Глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашув масаласи
![Бир қатор ижтимоий тармоқлар бугунги кунда “гегемон” бўлишга интилиб,
фойдаланувчиларни ўз домига тортишга хизмат қилувчи янгидан-янги
“хизмат”ларни таклиф этмоқдалар. Улар орасида айниқса фаcебоок
ижтимоий тармоғи фойдаланувчиларининг сони ва кенг қамровлилиги билан
ажралиб туради. Расмий маълумотларга кўра, АҚШда Фаcебоок 18—24 ёшли
фойдаланувчилари сони 41 миллион, Буюк Британия ва Францияда 7,8
миллион кишини ташкил қилади[4].
Ёшлар онгини эгаллаш учун бу ижтимоий тармоқлар жуда қўл келмоқда.
Масалан, Авғонистонда Толибон ҳаракати ўз сафига янги аъзоларни жалб
этиш, эришилган “ютуқларни” овоза қилиш ва зарур маълумотларни эълон
қилиш мақсадида 2011-йилнинг май бойидан бошлаб дунё бўйлаб
оммалашган “Тwиттер” ижтимоий тармоғидан фойдалана бошлаган[5].
Ваҳоланки, Толибонлар телевизор, радио сингари замонавий
технологияларни мутлақо инкор этиб, ўз аъзоларини булардан эҳтиёт
бўлишга қаттиқ буюрар эди. Дунёнинг ривожланган мамлакатларидан бири
Канадада ўн етти ёшгача бўлган 6 минг бола ўртасида ўтказилган
тадқиқотлар натижасига кўра, улар содда ота-оналари ўйлаганидек,
интернетдан аксарият, ҳолларда ахборот олиш мақсадида фойдаланмас экан.
Сўровда иштирок этганларнинг 99 фоизи интернетдан фойдаланишини,
уларнинг ҳар ўн нафаридан саккиз нафари уйда уланиш имкониятига эга
эканини билдирди. Канада ёшларининг ярмидан кўпи интернет ва компютер
технологияларни ота- оналаридан яхшироқ билишини айтган. Уларнинг 80
фоизи мустақил равишда интернетга уланишини, ота-оналари компютерга
ҳимоя воситаси бўлган “филтрлаш” дастурини ўрнатиб қўймаганликлари ва
фарзандлари қандай сайтларга киришини назорат қилмаслигини тан олишди.
Бу ҳолат барча мамлакатларда ҳам деярли шундай. Масаланинг яна бир
жиҳати шуки, у интернет орқали таъқиб деб номланади. Ижтимоий
тармоқларда кўп “саёҳат” қилувчи фойдаланувчиларнинг масъулият ҳисси
қолганларга нисбатан сустроқ бўлишлиги кундалик тажрибалардан
барчамизга аён. Ижтимоий тармоқлар шахсни, айниқса, ёшларни яшаб турган](https://docx.uz/documents/3ae2928d-6ed8-47e5-a054-a6b2c4b227ee/page_11.png?v=1)
![даври ҳаётий масалаларидан узоқлаштиради. Секин-аста бу шахсда
атрофдагилардан узоқлашиш ҳиссини–бегоналашув жарёнини келтириб
чиқаради.
Интернет тармоғида ўтирган киши кўпинча ёлғиз бўлади. Интернет – бу
шундай бир катта бозорки, бу ерда харидор ўзига керакли нарсани топади.
Ушбу бозорда “савдоси чаққон”, кўп харидорларни жалб қилаётган ўйинлар,
клиплар, фотосуратлар ва видеолавҳалар жуда кўп. Буларнинг таъсирида
ёшларда ҳар томонлама бегоналашиш жараёнига мойиллиги ортиб боради ва
ахлоқдан узоқлашиб боради. Абдулла Авлоний ёш авлодни гўзал қилиб
тарбиялашга чақириб: “Агар бир киши ёшлигида нафси бузилиб, тарбиясиз,
ахлоқсиз бўлиб ўсдими, бундай кишилардан яхшилик кутмак, ердан туриб
юлдузларга қўл узатмак кабидир. Дин ва эътиқоди саломат бўлмаган
кишилар ҳақни ботилдан, фойдани зарардан, оқни қорадан, яхшини ёмондан
айира олмас, бундай кишилардан на ўзига ва на бошқа кишиларга ва на
миллатига тариқча фойда йўқдир”[6] - деб таъкидлайдилар.
