• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 3.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 18 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari

17ma’lumot olish, ekologik faoliyatda ishtirok etish imkonini beradi. “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishning normativ-huquqiy negizini belgilab beruvchi asosiy hujjat hisoblanadi. U ta’lim tizimi orqali ekologik tafakkurga asoslangan fuqarolik jamiyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. 2. “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonun (2014) Mazkur qonun O‘zbekistonda ekologik nazoratning shakllari, subyektlari va mexanizmlarini belgilaydi. Eng muhimi, bu qonun orqali fuqarolarning ekologik holatni kuzatish, baholash va bu haqda xulosa berishdagi ishtiroki qonuniy asosga ega bo‘ldi. Qonun talabalarning ekologik muhitni kuzatish va uni baholashdagi ishtirokini rag‘batlantirishga yo‘naltirilgan. “Qonunning asosiy maqsadi — ekologik qonunchilik talablariga rioya etilishi ustidan tizimli nazoratni ta’minlash. Bunda davlat nazorati bilan bir qatorda, jamoatchilik ekologik nazorati ham alohida o‘rin tutadi. Aynan shu bo‘limda talabalarning, ta’lim muassasalari va nodavlat tashkilotlarning ekologik nazoratdagi o‘rni aniq ko‘rsatiladi” 3 . Ular ko‘ngilli asosda, ekologik klub va tashkilotlar orqali atrof-muhit monitoringi, ifloslanish darajasi, chiqindilar holati va ekologik infratuzilmalarning ishlashini o‘rganishda ishtirok etishlari mumkin. Talabalar uchun bu qonun imkoniyatlar eshigini ochadi: ular ekologik monitoring loyihalarini amalga oshirishi, ekologik tadbirlar tashkil qilishi, davlat organlariga murojaatlar yo‘llashi mumkin. Bundan tashqari, talabalar ushbu qonun asosida ekologik huquqiy savodxonlikni oshirish, ekologik mas’uliyat hissini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Qonun shuningdek, ekologik nazoratda innovatsion texnologiyalarning, jumladan raqamli vositalar, GIS tizimlari, mobil ilovalar, ekologik sensorlardan foydalanishni targ‘ib qiladi. Bu esa yoshlar, ayniqsa raqamli texnologiyaga yaqin bo‘lgan talabalar uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Ushbu qonun nafaqat ekologik xavfsizlikni ta’minlash vositasi, balki ekologik ongni shakllantiruvchi pedagogik vosita sifatida ham 3 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2014). “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 14.07.2014. Resurs: https://lex.uz/ru/docs/2439290 27tanlashda ularning shaxsga yo‘naltirilgan, emotsional jihatdan rag‘batlantiruvchi va real hayotga mos bo‘lishiga alohida e’tibor qaratildi. Tajriba guruhi bilan olib borilgan darslarda reflektiv yondashuv ham qo‘llanildi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar o‘z fikr-mulohazalarini yozma yoki og‘zaki tarzda bildirishdi. Bu jarayon ularning ekologik muammolarni anglash darajasini aniqlash va o‘zgarishlarni monitoring qilishda muhim vosita bo‘ldi. Shu bilan birga, ekologik fikrlashni rivojlantirish uchun ko‘rgazmali qurollar, videoroliklar, ekologik quizzlar va onlayn testlardan ham foydalanildi. Barcha mazkur metodik yondashuvlar talabalarning ekologik bilimlarini chuqurlashtirish, atrof-muhitga nisbatan axloqiy-psixologik munosabatlarini shakllantirish va ularning shaxsiy mas’uliyat hissini rivojlantirishga xizmat qildi. Tajriba guruhi bilan ishlash orqali shuni aniqladimki, talabalarga ekologik masalalarni mustaqil o‘rganish, baholash va echim topishga yo‘naltirilgan metodlar ularning ekologik madaniyatini shakllantirishda samaraliroq bo‘ladi. Bu esa, o‘z navbatida, metodik yondashuvlar tanlashda talabalarning ehtiyojlari, qiziqishlari va qamrov darajasini inobatga olish zarurligini ko‘rsatdi.ekologik tarbiyaga doir metodik yondashuvlar — bu shunchaki dars o‘tish usuli emas, balki talabaning dunyoqarashini o‘zgartirishga, uni ijtimoiy faol shaxs sifatida shakllantirishga xizmat qiluvchi pedagogik strategiyadir. Bu strategiya doirasida yondashuvlar tizimli, bosqichma-bosqich, motivatsiyaga asoslangan, amaliy faoliyat bilan uyg‘un holda bo‘lishi zarur. Faqat shunda talabalarda ekologik madaniyat barqaror rivojlanadi. Ekologik ong va madaniyatni shakllantirish jarayonida samarali metodik yondashuvlardan tashqari, bu yondashuvlarni hayotga tatbiq etuvchi asosiy pedagogik tamoyillar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ekologik tarbiyada tamoyillar nafaqat umumiy metodik yo‘nalishni belgilaydi, balki ta’lim jarayonining ichki mexanizmini, pedagogik interaktivlikni va o‘quvchi-faol ishtirokini ta’minlab beradi. Aynan mana shu tamoyillar orqali ekologik madaniyat ko‘nikmasi o‘zlashtiriladi, mustahkamlanadi va real hayotga ko‘chiriladi. 23“2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish strategiyasi” (2022) bo‘yicha parafrazlangan sharh – 100 qatordan iborat “O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tasdiqlangan “2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish strategiyasi” milliy rivojlanish siyosatining ustuvor yo‘nalishlarini belgilab bergan hujjat hisoblanadi. Ushbu strategiyada atrof-muhit, ekologik xavfsizlik va inson salomatligi masalalari markaziy o‘ringa qo‘yilgan bo‘lib, yoshlar, ayniqsa talabalar qatlamining ekologik ongini shakllantirishga alohida urg‘u berilgan” 8 . Strategiyada 17 ta Barqaror rivojlanish maqsadi (SDG) qamrab olingan bo‘lib, ulardan 4-ta maqsad bevosita ta’lim, ekologiya, barqaror energetika va yashil iqtisodiyot bilan bog‘liq. Bu maqsadlar orqali talaba yoshlarning ta’lim jarayonida ekologik qadriyatlarni o‘zlashtirishlari, atrof-muhit muhofazasiga faol hissa qo‘shishlari nazarda tutiladi. Strategiyada ta’lim tizimining barqaror rivojlanish tamoyillariga asoslanishi zarurligi qayd etilgan. Shu nuqtai nazardan, o‘quv dasturlariga ekologik ta’lim kurslarini joriy qilish, barqarorlik bo‘yicha alohida darslik va metodikalar ishlab chiqish tavsiya etiladi. Bu orqali talabalarda ekologik madaniyat shakllanishi kuchayadi.strategiyada ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha davlatning maqsadli siyosati belgilangan. Resurslardan samarali foydalanish, chiqindilarni kamaytirish, toza suv va havoga kirish, iqlim o‘zgarishlariga moslashuv kabi masalalar orqali ekologik tafakkur darajasi oshirilishi kerakligi ko‘rsatilgan. Talabalar uchun bu strategiya ilmiy, amaliy va innovatsion faoliyatni kengaytirish imkonini beradi. Ekologik loyihalar, yashil startaplar, raqamli yechimlar, chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha tashabbuslar orqali yoshlar davlat siyosatining bevosita ishtirokchisiga aylanishi mumkin. Strategiyada ta’lim muassasalarining ekologik samaradorligini oshirish, ularni “yashil kampuslar”ga aylantirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy qilish, 8 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2022). O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish milliy strategiyasi. Qabul qilingan sana: 28.02.2022. Manba: https://strategy.uz/uz/page/2022/national-strategy 10kabi faoliyatlar orqali ekologik ong va madaniyatni chuqur his qiladi. Shu yo‘sinda Radkevich ekologik tarbiyani akademik bilimlar bilan emas, balki kundalik hayot bilan bog‘liq faoliyat orqali amalga oshirishni taklif etadi. Radkevich xalqaro ekologik normalar va yondashuvlarni O‘zbekiston sharoitida qo‘llash masalalariga ham alohida e’tibor qaratadi. Uningcha, zamonaviy ta’limda ekologik muammolarni hal qilish uchun talaba global miqyosdagi ekologik siyosat, standartlar va texnologiyalar haqida ham xabardor bo‘lishi kerak. Bu esa ekologik tafakkurni kengaytirishga xizmat qiladi. Uning ilmiy ishlari “O‘zbekiston ekologiyasi”, “Barqaror rivojlanish texnologiyalari”, “Ekologik xavfsizlik asoslari” kabi mavzularda olib borilgan. Bu asarlar talabalar orasida ekologik mas’uliyat va madaniyatni shakllantirishda muhim o‘quv manba hisoblanadi. Radkevich Mariya Viktorovnaning ilmiy qarashlari ekologik ongni shakllantirishda texnik bilim, ijtimoiy mas’uliyat, global fikrlash va yashil texnologiyalarni uyg‘unlashtirishga asoslanadi. A. Yo‘ldoshevning ekologik ong haqidagi ilmiy qarashlari Akademik A. Yo‘ldoshev o‘zining bir qancha ilmiy maqolalari va tadqiqotlarida ekologik tarbiya masalasiga chuqur e’tibor qaratgan. Uning fikricha, ekologik tarbiya – bu o‘quvchilarda va talabalar ongida tabiatga nisbatan ongli, ehtiyotkor, madaniyatli va mas’uliyatli munosabatni shakllantirishga qaratilgan uzluksiz pedagogik jarayondir. U ekologik madaniyatni faqatgina axborot yoki faktlar bilan cheklangan bilimlar yig‘indisi emas, balki kishining axloqiy pozitsiyasi, yurish-turishi, hayot falsafasi sifatida talqin qiladi. Yo‘ldoshev ekologik tarbiya nazariyasini o‘rganishda psixologik, pedagogik va ijtimoiy yondashuvlarning o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlaydi. Uning ta’kidlashicha, ekologik ong inson tafakkurining maxsus shakli bo‘lib, bu tafakkurda tabiatga nisbatan empatiya, mulohazalilik, tanqidiy fikrlash va axloqiy qaror qabul qilish qobiliyatlari yotadi. Talabalarda ushbu jihatlarni rivojlantirish uchun o‘quv jarayonini nazariy bilimlar bilan cheklab bo‘lmaydi. Aksincha, ularni amaliy faoliyat, ijtimoiy loyiha, tabiatda ekskursiyalar, muhokamalar va ekofestival kabi tashabbuslar orqali 50oshirish, ekologik masalalar yechimiga o‘z hissasini qo‘shish imkonini berdi. Mashg‘ulotlar yakunida talabalar fikr-mulohazalari asosida ekologik holatga oid tahliliy xulosalar tayyorlandi. Bu xulosalar ularning mustaqil fikrlashi va ekologik masalalarga ijtimoiy nuqtayi nazardan yondashish qobiliyatini mustahkamladi. 2.AKT (Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) asosida o‘tkazilgan dars tajribasi Ilmiy-amaliy stajirovka davomida talabalarning ekologik ongini oshirishda Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) faol foydalandim. 1BT-22 tajriba guruhida multimedia vositalar asosida mashg‘ulotlar tashkil qilindi. Darslarning boshida ekologik muammolar aks ettirilgan videoroliklar, havoning ifloslanishi, plastik chiqindilarning zararli ta’siri, global isish kabi mavzularga bag‘ishlangan hujjatli filmlar namoyish etildi. Videoni tomosha qilgach, talabalar fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ifodalashdi, bu esa ularning tahliliy qobiliyatini kuchaytirdi.Shuningdek dars davomida interaktiv testlar tuzilib, Google Form orqali ekologik savollar asosida baholash amalga oshirildi. Talabalar mobil telefon yoki planshetlar orqali testda qatnashib, o‘z javoblarini real vaqtda baholash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu usul ular orasida sog‘lom raqobatni kuchaytirdi, ekologik tushunchalarni aniq va lo‘nda shaklda o‘zlashtirishlariga xizmat qildi. Shuningdek, PowerPoint asosida ekologik mavzularda taqdimotlar tayyorlash topshirig‘i berildi. Har bir talabaga kichik mavzu ajratilib, u o‘zining kichik guruhida taqdimot qildi. Bu orqali ularning nutq madaniyati va ekologik masalaga bo‘lgan munosabati yanada aniq ko‘rinish oldi. Darsda shuningdek, “Mentimeter” va “Kahoot” kabi zamonaviy ilovalar orqali ekologik interaktiv savol-javoblar tashkil qilindi. Ushbu ilovalar orqali talabalar real vaqtda javob berib, umumiy natijalarni ko‘rishdi. Bu esa nafaqat ular faolligini oshirdi, balki ularda raqamli kompetensiyalarni ham rivojlantirishga xizmat qildi. Shu tarzda AKT vositalari orqali ekologik bilimlarni interaktiv va qiziqarli shaklda berish mumkinligi isbotlandi. 3. Gamifikatsiya (o‘yinli yondashuv) asosidagi amaliy faoliyat 5mavzuda metodik qo‘llanmalar ishlab chiqiladi; Talabalarning ekologik qarashlarini rivojlantirishda interaktiv usullar bo‘yicha tavsiyalar beriladi; Ekologik tarbiyani baholash mezonlari yaratiladi. Tadqiqot natijalari O‘zbekistonning ekologik siyosatiga hamohang bo‘lib, ta’limdagi barqaror rivojlanish yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlaydi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi Mazkur dissertatsiya kirish qismi, to‘rtta asosiy bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iboratdir. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad, muammolar, obyekt va predmet, ilmiy yangiliklar va tadqiqot ahamiyati bayon etilgan. I bobda ekologik ong va madaniyatga oid nazariy asoslar yoritiladi. II bobda mavzuga oid adabiyotlar, hujjatlar, Prezident farmonlari, milliy va xalqaro qarashlar sharhlanadi. III bobda metodologik yondashuvlar, o‘quv materiallari, texnologiyalar va mashg‘ulotlar rejalashtiriladi. IV bobda tajriba-sinov ishlari o‘tkaziladi, metodlar sinovdan o‘tkazilib, samaradorligi tahlil qilinadi. Dissertatsiya oxirida umumiy xulosalar, amaliy tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar va qo‘shimcha ilovalar berilgan. Ushbu dissertatsiya ekologik ong shakllanishining ilmiy asoslarini keng yoritishga xizmat qiladi. 