu davrda jahon iqtisodiyotida globallashuvning kuchayishi hamda integratsion jarayonlarning jadallashuvi kabilarni ko’rsatish mumkin. Dunyodagi bir qator davlatlarning hukumat organlari zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlardagi muammolarni birgalikda hal etishga ehtiyoj sezdilar va buning natijasida xalqaro tashkilotlarga bo’lgan talab yanada ortib bordi.Xalqaro moliya tashkilotlariga Xalqaro Valuta fondi, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro hisobkitoblar banki, Osiyo, Amerika, Afrika mintaqaviy rivojlanish banklari va boshqalar kiradi. Xalqaro moliya tashkilotlarining faoliyati jahon xo’jaligining barqarorligiga erishishga hamda valuta-moliya sohasidagi munosabatlarning uzluksizligini ta’minlashga yordam beradi. Eng avvalo, bunga bo'lgan zaruriyat davlatlar o’rtasidagi o’zaro aloqalar ko’lamining ortib borishi, shuningdek, ularning o'zgaruvchan xususiyatga ega ekanligi bilan izohlanadi. Shuningdek, ular mamlakatlar va davlatlar o’rtasida hamkorlikni tashkil etish uchun forum sifatida xizmat qilishga ham yo’naltirilgan. Bundan tashqari, jahon xo’jaligining muhim muammolari bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish va rivojlanish tendensiyalari to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish, tahlil etish hamda o'rganish sohasida xalqaro valuta-moliya tashkilotlarining ahamiyati ortib bormoqda. Xalqaro moliya tashkilotlarining vujudga kelishiga va faoliyatining rivojlanishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatgan: — xo'jalik hayoti baynalminallashuvining kuchayishi, shuningdek, milliy chegaralardan tashqariga chiquvchi transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklarning tashkil topishi; — jahon xo'jaligida moliyaviy munosabatlarni xalqaro tartibga solishga bo’lgan ehtiyojning kuchayishi; — jahon valuta tizimi, xalqaro valuta-kredit, qimmatbaho qog'ozlar va oltin bozorlaridagi yuzaga keladigan muammolarni hamkorlikda hal qilish zaruriyatining ortib borishi. 42Xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari tomonidan bajariladigan asosiy funksiyalarga quyidagilar kiradi: 1. Axborot funksiyasi. Xalqaro moliya tashkilotlari jahon xo’jaligi rivojlanishining umumiy tendensiyalari hamda biror-bir davlatning iqtisodiy holati to’g’risida ma’lumotlar olish mumkin bo’lgan axborot markazi rolini bajaradi. Xalqaro valuta-kredit tashkilotlari o’tkazilgan xalqaro konferensiyalar, yig’ilishlar, tadqiqotlar natijalari bo’yicha stalistik materiallarni nashr etib boradi. 2. Maslahatchi funksiyasi. Xalqaro moliya tashkilotlari mamlakatlarning hukumatlariga valuta-kredit va moliya siyosatini o’tkazish bo’yicha maslahatlar berib boradi. 3. Tartibga solish funksiyasi. Xalqaro moliya tashkilotlari xalqaro moliya munosabatlarini tartibga solish funksiyasini ham bajaradi. Jumladan, XVF to’lov balansida muammolarga ega bo’lgan mamlakatlarga vaqtinchalik moliyaviy yordam ko’rsatadi. XVF mamlakatlarga milliy valuta kursini bir maromda saqlash uchun ham bir necha bor vaqtinchalik yordam ko’rsatgan. 4. Bashorat qilish funksiyasi. Xalqaro moliya tashkilotlari milliy va jahon iqtisodiyoti rivojlanishining bashoratini amalga oshiradi. Xalqaro moliya tashkilotlari universallik darajasi va maqsadlariga bog’liq holda jahon ahamiyatiga ega bo’lgan, mintaqaviy, shuningdek, faoliyati jahon xo’jaligining ma’lum bir sohasini qamrab oluvchi tashkilotlarga ajratiladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning asosiy shakllarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotlarni tashkil etish g’oyasi 1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi ta'siri natijasida yuzaga keldi. Xalqaro moliya tashkilotlari jahon iqtisodiyotini rivojlantirish sohasidagi muayyan masalalarni hal etish uchun a’zo mamlakatlarning moliyaviy resurslarini birlashtirish orqali tashkil etiladi. Ushbu masalalar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: — xalqaro savdoni rag’batlantirish va qo’llab-quvvat!ash, jahon iqtisodiyotini tartibga solish hamda barqarorlashtirish maqsadida xalqaro valuta va fond bozoridagi operatsiyalar; — budjet taqchilligini moliyalashtirish va davlat loyihalarini amalga oshirishga kreditlar — davlatlararo kreditlar; 43— xalqaro biznesga ijobiy ta'sir ko’rsatishga (masalan, infratuzilma loyihalari, informatsion texnologiyalar sohasidagi loyihalar, transport va kommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish va boshq.) ichki loyihalar (bitta mamlakatning yoki rezidentning tijorat tashkiloti manfaatlariga bevosita daxldor bo’lgan loyihalar) sohasidagi kreditlash va investitsiya faoliyati; — fundamental ilmiy tadqiqotlarni moliyalashtirish va hayriya faoliyati (xalqaro yordam dasturlarini moliyalashtirish). Xalqaro moliya tashkilotlari quyidagi maqsadlarni ko’zlagan holda faoliyat yuritadi: — jahon iqtisodiyoti va xalqaro moliyani barqarorlashtirish maqsadida jahon hamjamiyatida harakatlarni birlashtirish; — valuta va moliya-kredit munosabatlarini xalqaro tartibga solishni amalga oshirish; — jahon valuta