Бугун ижтимоий тармоқларга боғланиб, ўзининг куракда турмас
ҳақоратлари, амалга оширилаётган ислоҳотларга нохолис баҳоси, ён-
атрофдагиларга нисбатан салбий муносабатини айтишга уринаётган шахслар,
айниқса ёшлар Ватанимиз эртаси, миллатимиз тақдири учун жон
куйдираётганига ишониш қийин. Бундан ташқари, бировнинг ҳаётига, ён-
атрофида содир бўлаётган воқеа-ҳодисаларга бетараф ва бепарво қараб,
шунчаки кузатувчи бўлиб яшаётган, ўз халқи ва Ватани тақдирига ҳам
бамисоли бегона одамдек қараётганларни ҳам учратаётганимиз нафақат шу
инсон, унинг оиласи учун, қолаверса бутун жамият ва келажак учун
ачинарлидир.
Мавжуд янгиликлар, янги техник муносабатлар оқибатида кишилар
менталитетида муайян транфарматсион жараёнлар кузатилади. Ахборот
марказлари ўртасида дунёда мафкуравий етакчилик қилиш ва шу орқали
гегемон бўлишга интилиш тобора кенг авж олмоқда. Шундай масала
борасида ХИХ аср охирида мустамлакачилик авж олган вақтда рус](https://docx.uz/documents/3ae2928d-6ed8-47e5-a054-a6b2c4b227ee/page_12.png?v=1)
![мустамлакачи вакилларидан бири генерал Скобелевнинг: “Миллатни йўқ
қилиш учун уни қириш шарт эмас, унинг маданиятини, санъатини, тилини
йўқ қилсанг бас, тез орада ўзи таназзулга учрайди”[7], деб айтган беҳаё
сўзлари бекорга айтилмаган, албатта. Бу ғояни буюк давлатлар фақат ўша
даврда амал қилган, айни дамда биз инсонпарвар, тинчлик замонида
яшаябмиз десак, ўз-ўзимизни алдаган бўламиз. Шу ўринда С.Юсуповнинг
ижтимоий тармоқларда кўплаб шов-шувларга сабаб бўлган “ФФФ”
назарияси кўплаб шахсларни кўзини очди[8].
Мафкуравий хуружлар ахборотлашган жамиятда глобал ахборот тармоқлари
воситасида инсониятнинг катта қисмини қамраб олиш имконини берди. Кенг
кўламли ва тезкор ижтимоий ўзгаришлар шароитида бундай таъсирнинг
кучайиши аниқ, албатта. Янгиланиб келаётган сотсиумда, янгиланишни
эскилик билан курашидаги иттифоқдоши бўлиб, айнан ёшлар туради ва
мушкул, зиддиётли ижтимоий жараённинг марказида бўлиб, ўз даврининг
биринчи жабрланувчиси ва охирги қаҳрамонига айланади. Бошқа ижтимоий
қатламлар ва гуруҳларга қараганда, ўзгаришлар давридаги босим остига
тушган ёш авлод ўзини ҳимоя қилишнинг хусусий шакл ва услубларини
ишлаб чиқаради. Тубдан ижтимоий ўзгаришлар даврида янгиланаётган
жамиятни жаҳон ривожланишининг магистрал линиясидан четланиш ва
ҳаттоки, унинг ҳаракатини орқага - “тараққиётнинг берк кўчасига” олиб
келиши
ҳавфи туғилади. Тезкор ўзгараётган, глобал таҳликаларга учраётган
замонавий дунёда бундай хавф анчага кучайди. Шу сабаб, бундай хавф
туғдирувчи салбий йўналишларга самарали қаршилик кўрсатиш бугунги кун
барча соҳа вакиллари, айниқса файласуфлар, маънавият соҳаси вакиллари
учун долзарб масаладир. Бу масала барча прогрессив (тараққийпарвар)
кучларнинг, жумладан алтернатив ёшлар ҳаракат ва мажмуаларнинг
бирлашуви асосида амалга оширилади. Юқорида кўрсатилган йўналиш
томон ҳаракат қилинишига замонавий маданий-тарихий вазият сабаб бўлиб,
“бегоналашув” тушунчаси билан таърифланади. Ҳозирги кунда айнан ёшлар](https://docx.uz/documents/3ae2928d-6ed8-47e5-a054-a6b2c4b227ee/page_13.png?v=1)
![Иккинчи йўналиш, интернетнинг маданият моҳиятини нафақат пассив
равишда қабул қилинишига имконият яратишида, балки интернетнинг унга
таъсир кўрсатишида ҳам намоён бўлади. Интернетнинг ўзи маданиятларнинг
коммуникатори сифатида намоён бўлган ҳолда нафақат маданиятлараро
мулоқотнинг ажойиб воситаси ҳисобланади, балки тармоқ
иштирокчиларининг ҳар бири тенг ҳуқуқли, ўз овозига эга бўлган, умумий
“овозга” таъсир кўрсатган ҳолда ўз овозини бошқаларнинг овозларига
қўшиши мумкин бўлган глобал диалог маданиятининг туғилиши ҳақида
хабар беради. Ҳар бир шахснинг индивидуал ҳиссасига ва шу билан бирга
глобал ижодга йўналтирилганлик – янги кибернетик маданиятнинг асосий
жиҳати мана шундан иборат. Интернет глобал тармоғи қисмлари турли
миллий соҳаларга бўлинган қандайдир “умуммаданий муҳит” сифатида
таърифлаш мумкин. Масалан, АҚШнинг – ус, Буюк Британиянинг – ук,
Қозоғистоннинг – кз, Россиянинг – ру, Ўзбекистоннинг– уз деб номланувчи
интернет муҳитлари бўлган миллий зоналарга бўлинади. Интернет тармоғида
уларнинг барчаси доимий виртуал ўзаро муносабатларда бўладилар. Ҳозирги
вақтда кўплаб тадқиқотчилар томонидан мазкур глобал маданиятлараро
диалогда Рунет зонаси бегона маданиятлар сиқуви остида қатор
қийинчиликларга дуч келаётганлиги тан олинаётган[9] бўлсада, бундай
хавфдан ҳеч қайси тармоқ зонаси йироқда дея олмаймиз.