4Globallashuv ekologik tarbiyaga qanday ta’sir ko‘rsatmoqda? Talabalar ongida ekologik qadriyatlar qanday shakllanadi? Pedagogik jarayonda ekologik ongni shakllantirishda qanday yondashuvlar samaralidir? Qanday innovatsion metodlar orqali ekologik madaniyatni rivojlantirish mumkin? Mazkur savollarga ilmiy asoslangan javob topish tadqiqotning nazariy va amaliy qiymatini oshiradi. Dissertatsiyada tahlil etilgan mavzu doirasida tadqiqot obyekti sifatida — oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalar faoliyati va ularning ekologik ong darajasi belgilandi. Talabalar bugungi jamiyatda eng faol qatlam bo‘lib, ular orqali ekologik madaniyatni keng joriy etish mumkin. Tadqiqot predmeti esa – ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayonlar, metodlar, texnologiyalar va didaktik vositalardan iborat. Bu pedagogik vositalar orqali o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi faol interaktiv muloqot amalga oshiriladi. Ilmiy yangiliklar quyidagilardan iborat: Globallashuv sharoitida ekologik ong shakllanishining nazariy modeli ishlab chiqildi; Oliy ta’lim tizimi uchun ekologik madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan innovatsion metodik yondashuvlar taklif etildi; Pedagogik tajriba-sinov asosida o‘quv mashg‘ulotlari ishlanmalari yaratildi; Ekologik madaniyat darajasini baholovchi pedagogik mezonlar tizimlashtirildi; Talabalarda ekologik ong shakllanishining indikatorlari ishlab chiqildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur dissertatsiya tadqiqoti nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyatga ega. Chunki unda ta’lim jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan real pedagogik vositalar, metodik tavsiyalar va didaktik materiallar ishlab chiqiladi. Ilmiy-nazariy ahamiyati: Globallashuv va ekologik ong o‘rtasidagi bog‘liqlik tizimli tahlil qilinadi; Ekologik madaniyatni shakllantirishga oid nazariy qarashlar umumlashtiriladi; Pedagogik konsepsiyalar asosida ekologik qadriyatlar o‘rgatilishining zarurati asoslanadi. Amaliy ahamiyati: Oliy ta’lim muassasalarida qo‘llash uchun ekologik tarbiyaning namunaviy mashg‘ulotlari yaratiladi; O‘qituvchilar uchun ekologik 11mustahkamlash zarur. Yo‘ldoshev ta’lim-tarbiya tizimining barcha bosqichlarida ekologik tarbiya uyg‘un bo‘lishi lozimligini urg‘ulaydi. Uning fikricha, zamonaviy ta’lim tizimi ekologik tafakkurni shakllantirish uchun zamonaviy texnologiyalardan, jumladan, interaktiv darslar, vizual vositalar, mediaresurslar, infografika, ekologik o‘yinlar va virtual laboratoriyalardan keng foydalanishi lozim. Yo‘ldoshev ekologik tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra faqat o‘rgatuvchi emas, balki o‘zgartiruvchi kuchga ega, deya ta’rif beradi. Ya’ni, bu jarayon insonni qayta tarbiyalaydi, qayta tafakkur qilishga undaydi, hayotiy pozitsiyasini o‘zgartiradi. Olim nazariyasida e’tibor beriladigan jihatlardan yana biri — oila, maktab va jamiyat o‘rtasidagi ekologik hamkorlikdir. U oila tarbiyasida, ayniqsa, ekologik mas’uliyatni shakllantirishning boshlang‘ich nuqtasi ekanligini, maktab esa bu jarayonni tizimlashtirishi zarurligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga, Yo‘ldoshev ekologik tarbiya tizimida pedagogning o‘rni va shaxsiy namunasi alohida ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi. Shuningdek, u talabalar orasida ekologik ong shakllanishida jamiyatdagi umumiy ijtimoiy- madaniy muhit, ommaviy axborot vositalari, davlat siyosatining o‘rni ham muhim deb biladi. Uning tadqiqotlarida ekologik tarbiya orqali yoshlarni barqaror rivojlanish maqsadlariga yo‘naltirish, ularda global ekologik muammolarni anglash qobiliyatini oshirish bo‘yicha muhim takliflar mavjud. Yo‘ldoshevning ekologik tarbiya va ongga oid qarashlari O‘zbekiston Respublikasi ta’lim siyosatiga, ayniqsa, yangi avlod davlat ta’lim standartlariga yaqinlashgan fikrlardir. A. Yo‘ldoshev ekologik madaniyatni shaxsning umumiy axloqiy- madaniy taraqqiyotining tarkibiy qismi sifatida qaraydi. David W. Orr (AQSh) — ekologik savodxonlik g‘oyasi asoschisi David W. Orr — AQShning mashhur ekologik pedagogi, ekologik ong va barqaror ta’lim borasida zamonaviy nazariy asoslarni yaratgan yetakchi olimlardan biridir. U “Oberlin College” universitetida uzoq yillar davomida ekologik ta’lim bo‘yicha professor bo‘lib ishlagan. Orrning ilmiy ishlari ekologik savodxonlik, barqaror rivojlanish, ekologik xavfsizlik, ta’lim va siyosat aloqalari kabi dolzarb yo‘nalishlarni qamrab oladi. 29Tajriba guruhi esa interaktiv, muammoli vaziyatlar asosida fikr yurituvchi bo‘lib shakllandi. Yana bir muhim tamoyil – shaxsiy mas’uliyatni rivojlantirishdir. Talabalar ekologik muammolarni faqat davlat yoki tashkilotlar zimmasiga yuklash emas, balki shaxsiy darajada mas’uliyatni his qilish zarurligini angladilar. Ular o‘z kundalik hayotidagi ekologik odatlarini tahlil qilishdi, energiya va suvdan foydalanish madaniyatini ko‘rib chiqdilar, o‘zgarish kiritishga harakat qilishdi. Bu esa ekologik ong shakllanishida eng muhim bosqich hisoblanadi. Amaliy jarayonlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, talabalar bilan olib borilgan ekologik mashg‘ulotlar faqat darslar davomida emas, balki norasmiy ta’lim shakllari orqali ham davom ettirildi. Jumladan, ekologik viktorinalar, seminarlar, tanlovlar, ijtimoiy tarmoqlarda ekologik kampaniyalar tashkil etildi. Bu esa ularning ekologik ongini mustahkamlashda muhim vosita bo‘ldi. Ayniqsa, ekologik kuratorlik tizimi joriy etilishi talabalar orasida ekologik yetakchilikni shakllantirishga xizmat qildi. Pedagogik kuzatuvlar va reflektiv tahlillar shuni ko‘rsatadiki, metodik yondashuvlar faqat kontent tanlashdan iborat emas. Bu – butun o‘quv jarayonini qayta tashkil qilish, dars vaqtidan tashqarida ham ekologik fikrlashga yo‘naltirilgan faoliyatni yo‘lga qo‘yishni talab etadi. Shunday qilinsa, talabalar ekologiyani faqat darsda eshitilgan mavzu emas, balki shaxsiy hayot falsafasining bir bo‘lagi deb qabul qilishadi. 3.2. Tadqiqot mavzusi bo’yicha didaktik materiallar to’plash Talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishda samarali ta’lim jarayoni uchun asosiy manbalardan biri bu – didaktik materiallardir. Ushbu materiallar nafaqat o‘quv dasturining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi, balki ekologik tarbiya mazmunini boyitish, talabaning fikrlash doirasini kengaytirish, amaliy bilimlar asosida faoliyat yuritishga yordam beruvchi muhim 31amaliy asos bo‘lib xizmat qildi.Shu boisdan, zamonaviy o‘quvchi – talabalar ehtiyojlariga javob beruvchi, ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan, vizual ko‘mak vositalari bilan boyitilgan, ekologik faoliyatga yo‘naltirilgan yangi didaktik materiallar ishlab chiqishga kirishildi. Jumladan, ekologik holatga oid keyslar, tanqidiy fikrlashga asoslangan muammoli vazifalar, interfaol savol-javob topshiriqlari, bahs-munozaraga sabab bo‘ladigan mavzular asosida yaratilgan topshiriqlar ishlab chiqildi. Bu orqali talabalar o‘zlarining fikrlash qobiliyatini rivojlantirib, ekologik muammolarga nisbatan faol pozitsiyani egallashdi. Amaliyot davomida tajriba guruhi bilan bevosita ishlash uchun maxsus mashg‘ulot materiallari tayyorlandi. Ular quyidagi shakllarda bo‘ldi: ekologik mavzularda slaydlar (PowerPoint taqdimotlar), ekologik holatni aks ettiruvchi grafiklar va diagrammalar, turli regionlarda yuzaga kelgan ekologik muammolarga oid statistik axborotlar, fotosuratlar, ekologik videoroliklar, eko- layihalar uchun yo‘riqnomalar va interaktiv krossvordlar. Bu materiallar talabalarni dars jarayoniga jalb qilishda, ularning e’tiborini jalb qilishda, muhokamalarda faol ishtirok etishlarida katta ahamiyat kasb etdi. Talabalarning shaxsiy tajribasi va muhitiga asoslangan topshiriqlarga ham e’tibor qaratildi. Ular yashayotgan mahalla, tuman yoki viloyatdagi ekologik muammolarni aniqlash, tahlil qilish va takliflar berish asosida loyihalar ishlab chiqishdi. Bunda “Ekologik muhitni qanday yaxshilash mumkin?”, “Hududdagi chiqindilarni saralash tizimi mavjudmi?” kabi savollar orqali fikrlashga undovchi yondashuv ishlatildi. Bu orqali talabalarda ekologik mas’uliyat hissi va o‘z hududiga befarq bo‘lmaslik qarashlari shakllandi. Didaktik materiallar orasida sinfiy va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar uchun mo‘ljallangan ekologik o‘yinlar ham kiritildi. “Ekologik domino”, “To‘g‘ri va noto‘g‘ri”, “Eko-bilimlar bellashuvi” kabi o‘yinlar talabalarda musobaqalashish orqali ekologik bilimlarni mustahkamlashga xizmat qildi. Bu o‘yinlar jamoaviy ishlash ko‘nikmasini rivojlantirdi, bir-birini tinglash, fikrini bildirish, muhokama qilishga undadi. Shu bilan birga, ular orasida liderlik fazilatlari, tashabbuskorlik, hamkorlik madaniyati ham shakllandi. 51Talabalarda ekologik ongni shakllantirishda o‘yinli metodlar (gamifikatsiya) juda samarali bo‘ldi. 1BT-22 guruhida men ekologik domino, “to‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yini, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘lladim. Jumladan, “Ekologik domino” o‘yinida talabalar ekologik iboralar va ularning oqibatlarini bog‘lash orqali domino yasalgan kartochkalarni moslashtirishdi. Bu jarayonda ular turli ekologik hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqlikni aniqlab, tanqidiy fikrlash asosida yechimlarni topishga harakat qilishdi. “To‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yinida esa talabalarga turli ekologik harakatlar haqida fikrlar berildi (masalan: “Batareyani axlatga tashlash mumkin”, “Daraxtni kesish yaxshi”) va ular bu fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini belgilashlari kerak edi. Bu o‘yin orqali talabalar ekologik xatti-harakatlarning oqibatlarini anglab yetishga harakat qilishdi. Ayniqsa, bahsli fikrlar ustida guruhlarda muhokama tashkil etilganida, ekologik madaniyatga oid chuqur tushunchalar yuzaga chiqdi. Bunday o‘yinlar talabalarni faollashtiribgina qolmay, ularning ekologik ongini real hayotiy misollar bilan boyitdi. Talabalar o‘yinni ijtimoiy tarmoqda baham ko‘rishdi, guruhlararo bellashuvlar orqali darslarga qiziqishlari ortdi. Shuningdek, “Ekologik vazifani top” nomli topshiriqda ularga ekologik muammoga oid fakt berildi va unga yechim topishlari so‘raldi. Bu o‘yinlarda nafaqat ekologik bilimlar, balki kreativ fikrlash, muammoga nisbatan mas’uliyatli yondashuv ham rivojlandi. 4. Gamifikatsiya (o‘yinli yondashuv) asosidagi amaliy faoliyat Talabalarda ekologik ongni shakllantirishda o‘yinli metodlar (gamifikatsiya) juda samarali bo‘ldi. 1BT-22 guruhida men ekologik domino, “to‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yini, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘lladim. Jumladan, “Ekologik domino” o‘yinida talabalar ekologik iboralar va ularning oqibatlarini bog‘lash orqali domino yasalgan kartochkalarni moslashtirishdi. Bu jarayonda ular turli ekologik hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqlikni aniqlab, tanqidiy fikrlash asosida yechimlarni topishga harakat qilishdi. 33 O‘ng: “Inson salomatligiga zarar” O‘yin qoidalari: Guruhga bo‘ling – 3–5 kishilik kichik guruhlar tashkil etiladi. Domino kartochkalari aralashtiriladi va har bir guruhga teng taqsimlanadi. Boshlang‘ich kartochka stolga qo‘yiladi (masalan, “Yomg‘ir suvlari ifloslanishi”). Keyingi o‘yinchi o‘zidagi kartochkadan mos oqibat yoki sababga ega qismini biriktiradi: “Ifloslangan suv → Odamlarda ichak kasalliklari” Agar mos kartochkasi bo‘lmasa, o‘yinchi navbatni o‘tkazib yuboradi. O‘yin oxirigacha davom etadi yoki belgilangan vaqt ichida eng ko‘p bog‘langan guruh g‘olib bo‘ladi. Misollar (kartochka juftliklari): 2-jadval Sabab yoki tushuncha Oqibat yoki izoh Daraxtlarning kesilishi Tuproq eroziyasi kuchayadi Plastik chiqindilar Dengiz hayvonlari nobud bo‘ladi Suv tanqisligi Qishloq xo‘jaligi hosildorligi kamayadi Chiqindilarni saralash Qayta ishlash imkoniyati yaratiladi Iqlim isishi Muzliklar eriydi O’yinning didaktik foydasi: Sabab-oqibat tahlil qilishni o‘rgatadi Ekologik tushunchalarni eslab qolishni kuchaytiradi Jamoaviy ishlash va muloqot ko‘nikmasini rivojlantiradi O‘quvchini ekologik muammolarga befarq bo‘lmaslikka undaydi 3-rasm 41Barcha natijalar shuni ko‘rsatdiki, pedagogik muammoni hal etish jarayoni tizimli va metodik yondashuv asosida amalga oshirilganda, ekologik ong va madaniyatni shakllantirish ancha samarali kechadi. Men amalda qo‘llagan usullar talabalarni faollikka undab, ularni nafaqat nazariy bilim bilan, balki real hayotda ekologik fikrlovchi shaxsga aylantirdi. Muammoning markazida talabalar ishtirokini kuchaytirish, ularning amaliy ekologik faoliyatga jalb etilishi turardi. Shu bois, tadqiqotda faoliyatga asoslangan yondashuv muammoni hal qilishda asosiy metod sifatida tanlandi. Talabalarga ekologik loyihalar ishlab chiqish, amaliy topshiriqlar bajarish, ekologik kuzatuvlar o‘tkazish, kichik ekskursiyalar tashkil etish orqali ular o‘z bilimlarini real vaziyatda qo‘llashga harakat qilishdi. Bu yondashuv ularning bilimini faollikka, xatti-harakatga aylantirishga xizmat qildi. Keyingi muhim usul bu – interfaol o‘qitish metodlaridan foydalanish edi. “Ekologik munozara”, “Muammoli vaziyatlar yechimi”, “Yashil forum” kabi metodlar orqali talabalar ekologik masalalarni mustaqil tahlil qilish, jamoa bo‘lib echim ishlab chiqish, qarorlarni asoslash ko‘nikmalarini rivojlantirdilar. Bu usullar shuni ko‘rsatdiki, muammoni hal qilishda faqat darslikdagi axborot emas, balki ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillarni ham hisobga olish lozim bo‘ladi. Tadqiqotda loyihaviy uslub ham samarali vosita sifatida qo‘llanildi. Talabalar kichik guruhlarga bo‘linib, o‘z ekologik loyihalarini ishlab chiqdilar. Masalan: “Chiqindilarni kamaytirish”, “Yashil kampus”, “Qayta ishlash imkoniyatlari”, “Suvni tejash – jamiyat foydasi” kabi mavzularda loyiha ishlari olib borildi. Har bir guruh loyiha taqdimoti, rejasi, tahdid va yechim, faoliyat ko‘rsatkichlari asosida ishladi. Bu yondashuv talabalarning ekologik masalaga nisbatan shaxsiy yondashuvini rivojlantirdi. Yana bir muhim usul – reflektiv tahlil hisoblanadi. Har bir dars yoki faoliyatdan so‘ng talabalar o‘z fikrlarini og‘zaki yoki yozma tarzda bayon qilishdi. Ular nimalarni o‘rgandilar, nima oson, nima qiyin bo‘ldi, qanday o‘zgarish sezdilar – shu savollar orqali ular ekologik fikrlashni o‘zida 54Har bir talabaga ekologik xatti-harakatlar ifodalangan kartochkalar tarqatiladi Ular o‘qib, “To‘g‘ri” yoki “Noto‘g‘ri” deb ajratadi va asoslab beradi IV. Yakuniy qism (15 daqiqa): Guruhlar chiqishlari va fikrlariga asoslangan holda yakuniy xulosa chiqariladi Refleksiya: talabalar darsda eng ko‘p esda qolgan faoliyatni yozib beradi Uyga vazifa: “Mening mahallamdagi ekologik muammo va uning echimi” mavzusida mini-loyiha tayyorlash Kutilayotgan natijalar: Talabalar ekologik ong va madaniyat haqida aniq tushunchaga ega bo‘ladi Amaliy topshiriqlar orqali mas’uliyat hissi ortadi Innovatsion metodlar bilan ishlash orqali mustaqil fikrlash rivojlanadi Ekologik muammolarga befarq bo‘lmagan ijtimoiy ong shakllanadi III BOB YAKUNIY XULOSA Men olib borgan ushbu ilmiy-amaliy tadqiqotim davomida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan metodik yondashuvlar va pedagogik shart-sharoitlarni chuqur o‘rganishga harakat qildim. Tadqiqotimda tajriba va nazorat guruhlari bilan ishladim, ularga interfaol metodlar, ekologik o‘yinlar, vizual materiallar orqali ta’sir ko‘rsatishga intildim. Dars jarayonlariga innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish, talabalarda ekologik muammolarga nisbatan befarqlikni kamaytirishga yordam berdi. Ayniqsa, “Ekologik domino” va “To‘g‘ri–noto‘g‘ri” kabi o‘yinlar orqali talabalar o‘z bilimlarini mustahkamlab, real hayotdagi ekologik holatlarni tahlil qilishga o‘rgandilar. Didaktik materiallar tanlovi, samarador yondashuvlar, ijtimoiy faoliyatga yo‘naltirilgan topshiriqlar asosida ekologik madaniyatni rivojlantirishga xizmat qildi. Ushbu metodologik yondashuvlar mening amaliyotim natijalariga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. 40Amaliy faoliyat davomida talabalar ekologik muammolarni o‘z atrofidan aniqlab, muammoning manbaiga e’tibor qarata boshlashdi. Masalan, bir guruh talabalar yashash hududlaridagi chiqindilar muammosini ko‘tarib chiqib, ushbu mavzuda ijtimoiy tarmoqda targ‘ibot ishlarini olib bordi. Bu esa ularning ekologik ongida amaliy burilish yasadi. Tajriba guruhidagi o‘sish ko‘rsatkichlari (taqqoslash uchun): Dastlabki baholash – o‘rtacha 53% Yakuniy baholash – o‘rtacha 81% O‘sish: 28% (nazorat guruhida bu ko‘rsatkich 6% atrofida qoldi) Shuningdek talabalar tomonidan tayyorlangan eko-jurnallar, infografikalar, devoriy afishalar va mini-prezentatsiyalar orqali ularning ekologik madaniyati, ijtimoiy faolligi va ijodiy fikrlashi ancha rivojlanganini ko‘rish mumkin bo‘ldi. 5-rasm Men shaxsan har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalarning holatini monitoring jadvallari orqali kuzatdim, diagnostik testlarni takrorlab borib, ularning bilim va ko‘nikmalaridagi o‘sishni tahlil qildim. Mashg‘ulotlarda talabalarni faol jalb etish maqsadida vizual va texnologik vositalar – elektron doska, padlet, Canva, Google Jamboarddan foydalandim. 49texnologiyalar asosida amalga oshirish nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki ekologik madaniyatni real hayotda namoyon bo‘ladigan darajada shakllantirishga xizmat qiladi. Innovatsion ta’lim texnologiyalari deganda nafaqat texnik vositalar, balki interfaollik, raqamli vositalar, ko‘rgazmali ifodalar, o‘yinlashtirilgan uslublar, jamoaviy ishlash texnikalari, muammoli vaziyatlar asosida o‘qitish kabi didaktik elementlar tushuniladi. Ularning barchasi talabalarni ekologik muammolar haqida o‘ylash, ularga nisbatan shaxsiy pozitsiyasini shakllantirish, amaliy faoliyatda ishtirok etishga rag‘batlantirishga qaratilgan. Amaliyot davomida men 1BT-22 (tajriba guruhi) va 1BT-23 (nazorat guruhi) 2-kurs talabalari bilan Ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda eng samarali usullardan biri sifatida interfaol metodlardan foydalandim. Ayniqsa, “Ekologik debat”, “Rolga kirish”, “Venn diagramma”, “Klaster” kabi metodlar o‘zini oqladi. Mashg‘ulotlar davomida talabalarni kichik guruhlarga ajratdim va ularni muhokamaga jalb etdim. Har bir guruhga global va mahalliy ekologik muammolarni yechish bo‘yicha real savollar berdim. Masalan, “Chiqindilarni qanday saralash mumkin?”, “O‘zingiz yashayotgan hududda havoning ifloslanishiga qanday yechimlar bor?” kabi savollar atrofida talabalar mustaqil fikr bildirdilar. Interfaol metodlar orqali talabalar orasida ijtimoiy hamkorlik kuchaydi, shuningdek, ekologik muammolarga shaxsiy munosabat bildirishga bo‘lgan tayyorlik sezilarli darajada oshdi. Ayniqsa, “Rolga kirish” metodida talabalardan biri ekolog olim, boshqasi mahalla faoli, yana biri tadbirkor bo‘lib, chiqindi muammosini qanday hal qilish bo‘yicha bahslashdilar. Bu usul ularning nafaqat nazariy bilimlarini faollashtirdi, balki amaliy masalalarga yondashishda ijodiy fikrlashga undadi. Shu bilan birga, har bir ishtirokchi o‘zining pozitsiyasini asoslab berishga harakat qildi, bu esa ularda ekologik mas’uliyat hisini shakllantirishga xizmat qildi. O‘tkazilgan interfaol mashg‘ulotlar davomida talabalar darsda jonli ishtirok etdi, savol-javoblar orqali o‘zaro fikr almashdilar. Bu metod talabalar faolligini 22ehtiyoji aytib o‘tiladi. Bu normaga ko‘ra, ekologik xavfsizlik, atrof-muhitni muhofaza qilish, resurslardan oqilona foydalanish kabi masalalar doimiy yangilanib turuvchi ta’lim mazmuni tarkibiga kiritilishi mumkin. Qonun ekologik ongni rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi boshqa jihatlarni ham o‘z ichiga oladi. Xususan, 17-moddada o‘qituvchilarning kasbiy malakasini oshirish, ular uchun doimiy rivojlanish platformalarini yaratish belgilangan. Bu esa ekologik kompetensiyalarga ega o‘qituvchilar tayyorlash orqali talabalarda atrof-muhitga nisbatan ijobiy munosabat shakllantirish imkonini beradi. Qonunning 19-moddasida ta’lim jarayoniga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni joriy etish va innovatsion usullar orqali interaktiv o‘qitishni kengaytirish ko‘zda tutilgan. Shu asosda ekologik o‘quv kurslari, laboratoriyalar, raqamli ta’lim resurslari orqali talabalarga ekologik bilimlar samarali yetkazilishi mumkin bo‘ladi. 2020-yilgi qonun, shuningdek, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqotlar olib borish, ularni jamiyat ehtiyojlari bilan bog‘lashga urg‘u beradi. Bu jihat ekologik tadqiqotlar, barqaror rivojlanish konsepsiyalari bo‘yicha talabalar ishtirokidagi ilmiy faoliyatni jadallashtirish imkonini ochadi. Shu qonunga muvofiq, barcha darajadagi ta’lim muassasalari o‘quv dasturlarini ishlab chiqishda zamonaviy ijtimoiy muammolar, global ekologik tahdidlar, yashil iqtisodiyot konsepsiyasi kabi yo‘nalishlarni hisobga olishi kerak. Bunday talablar talabalarda ekologik madaniyatni chuqur shakllantirishga xizmat qiladi. Talabalar ongini rivojlantirishda faoliyatu asoslangan yondashuvlar, loyiha asosida o‘qitish metodlari, ekologik muammolar yuzasidan bahs va tahlilga asoslangan mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning amaliy bilimga ega bo‘lishlari qonunning umumiy ruhidan kelib chiqadi. Yangi tahrirdagi qonun ilmiy-innovatsion yondashuvni qo‘llab-quvvatlab, raqamli ta’lim resurslarini joriy etishni rag‘batlantiradi. Bu esa ekologik mavzularni talabalarga onlayn kurslar, interaktiv darslar va ekologik loyihalar orqali yetkazishga qulay sharoit yaratadi. 47universitetining 2-binosidagi 1BT-22 va 1BT-23 guruhlarida interfaol texnologiyalarni qo‘llash orqali ekologik interaktiv viktorinalar, testlar, videodarslar orqali o‘quvchilarning ishtiroki faol bo‘ldi.Shuningdek pedagogik jamoaning tayyorgarligi, ya’ni o‘qituvchilarning ekologik pedagogika bo‘yicha bilimlari, texnologiyalarni qo‘llash ko‘nikmalari, o‘quvchilar bilan muloqot madaniyati – bu ham shart-sharoit sifatida ko‘riladi. Ekologik savodxonlik bo‘yicha o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar, treninglar, vebinarlar tashkil etilishi ushbu tadqiqotning muhim pedagogik asoslaridan biri bo‘ldi. “Pedagogik shart-sharoitlar deganda ko‘pincha faqat jismoniy yoki moddiy- texnik baza tushuniladi. Aslida esa, ta’lim samaradorligini ta’minlaydigan pedagogik sharoitlar kompleks yondashuvni talab etadi. Bunga motivatsion muhit, psixologik qulaylik, didaktik vositalarning mavjudligi, tashkiliy faoliyat va talabalar o‘rtasida ijtimoiy faollikni oshirishga qaratilgan ishlar kiradi. Tadqiqot jarayonida aynan shu yo‘nalishlar chuqur tahlil qilinib, amaliy tajribada qo‘llanildi. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishda samarali pedagogik shart-sharoitlar yaratish uchun universitet jamoasi bilan hamkorlikda bir qator tashkiliy chora-tadbirlar amalga oshirildi” 11 . Avvalo, ekologik madaniyatni oshirishga qaratilgan tanlovlar tashkil etildi. Masalan, “Eng toza auditoriya” tanlovi orqali talabalarning o‘z o‘qish joyiga, umumiy gigiyenaga va ekologik tartibga nisbatan mas’uliyat hissi oshirildi. Ushbu tanlov haftalik tarzda o‘tkazilib, natijalar maxsus e’lonlar orqali taqdim etildi. Bu esa sog‘lom raqobat muhitini yaratdi va talabalar orasida ekologik faollikni kuchaytirdi. “Ekologik aksiyalar” deb nomlangan loyiha doirasida talabalar chiqindilarni saralash mashg‘ulotlarida ishtirok etishdi, maxsus belgilar va konteynerlar bilan tanishishdi, hatto o‘z guruhlari uchun vizual ko‘rsatmalar ishlab chiqishdi. Talabalar shaxsiy tashabbus bilan turli auditoriyalarga “Tozalik xabarchisi” lavozimida navbatchi bo‘lishni yo‘lga qo‘yishdi. Bu o‘z navbatida, 11 UNESCO. Education for Sustainable Development Goals: Learning Objectives . – Paris: UNESCO Publishing, 2017. 28Tajriba davomida qo‘llangan asosiy tamoyillar orasida uzluksizlik, integratsiya, amaliyotga yo‘naltirish, mustaqillik va shaxsiy mas’uliyatni rivojlantirish kabi yondashuvlar o‘zini oqladi. Uzluksizlik tamoyili doirasida ekologik tarbiya faqat bir dars yoki bir mashg‘ulot bilan cheklanib qolmasligi ta'minlandi. Balki talabalarning umumiy o‘quv rejalariga ekologik masalalar integratsiya qilinib, turli fanlar kesimida ekologik ongni mustahkamlovchi topshiriqlar bilan boyitildi. Masalan, ekologik iqtisod, huquq, madaniyatshunoslik fanlarida ham ekologik aspektlar yoritildi. Integratsiyalashgan yondashuv orqali esa ekologik bilimlar boshqa bilim sohalari bilan uyg‘unlashtirildi. Shu tarzda talabalar ekologik bilimlarni real hayotga, kasbiy sohalarga bog‘lab tushunishga erishdilar. Misol uchun, pedagogika yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun ekologik tarbiya metodikasini ishlab chiqish topshirig‘i berildi. Bu orqali ular nafaqat nazariy bilim egalladilar, balki uni amaliyotda qanday qo‘llash mumkinligini ham o‘rganib chiqdilar. Amaliyotga yo‘naltirilgan yondashuv esa ekologik tarbiyani hayotiy muammolar asosida o‘rganish, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq faoliyatlarda ishtirok etish orqali amalga oshirildi. Jumladan, talabalar ekologik subbotniklarda qatnashishdi, “Yashil makon” loyihasiga o‘z hissasini qo‘shishdi, plastik chiqindilarni saralash bo‘yicha tashabbus ko‘rsatishdi. Shu bilan birga, ekologik targ‘ibot plakatlari, videoroliklar yaratish orqali o‘z tengdoshlariga ta’sir qilishga harakat qilishdi. Bunday amaliy yondashuvlar natijasida ekologik ong nazariy tasavvur bo‘lib qolmasdan, hayotiy ko‘nikmaga aylandi. Talabalarda ekologik madaniyatni shakllantirishda mustaqillik tamoyili ham muhim o‘rin tutdi. Har bir talaba muammoga individual yondashdi, masalaga o‘z pozitsiyasini bildirdi, echimlarni ishlab chiqdi. Bu esa ularning shaxsiy fikrini erkin ifoda etishiga va ekologik mas’uliyat hissining shakllanishiga xizmat qildi. Nazorat guruhi bilan olib borilgan mashg‘ulotlarda esa bunday imkoniyatlar nisbatan kamroq bo‘lib, ular asosan tinglovchi, qayta aytuvchi vazifasida qolishdi. 45tamoyillariga asoslangan. Bular esa pedagogik amaliyotda yuksak natijalarni kafolatlaydi. 