va moliya-kredit siyosatining strategiya va taktikasini hamkorlikda ishlab chiqish va muvofiqlashtirish. Xalqaro moliya tashkilotlarida qatnashish darajasi va alohida mamlakatlarning ta’siri ularning kapitaldagi bo’nagining miqdori bilan aniqlanadi. Xalqaro moliya tashkilotlari faoliyatining samaradorligi muayyan darajada a’zo mamlakatlarning hukumati va davlat tashkilotlari bilan bo’ladigan o’zaro munosabatga bog’liq bo'ladi. Shunday ekan, xalqaro moliya tashkilotlarining investitsion faoliyati ko’p hollarda yirik xalqaro loyihalar bo'yicha risklarni boshqarish va sug’urtalashni amalga oshiruvchi davlat tashkilotlari bilan yaqin hamkorlikni talab etadi. Xalqaro Valuta fondi, XVF (ing. International Monetary Fund, IMF) - Birlashgan Millatlar Tashkilotining (BMT) ixtisoslashgan tashkilotlaridan bo’lib, shtab- kvartirasi AQSHning Vashington shahrida joylashgan. 1944-yil 22-iyulda BMTning valuta-moliya masalalari bo’yicha Bretton-Vudsdagi konferensiyasida XVF bitimining asosi ishlab chiqildi. XVF tashkil topgan rasmiy sana — 1945-yil 27-dekabr bo’lib, bunda bitimning oxirgi varianti 29 ta davlat tomonidan imzolandi. XVF o’z faoliyatini 1947-yil 1-martdan Bretton-Vuds tizimining bir qismi sifatida boshladi. Shu yili Fransiya birinchi kreditni oldi. Hozirgi kunda XVF 186 davlatni birlashtirib, uning tuzilmasida 133 mamlakatdan 2500 mutaxassis ishlaydi. XVF — a’zo davlatlar o’rtasida valuta-kredit munosabatlarini tartibga solish va ularga to’lov balansining kamomadi bilan bog'liq valutaviy qiyinchiliklar paytida chet el valutasida qisqa va o’rta muddatli kreditlar berish yo’li bilan moliyaviy yordam ko’rsatish uchun mo’ljallangan hukumatlararo tashkilotdir. XVF Kelishuvlar moddalarining birinchi moddasiga muvo f iq, uning maqsadlari 44qatoriga quyidagilar kiradi: — xalqaro valutaviy muammolarni bartaraf etish borasida maslahatlar va hamjihatlik mexanizmini ta'minlovchi doimiy institut orqali xalqaro valutaviy hamkorlikni rag'batlantirish; — xalqaro savdoning kengayishi va muvozanatli o’sishini qo'llab- quvvatlash va shu orqali bandlik hamda real daromadlarning yetarlicha yuqori darajasini ushlab turish va iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi sifatida barcha a’zo davlatlar resurslarining samaradorligini oshirishga hissa qo’shish; davlatlar o'rtasida joriy bitimlarga doir ko’p tomonlama to’lovlar tizimini tashkil etish va jahon savdosi rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi valuta ayirboshlashdagi cheklovlarni bekor qilishga ko’maklashish; — a’zolarning umumiy resurslari hisobidan yetarlicha xavfsiz asosda mablag’ bilan ta’minlash orqali ularning ishonchini qozonish va shuning asosida ularga to’lov balansidagi nomuvofiqliklar (tartibsizliklar)ni milliy yoki xalqaro taraqqiyotga g’ov bo’ladigan chora-tadbirlarsiz to’g’rilash imkonini berish; — yuqoridagilarga muvofiq a’zo davlatlarning xalqaro to’lovlar balanslaridagi nomuvofiqlik (muvozanatsizlik)larning davomiyligini qisqartirish va uning darajasini pasaytirish. XVFni tashkil etish mobaynida qat’iy belgilangan paritet tizimining tamoyillari shakllantirilgan bo’lib, ularga valutalarning oltin paritetiga muvofiq tarzda ularning rasmiy almashuv kursini o’rnatish, a’zo mamlakatlar tomonidan almashuv kurslarining valuta yo’lakchasi (1945—1971 - yillarda — ±1%, 1971—1973-yillarda - ±2,25%) doirasida bo’lishi ta’minlanishi, oltinning jahon puli funksiyasi saqlanishi bilan birga, AQSH dollariga ushbu funksiyani bajaruvchi valuta maqomining berilishi kabilarni kiritish mumkin. Bretton-Vuds tizimi tanazzulga uchragach, majburiy valuta yo’lakchalari bekor qilindi va valuta kursining erkin suzish tizimiga o’tildi. Shuningdek, oltin demonetizatsiya qilindi, ya'ni oltin standarti, xalqaro hisob-kitoblarda va Markaziy bankning zaxiralarini shakllantirishda oltindan majburiy foydalanish amaliyoti, AQSH dollarining oltinga erkin ayirboshlanishi bekor qilindi. Bundan tashqari, har bir mamlakat valuta kursi rejimini mustaqil tanlash huquqiga ega bo’ldi. Shunday ho’lsada, XVF nizomiga muvofiq, a) mamlakatda moliyaviy va valuta siyosati barqarorligini qo’llabquvvatlash hamda Markaziy bank tomonidan valuta kursining kuchl tebranishi yuz berganda intervensiyadan foydalanilishi; bir tomonlama ustunlikka ega bo'lishga qaratilgan valuta kursining manipulyatsiyasidan voz kechish; d) valutani tartibga solish va valuta kursi mexanizmida ko'zda tutilayotgan o’zgarishlar haqida XVFni zudlik bilan xabardor qilish; e) valutalarni oltinga bog’lab qo’yish tartibidan voz kechish talab etiladi. XVF bu taraqqiyot instituti emas, Kelishuvlar moddasiga muvofiq, qashshoq mamlakatlarda infratuzilmani shakllantirish, eksport va boshqa sektorlarni 45diversiflkatsiya qilish yoki ta’lim va sog’liqni saqlash tizimini rivojlantirish maqsadida kreditlar ajratmaydi. Har qanday mamlakat xoh u rivojlangan bo’lsin, xoh u sust rivojlangan, agar u kapitallar bozorida qulay shartlarda xalqaro to’lovlarni amalga oshirish va zaxiralarning muvofiq darajasini ta’minlash uchun yetarlicha