Интернет бузғунчилар маконига айланишининг асосий сабаблари
қуйидагилар:
Интернетнинг тартибга солинмаганлиги;
Интернетдаги фаолиятнинг махфийлиги;
Ахборот жойлашнинг қулайлиги;
Чексиз аудитория;
Ахборотларни етказиш тезлиги.
Жамият ҳаётида бегоналашувнинг қуйидаги турларини ажратиб кўрсатиш
мумкин:
1. Иқтисодий. 2. Сиёсий. 3. Маданий. 4. Ижтимоий. 5. Руҳий.](https://docx.uz/documents/3ae2928d-6ed8-47e5-a054-a6b2c4b227ee/page_15.png?v=1)
![маданиятнинг ривожланиши ва фаолиятида техника ҳал қилувчи рол
ўйнашини кўрсатиб, “моддий” ва “номоддий” маданиятларнинг
ривожланишидаги қарама-қаршиликни қайд этиб ўтган эди[10]. Унинг
фикрича, техник ривожланиш маънавий ривожланишдан ўзиб кетади ва
маънавий ривожланишни янги шароитга мослашишга мажбур қилади,
номоддий маданиятни янги изланишларга ва шу орқали ривожланишга
даъват этади. Унинг “маданий қолоқлик назарияси”га асосланиб, Ч.Чоу
“икки маданият”нинг қатъий чегараланиши тўғрисидаги ғояни илгари
суради[11]”. Д.Белл ҳозирги жамиятнинг уч соҳаси – ижтимоий тузилмалар,
сиёсий ташкилотлар ва маданий қадриятлар соҳаларини ажратиб,
технократик йўл билан тартибга солинувчи ижтимоий тузилмалар таъсир
кўрсатувчи иқтисодиёт билан жамият маданий секторининг ўзаро
муносабатлари тобора кескинлашиб боришини қайд этади. Маданият ўз
ҳолича мавжуд ижтимоий институтлар ва амалдаги қонунларга нисбатан
душманона кайфиятда бўлади, у яккаҳокимликка ҳамда ижтимоий
ривожланишнинг сиёсий ва техник иқтисодий тенденсиялари
стандартлашувига қарши ҳаракат қилади. “Техника, бир томондан, инсонга
муайян, моҳият эътибори билан чексиз қобилият ато этгани ҳолда, бошқа
томондан, инсон ҳаётида жуда катта бўшлиқ пайдо бўлишига олиб келади,
ҳар бир одамни фақат ва фақат техникага суяниб яшашга мажбур этади. Шу
боис бизнинг ҳозирги ўта техникавий ҳаётимиз ўта зерикарли бўлиб
қолди[12]”. Ахборот жамияти парадигмалари Д.Беллнинг “Беш бўғим”,
А.Тоффлернинг “Учта тўлқин номлари остида машҳур[13]. Постмодерн
консепсияси жамият ҳаётида аҳамияти ортиб бораётган воқеликнинг ўз
ўрнини эгаллаб бораётган воқелик наъмуналарининг ортиб кетаётганлиги
билан муваффақиятли равишда боғланмоқда. Унда замонавий жамиятда
маҳсулотларнинг тўхтовсиз истеъмол қилиниши, брендларнинг, реклама ва
турли субмаданиятларнинг пайдо бўлиши каби жараёнлар ўз аксини топган.
Бугунги кунда коммуникатсион технологиялардан жамоатчилик тафаккурини
бошқариш, шунингдек, умумий (тотал) равишда кузатиш ва одамларни](https://docx.uz/documents/3ae2928d-6ed8-47e5-a054-a6b2c4b227ee/page_18.png?v=1)
Глобаллашув шароитида шахс маънавий бегоналашув масаласи