3.4. Tadqiqot o’tkazish uchun zarur pedagogik shart-sharoitlar va didaktik tizimlar Ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga qaratilgan tadqiqotlar samaradorligini ta’minlash uchun ma’lum pedagogik shart-sharoitlar va didaktik tizimlar yaratilishi muhimdir. Bu shart-sharoitlar nafaqat moddi-texnik baza bilan bog‘liq, balki o‘quv jarayonining mazmuni, uslubiy qo‘llab-quvvatlash, o‘quvchilarning individual xususiyatlariga mos yondashuvlar bilan ham chambarchas bog‘liqdir. Mazkur bo‘limda aynan tadqiqotning samarali o‘tishini ta’minlovchi pedagogik muhit, texnik vositalar, metodik yondashuvlar va tizimlashtirilgan o‘quv faoliyati tahlil etiladi. Birinchidan, tadqiqot samaradorligini belgilovchi eng muhim pedagogik omil bu — motivatsion muhitni shakllantirishdir. Ekologik muammolar ko‘p hollarda talabalarning e’tiboridan chetda qolishi, befarqlik bilan qaralishi mumkin. Bu holatni bartaraf etish uchun ilmiy-tadqiqot jarayonida talabalarni rag‘batlantirish, ularda ekologik muammolarga befarq bo‘lmagan shaxsiy pozitsiyani shakllantirish lozim. Buning uchun, avvalo, talabalar bilan ochiq va samimiy muloqot tashkil etish talab etiladi. Darslar jarayonida ularning kundalik hayotidagi ekologik vaziyatlar muhokamaga olib chiqiladi. Masalan, chiqindilarni saralashdagi muammolar, havoning ifloslanishi, atrof-muhitni muhofaza qilishga oid noto‘g‘ri odatlar haqida suhbatlar uyushtiriladi. Hayotiy misollar asosida olib borilgan muloqotlar talabalar ongiga tez va ta’sirchan yetib boradi. Ayniqsa, o‘z yashash hududida mavjud bo‘lgan ekologik muammolarni tahlil qilish orqali ular muammo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanishadi va unga qanday hissa qo‘shish mumkinligini anglaydi. Bunday sharoitda ularda ichki motivatsiya kuchayadi. Chunki o‘z ko‘z o‘ngida sodir bo‘layotgan holatga e’tibor qaratish va u bilan bog‘liq mas’uliyatni his qilish jarayonida ekologik ong shakllanadi.Shuningdek amaliy ekologik faoliyatga jalb etish – motivatsiyani mustahkamlovchi eng kuchli omillardan biridir. Tadqiqot davomida talabalarning 13asosini tashkil etadi. U ekologik ongni nafaqat shaxsiy ong, balki ijtimoiy ong deb ataydi. Uning ta’lim yondashuvi nafaqat AQSh, balki Kanada, Avstraliya, Yevropa mamlakatlarida ham keng qo‘llanilgan. David W. Lucie Sauvé (Kanada) — ekologik ta’limda shaxsiy tajriba va refleksiya tarafdori Lucie Sauvé — Kanadalik ekologik pedagog, Monreal universiteti professori, ekologik ta’lim bo‘yicha jahon miqyosida tan olingan yetakchi olimalardan biridir. Uning ilmiy ishlari barqaror rivojlanish, ekologik fuqarolik, ekologik madaniyat va reflektiv ta’lim metodlariga asoslangan. Sauvé tomonidan ilgari surilgan g‘oyalar UNESCO, Earth Charter, Greenpeace kabi xalqaro tashkilotlar dasturlarida aks etgan. Uning eng asosiy ilmiy yondashuvi shundan iboratki, ekologik ong bu — bilim emas, balki hayotiy holatdir. Ya’ni inson atrof-muhit bilan nafaqat intellektual, balki hissiy, axloqiy va faoliyaviy jihatdan bog‘liq bo‘lishi kerak. Shu bois, u ekologik ta’limni shaxsiy tajriba, hayotiy muammolar va faol ishtirok orqali amalga oshirish zarurligini ta’kidlaydi. Bu esa uni an’anaviy bilimga asoslangan yondashuvlardan tubdan farqlantiradi. Lucie Sauvé ekologik ta’limni “qarshilik pedagogikasi” deb ataydi. Bu tamoyilga ko‘ra, talabalar ekologik muammolar haqida nafaqat eshitishlari, balki ularni tan olishlari, his qilishlari va faol pozitsiyada bo‘lishlari kerak. Masalan, suvning ifloslanishi haqida o‘qish emas, balki toza suv manbalarini o‘rganish, mahalliy ekologik muammolarni tahlil qilish, bu boradagi siyosiy qarorlarni muhokama qilish orqali haqiqiy ong hosil bo‘ladi. Uning tadqiqotlarida ekologik fuqarolik (ecological citizenship) tushunchasi markaziy o‘rinda turadi. Bu tushuncha talabaning ekologik qadriyatlarga asoslangan holda ijtimoiy harakatlarda ishtirok etishi, o‘zining hayotiy tanlovlarida ekologik mezonlarni inobatga olishi va jamiyatda ekologik ongni yoyishi degan ma’noni anglatadi. Lucie Sauvé ekologik ta’limda konstruktivizm, tajribaga asoslangan o‘qitish, aks ettiruvchi fikrlash metodlarini faol qo‘llaydi. U ko‘plab hollarda amaliy 53Talabalarning fikrlash, muhokama qilish va ijtimoiy faolligini rivojlantirish Dars jihozi va vositalar: Multimedia proyektor “Ekologik domino” o‘yin kartochkalari PowerPoint taqdimot Tabiat ifloslanishi bo‘yicha real suratlar va grafikalar To‘g‘ri-noto‘g‘ri savollar kartasi Raqamli savol-javob platformasi (Kahoot, Mentimeter) Darsning borishi: I. Tashkiliy qism (5 daqiqa): Talabalarni salomlashish va guruhga ajratish Dars mavzusi, maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtirish O‘quv muhitini tayyorlash II. Kirish (10 daqiqa): “O‘zingni sinab ko‘r” testi – talabalar ekologik xatti-harakatga oid savollarga javob beradi Test natijalari bo‘yicha qisqa tahlil (ekranda slaydlar orqali) Ekologik ong va madaniyatga doir qisqacha nazariy sharh III. Asosiy qism (45 daqiqa): Interfaol metodlar asosida guruh bilan ish: Guruhlar “Venn diagramma” yordamida “Ekologik ong” va “Ekologik madaniyat” farqlarini taqqoslaydi Har bir guruh ekologik muammoga yechim topish uchun “Klaster” tuzadi “Ekologik domino” o‘yini (15 daqiqa): Kartochkalar orqali atamalar, misollar va tushunchalar moslashtiriladi O‘yin yakunida guruhlar bir-birining tanlovlarini baholaydi Infografika yaratish topshirig‘i: Har bir guruh berilgan muammoga infografika tarzida yechim ishlab chiqadi Tayyor ishlanmalar doskada namoyish qilinadi va muhokama qilinadi To‘g‘ri va noto‘g‘ri kartalar bilan ishlash: 20tasdiqlangan ushbu konsepsiya — yoshlarning, ayniqsa talabalar qatlamining ekologik ongini shakllantirishga bag‘ishlangan strategik hujjatdir. Bu konsepsiya ekologik madaniyatni har tomonlama rivojlantirish, yoshlarning ekologik bilim va ko‘nikmalarini oshirish, ularni ekologik muhitda faol ishtirok etishga undash kabi asosiy maqsadlarni ko‘zlaydi” 6 . Konsepsiyaning asosiy tamoyillari — ekologik tarbiya va ta’limni integratsiyalash, yoshlarni milliy va xalqaro ekologik harakatlarga jalb etish, zamonaviy vositalar va texnologiyalarni jalb qilishdir. Bu orqali talabalar faqat o‘quvchi emas, balki faol ekologik subyekt sifatida shakllantiriladi. Konsepsiyada yoshlar orasida ekologik madaniyatni oshirishning ustuvor yo‘nalishlari sifatida quyidagilar belgilanadi: 1-rasm 1) ekologik axborotning ochiqligini ta’minlash, 2) ekologik innovatsiyalarni targ‘ib qilish, 3) ekologik psixologiya va axloqiy qadriyatlarni shakllantirish, 4) xalqaro hamkorlikda eko-loyihalarni rivojlantirish. Bularning barchasi talabalar uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Talabalarning bevosita ishtiroki uchun ekologik klublar, ijtimoiy loyihalar, eko-startaplar, ekologik volontyorlik harakatlari, raqamli platformalarda ekologik kontent yaratish tashabbuslari keng qo‘llab-quvvatlanadi. Konsepsiyada ularning faol ishtiroki davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi va moliyalashtirilishi 6 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). PQ–211-sonli Qaror: Yoshlar ekologik madaniyatini oshirish konsepsiyasini tasdiqlash haqida. Sana: 28.04.2022. Manba: https://lex.uz/docs/6015353Ekologik axborotning ochiqligini ta’minlash Ekologik innovatsiyalani targ’ib qilish Ekologik psixalogiya va qadriyatlarni shakllantirish Xalqaro hamkorlikda eko- koyihalarni rivojlantirish 24ekologik volontyorlik harakatlarini rivojlantirish kabilar alohida vazifa sifatida belgilanadi. Bu esa bevosita talabalar hayotiga ta’sir qiladi — ular yashil tafakkurda yashash, atrof-muhitga g‘amxo‘rlik qilish, tabiatga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishni o‘rgangan holda ijtimoiy mas’uliyat hissini rivojlantiradilar. Barqaror rivojlanish strategiyasida ham jamiyat, ham iqtisodiyot, ham ta’lim sohalarining uyg‘un rivojlanishi ko‘zda tutilgan. Bu holat ekologik madaniyatni mustahkamlash, talabalarning o‘z bilim va ko‘nikmalarini real ekologik muammolarga yo‘naltirishi uchun asosiy platformani yaratadi. Strategiya orqali oliy ta’limda ekologik risklarni baholash, global ekologik tahdidlar haqida tahlil yuritish, raqamli monitoring asosida ekologik statistikani o‘rganish kabi kompetensiyalar shakllantiriladi. Bu esa ekologik ongni chuqur ijtimoiy mas’uliyat bilan uyg‘unlashtiradi. Shu jihatlari bilan “2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish strategiyasi” ekologik ongli, ijtimoiy faol, zamonaviy bilimlarga ega talabalarni tarbiyalash yo‘lidagi asosiy yo‘l xaritasidir. III BOB. METODOLOGIYA 3.1. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan metodik yondashuvlar va tamoyillar Globallashuv va texnologik taraqqiyot sharoitida insoniyat turmush tarzining o‘zgarishi bilan ekologik muammolar yanada chuqurlashib bormoqda. Atrof- muhitga bo‘lgan beparvolik, iste’molchilik ruhidagi hayot tarzi, aholi sonining 37mavzularda maqolalar yozildi. Bu maqolalar keyinchalik “Yoshlar ekologiyada” nomli devoriy jurnalda jamlandi. Talabalar o‘z fikrini erkin ifoda etish, axborot izlash, ekologik manbalarni solishtirish, mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalariga ega bo‘lishdi. Elektron vositalar asosidagi didaktik materiallar alohida e’tiborga loyiq bo‘ldi. Jumladan, talabalar uchun Google Forms asosida ekologik testlar, krossvordlar, onlayn so‘rovnomalar tuzildi. QR-kodli topshiriqlar orqali esa talabalar real hayotdagi ekologik belgilar va hodisalarni izlab topish vazifasini bajardilar. Bular darsdan tashqari interaktiv faoliyatni kuchaytirib, talabaning mustaqil bilim olish motivatsiyasini oshirdi. Ayniqsa, texnologik ko‘nikmalarga ega talabalar bu vositalardan faol foydalandi va o‘zlari ham yangi materiallar ishlab chiqishga harakat qilishdi. Yana bir muhim yondashuv – vizual materiallardan keng foydalanish bo‘ldi. Tadqiqot davomida ekotizimlar xaritasi, ekologik o‘zgarishlarni ko‘rsatuvchi grafiklar, inson faoliyatining ekologiyaga ta’sirini tahlil qiluvchi chizmalar, barqaror rivojlanish indikatorlari keltirilgan infografikalar ishlatildi. Bunday vositalar ekologik bilimlarni ko‘z bilan anglash, muammoni tushunish va tafakkur qilishga yordam berdi. Vizual ko‘mak vositalari orqali talabalar ekologik o‘zgarishlarning oqibatini bevosita idrok qila oldilar. Tajribaviy mashg‘ulotlarda ekologik o‘yinlar ham samarali bo‘ldi. Jumladan, “Ekologik domino”, “Kim aybdor?”, “Qaysi yechim to‘g‘ri?” kabi o‘yinli topshiriqlar talabalarda qiziqish uyg‘otdi. Ayniqsa, bahsli vaziyatlarni echish asosidagi topshiriqlar orqali talabalar tanqidiy fikrlashga, jamoaviy muhokamaga, ekologik qarorlar qabul qilishga o‘rganishdi. Bu o‘yinlar ekologik qadriyatlarni nafaqat og‘zaki tushunish, balki his qilish darajasida idrok etishga sabab bo‘ldi. Xalqaro ochiq manbalarga asoslangan didaktik resurslar ham qo‘llanildi. Jumladan, UNEP, UNESCO, WWF kabi ekologik tashkilotlar veb-saytlaridan yuklab olingan broshyuralar, dars senariylari, infografik ko‘rgazmalar, tabiatni asrashga oid kampaniyalar bo‘yicha materiallar talabalarga taqdim etildi. Bu orqali talabalar global ekologik muammolar haqida ham kengroq tasavvurga ega 14mashg‘ulotlar, ekologik loyihalar, dala tadqiqotlari, jamoaviy muhokama va interaktiv vositalardan foydalanish orqali ekologik madaniyatni shakllantirishni taklif etadi. Uning fikricha, bu metodlar orqali talabalar o‘z hayotini tabiat bilan uyg‘un holatga keltirishni o‘rganadilar. Shuningdek, Sauvé ekologik ongni shakllantirishda madaniy kontekstga ham alohida urg‘u beradi. U turli mintaqalardagi odamlarning tabiatga nisbatan munosabati, urf-odatlari, ekologik qadriyatlari orqali ekologik ta’limni mahalliylashtirish zarurligini ta’kidlaydi. Masalan, Kanadadagi ekologik yondashuv bilan Markaziy Osiyodagisi farq qiladi — bu farqni inobatga olmasdan samarali ta’lim bo‘lishi qiyin. Sauvé o‘zining "Environmental Education between Modernity and Postmodernity" nomli maqolasida shunday yozadi: “Ekologik ta’lim bilim o‘rgatmaydi — u ong uyg‘otadi”. Bu fikr ekologik madaniyatni shakllantirishda hissiy, etnik, axloqiy va faoliyat komponentlarini uyg‘unlashtirish muhimligini ochib beradi. Ulrich Gebhard (Germaniya) — bolalik tajribasi va hissiy aloqa orqali ekologik ongni shakllantirish tarafdori Ulrich Gebhard — Germaniyalik psixolog va pedagog, ekologik ong va ekologik tarbiyaning psixologik asoslari bo‘yicha yetakchi tadqiqotchilardan biri. U o‘z tadqiqotlarida bolalikdagi tabiat bilan aloqaning shaxsiy va ijtimoiy ong rivojlanishiga qanday ta’sir qilishini chuqur o‘rgangan. Uning yondashuvi ekologik ta’limni nafaqat bilim bilan, balki insonning his-tuyg‘ulari, bolalikdagi tajribalari va ongli refleksiyalari bilan bog‘liq holatda ko‘radi. Gebhardning eng asosiy tezisi — ekologik ong bolalikda shakllanadi. Unga ko‘ra, bola tabiatda o‘ynab o‘sgan, daraxt soyasida dam olgan, jonzotlar bilan bevosita aloqada bo‘lgan muhitda tarbiyalangan bo‘lsa, u inson