moliyalashtirish manbasini topa olmasa, to’lov balansi bilan bog'liq muammolarni bartaraf etish uchun moliyaviy yordam so’rab XVFga murojaat qilishi mumkin. XVF Jahon banki va boshqa taraqqiyot agentliklaridan farqli ravishda loyihalarni moliyalashtirmaydi. XVF faoliyatining asosiy yo’nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: — jahon valuta tizimini nazorat qilish; — pul siyosatidagi xalqaro hamkorlikka yordam berish; — jahon savdosini kengaytirish; — XVF a'zolarini kreditlash; — valuta ayirboshlash kurslarini barqarorlashtirish; — debitor mamlakatlarga maslahatlar berish; — SDR chiqarish orqali likvid mablag’larni yaratish; — iqtisodiy siyosat va texnik yordam sohasida tavsiyalar ishlab chiqish. — xalqaro moliya statistikasi standartlarini ishlab chiqish; — xalqaro moliya statistikasi to’plamlarini e’lon qilish. XVF Kelishuv moddalariga muvoflq fondning vazifalari qatoriga xalqaro valuta tizimini nazorat qilish va uning samarali faoliyat ko’rsatishini ta'minlash kiradi. XVF jahon valuta tizimi ustidan, jumladan, a’zo mamlakatlarning valuta kursi sohasidagi siyosati ustidan nazoratni amalga oshirad XVF nazorat funksiyasini amalga oshirish bilan birgalikda mamlakatlarning umumiy iqtisodiy holati va uning iqtisodiy siyosat sohasidagi strategiyasi bo’yicha atroflicha tahlil o’tkazadi. XVF nuqtayi nazariga ko’ra mamlakatning samarali va izchil iqtisodiy siyosati milliy valuta ayirboshlash kurslarini va jahon valuta tizimini barqarorlashtirishga, jahon xo’jaligida iqtisodiy o’sishni ta’minlashga imkon yaratadi.XVF ushbu sohada mamlakatlarning o’ziga tegishli bo’lgan majburiyatlarini bajarishini nazorat qiladi. Bu majburiyatlarga narxlar barqarorligini saqlagan holda yuqori bandlik darajasini ushlab turuvchi va iqtisodiy 46o’sishga yordam beruvchi moliyaviy va iqtisodiy siyosat o’tkazish. XVF nazoratni amalga oshirish uchun davriy va maxsus maslahatlarni tatbiq etadi. Davriy maslahatlar barcha a’zo mamlakatlarga har yilda o’tkaziladi, bunda XVF a’zo mamlakatlarning umumiy iqtisodiy holati va valuta siyosati to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lishi lozim. Agarda biror-bir a’zo mamlakatda og’ir iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan bo’lsa yoki bunga shubha sezilsa XVF darhol undan chiqish yoki oldini olish yuzasidan tegishlicha chora-tadbirlarni amalga oshiradi. Davriy maslahatlar XVF ekspertlari guruhi tomonidan o'tkaziladi. Ular eksport va import, ish haqi darajasi, narxlar, aholi bandligi, moliyaviy bozorlar konyunkturasi, investitsiyalar hamda valuta ayirboshlash kurslarini shakllantirishga ta’sir ko’rsatuvchi boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha statistik ma'lumotlarni to’playdi. Keyin esa, davlat tuzilmalarining vakillari bilan iqtisodiy siyosatni baholash maqsadida muhokama tashkil etiladi, shuningdek, o’z valutasini ayirboshlashdagi cheklovlarni bartaraf etish uchun mamlakat amalga oshirgan chora-tadbirlarning natijasi o’rganiladi. Muhokama yakuni bo’yicha XVF ekspertlari batafsil ma’lumot tayyorlaydi va u keyinchalik Boshqaruv kengashida muhokama etiladi. Muhokama natijalari bo’yicha xulosa tayyorlanadi va mamlakat hukumatiga taqdim etiladi. Unda ko’pincha mamlakat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning samaradorligini oshirish bo’yicha fondning tavsiyalari o’rin oladi. XVF maxsus maslahatlarni jahon iqtisodiyotida yetakchi o'rinda turuvchi, iqtisodiy siyosati jahon xo’jaligi faoliyatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatuvchi sanoati rivojlangan mamlakatlar bilan o’tkazadi. Maslahatning maqsadi bo’lib, jahondagi iqtisodiy vaziyatni va iqtisodiy rivojlanishning istiqbollarini baholash hisoblanadi. SDR chiqarish orqali likvid mablag’larni yaratish jahon valuta tizimini barqarorlashtirishga va xalqaro hisob-kitoblarni erkin amalga oshirishga imkon yaratishi kerak. XVF a’zo mamlakatlarning oltin-valuta zaxiralari tarkibi va darajasiga ko’ra xalqaro miqyosda likvidlik holatiga alohida e’tibor qaratadi. Bunga bog’liq holda XVFning muhim funksiyasi bo’lib qo’shimcha xalqaro zaxira aktivlariga bo’lgan uzoq muddatli ehtiyojni ta'minlash uchun emissiya qilingan SDRni taqsimlash hisobiga o’zining a'zolariga qo’shimcha likvid mablag’larni taqdim etish hisoblanadi. 0 ‘zining nizomiga muvofiq xalqaro valuta fondi SDRni jahon valuta tizimining asosiy zaxira aktivi bo'lishiga yordam berishi lozim. Jamoa valutasi SDR zaxira milliy valutalari va oltin bilan bir qatorda zaxira aktivi funksiyasini bajaradi. U rasmiy aktiv bo’lib undan foydalanish va egalik qilish huquqi faqat XVFga, uning a'zolariga va belgilangan rasmiy ishtirokchilarga berilgan. XVF ishtirokchi mamlakatlar o’rtasida SDRni ularning kvotalariga proporsional miqdorda taqsimlaydi. SDRning jahon valuta tizimida zarur bo'lgan umumiy miqdorini belgilash va bu miqdorni oshirish masalalari faqat XVF 47vakolatlariga kiradi. SDRni taqsimlash to’g’risidagi qaror besh yilgacha davomiylikdagi davrga qabul qilinadi va bunda inflyatsiya va ortiqcha talabni, shuningdek, iqtisodiy