ekologik mas’uliyatni tabiiy ichki ehtiyoj sifatida qabul qiladi. Shuning uchun u ekologik tarbiyani bolalar bog‘chasidan, maktabgacha ta’limdan boshlashni taklif qiladi. Uning fikricha, ekologik ong bu — intellektual jarayon emas, balki hissiy identifikatsiya mahsulidir. Ya’ni bola yoki talaba tabiatni faqat bilim orqali emas, balki uni “o‘zining bir qismi” sifatida his qilganda, ekologik ong hosil bo‘ladi. 43Bu natijalar shuni ko‘rsatdiki, har ikki guruhda ekologik bilimlar mavjud bo‘lsa-da, ular amaliy faoliyat va ongli xatti-harakatga aylangani yo‘q. Shu sababli, muammoni hal qilish strategiyasi quyidagilarga asoslandi: Ekologik faoliyatga yo‘naltirilgan darslar (plantatsiya ishlari, chiqindilarni saralash amaliyoti); Interfaol o‘yinlar (Ekologik domino, “To‘g‘ri – Noto‘g‘ri” o‘yini, ekologik afishalar); Mustaqil ijodiy ishlar (eko-jurnallar, taqdimotlar, plakatlar); Refleksiya, baholash, kuzatish va o‘z-o‘zini tahlil qilish vositalari. Har bir bosqichda an’anaviy o‘quv metodlari emas, balki faol, motivatsiyaga asoslangan, talabani markazga qo‘yuvchi usullar tanlandi. Tajriba guruhi bilan olib borilgan amaliy darslardan biri – “Sizning yashash hududingizdagi ekologik muammo” nomli loyiha bo‘lib, unda talabalar o‘z mahallalaridagi chiqindi muammosi, daraxt kesilishi, transport chiqindilari haqida fotosuratlar, infografikalar va fikrlarni jamlab, jamoaviy loyiha taqdimotini tayyorlashdi. O‘quv faoliyati natijasi bo‘yicha o‘sish ko‘rsatkichi (taqriban): Tajriba guruhi: ekologik tafakkur ko‘rsatkichi 52% → 78% (26% o‘sish) Nazorat guruhi: 55% → 59% (faqat 4% o‘sish) Talabalarning o‘z-o‘zini baholashga nisbatan tayyorligi: tajriba guruhida 3 barobarga oshgan Faoliyat davomida talabalarga ekologik tafakkurni shakllantiruvchi didaktik materiallar tarqatildi: ekologik krossvordlar, keys-vaziyatlar, refleksiya varaqalari, gamifikatsiyalangan ballik tizimlar. Bular orqali talabalar har bir mavzu asosida shaxsiy pozitsiyasini bildirgan, ijtimoiy tarmoqlarda ekologik kampaniyalar boshlagan, ekologik videoroliklar tayyorlagan. Muammoni hal qilishning eng samarali usullaridan biri – reflektiv yondashuv bo‘ldi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar “Bugun men nimani o‘rgandim?”, “Qanday o‘zgardim?”, “Kelajakda nima qilishim kerak?” kabi savollarga yozma javob berdi. Bu esa ular o‘zlarining o‘zgarishini anglab yetishiga va ekologik mas’uliyat hissining kuchayishiga xizmat qildi.Shuningdek talabalarning fikrlarini 36ularning bilimga nisbatan faolligini oshirdi, ekologik muammolarga individual munosabat shakllanishiga sabab bo‘ldi. T adqiqot mavzusi bo‘yicha didaktik materiallar to‘plash – Jadval ko‘rinishida umumlashtirish 4-rasm Tajriba guruhi bilan olib borilgan ishlarda talabalar mustaqil ravishda ekologik taqdimotlar tayyorlashdi. Ular o‘zlari tanlagan ekologik muammolar – masalan, chiqindilarning ko‘pligi, daraxtlarning kesilishi, suv tanqisligi yoki havoning ifloslanishiga doir taqdimotlar yaratishdi. Har bir ishda muammoning holati, statistik ko‘rsatkichlar, sabablari va yechim takliflari aks ettirildi. Bu taqdimotlar mashg‘ulotlarda muhokama qilindi, jamoa baholash tizimi orqali tahlil qilindi. Bu usul talabalarni faqat material iste’molchisi emas, balki uning yaratuvchisi sifatida shakllantirdi. Ekologik jurnallar ham samarali vosita sifatida ishlatildi. Har bir talabaga mavzu tanlash imkoniyati berildi: “Men yashayotgan hududda ekologik muammo”, “Ekologik madaniyat – bu nima?”, “Yashil hayot tarzi” kabiMatnli materiallar Vizual Vositalar Elektron Intraktiv vositalar Talabalarning ijodiy ishlari O’yinli va musobaqali vositalar Xalqaro tashkelotlardan olingan manbalar Baxolash va Monitoring vositalari 3shakllantirishning ilmiy-nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish hamda samarali usullarni ishlab chiqishdan iboratdir. Bu maqsadga erishish orqali nafaqat ilmiy asoslangan model ishlab chiqiladi, balki o‘quv jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan real pedagogik vositalar ham shakllantiriladi. Dissertatsiyada o‘rganiladigan har bir aspekt – talabalarni ekologik jihatdan yetuk, atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli, ongli shaxs sifatida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim. Dissertatsiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Globallashuv jarayonining ekologik ong shakllanishiga ta’sirini tahlil qilish; Talabalarning ekologik madaniyati haqida nazariy yondashuvlarni o‘rganish; Amaldagi oliy ta’lim tizimida ekologik tarbiyaning o‘rni va shakllanishini aniqlash; Talabalarda ekologik qadriyatlar va mas’uliyat hissini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik metodlarni ishlab chiqish; Innovatsion ta’lim texnologiyalarini tadqiq qilish va ularni amaliyotga joriy etish mexanizmlarini ishlab chiqish; Didaktik materiallar asosida ekologik ongni rivojlantirishda o‘qituvchilarga amaliy tavsiyalar berish. Mazkur vazifalar orqali dissertatsiya nazariy va amaliy jihatdan to‘liq asoslanadi hamda mazmunan to‘yingan holga keladi. Natijada, talabalar o‘rtasida ekologik madaniyatni shakllantirish borasida yangicha qarashlar vujudga keladi. Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari Dissertatsiya mavzusini chuqur tahlil qilishda, avvalo, mavjud muammolarni aniqlab olish zarur. Bugungi ta’lim jarayonida ekologik tarbiya bilan bog‘liq ayrim kamchiliklar mavjud. Jumladan, oliy ta’lim tizimida ekologik ongni shakllantirishga oid kompleks yondashuv yetishmaydi. Talabalar orasida ekologik muammolar haqidagi bilimlar yuzaki, amaliyotga tatbiq etish mexanizmlari esa zaif. Ekologik tarbiyaning kontseptsiyasi, metodikasi va mezonlari haqida ham yagona ilmiy yondashuv mavjud emas. Mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalarda ekologik madaniyatga oid ma’lumotlar cheklangan, o‘quvchilarning tanqidiy va tizimli tafakkurini rivojlantiruvchi topshiriqlar kam. Bularning barchasi talabalar ongida ekologik mas’uliyatni shakllantirishda qiyinchilik tug‘diradi. Mazkur muammolarni tahlil etish uchun quyidagi tadqiqot savollari qo‘yildi: 9madaniyat va ongni shakllantirishda huquqiy bilimlarning chuqur integratsiyasi orqali talabaning mas’uliyatli shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi. Radkevich Mariya Viktorovnaning ekologik ta’lim va ong shakllanishi bo‘yicha nazariy qarashlari Radkevich Mariya Viktorovna — texnika fanlari doktori, professor, O‘zbekistondagi yetakchi ekolog olimalardan biridir. U Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institutining (TIIAME) “Ekologiya va suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat olib boradi. Uning ilmiy izlanishlari atrof-muhitni muhofaza qilish, chiqindilarni boshqarish, suv tozalash texnologiyalari va ekologik xavfsizlik sohalariga qaratilgan. Radkevichning asosiy ilmiy yondashuvi ekologik ongni shakllantirishda muhandislik va texnologik yondashuvlar bilan birga ta’limiy-ma’rifiy usullarni ham uyg‘unlashtirishdan iborat. Uning fikricha, ekologik ong shunchaki tabiat haqida bilimga ega bo‘lish emas, balki insonning har bir amaliy qarorida ekologik mas’uliyatni inobatga olish ko‘nikmasi bilan bog‘liq. Shu bois, u ekologik madaniyatni talabalarga chiqindilarni boshqarish, suv ifloslanishini tahlil qilish, suv tozalash texnologiyalarini o‘rganish orqali shakllantirishni taklif qiladi. Uning ilmiy ishlari va amaliy faoliyati asosan ekologik xavfsizlik konsepsiyasini amaliy misollar orqali tushuntirishga asoslangan. Dars jarayonida Radkevich chiqindilarning tasnifi, ularning inson salomatligiga va ekotizimga salbiy ta’siri, shuningdek, chiqindilarning qayta ishlanishi orqali resurslarni tejash konsepsiyalarini o‘rgatadi. Bu usul talabalarda ekologik dunyoqarash, ijtimoiy javobgarlik va amaliy ekologik ongni shakllantiradi. Radkevich Mariya Viktorovna zamonaviy ekologik texnologiyalarni o‘qitishda interaktiv vositalar va modellashtirish usullarini qo‘llaydi. Uning ta’kidlashicha, talabalar ekologik texnologiyalarni nafaqat o‘rganishi, balki ularni tahlil qilish, baholash va loyihalashtirish ko‘nikmalarini ham egallashi kerak. Bu esa ularning ekologik ong darajasini sezilarli darajada oshiradi. U “atrof-muhitni muhofaza qilishda shaxsiy mas’uliyat” g‘oyasini ilgari suradi. Talabalar chiqindilarni ajratish, resurslarni tejash, yashil texnologiyalardan foydalanish, bioenergiya manbalarini o‘rganish 194. “Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish davlat dasturi” (PQ–4557, 2019-yil 13-dekabr) “Mazkur dastur — O‘zbekiston tarixida ekologik ta’limni uzluksiz tizimga aylantirishga qaratilgan ilk rasmiy hujjatlardan biri. Prezidentning 2019- yil 13-dekabrdagi qaroriga asosan tasdiqlangan bu dastur respublikada ekologik ong va madaniyatni maktabgacha ta’limdan boshlab oliy ta’limga qadar uzviy integratsiyalashni maqsad qiladi” 5 . Dasturda ekologik fanlar o‘quv rejalariga kiritilishi, barcha soha va bosqichlarda ekologik bilimlar o‘zlashtirilishi, amaliy mashg‘ulotlar, ekskursiyalar, ekologik loyihalar va seminarlar tashkil qilinishi zarurligi ta’kidlangan. Talabalar uchun esa ekologik klub, ekologik laboratoriya, eko-loyiha, ekologik jurnalistikani rivojlantirish kabilar asosiy yo‘nalish sifatida ko‘zda tutilgan. Mazkur dastur ekologik tarbiyani zamonaviy interaktiv va innovatsion metodlar asosida tashkil etish, ekologik qadriyatlarni targ‘ib qilish, ekologik media va raqamli platformalarda yoshlarning faolligini oshirishni nazarda tutadi. Bu, ayniqsa, talabalarning ongiga ta’sirchan vosita bo‘lib xizmat qilmoqda. Davlat dasturi asosida oliy ta’lim muassasalarida ekologik kompetensiyalarni rivojlantiruvchi fanlar, modullar, kurslar soni oshirilmoqda. “Ekologiya”, “Atrof-muhitni muhofaza qilish”, “Barqaror rivojlanish asoslari” kabi fanlar ko‘plab universitetlarda mustaqil o‘quv kurslariga aylangan.Shuningdek, talabalarning ekologik loyihalarda ishtiroki, grant asosida ekologik tadqiqotlar olib borishi, ekologik targ‘ibot va tadbirlarni o‘tkazish uchun moliyaviy ko‘maklar ajratilishi ham dasturda belgilangan. Bu ularni ekologik faoliyatga rag‘batlantirish, mustaqil fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga xizmat qiladi. Ushbu hujjat ekologik ta’limni faqat nazariy emas, balki amaliy, axloqiy va estetik qadriyatlar bilan uyg‘un holatda olib borishni talab qiladi. Talabalarning ekologik tafakkurini shakllantirishda bu hujjat ilmiy, metodik, moddiy va huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. 5. “Yoshlar ekologik madaniyatini oshirish konsepsiyasi” (PQ–211, 2022-yil 28- aprel) “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–211-sonli qarori bilan 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PQ–4557-sonli Qaror: Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish davlat dasturi to‘g‘risida. Sana: 13.12.2019. Manba: https://lex.uz/docs/4645652 52“To‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yinida esa talabalarga turli ekologik harakatlar haqida fikrlar berildi (masalan: “Batareyani axlatga tashlash mumkin”, “Daraxtni kesish yaxshi”) va ular bu fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini belgilashlari kerak edi. Bu o‘yin orqali talabalar ekologik xatti-harakatlarning oqibatlarini anglab yetishga harakat qilishdi. Ayniqsa, bahsli fikrlar ustida guruhlarda muhokama tashkil etilganida, ekologik madaniyatga oid chuqur tushunchalar yuzaga chiqdi.Bunday o‘yinlar talabalarni faollashtiribgina qolmay, ularning ekologik ongini real hayotiy misollar bilan boyitdi. Talabalar o‘yinni ijtimoiy tarmoqda baham ko‘rishdi, guruhlararo bellashuvlar orqali darslarga qiziqishlari ortdi. Shuningdek, “Ekologik vazifani top” nomli topshiriqda ularga ekologik muammoga oid fakt berildi va unga yechim topishlari so‘raldi. Bu o‘yinlarda nafaqat ekologik bilimlar, balki kreativ fikrlash, muammoga nisbatan mas’uliyatli yondashuv ham rivojlandi. 3.6. Tadqiqot mavzusini yoritish bo’yicha mashg’ulot ishlanmasi Mavzu: Talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda innovatsion yondashuvlar Mashg‘ulot turi: Amaliy-seminar O‘quv fan: Umumiy pedagogika / Ekologik ta’lim asoslari Maqsad: Talabalarda ekologik ong, shaxsiy mas’uliyat, tabiatga ehtiyotkorlik munosabatini shakllantirish hamda ekologik muammolarni hal qilishga doir ijodiy yondashuvni rivojlantirish. Vazifalar: Ekologik madaniyatning mazmuni va ahamiyati haqida tushuncha berish O‘rgatishda interfaol va innovatsion usullardan foydalanishni amaliyotda qo‘llash 44aniqlash maqsadida yakuniy so‘rovnoma ham o‘tkazildi. 1BT-22 guruhi talabalari orasida quyidagi natijalar aniqlandi: “O‘zimni ekologik faol shaxs deb his qilaman” degan fikrni tasdiqlaganlar – 83% “Kelajakda ekologik masalalar bilan shug‘ullanmoqchiman” – 71% “Darslardan tashqarida ham atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan qaray boshladim” – 92% Nazorat guruhida bu ko‘rsatkichlar nisbatan pastroq: mos ravishda 47%, 39% va 58% ni tashkil qildi. Bu esa shuni isbotladiki, muammoli o‘quv vaziyatlarini hal qilish, ekologik madaniyatni shakllantirish uchun faqat bilim yetarli emas, balki ishtirok, kuzatuv, tahlil, refleksiya, faoliyat muhim rol o‘ynaydi. 