turg’unlikni oldini olish uchun mavjud zaxira aktivlarini to'ldirishga bo'lgan jahon iqtisodiyotining uzoq muddatli ehtiyoji hisobga olinadi. SDRni yangidan taqsimlash to’g’risidagi taklif XFVning taqsimlovchi-direktorlari tomonidan Ijroiya ken-gashning roziligi bilan kiritiladi va uni Boshqaruvchilar kengashi tasdiqlaydi. XVFning oliy boshqaruv organi bo’lib, har bir a’zo mamlakatdan boshqaruvchi vakil va uning o’rinbosaridan iborat bo’lgan boshqaruvchilar Kengashi hisoblanadi. Odatda, ular Moliya vazirlari yoki Markaziy bank boshqaruvchilari bo’ladi. Kengash Fond faoliyatining asosiy masalalarini hal etadi, bularga: Kelishuv moddasiga o'zgartirishlar kiritish, a’zolikka mamlakatlarni qabul qilish va a’zolikdan chiqarish, ularning kapitaldagi ulushini aniqlash va qayta ko’rib chiqish, ijrochi direktorlarni saylash. Boshqaruvchilar odatda yilda bir marta sessiyada to’planadilar. Ustav kapitali taxminan 217 mlrd. SDRni tashkil etadi. U a’zo mamlakatlarning bo’naklari hisobiga shakllanadi, odatda o’z kvotasining 25% SDRda yoki boshqa a’zolarning valutasida, qolgan 75% o'zlarining milliy valutasida to’lanadi. Ularning kvotasi o’lchamidan kelib chiqib a’zo mamlakatlar o’rtasida ovozlar taqsimlanadi. XVFda yuqori ovoz miqdorini quyidagi mamlakatlar egallagan (2011-yil holati bo'yicha): AQSH — 16,7%, Germaniya —5,82%, Yaponiya — 6,24%, Buyuk Britaniya — 4,30%, Fransiya — 4,30%, Saudiya Arabistoni — 2,81%, Xitoy — 3,82%, Rossiya — 2,39%. Yevropa Ittifoqining 27 ta a’zo mamlakatining ulushi — 32,07%, XVFda 29 ta sanoati rivojlangan davlatlar (IHTTga a’zo mamlakatlar) 60,35% miqdoridagi ovozga ega. Fond a’zoligini 84%dan ortig’ini tashkil etuvchi qolgan mamlakatlarning ulushi atigi 39,65%ga to’g’ri keladi. Xalqaro Valuta Fondining eng muhim vazifalaridan biri a’zo mamlakatlarning to’lov balansida qiyinchiliklar yuzaga kelganda kreditlar berish orqali yordam ko’rsatish hisoblanadi. Bu moliyaviy yordam mamlakatlarga o’zining xalqaro zaxiralarini to’ldirishga, milliy valutasini barqarorlashtirishga, import to’lovlarini amalga oshirishni davom ettirishga hamda mavjud muammolarni hal etish bo'yicha chora-tadbirlar qabul qilish orqali faol iqtisodiy o’sish uchun sharoitni tiklashga imkon yaratadi XVFning kreditlash dasturlarini quyidagi kategoriyalarga ajratish mumkin: 1. Rezerv (Stand-By) kelishuvlari asosan qisqa muddatli to’lov balansi muammolarini bartaraf etishga mo’ljallangan. XVFning eng yirik kreditlari ham mazkur kategoriyaga tegishlidir. 1997-yilda XVF Qo’shimcha rezerv dasturini amaliyotga joriy qildi. Mazkur dastur kapital hisobraqami bilan bogiiq inqirozlarni boshdan kechirayotgan davlatlarga zudlik bilan juda qisqa muddatli kreditlarni ajratishni ko’zda tutadi. 482. Uzaytirilgan fond dasturi XVF tomonidan toiov balansi qiyinchiliklariga yuz tutgan mamlakatlarga ko’maklashish maqsadida joriy qilingan boiib, bunda muammolar qisman strukturaviy muammolar bilan bogiiq va uni bartaraf etish makroiqtisodiy nomuvofiqliklarga nisbatan uzoqroq muddatni taqozo etadi. 3. Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o’sish dasturi asosida XVF yillik foiz stavkasi 0,5 foiz va so’ndirish muddati10 yil bo’lgan kreditlarni o'zining eng qashshoq a’zo davlatlariga taqdim etadi. Ta'kidlash lozimki, XVF kreditlarining ko’pchilik qismi shu kategoriyaga mansubdir. 2005-yilda Ekzogen shoklar dasturi ishlab chiqilib tasdiqlandi. Bu dastur asosida Qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o’sish dasturi orqali kredit olmaydigan sust rivojlangan davlatlarga ularning nazorat doirasidan tashqarida bo’lgan shoklar tufayli vujudga keladigan to’lov balansi muammolarini bartaraf etish uchun kreditlar taqdim etiladi. Egiluvchan kredit liniyasi. Egiluvchan kredit liniyasi asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari juda yaxshi bo’lgan mamlakatlar uchun mo'ljallangan. Egiluvchan kredit liniyasi to’g’risidagi bitim foydalanish bo'yicha o'rnatilgan talablarga oldindan javob beruvchi mamlakatlar uchun tasdiqlanadi. Egiluvchan kredit liniyasining qo’llanilish muddati bir-ikki yildan iborat bo’ladi, qaytarish muddati esa stend-bay mexanizmiga o’xshash hisoblanadi. Ushbu mexanizmdan foydalanish aniq holatlarni hisobga olish orqali belgilanadi, unga odatdagi foydala- nish cheklovlari qo’llanilmaydi, mablag’ esa bosqichma-bosqich emas balki, bitta to'lov bilan beriladi. Oldini oluvchi kredit liniyasi. Oldini oluvchi kredit liniyasi asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari ishonchli bo’lgan asoslangan iqtisodiy siyosatga va bunday siyosatni o'tkazishning yuqori tajribasiga ega bo’lgan mamlakatlar uchun mo’ljallangan. Oldini oluvchi kredit liniyasining davom etish muddati bir yildan ikki yilgacha bo’lishi mumkin. Favqulodda yordam. XVF tabiiy ofatni boshdan kechirayotgan yoki urush oqibatlarini bartaraf etayotgan mamlakatlar uchun favqulodda yordam ko’rsatadi. Favqulodda kreditlar bo'yicha yig’imlarning baza stavkasi undiriladi, kreditlar 3— 5 yil davomida qaytarilishi kerak. XVFning resurslaridan foydalanish uchun mamlakat o’zining to’lov balansini moliyalashtirishga bo’lgan ehtiyojni asoslab berishi lozim. Moliyalashtirish zaruriyatini belgilovchi mezonlar sifatida XVF mamlakat to'lov balansining holati, uning xalqaro zaxiralar qoldig’i va mamlakatning zaxira pozitsiyasi dinamikasidan foydalanadi. Shuningdek, to’lov balansi tengsizligi sabablarini bartaraf etish uchun mamlakat tomonidan qabul qilingan chora-tadbirlar samaradorligi ham hisobga olinadi.Jahon banki 190 dan ortiq rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarga moliyaviy yordam ko’rsatuvchi xalqaro moliya tashkilotidir. Jahon bankining bosh maqsadi — iqtisodiy o’sish davrini boshdan kechirayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarni kreditlash yo’li bilan kambag’allik darajasini pasaytirish hisoblanadi. Kreditlar ushbu davlatdagi iqtisodiy o’sishni jadallashtirishga hamda fuqarolarning hayot darajasi yaxshilanishiga imkon 49tug’diradi. Hozirgi davrda Jahon banki ming yillik Deklaratsiyasiga muvofiq o’z faoliyatining asosiy vazifalarini belgilab olgan. Mingyillikdagi rivojlanish maqsadlariga 2015-yilgacha erishish lozim bo’lib, u o’z ichiga quyidagilarni olgan: — kambag’allik va ochlikka barham berish; — umumiy boshlang’ich ta’limni ta’minlash; — bolalar o’limini qisqartirish; — onalik muhofazasini yaxshilash; — VICH/SPID, malariya (bezgak) va boshqa kasalliklarga qarshi kurashish; — atrof-muhitning barqaror rivojlanishini ta'minlash; — rivojlanish maqsadlarida global hamkorlikni shakllantirish. Jahon bankining Xalqaro valuta fondidan farqi shundaki, Jahon banki faqatgina rivojlanayotgan mamlakatlarga uzoq muddatli yordam ko’rsatadi, XVF faoliyati esa mamlakatdagi vaqtinchalik moliyaviy inqirozni bartaraf qilishga yo'naltirilgan. Jahon banki BMTning ixtisoslashtirilgan moliya instituti sifatida strategik vazifalarni bajarish uchun eng qulay vositachi sifatida xizmat qilishga mo’ljallangandir, ya’ni barcha a’zo mamlakatlarning iqtisodiyotini jahon xo’jaligi tizimi asosiy markazlari bilan integratsiya qilishdir. «Jahon banki» atamasi tarkiban Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (International Bank for Reconstruction and Development) va Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasini (International Development Association) qamrab oladi. «Jahon banki guruhi» atamasi esa, 5 ta tashkilotni, xususan, XTTB, XRA, Xalqaro moliya korporatsiyasi (International Financial Corporation), Investitsiyalarni kafolatlash bo’yicha ko’p tomonlama agentlik (Multilateral Investment Guarantee Agency), Xalqaro investitsion bahslarni tartibga solish markazini (International Center for Settlement of Investment Disputes) o’z ichiga oladi Jahon bankining asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: — rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiya faoliy asosiy kredit tashkiloti bo’lib, keng miqyosda Jahon banki nomi bilan tanilgan. Ushbu bankka a’zo bo’lish uchun ariza taqdim etgan mamlakat avvalo XVFga a’zolikka kirgan bo'lishi lozim. Bankning barcha qarzlari a’zo davlatlar hukumatlari tomonidan kafolatlanishi kerak. Qarzlar bo’yicha har olti oyda o’zgaruvchi foiz stavkasi belgilanadi. Hozirgi vaqtda mazkur stavka 6—7%ga teng. Qarzlar asosan 15—20 50yil muddatga, asosiy qarz summasi bo’yicha to’lovlarni 3—5 yilga uzaytirish tartibida beriladi. Qarz berish davlat hukumatining kafolati olingandan so’ng amalga oshiriladi. XTTB — 1944-yilda Bretton-Vudsdagi (AQSHning NyuXempshir shtatidagi shaharcha) Xalqaro valuta — moliyaviy konferensiyada XVF bilan bir vaqtda tuzilgan davlatlararo investitsiya institutidir. Bir vaqtning o’zida bankning nizomi ham bo’lib qolgan XTTB haqidagi Bitim 1945-yilda rasmiy jihatdan kuchga kirgan, bank o’zining faoliyatini 1946-yildan boshlagan. XTTBning shtab-kvartirasi AQSHning Vashington shahrida joylashgan. XTTBning asosiy maqsadi — a’zo mamlakatlarga uzoq muddatli kredit va qarzlar berish hamda xususiy investitsiyalarni kafolatlash orqali ularning iqtisodiyotini rivojlantirishga ko’maklashish hisoblanadi. Dastlab XTTB a’zo mamlakatlarning to’plangan mablag’lari va amerikalik investorlarning jalb qilingan kapitallari yordamida ikkinchi jahon urushi natijasida iqtisodiy jihatdan turg’un holatga kelib qolgan G’arbiy Yevropa mamlakatlarida xususiy investitsiyalarni rag’batlantirishga mo’ljallangan edi. XTTBning Kelishuvlar moddasining 1- moddasiga muvofiq uning maqsadlari sirasiga quyidagilar kiradi: — a’zo davlatlarning xalq xo'jaligini tiklash va rivojlantirishga ko’maklashish; — kafolatlar berish, xususiy va boshqa investorlarning investitsiyalari va ssudalarida ishtirok etish orqali xususiy va xorijiy investitsiyalarni rag’batlantirish; — jahon savdosining muvozanatli o’sishini va a’zo davlatlar to’lov balansining muvozanatliligini qo'llab-quvvatlash.50-yillarning o’rtalaridan boshlab, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida xo’jalik hayoti barqarorlashishi munosabati bilan, XTTB o’z faoliyatining katta qismini Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi mamlakatlarining iqtisodiyotini rivojlantirishni barqarorlashtirishga yo’naltirdi. XTTBning oliy rahbar organi Boshqaruvchilar Kengashi va' Direktorat (ijroiya organi) bo’lib hisoblanadi. A’zo mamlakatlarning moliya vazirlari yoki markaziy banklar boshqaruvchilaridan tashkil topgan Kengash o’z sessiyalarini XVF bilan birgalikda bir yilda bir marta o’tkazishadi. XTTB a’zolari faqatgina XVF a'zoligiga qabul qilingan mamlakatlar bo’la oladi. Ovozlar XTTB kapitalidagi (180 mlrd dollardan ortiq) mamlakat kvotasi orqali aniqlanadi. Hozirda XTTB a’zolari bo’lib 186 mamlakat hisoblansada, yetakchi o’rinda yettilik mamlakatlari turadi: AQSH, Yaponiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Kanada va Italiya. Bankning resurslari shakllanishining manbasi bo’lib, Amerika bozorlarida obligatsiya qarzlarini chiqarish va ularni sotishdan olingan mablag'lar hisoblanadi. XTTB kreditlarni, odatda 20 yil muddatga a’zo mamlakatda ishlab chiqarish obyektlarini kengaytirish uchun hukumat kafolati ostida beradi: Shuningdek, XTTB boshqa banklarning uzoq muddatli kreditlari bo’yicha kafolat ham beradi. U ham XVF singari, qarzdor mamlakatning moliyaviy holati, kreditlanuvchi 51obyektlar va ushbu obyekt bo’yicha bank missiyasi tomonidan o’rganilgan axborotlarni talab qiladi. XTTB quyidagi dasturlar doirasida faoliyat yuritadi: — iqtisodiy boshqaruv va kambag’allik bilan kurashish; — ekologiya va ijtimoiy rivojlanish; — infratuzilma, xususiy sektor va moliya; — inson salohiyatini rivojlantirish. Keyingi yillarda XTTB rivojlanayotgan mamlakatlarning tashqi qarzlarini tartibga solish bilan shug’ullanmoqda: kreditlarning 1/3 qismini qo’shma moliyalashtirish deb ataladigan shaklda beradi. Bank to’lov balansi holatini yaxshilashga, shuningdek, iqtisodiyot tuzilmalarini tartibga solishga strukturali kreditlarni ajratadi. Hozirgi paytda XTTB faoliyatining asosiy yo'nalishlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: — turli xildagi investitsiya loyihalarini uzoq va o'rta muddatli kreditlash; — loyihalarning moliyaviy-iqtisodiy va texnik asoslarini tayyorlash; — rivojlanayotgan mamlakatlarda tuzilmaviy qayta qurish dasturlarini moliyalashtirish. XTTBning maqsadlari quyidagilardan iborat: — a’zo mamlakatlar iqtisodiyotini rivojlantirishga va qayta tiklashga yordam ko’rsatish; — xususiy xorijiy investitsiyalarni qo'llab-quvvatlash; — to’lov balansining muvozanatini saqlashga va xalqaro savdoning barqaror o’sishiga yordam berish; — statistik ma’lumotlarni to’plash va e’lon qilish. XTTBning asosiy mablag’lari hozirgi kunda o’rta va uzoqmuddatli qarz majburiyatlarini emissiya qilish orqali xalqaro moliya bozorlaridagi operatsiyalar hisobidan shakllanadi. XTTB qimmatli qog’ozlari yuqori kredit reytingiga (AAA) ega bo’lib, dunyoning 100 dan ortiq mamlakatlariga joylashtiriladi. XTTBning kreditlari qarz oluvchi davlat milliy valutasida emas, balki devizlarda, ya’ni xalqaro darajada to’lov vositasi sifatida tan olingan valutalarda ajratiladi. 52 XTTB qarzlarini ikkita kategoriyaga ajratish mumkin: Iqtisodiyot uchun yo’qotishlarsiz ssudalar bo’yicha foizlarni to’lashga qodir bo’lgan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qarzlar. Xalqaro moliya bozorida kreditga layoqatsiz va ssudalar bo’yicha foizlarni to’lashga qodir bo'lmagan kambag’al mamlakatlar uchun qarzlar. Keyingi yillarda XTTB jahon moliya bozorida yirik qarzdor rolida chiqmoqda. Bank tomonidan chiqarilayotgan obligatsiya qarzlari summasi davlatlararo investitsiya banklari o’rtasida eng katta solishtirma og’irlikka egadir. Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) — Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilot bo’lib, u 1960-yilda tashkil etilgan. XRA Kelishuvlar moddasining 1-moddasiga muvofiq, uning maqsadi iqtisodiy rivojlanishni rag’batlantirish, samaradorlikni oshirish va shuning asosida, sust rivojlangan a’zo mamlakatlarda aholi turmush tarzini oshirish, shuningdek, an’anaviy kreditlarga nisbatan og’ir bo’lmagan qulay shartlarda moliyaviy ko’mak berish hisoblanadi. Mamlakatlarga rivojlanish jarayonida yordam ko’rsatish maqsadiga ega bo’lgan XRA strategiyasining asosiy elementlari quyidagilardan iborat: — makroiqtisodiy va tarmoq siyosatining puxta o’ylangan chora- tadbirlarini qabul qilish orqali iqtisodiy o'sishni jadallashtirish; — ijtimoiy sohalarning mustahkamlanishi va rivojlanishini qat’iy qo’llab- quvvatlash orqali inson kapitaliga investitsiyalash; — boshqaruv samaradorligini oshirish uchun tashkiliy-texnik imkoniyatlarni kengaytirish; — barqaror rivojlanish maqsadlarida atrof-muhitni saqlash; — qurolli to’qnashuvlar oqibatlarini bartaraf etishga ko’maklashish; — mintaqaviy integratsiya va savdoni qo’llab-quvvatlash. XRA foizsiz kreditlar va iqtisodiy o'sishni rag’batlantirishga qaratilgan g|antlar ajratish orqali qashshoqlikni qisqartirish, ijtimoiy tengsizlikni kamaytirish va aholi turmush tarzini oshirishni ko’zda tutadi. XRAdan qarz olish huquqiga yalpi ichki mahsuloti aholi jon boshiga $835 dan kam bo’lgan mamlakatlar ega bo’lishadi. XRA mamlakatlarga 10 yil imtiyozli davrli 30—40 yilga foizsiz kreditlar beradi. XRA kreditlarining qaytarish muddatlari 20, 35 va 40 yilni tashkil etadi, shundan dastlabki 10 yili imtiyozli davr hisoblanadi va bu davrda asosiy qarz bo’yicha to'lovlar amalga oshirilmaydi. Ta’kidlash lozimki, XRA kreditlariga foiz to'lanmaydi, biroq xizmat ko’rsatish uchun kam miqdordagi (hozirda ajratilgan kredit summaning 0,5 foizi) xarajatlar qarz oluvchi tomonidan qoplanadi. Bu kreditlarning maqsadi, rivojlangan mamlakatdan kambag’al mamlakatga tovarlar eksportini rag’batlantirishdir. 53Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasiga 167 mamlakat a’zo bo'lib kirgan. XRA mamlakatlarga moliyaviy resurslarni ajratishda muayyan mezonlarga amal qiladi. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin: 1. Muvofiqlik mezonlari. XRAdan qanday mamlakatlar mablag' olish huquqiga ega ekanligini aniqlashda uchta mezon qo’llaniladi: — YIMning aholi jon boshiga nisbatan o’lchanadigan nisbiy ko'rsatkichidan past bo’lgan mamlakatlar; — mamlakatni rivojlantirish dasturlarini moliyalashtirishga imtiyozli shartlarda resurslar olishga ehtiyoj yuzaga kelishi tufayli bozor sharoitlarida o’zlashtirilgan mablag’lar uchun kreditga qobiliyatlilikning yetishmasligi; — qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o'sishni qo’llab-quvvatlovchi iqtisodiy va ijtimoiy siyosat chora-tadbirlarini qabul qilish, shuningdek, o'tkaziladigan siyosatning yuqori samaradorligi. 2. Taqsimlash mezonlari. O’rnatilgan mezonlarga javob beruvchi mamlakatlar o’rtasida XRA resurslarini taqsimlash tartibini aniqlovchi asosiy omil mamlakatda qashshoqlikni qisqartirish va iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash borasida o’tkaziladigan siyosatning samaradorligi hisoblanadi. Aniqlovchi omillardan yana biri bo’lib aholi jon boshiga daromad darajasi hisoblanadi: XRA mezonlariga jvob beruvchi qashshoq mamlakatlar siyosat samaradorligining bir xil ko'rsatkichlarida boshqa mamlakatlarga nisbatan yuqori mablag’ olishadi. 3. Samaradorlik reytingi. Har yili Jahon banki personali qarzdorlar tomonidan o’tkaziladigan siyosatning sifatini baholaydi va shu asosda mamlakatlar reytingi aniqlanadi. Baholashni o’tkazishda mamlakatda amalga oshirilayotgan loyihalar portfelining samardorligi hisobga olinadi. 3. Resurslarni taqsimlash tartibi. XRA tomonidan mamlakatga ajratiladigan resurslar hajmi birinchi navbatda shu mamlakatda o'tkaziladigan siyosat samaradorligini va uning institutsional tizimini har yillik baholash natijasida qarzdorga beriladigan reytingga bogiiq boiadi. 4. Samaradorlik ko’rsatkichlari va kreditlash. 54 XRA rahbariyati har bir mamlakatga haqiqatda ajratilgan resurslarni ularning rejalashtirilgan oichami bilan taqqoslagan holda nazorat qilib boradi. Mablagiar yetarlicha egiluvchanlik bilan ajratiladi, bu holat faoliyat samaradorligi ko’rsatkichlarining sezilarli o’zgarishi natijasida zarur choralar qoilashga imkon beradi. Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) (ing. International Finance Corporation, IFC) Jahon banki guruhiga kiruvchi xalqaro tashkilotdir. Tashkilotning shtab-kvartirasi Vashingtonda (AQSH) joylashgan. 1956-yilda rivojlanayotgan mamlakatlarga xususiy investitsiyalar oqimi barqarorligini ta’minlash maqsadida tuzilgandir. Jahon banki tashkilotlari guruhining Prezidenti bir vaqtning o’zida XMK Prezidenti boiib hisoblanadi. Rahbarlik vazifasi vitse- prezident tomonidan amalga oshiriladi. XMK aksionerlari bo’lib 182 mamlakat hisoblanadi. XMK Jahon banki guruhiga kiruvchi boshqa tashkilotlar bilan o’z faoliyatini muvofiqlashtirib boradi, lekin yuridik va moliyaviy aloqalarda mustaqil tashkilot boiib hisoblanadi. XMK kompaniyalarga risklarni boshqarishga va jahon kapital bozoriga chiqishning kengroq imkoniyatiga ega bo’lishga yordam beruvchi yangi moliyaviy instrumentlarni ishlab chiqishni davom ettirmoqda. Ushbu moliyaviy mahsulotlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: — XMK o’z mablag’laridan zayomlar; — sindikatlashgan zayomlar; — hissali moliyalashtirish; — qarz instrumentlari va to’g’ridan to’g’ri investitsiyalar fondlari; — tuzilmaviy moliyalashtirish; — vositachilar orqali moliyalashtirish; — risklarni boshqarish bo'yicha mahsulotlar; — milliy valutada moliyalashtirish; — savdoni moliyalashtirish; — ekspert baholash va boshqalar. XMKga a’zolikka kirishda quyidagi shartlarga amal qilinadi: — XTTB a’zoligi; — XMK kelishuv moddasini imzolash. XMK turli xil tarmoqlardagi loyihalarni moliyalashtiradi, ularga qishloq xo’jaligi, tog’ sanoati, ishlab chiqarish, turizm va boshqalarni kiritish mumkin. Ammo 55birinchi navbatdagi yo’nalish, xususiy sektor bo’lib hisoblanadi. XMK faoliyatining to’rtta asosiy yo’nalishini ajratib ko’rsatish mumkin: — xususiy sektor loyihalarini moliyalashtirish; — rivojlanayotgan mamlakatlardagi tashkilotlarga xalqaro moliya bozorlaridan kapital jalb qilishda yordamlashish; — ta’lim, sogiiqni saqlash va infratuzilmani rivojlantirishga yo’naltirilgan xususiy investitsiyalar