6-rasm Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, muammoni hal etish yo‘nalishidagi har bir bosqich bosqichma-bosqichlik, o‘zaro bog‘liqlik va real hayotga yaqinlik 162.2. Mavzuga oid mahalliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar sharhi O‘zbekiston Respublikasida ekologik muhofaza, barqaror rivojlanish va ekologik ta’limga oid qabul qilingan qonuniy hujjatlar talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu me’yoriy-huquqiy hujjatlar nafaqat ekologik faoliyatni tartibga soladi, balki ta’lim jarayonining mazmuni va yo‘nalishini belgilab beradi. 1. “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun (2013-yil, yangi tahrir) Ushbu qonun “O‘zbekiston Respublikasining ekologik xavfsizlikni ta’minlash, atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish tamoyillarini huquqiy jihatdan mustahkamlovchi asosiy normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi” 2 . Qonunning eng muhim jihati shundaki, u ekologik ta’lim va tarbiyaga alohida e’tibor qaratadi. 28-moddasida davlat ekologik ta’lim va tarbiya sohasida tegishli dasturlar ishlab chiqishi, ta’lim jarayoniga ekologik yo‘nalishdagi fanlarni kiritishi, fuqarolarning ekologik savodxonligini oshirish bo‘yicha majburiyatlarini belgilaydi. Ushbu qonun orqali ekologik madaniyatni shakllantirishda nafaqat davlat tashkilotlari, balki ta’lim muassasalari, nodavlat tashkilotlar, ommaviy axborot vositalari, fuqarolik jamiyati institutlari ham faol ishtirokchi sifatida belgilangan. Qonunda talabalar ekologik faoliyatga jalb etilishi, ular orasida ekologik ong, mas’uliyat va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rsatilgan. Qonun talabalarda tabiat bilan ongli munosabatni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-pedagogik faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi. Qonunning bu jihatlari talabalarning ekologik madaniyatini oshirishda o‘quv dasturlarining moslashtirilishi, amaliy loyihalarning ko‘payishi, ekologik monitoring va baholash mexanizmlarining rivojlanishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, qonun ekologik huquqbuzarliklarning oldini olishda aholining, xususan, talabalar va o‘quvchilar ishtirokining qonuniy asosini yaratadi. Shuningdek, unda atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha ta’lim vositalari, materiallar, targ‘ibot usullarining davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kafolatlanadi. Bu esa har bir fuqaroga ekologik 2 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2013). O‘zbekiston Respublikasining “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri, 21.12.2013). Toshkent: Norma nashriyoti. 15Shu sababli Gebhard ekologik ta’limda rasm, musiqa, teatr, hayotiy kuzatuv, o‘yin, tabiatda yurish kabi estetik va hissiy uslublarni taklif qiladi. Gebhardning ishlari “Children and Nature” (Bola va tabiat), “The Psychology of Environmental Education” (Ekologik ta’lim psixologiyasi) kabi asarlarda jamlangan. U o‘z asarlarida ekologik inqirozning ildizi inson va tabiat o‘rtasidagi hissiy uzilishda ekanini aytadi. Agar inson tabiatdan begonalashsa, uni faqat resurs yoki foydalaniladigan manba sifatida ko‘rsa — ekologik mas’uliyat zaiflashadi. U o‘quvchilarda ekologik madaniyatni rivojlantirish uchun empatiya (ya’ni boshqalarning — hatto hayvonlar va o‘simliklarning holatini his qilish) ko‘nikmasini rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydi. Bu bilan u ekologik ongni axloqiy, ruhiy va shaxsiy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtiradi. Shu yondashuv talabalarda ekologik muammolarga chuqurroq, ongli va axloqiy nuqtai nazardan yondashish imkonini beradi. Ulrich Gebhard, shuningdek, ekologik ongni shakllantirishda shaxsiy hayot tarzini ham muhim deb biladi. Uningcha, talaba ekologik muammolar haqida o‘qisa-yu, ammo o‘zi chiqindini ajratmasa, energiyani tejamasa yoki yashil alternativalardan foydalanmasa — bu ong emas, balki faqat ma’lumotdir. Shuning uchun u ekologik tarbiyada o‘ziga nisbatan tanqidiy fikrlashni kuchaytirish zarurligini ta’kidlaydi. Uning yondashuvi ayniqsa men yuritayotgan dessertatsiyam uchun muhim omil sifatida — talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda — muhim ahamiyatga ega. Talabalar o‘zlarining tabiat bilan bog‘liq bolalik xotiralari, hissiy munosabatlari va ichki pozitsiyasi orqali ekologik muammolarga chuqurroq yondashishni o‘rganadilar. Bu esa ularni haqiqiy ekologik ongli, mas’uliyatli fuqaro sifatida shakllantiradi. 25ko‘payishi va urbanizatsiya jarayonlari ekologik muvozanatga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa ta’lim oldiga shunday mas’uliyatni qo‘ymoqda: yosh avlodga ekologik bilimlar berish, ularni ekologik qadriyatlar asosida tarbiyalash, ekologik ong va madaniyatni shakllantirish. Ayniqsa, oliy ta’lim tizimida tahsil olayotgan talabalarni ekologik fikrlaydigan, mas’uliyatli fuqarolar etib tayyorlash muhim vazifadir. “Ekologik ong shunchaki bilimlar yig‘indisi emas, balki tabiat va inson o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlar tizimini anglash, his qilish va unga nisbatan mas’uliyatli munosabat bildirishni nazarda tutadi. Ekologik madaniyat esa – bu ushbu ong asosida yuzaga kelgan barqaror qarashlar, qadriyatlar, xulq- atvorlar majmui bo‘lib, shaxsning ijtimoiy-axloqiy shakllanishida muhim o‘rin egallaydi. Shunday ekan, bu ikki tushunchani rivojlantirishda an’anaviy ta’lim shakllari yetarli bo‘lmay qolmoqda. Bugungi kunda ekologik tarbiya uchun maxsus metodik yondashuvlar va interaktiv tamoyillar asosida faoliyat yuritish zarurati dolzarbdir.Talabalarning ekologik ongini shakllantirishda yondashuvlarning integratsiyasi samarali natija beradi. Jumladan, axborotli, shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan va reflektiv yondashuvlar bir-birini to‘ldiruvchi mexanizmlar sifatida qaralmoqda. Masalan, axborotli yondashuv orqali talabaga ekologik bilimlar beriladi, shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv orqali esa har bir talabaning individual o‘ziga xosligi e’tiborga olinadi. Faoliyatga asoslangan yondashuvda esa talabalar amaliy muhitda o‘z bilimlarini qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar” 9 . 2025- yil 17-fevraldan 17-aprelgacha davom etgan ilmiy-amaliy stajirovkam davomida men Xalqaro Nordik Universitetining 2-binosida joylashgan 1BT-22 (tajriba guruhi) va 1BT-23 (nazorat guruhi) 2-kurs talabalari bilan ishladim. Bu davr mobaynida ekologik tarbiya bo‘yicha turli metodik tajribalarni sinovdan o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Tajriba guruhi bilan o‘tkazilgan mashg‘ulotlar asosan interaktiv va innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etildi. Nazorat guruhida esa an’anaviy ta’lim metodlariga tayanildi.Mashg‘ulotlar 9 Karimov B.Q. Ekologik madaniyatni shakllantirishning pedagogik asoslari . – Toshkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi, 2019. – 210 b. 21kafolatlangan. Ushbu hujjat ekologik tarbiyani shaxsga yo‘naltirilgan, interaktiv, faoliyatga asoslangan metodlar orqali olib borishni talab qiladi. Aynan talabalar bilan ishlovchi o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanmalar, elektron platformalar yaratish vazifalari ham belgilanadi. Bu esa ekologik bilimni samarali yetkazish imkonini oshiradi. mazkur konsepsiya O‘zbekiston yoshlarining, xususan talabalar orasida ekologik ong va madaniyatni barqaror rivojlantirishga qaratilgan muhim dasturiy-huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun (2020) bo‘yicha parafrazlangan sharh – 100 qatordan iborat “2020-yilning 23-sentabrida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining huquqiy asoslarini belgilovchi eng muhim hujjatlardan biridir. Ushbu qonun yangi tahrirda qabul qilinib, ta’lim jarayonining barcha bosqichlariga doir tub islohotlarni o‘z ichiga olgan. Ayniqsa, zamonaviy ijtimoiy ehtiyojlar, barqaror taraqqiyot va ekologik ongning shakllanishiga doir normativ asoslar kengaytirilgan” 7 . Qonunda ekologik bilimlar va ekologik mas’uliyat tushunchalari bevosita ko‘zda tutilmagan bo‘lsa-da, uning asosiy qoidalari orqali ekologik madaniyatni ta’minlovchi asoslar mustahkamlangan. Masalan, 4-moddada ta’limning asosiy tamoyillari sifatida insonparvarlik, demokratiklik, hayotga moslashuvchanlik, ijtimoiy mas’uliyat va uzluksizlik belgilangan bo‘lib, bular ekologik madaniyat shakllanishining konseptual negizidir. Qonunning 5-moddasida davlat siyosatining yo‘nalishlari qatorida ta’lim sifatini oshirish, zamonaviy fan va texnologiyalar asosida ta’lim berish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanish muhim deb belgilangan. Aynan shu tamoyillar doirasida ekologik tarbiyani milliy ta’lim tizimiga kiritish zarurati yuzaga chiqadi. Shuningdek, qonunning 6-moddasida ta’lim mazmuni va sifati ustidan davlat nazorati o‘rnatilishi, o‘quv dasturlarini zamon talablariga muvofiq yangilab borish 7 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2020). O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahrir). Qabul qilingan sana: 23.09.2020. Manba: https://lex.uz/docs/5013007 39olindi. Bu usullar ilmiy asosga ega bo‘lgan holda qo‘llanildi va tajriba-nazorat guruhlari orqali sinovdan o‘tkazildi. Diagnostika bosqichida talabalar bilan individual va guruhli suhbatlar, ekologik testlar, anketalar, hamda “O‘zingni sinab ko‘r” nomli reflektiv savollar tizimi yordamida ularning ekologik savodxonligi, xatti-harakatlari, motivatsiyasi va shaxsiy pozitsiyasi o‘rganildi. Ushbu bosqichda men quyidagi vositalardan foydalandim: 20 ta yopiq savoldan iborat ekologik test; 10 ta ochiq refleksiya savollaridan iborat suhbat varaqasi; QR-kodli onlayn so‘rovnoma (Google Forms orqali); Ko‘zga ko‘ringan ekologik muammolar haqida fikr-mulohazalarni yozma shaklda olish. Dastlabki statistik natijalar shuni ko‘rsatdiki: Talabalarning 45% ekologik tushunchalarni umumiy darajada biladi; 38% ekologik faoliyatlarda qatnashmagan; Faqat 17% o‘zini ekologik mas’uliyatli deb hisoblagan. Shuningdek men shuni sezdimki, ayrim talabalar ekologiya haqida yaxshi nazariy bilimga ega bo‘lishiga qaramasdan, bu bilimlarni amaliyotda qo‘llashga qiynalmoqda. Aksincha, boshqa bir guruh talabalar esa ekologik harakatlarga bevosita qo‘shilsa-da, bu jarayonda tushunchaviy kamchiliklarga ega. Shu sababli, differensial yondashuv asosida guruhlarga ajratib ishlashga qaror qildim. Tajriba guruhi bilan quyidagi usullarda ishladim: Kichik guruhlarda loyihaviy topshiriqlar – talabalar ekologik muammoga oid taqdimotlar tayyorlashdi. “Ekologik domino” o‘yini – ekologik tushunchalarni interfaol tarzda mustahkamlash uchun ishlatildi. “To‘g‘ri / Noto‘g‘ri” bahsli vaziyatlar o‘yini – talabalarni mustaqil fikrlashga va javobgarlikni his qilishga undadi. “Ekologik refleksiya kundaligi” – har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar o‘z fikrlarini yozib borishdi. 12Orrning asosiy ilmiy g‘oyasi — ekologik savodxonlik (environmental literacy) tamoyiliga asoslangan. U ekologik savodxonlikni insoniyatning tirik qolishi uchun zarur bo‘lgan eng muhim ko‘nikma sifatida baholaydi. Orrga ko‘ra, o‘quvchi yoki talaba tabiatga oid faktlarni yodlab olishdan ko‘ra, atrof-muhitdagi jarayonlarni anglay olishi, ular bilan bog‘liq muammolarni tan olishi va ularga ongli tarzda munosabat bildira olishi kerak. Uning fikricha, zamonaviy ta’lim tizimi ko‘plab fanlarni ajratib o‘rgatadi, ammo bu fanlar orasidagi ekologik bog‘liqlik yo‘qolib qolgan. Shuning uchun u ekologik bilimlarni barcha fanlar bilan integratsiya qilgan holda o‘qitishni taklif qiladi. Masalan, tarix fanida tabiatga bo‘lgan munosabatning o‘zgarishi, iqtisodda esa resurslardan foydalanishning oqibatlari haqida gapirish orqali ekologik tafakkurni shakllantirish mumkin deb hisoblaydi. David Orr o‘zining “Earth in Mind” (Yer ongi) nomli asarida ekologik ta’limni shunchaki o‘qitish jarayoni sifatida emas, balki inson axloqiyati, qadriyati va hayot tarzi bilan bog‘liq jarayon sifatida talqin qiladi. Uningcha, ekologik ong bu — insonning ichki pozitsiyasi, u o‘zini tabiat bilan qanday bog‘liqligini his qilishi, qarorlarida ekologik mezonlarni qanday inobatga olishini belgilaydi. Orr yoshlar bilan ishlashda ekskursiyalar, ekologik kuzatuvlar, loyihaviy ishlar va tabiat bilan bevosita aloqa orqali ta’lim berishni eng samarali usul deb biladi. U universitetlarda “ekologik kampuslar” tashkil etishni, ya’ni yashil energiya, chiqindisiz hayot, suvni tejovchi tizimlar orqali talabalarda yashil tafakkurni kuchaytirishni taklif qiladi. Uning ta’limga oid tanqidiy fikrlaridan biri shundaki, zamonaviy universitetlar raqamli bilimlar berishga urg‘u bergani holda, ekologik xavf- xatarlar haqida yetarli anglashni shakllantira olmayapti. Shuning uchun u “ekologik ong — XXI asrda har bir talabaning asosiy kompetensiyasi bo‘lishi kerak” degan tezisni ilgari suradi. David Orrning g‘oyalari BMT, UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlar tomonidan tayyorlangan barqaror rivojlanish bo‘yicha ta’lim dasturlarining 42shakllantirib bordilar. Refleksiya – bu nafaqat bilimni mustahkamlash, balki o‘z- o‘zini anglash, mas’uliyatni chuqurroq tushunishga olib keluvchi samarali usuldir. Muammoni hal etishda shuningdek, monitoring va baholash tizimini joriy qilish muhim bo‘ldi. Dastlabki va yakuniy testlar, o‘rtadagi faoliyatni kuzatish, baholash me’zonlari orqali har bir talabada ekologik madaniyat shakllanish sur’atlari kuzatildi. Bu kuzatuvlar muammoning qanday darajada kamayganini, talabalar ongida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lganini ilmiy jihatdan asoslashga imkon berdi. Shu asosda aytish mumkinki, tadqiqot davomida qo‘llanilgan pedagogik yondashuvlar, metodlar va vositalar muammoni hal qilishda ijobiy natija berdi. Ayniqsa, amaliy faoliyat, interfaol metodlar va reflektiv tahlil muammoga kompleks yondashishga zamin yaratdi. Bu esa o‘z navbatida ekologik madaniyatni shakllantirishda samarali yondashuv sifatida baholandi. Tadqiqot jarayonida aniqlangan muammolarni hal qilishda bir necha bosqichli yondashuv joriy etildi. Bu yondashuvlar nazariy asoslar, ilg‘or metodik tajribalar, amaliyotda sinovdan o‘tkazilgan ishlanmalar, talabalar fikri va statistika ma’lumotlariga tayandi. Shuningdek, tajriba va nazorat guruhlari o‘rtasidagi farqlar asosida ekologik ong va madaniyatga ta’sir etuvchi pedagogik vositalar aniqlab borildi. Dastlab, talabalar orasida ekologik savodxonlik darajasini aniqlash maqsadida boshlang‘ich diagnostik so‘rovnoma tashkil qilindi. So‘rovnomada 20 ta yopiq savol bo‘lib, ekologik tushunchalar, ekologik xulq-atvor, amaliy ko‘nikmalarni qamrab oldi. Dastlabki statistik natijalar: Tajriba guruhi (1BT-22): o‘rtacha 52% to‘g‘ri javoblar Nazorat guruhi (1BT-23): o‘rtacha 55% to‘g‘ri javoblar Eng past ko‘rsatkich: ekologik huquqiy bilimlar (43%) Eng yaxshi ko‘rsatkich: iqlim o‘zgarishi haqida umumiy tushuncha (67%) 26jarayonida talabalar bilan ekologik loyihalar ishlab chiqildi, ekologik muammolarga oid munozaralar tashkil etildi, ekologik shiorlar, stendlar va infografikalar tayyorlandi. Bu jarayonlar orqali talabalar nafaqat ekologik bilimlarni egalladilar, balki ekologik muammolarga shaxsiy yondashuv hosil qilishdi. Ayniqsa, “Tabiat do‘sti”, “Yashil texnologiyalar” va “Atrof-muhit – mening mas’uliyatimda” mavzularida olib borilgan darslar orqali talabalarda o‘zgarishlar sezildi. Ular ekologik xatti-harakatlar to‘g‘risida fikr yuritishni, ekologik muammolarga amaliy echimlar taklif qilishni o‘rgandilar. 1-jadval Ekologik yondashuvlar va tamoyillar jadvali Metodik yondashuv/tamoyil Izoh Uzluksizlik tamoyili Ekologik bilimlar ta’limning barcha bosqichlarida takrorlanadi va chuqurlashtiriladi Integratsiyalashgan yondashuv Ekologik mavzular boshqa fanlar bilan uyg‘unlashtirilib o‘qitiladi Amaliyotga yo‘naltirilgan yondashuv Real hayotdagi muammolar asosida ekologik ko‘nikmalar shakllantiriladi Mustaqillik tamoyili Talabalar mustaqil tahlil, fikrlash, qaror qabul qilishga undaladi Shaxsiy mas’uliyat tamoyili Ekologik muammolar uchun shaxsiy javobgarlik hissi kuchaytiriladi Interfaol metodlar (viktorina, loyihalar, eko-forumlar) Talabalarni ekologik faoliyatga jalb qilish orqali bilim va xulq shakllantiriladi Kuratorlik asosida ekologik yetakchilikni shakllantirish Talabalar orasida eko-yetakchilar tayyorlanadi va ular orqali motivatsiya beriladi Shu o‘rinda aytish joizki, talabalarning ekologik ongini rivojlantirishda o‘qituvchi faqat ma’lumot beruvchi emas, balki yo‘naltiruvchi, motivatsiya beruvchi va o‘rnak ko‘rsatuvchi rolini bajaradi. O‘qituvchi tomonidan yaratilgan ta’lim muhiti, unda tanlangan metodlar va taqdim etilgan materiallar talabalarni ekologik qadriyatlarni o‘zlashtirishga undaydi. Shu sababli metodik yondashuvlar 46ekologik tadbirlarda, jumladan daraxt ekish, chiqindi ajratish, suv resurslarini tejash, ekologik nazoratda ishtirok etishlari ta’minlandi. Ular bu orqali nafaqat nazariy bilimlarni mustahkamladi, balki o‘zlarining real hayotdagi ekologik muammolarga nisbatan faol pozitsiyasini shakllantirishga kirishdi. Talabalarda “men buni o‘zgartira olaman”, “mening ishim foydali” degan ichki ishonch uyg‘ondi. Ikkinchidan, o‘quv jarayonida zamonaviy didaktik texnologiyalarni joriy qilish orqali talabalarda ekologik tafakkurni shakllantirish mumkin. Bunday yondashuvlar ichida “ekologik loyihalash”, “sinf ichidagi muammoli vaziyatlar tahlili”, “rolli o‘yinlar” va “interfaol muhokamalar” uslublari alohida o‘rin egallaydi. Har bir texnologiyaning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ular orqali talabalarni mustaqil izlanishga undash, ekologik masalalarni yechishda kreativ fikrlashga o‘rgatish mumkin. Uchinchidan, didaktik tizimning tuzilmasi ham o‘quv jarayonining samarali kechishini belgilaydi. Ushbu tizim quyidagi asosiy komponentlarni o‘z ichiga oladi: O‘quv maqsadlari – ekologik ong, ekologik xatti-harakat va barqaror rivojlanishga oid aniq natijalarni ko‘zda tutadi; Mazmun – o‘quv dasturlari va fanlar kesimida ekologik mavzularni integratsiyalash orqali shakllantiriladi; Metodlar – muammoli, izlanishli, tajriba asosida faoliyatga yo‘naltirilgan metodlardan foydalaniladi; Vositalar – ko‘rgazmali, axborot-kommunikatsion va ekologik tadqiqot vositalari (interaktiv doskalar, simulyatorlar, elektron darsliklar) muhim rol o‘ynaydi; Baholash tizimi – diagnostik, formatif va summativ baholash shakllari ekologik bilim va ko‘nikmalarni aniqlashga qaratiladi. Tadqiqot o‘tkazilgan sharoitda, ayniqsa, AKT vositalari bilan boyitilgan o‘quv xonalar, real ekologik ob’yektlar asosida tashkil etilgan amaliyotlar va multimedia materiallar bazasi mavjud bo‘lishi katta ustunlik berdi. Masalan, Xalqaro Nordik 35ostida parchalanib yo‘qoladi Noto‘g‘ri parchalanmay qolishi mumkin O‘rmonlarni kesish iqlim isishiga sabab bo‘ladi To‘g‘ri✅ Daraxtlar CO ni yutadi, ₂ ularning kamayishi iqlimga ta’sir qiladi Barcha chiqindilar bir joyga tashlanadi ❌ Noto‘g‘ri Chiqindilar saralanib, qayta ishlanishi kerak Yer yuzidagi suvlarning ko‘pi dengiz va okeanlardadir To‘g‘ri ✅ Dunyo suvlarining 97% dan ortig‘i sho‘r suvdir Faqat sanoat korxonalari ifloslantiradi ❌ Noto‘g‘ri Maishiy chiqindilar, transport ham katta ifloslantiruvchidir O’yinning didaktik foydasi: Ekologik tushunchalar bo‘yicha tez fikrlash va tahlil qilishni o‘rgatadi Stereotip fikrlarni buzadi, aniq faktlarga tayanishga o‘rgatadi Jamoaviy muhokama orqali kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantiradi O‘yin asosida yod olish emas, anglash va asoslash kuchaytiriladi Tadqiqot davomida “Yashil makon”, “Bir talaba – bir daraxt” kabi respublika miqyosidagi tashabbus va loyihalarning tahliliga asoslangan didaktik ko‘rgazmalar ham tayyorlandi. Har bir loyiha bo‘yicha uning asosiy maqsadi, amalga oshirilgan ishlari, kutilayotgan natijalari va talaba ishtiroki ko‘rsatkichlari aks ettirilgan plakatlar va posterlar tayyorlanib, dars jarayonida muhokama qilindi. Bu o‘z navbatida talabalarni real hayotda amalga oshirilayotgan ekologik siyosat bilan tanishtirib, ularning shaxsiy ishtirok ehtiyojini kuchaytirdi.Didaktik materiallarni to‘plash va ularni ta’lim jarayoniga qo‘llash nafaqat o‘qituvchi uchun metodik qulaylik, balki talabalar uchun ham bilimlarni amaliyot bilan bog‘lash, mustahkamlash, tushunishni chuqurlashtirish vositasi hisoblanadi. Tadqiqotning ikkinchi bosqichida aynan talabalar faol ishtirokida yaratilgan va o‘zlashtirilgan didaktik materiallarga alohida e’tibor qaratildi. Bunday yondashuv 2I BOB. KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Globallashuv jarayoni inson hayotining barcha jabhalariga, jumladan, ta’lim tizimiga ham chuqur ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ta’sir ekologik muammolarning keskinlashuvi, tabiiy resurslarning cheklangani, atmosfera va suv havzalarining ifloslanishi, biologik xilma-xillikning kamayishi kabi dolzarb ekologik tahdidlar bilan namoyon bo‘lmoqda. Ayniqsa, zamonaviy yosh avlodning ekologik muammolarga nisbatan befarqligi, ekologik qarorlar qabul qilishdagi ishtirokining sustligi xavotirli holatdir. Shu sababli, yoshlar, ayniqsa, talabalar orasida ekologik ong va madaniyatni shakllantirish pedagogik nuqtai nazardan juda muhim hisoblanadi. Bu jarayonni zamonaviy ta’lim konsepsiyasi bilan uyg‘unlashtirib borish, o‘quvchilarning dunyoqarashi va mas’uliyat hissini chuqurlashtirishga xizmat qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qaror va farmonlarida atrof-muhitni muhofaza qilish, yashil makonlar sonini ko‘paytirish, ekologik madaniyatni rivojlantirish, yoshlar ishtirokini faollashtirish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab qo‘yilgan. Ayniqsa, “Yashil makon” umummilliy loyihasi, “Ekologik madaniyat yili” doirasida olib borilayotgan ishlarda ta’lim muassasalari muhim o‘rin egallaydi. 1 Shu sababli, oliy ta’limda ekologik tarbiya va ongni shakllantirishga zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida qarash zarurati mavjud. Yuqoridagi holatlar ushbu mavzuni ilmiy jihatdan o‘rganish, uni dolzarb muammolar doirasiga kiritish va amaliy yechimlar ishlab chiqish zarurligini taqozo etadi. Shu bilan birga, bu dissertatsiya globallashuv sharoitida talabalar ongini ekologik jihatdan rivojlantirishda innovatsion yondashuvlarni qo‘llash imkoniyatlarini ko‘rsatishga qaratiladi. Demak, mavzu nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham juda dolzarbdir. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari Ushbu dissertatsiya ishining asosiy maqsadi – globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni 1 Sh. Mirziyoyev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yashil makon” umumxalq loyihasini amalga oshirish bo‘yicha yig‘ilishdagi nutqi, 2021-yil 30-oktabr. 18xizmat qiladi. Bu qonun orqali ekologik monitoringni amaliy ta’limga aylantirish mumkin. “Yashil makon” umumxalq loyihasi (Prezident farmoni PF–29, 2021-yil 30- noyabr) “Yashil makon — ekologik siyosatni amaliy bosqichga olib chiqqan, keng qamrovli ekologik-huquqiy tashabbusdir. Farmon asosida respublikada 2021– 2025-yillar davomida 1 milliard dona daraxt va buta ekish maqsad qilingan. Bu loyiha ekologik madaniyatni shakllantirishning real va keng ko‘lamli amaliy modeli bo‘lib xizmat qilmoqda. Ayniqsa, talabalarning ekologik ongini kuchaytirishda ushbu tashabbus fundamental rol o‘ynaydi” 4 .Farmonning asosiy maqsadi nafaqat iqlim sharoitini yaxshilash, balki aholining, ayniqsa yoshlardagi ekologik mas’uliyat, tabiatga mehr, jamoaviylik hissini oshirishdir. Loyiha doirasida barcha oliy ta’lim muassasalarida ekologik klub va jamoatlar faoliyati yo‘lga qo‘yilib, ularning ishi ekologik tadbirlar, o‘quv mashg‘ulotlari, tanlovlar orqali muvofiqlashtirilmoqda. Talabalar ushbu loyihaning bevosita ishtirokchilaridir. Ular o‘z ta’lim muassasasi, mahallasi yoki viloyatida daraxt ekish, yashil zonalarni parvarishlash, ekologik targ‘ibot yuritish, media orqali aholini xabardor qilish, ekologik mas’uliyat targ‘iboti bilan shug‘ullanishadi. “Yashil makon” orqali ekologik ong hayotiy amaliyotga aylanyapti.Prezident farmonida ekologik ta’lim, ko‘nikma va ongni shakllantirishda targ‘ibot, ommaviy tadbirlar, ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy axborot vositalari orqali ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari belgilangan. Bu esa zamonaviy talaba psixologiyasiga mos ravishda ekologik tafakkurni shakllantirishning innovatsion yondashuvlaridan biridir. loyiha orqali ekologik volontyorlik harakati faollashdi. Talabalar o‘z ixtiyori bilan daraxt ekish aksiyalarida qatnashmoqda, bog‘lar, xiyobonlar, mahallalar obodonlashtirilmoqda. Bu harakat ekologik tarbiyada ijtimoiy mas’uliyat, shaxsiy hissani his qilish, jamoa bilan ishlash kabi muhim fazilatlarni rivojlantiradi. 