yoiidagi to’siqlarni bartaraf etish, shuningdek, innovatsion moliyaviy mahsulotlardan foydalanish va salohiyatni oshirish orqali ichki moliya bozorlarini rivojlantirish; — hukumatlarga maslahat va texnik yordam ko’rsatish XMK rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlardagi yuqori rentabelli korxonalarni kreditlaydi. XMK kreditlarining muddati odatda 15 yildan oshmaydi, o’rtacha muddat esa 3— 7 yildir. XMKning xususiyati shundaki, uning mablag'laridan investitsiya olish uchun korxona va tashkilotlarga kredit berilganda, JTTB va XRA talab qilgandek a’zo mamlakatlarga hukumat kafolatlari talab qilinmaydi. Bu xususiy kompaniyalar uchun ular faoliyati ustidan davlat nazoratidan saqlaydi va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb qilish manfaatlariga xizmat qiladi 56XULOSA Yuqoridagilarga asoslangan holda, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, Xalqaro Valyuta Fondi, Jahon banki, Evropa Tiklanish va Taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki hamda Islom taraqqiyot banki mamlakatimizda qator istiqbolli loyihalarni amalga oshirishda o’zining mablag’larini ajratish bilan faol ishtirok etmoqda. Shuningdek, mamlakatimizdagi bir qator investitsion loyihalarni amalga oshirishda ham mazkur tashkilotlarning o’rni muhimdir. O’zbekiston Respublikasi mustaqillik yillarida strategik manfaatlarini takomillashtirib borib, dunyoning turli joylarida va ayniqsa, Markaziy Osiyo mintaqasida barqarorlikni mustahkamlash sohasida xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar bilan faol hamkorlikni yo’lga qo’ydi. O’zbekistonning jahon mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyalashuvi milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi, shuningdek, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga, millatlar va elatlarning yaqinlashuviga, aholi turmush darajasini oshirishga yordam beradi. Mamlakatlarning muayyan integratsion tashkilot doirasida birlashuvi, ular o’rtasida mahsulotlar, xizmatlar va kapital harakati bilan bog’liq munosabatlarni rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birgalikda, mamlakatlar o’rtasida yangi texnologiyalarning erkin tarqalishiga, ularning milliy iqtisodiyotlarda ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish jarayoniga joriy etilishiga qulay zamin yaratadi va pirovardida iqtisodiyot barqarorligiga erishishga ko’maklashadi. O’zbekistonda iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish siyosati avvalo, milliy iqtisodiyotning barqaror darajada o’sishini ta’minlash hamda jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga kirishiga yo’naltirilgan. Xalqaro iqtisodiy integratsiya jarayoni kuchayishi barobarida, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, Evropa Ittifoqi mamlakatlari bilan hamkorlik aloqalarini rivojlantirib bormoqda. O’zbekistonning Shanxay hamkorlik tashkiloti, MDH va Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti kabi integratsion birlashmalarda ishtirok etishi mamlakatimizning jahon xo’jaligidagi o’rnini yanada mustahkamlashda muhim o’rin tutmoqda. Hozirda O’zbekiston Respublikasi tomonidan Shanxay hamkorlik tashkiloti doirasida savdo iqtisod, transport kommunikatsiya, investitsiya va boshqa sohalarda hamkorlik faoliyati izchil davom etmoqda. MDH tashkil qilingan dastlabki kundan boshlab, O’zbekiston respublikasi iqtisodiy integratsiyani chuqurlashtirish, hamkorlik aloqalarini mutahkamlash va kengaytirish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik tarafdori bo’lgan davlatlar qatoridan o’rin oldi. O’zbekiston Respublikasi MDHning asosiy va tarmoq organlarining faoliyatida ishtirok etadi. 57ADABIYOTLAR RO’YXATI 1 . Ўзбекистон Республикаси қонунлари 2. Ш . М . Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси 3. И . А . Каримов « Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида » Т .: « Ўзбекистон » 1995 4. Мисиров К . М , Ҳайитбоев М . И “ Молиявий ва бошқарув ҳисоби ” Ўқув услубий қўлланма ТМИ Тошкент -2019 5. Хасанов Б . А ., Хошимов А . А . Бошқарув ҳисоби . Дарслик . Т .: Янги Нашр , 2011. 6. Холбеков P.O. Ишлаб чиқариш ҳисобини ташкил қилиш тамойиллари ва услубияти . Т .: Фан , 2005. 7. Хамидов БД . Аудит иқтисоди . Монография — Т .: 2005. 8. Жураев Н . Ю . Тулаходжаева М . М ., Абдувоҳидов Ф ., Илхомов Ш . И . Бухгалтерия ҳисоби , иқтисодий таҳлил ва аудит . Дарслик. Т.: ТДИУ, 2007. 9.Каримов А.А. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. Т.: Шарк, 2004. 10.Умарова М., Эшбоев У., Ахмаджонов К. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. Т.: 2004. 11.Абдуллаев А., Абдувахобов О., Каюмов И. Аудит асослари. Дарслик. - Т., "УАЖБНТ" маркази, 2003. 12.Дусмуратов Р.Д. Аудит асослари. Дарслик. - Т., "Ўзбекистон миллий Энциклопедияси" нашриёти, 2003. 13.Мусаев Х,.Н. Аудит. Дарслик. - Т., "Молия", 2003. 14.Бобожонов О., Жуманиёзов К. Молиявий ҳисоб. Т.: Молия, 2002. 58

Globallashuv jarayonida moliyaviy inqirozlarning valyuta-kredit bozoriga ta’siri va uning barqarorligini mustahkamlash yo’llari

Sotib olish