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). PF–29-sonli Farmon: “Yashil makon” umummilliy loyihasini amalga oshirish to‘g‘risida. Qabul qilingan sana: 30.11.2021. Manba: https://lex.uz/docs/5728976 6II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI VA MUAMMONING O’RGANILGANLIK DARAJASI 2.1. Mavzuga oid ilmiy nazariy qarashlar sharhi Globallashuv jarayonining kuchayib borayotgan hozirgi davrida ekologik ong va ekologik madaniyat tushunchalari ilmiy doiralarda keng muhokama qilinmoqda. Bu sohada olib borilgan ilmiy tadqiqotlar, nazariy yondashuvlar va pedagogik konsepsiyalar o‘zaro bog‘liq holda shakllanib bormoqda. Mavzuni o‘rganishda ekologiya, ta’lim, pedagogika va sotsiologiya yo‘nalishlarida olib borilgan ilmiy qarashlar muhim manba sifatida xizmat qiladi. Avvalo, ekologik madaniyat tushunchasi haqida turli olimlar turlicha fikr bildirgan bo‘lsalar-da, ularning umumiy nuqtasi – inson va tabiat o‘rtasidagi mas’uliyatli munosabatni shakllantirishdir. Karimov Baxtiyor Quramboyevichning ekologik ong va madaniyatga oid ilmiy qarashlari Karimov Baxtiyor Quramboyevich — biologiya fanlari doktori, professor, MANEB akademigi, O‘zbekistonning yetakchi ekolog olimlaridan biridir. U Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institutining “Ekologiya va suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat olib boradi. Uning ilmiy izlanishlari asosan gidroekologiya, agroekologiya, limnologiya, bioxilma-xillik, ekotoksikologiya, ixtiologiya va ekologik muhofaza tizimlariga qaratilgan. Karimovning asosiy ilmiy yondashuvi shundan iboratki, ekologik ong insonning tabiat bilan o‘zaro munosabatida shakllanadigan ichki mas’uliyat hissidir. Uning ta’kidlashicha, zamonaviy ta’limda ekologik ongni rivojlantirish faqat nazariy bilimlar berish bilan cheklanmasligi kerak. Aksincha, talabalarda amaliy faoliyat, laboratoriya tajribalari, ekologik loyihalar va dala mashg‘ulotlari orqali ekologik tafakkurni rivojlantirish zarur. Shuning uchun Karimov ilmiy va o‘quv jarayonini o‘zaro uyg‘un holda tashkil etishni taklif etadi. 48ularning ekologik ongini oshiribgina qolmay, mas’uliyat hissini ham mustahkamladi. Ekologik mavzularda musobaqalar va viktorinalar o‘tkazildi. Masalan, “Ekologik bilimlar bellashuvi” tadbirida nazorat va tajriba guruhlari o‘zaro raqobatlashdi. Bellashuv savollari orasida ekologik muammolar, ekologik qonunchilik, O‘zbekiston ekologik harakati, barqaror rivojlanish tushunchalari ham mavjud edi. Bu tadbirlar orqali talabalar nazariy bilimlarini mustahkamlabgina qolmay, ularni hayotga tadbiq etish motivatsiyasini ham kuchaytirishdi. Ijtimoiy-psixologik muhitni ijobiy shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Talabalar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari, ekologik muammolar yuzasidan ochiq muloqotlar olib borishlari uchun “Eko-muloqot” ochiq platformasi yaratildi. Ushbu format orqali talabalar ekologik mavzuda maqolalar yozishdi, bir-birining fikriga hurmat bilan qarashni o‘rganishdi va jamoaviy faollik shakllandi. Bu muhitda talabalar nafaqat auditoriya darajasida, balki o‘zaro guruhlararo aloqada ham ekologik madaniyatning yuqori shaklini namoyon qilishdi.Ekologik ong va madaniyatni shakllantirish yo‘lida amalga oshiriladigan har qanday tadqiqot, aynan to‘g‘ri tuzilgan pedagogik shart-sharoitlar va didaktik tizimlar orqali o‘z samarasini beradi. Agar o‘qituvchi ushbu tizimni aniq tashkil etsa, o‘quvchilar ekologik muammolarni chuqur anglaydi, amaliy faoliyatga tayyor bo‘ladi va mas’uliyat bilan qaraydi. Bu esa ekologik barqarorlik sari qadam bo‘lib xizmat qiladi. 3.5. Talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish Zamonaviy ta’lim jarayoni talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishda an’anaviy yondashuvlardan tashqari innovatsion metod va texnologiyalarni talab qilmoqda. Global iqlim o‘zgarishi, resurslar tanqisligi, chiqindilar muammosi va biologik xilma-xillikning kamayishi kabi ekologik tahdidlar fonda talaba yoshlar orasida ekologik ongni shakllantirish pedagogik muhim masalaga aylandi. Ana shunday muhim vazifani zamonaviy innovatsion 38bo‘lishdi. Bundan tashqari, ingliz tilidagi atamalar bilan tanishish ularning fanga oid leksikasini ham kengaytirdi. Didaktik materiallar orasida nazariy-analitik uslublarga asoslangan topshiriqlar ham bo‘ldi. Jumladan, ekologik qonunlarni tahlil qilish, ekologik vaziyatda davlat siyosatini o‘rganish, o‘quvchi-huquqlar doirasida ekologik harakat mexanizmlarini yozib chiqish kabi topshiriqlar ishlab chiqildi. Bu usul talabalarning yuridik va iqtisodiy tafakkurini ham rivojlantirishga xizmat qildi. Ularda “ekologiya faqat tabiiy muhit emas, balki siyosiy va iqtisodiy masala hamdir” degan tushuncha shakllandi.Shu bilan birga, yakuniy monitoring materiallari ham tayyorlandi. Ular orasida ekologik bilimlar testi, baholash mezonlari, refleksiya savollari, o‘z-o‘zini baholash jadvallari bo‘ldi. Talabalar o‘z faoliyatini o‘lchash, o‘zida o‘zgarishlarni kuzatish, qayerda kuchli va qayerda zaif ekanini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Bu monitoring materiali orqali dars samaradorligi, talabalar rivojlanish dinamikasi va metodik yondashuvlarning ta’siri baholandi. 3.3. Tadqiqot muammosini yechish usullari Tadqiqotning har qanday bosqichi muammoni aniqlash bilan emas, balki uni hal qilish yo‘llarini izlash orqali o‘z ilmiy asosini topadi. Ayniqsa, talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishga qaratilgan pedagogik tadqiqotda muammoning yechimiga qaratilgan usullarni aniqlash va amaliyotda sinovdan o‘tkazish muhim bosqich hisoblanadi. Tadqiqotda asosiy muammo – talabalarning ekologik bilimlari nazariy darajada cheklangan, ular ekologik vaziyatga nisbatan mas’uliyatli qarashni rivojlantira olmayotgani, ekologik madaniyat ko‘nikmalari sust shakllanayotganidir. Ushbu muammoni yechish uchun avvalo, uni to‘g‘ri tasniflash, sabablari va holatini aniqlash zarur bo‘ldi. Bunda diagnostik tahlil, testlar, so‘rovnomalar, kuzatuv, suhbat va faoliyat natijalarini baholash kabi pedagogik tadqiqot usullari asos bo‘ldi. Aynan shu uslublar yordamida talabalar ekologik masalalarni qanday darajada tushunishi, ularda qanday ekologik xatti-harakatlar shakllangani aniqlab 7Uning ilmiy ishlari, xususan, gidroekologik holatni baholash usullari orqali talabalarga ekologik muammolarni chuqur tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan. Karimovning fikricha, aynan suv resurslaridan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir bilimlar bugungi globallashuv jarayonida ekologik xavfsizlikni ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. U dars jarayonida tahlilning instrumental usullari, suv tozalash texnologiyalari, agroekologik monitoring kabi yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratadi. Karimov Baxtiyor Quramboyevichning pedagogik yondashuvida ekologik madaniyatni shakllantirishda “ekotizim xizmatlari” konsepsiyasi markaziy o‘rin tutadi. Bu konsepsiyaga ko‘ra, tabiat insonga xizmat qiluvchi omil emas, balki insoniyatning bir qismi sifatida hurmat qilinishi lozim. Uning darslarida bioxilma-xillikni saqlash, tabiiy resurslarni tejash va yashil texnologiyalarni tatbiq qilish g‘oyalari markaziy mavzuga aylanadi. Shuningdek, Karimov ekologik ongni rivojlantirishda talabalarni erkin fikrlashga, mustaqil qaror qabul qilishga va ekologik masalalarda ijtimoiy pozitsiyasini shakllantirishga undaydi. U darslarda muammoli savollar, keys-stadi, loyiha ishlarini faol qo‘llaydi. Aynan ushbu yondashuv orqali u talabalarda ekologik tafakkur, ongli tanlov qilish qobiliyati va ijtimoiy mas’uliyatni rivojlantiradi. Uning ilmiy-texnik yondashuvlari O‘zbekiston Respublikasi ekologik siyosati, xususan, “Yashil makon”, “Ekologik madaniyat yili”, “Barqaror rivojlanish strategiyasi” kabi davlat dasturlari bilan uyg‘unlashgan. Karimovning ilmiy qarashlari faqat nazariy asosda emas, balki real amaliyot bilan chambarchas bog‘langan. Nazarov Xolmurodning ekologik huquq va madaniyatga oid ilmiy qarashlari Nazarov Xolmurod — yuridik fanlar nomzodi, dotsent. U Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institutining “Ekologiya va suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat yuritadi. U ekologik xavfsizlik, suv huquqi, ekologiya sohasida yuridik me’yorlarning ta’limdagi roli, atrof- muhitni muhofaza qilishda huquqiy mas’uliyatni shakllantirish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borgan. Nazarovning asosiy ilmiy pozitsiyasi — ekologik ongni 32 Ekologik domino 2-rasm Talabalar (yoki o‘quvchilar) o‘zaro domino kartochkalarini to‘g‘ri bog‘laydilar va har bir bog‘lanishda ekologik tushuncha yoki sabab-oqibatni aniqlashadi. Bu orqali ular ekologik tafakkur, sababiy bog‘lanish, muammo- yechim yondashuvini o‘rganadilar. O‘yin uchun biz belgilagan jihozlar va o’yin metodi 20–30 dona domino kartochkasi (har birining ikki uchi bor) Har bir kartochkaning chap tomonida savol yoki sabab, o‘ng tomonida javob yoki oqibat yoziladi Masalan: Chap: “Atmosfera ifloslanishi” 8shakllantirishda huquqiy bilimlarning o‘rni nihoyatda muhim ekani bilan bog‘liq. Uningcha, ekologik madaniyatni rivojlantirish shunchaki axborot berish emas, balki shaxsda yuridik ong, fuqarolik pozitsiyasi, va atrof-muhitga nisbatan ijtimoiy mas’uliyat hissini uyg‘otishga asoslanishi lozim. Ayniqsa, talabalar orasida ekologik huquqiy savodxonlikni oshirish bugungi globallashuv davrida dolzarb masala sifatida qaralmoqda. Uning ta’lim metodikasida “ekologik huquq” fanini amaliyot bilan bog‘lash asosiy o‘rinni egallaydi. Nazarov o‘z darslarida O‘zbekiston Respublikasining “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni, hamda boshqa sohaviy normativ hujjatlar asosida talabalarga amaliy va tahliliy ko‘nikmalar berishga intiladi. Bu orqali u talabalarni atrof-muhitga oid huquqiy masalalarda mustaqil fikr yurita oladigan, ekologik ongli fuqaro sifatida shakllantirishga erishadi. Nazarov o‘z tadqiqotlarida ekologik huquqni ta’lim dasturlariga kiritish darajasi, uni ijtimoiy faoliyat bilan bog‘lash imkoniyatlarini o‘rganadi. Unga ko‘ra, talabalar ekologik muammolarni faqat biologik yoki texnologik emas, balki huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy kontekstdan ham anglay olishi zarur. Aynan shunday ko‘p qirrali yondashuv ekologik ongni shakllantirishda samarali natijalar beradi. Uning yondashuvlaridan yana biri — ekologik xavfsizlikni tushuntirishda real holatlar va keyslar asosida tahlil qilishdir. Nazarov talabalarni huquqiy masalalarni muhokama qilishga, ekologik nizolar, tabiat resurslarining noto‘g‘ri boshqarilishi, chiqindilarni to‘plash va utilizatsiya qilishdagi huquqiy buzilishlar misolida tahliliy fikrlashga chorlaydi. Bu esa ularning faqat nazariy emas, balki huquqiy amaliyotga ham tayyor bo‘lishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, u global ekologik huquqiy hujjatlar, xususan BMTning “Ekologik huquq bo‘yicha umumiy deklaratsiyasi”, Parij kelishuvi va xalqaro ekologik qonuniylik tamoyillarini ham o‘quv jarayoniga kiritish tarafdoridir. Bu bilan u talabalarni xalqaro ekologik ong darajasiga yaqinlashtirishga intiladi. Nazarovning fikricha, zamonaviy ekologik muammolarni hal etish faqat mahalliy bilimlar bilan cheklanmaydi, balki global qonunchilik va xalqaro hamkorlik doirasida qaror topadi. Nazarov Xolmurodning ilmiy qarashlari ekologik 30vositadir. Dissertatsiya mavzusida olib borilgan tadqiqotlar ko‘rsatdiki, didaktik materiallarning tanlovi va sifati ekologik madaniyatni shakllantirish darajasiga bevosita ta’sir qiladi. “Didaktik materiallarni to‘plashda birinchi navbatda, mavjud darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar tahlil qilindi. Xususan, Oliy ta’lim muassasalari uchun mo‘ljallangan “Ekologiya”, “Ekologik madaniyat asoslari”, “Tabiatshunoslik” kabi fanlarga oid o‘quv qo‘llanmalarda ekologik ongni rivojlantirishga doir ma’lumotlar aks etgan. Bu materiallar talabaning ekologik tushunchalarini shakllantirish, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq bilimlarni egallashiga xizmat qiladi. Ammo bu qo‘llanmalarning ba’zilarida zamonaviy ekologik muammolar, global ekologik tahdidlar va texnologik yondashuvlar yetarlicha yoritilmagan. Shuning uchun tadqiqot davomida qo‘shimcha resurslarga murojaat qilindi” 10 . Ekologik madaniyatni shakllantirishda interaktiv didaktik vositalar muhim o‘rin egallaydi. Shuning uchun elektron resurslar, videodarslar, ekologik mavzudagi hujjatli filmlar, prezentatsiyalar, vizual infografikalar va eko- interaktiv dasturlar to‘plandi. Jumladan, “National Geographic” va “BBC Earth” tomonidan tayyorlangan ekologik mavzudagi ilmiy filmlar o‘quv mashg‘ulotlarida qo‘llanildi. Bunday materiallar orqali talabalar atrof-muhitda sodir bo‘layotgan real ekologik o‘zgarishlar haqida tasavvurga ega bo‘lishdi. Ayniqsa, iqlim o‘zgarishlari, global isish, cho‘llanish va biologik xilma-xillikning kamayishi kabi mavzular ko‘rgazmali vositalar orqali o‘rgatilganda talabalarda kuchli ta’sir uyg‘otdi. Tadqiqot mavzusiga oid didaktik materiallarni to‘plash – o‘quv jarayonining mazmunini boyitish, samaradorligini oshirish hamda nazariy bilimlarni amaliyot bilan uyg‘unlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Xususan, talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatda qo‘llaniladigan materiallar nafaqat o‘qituvchi, balki o‘quvchilar uchun ham yengillik va samaradorlik yaratadi. Tadqiqot doirasida mazkur materiallarning har tomonlama tanlab olinishi, tahlil qilinishi, tajriba guruhida sinab ko‘rilishi ilmiy- 10 Hasanov D., Ortiqov U.K. Yosh avlodda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishning psixologik-pedagogik asoslari . – Toshkent: Barkamol avlod, 2021. – 122 b. 1Globallashuv sharoitida talabalrda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari MUNDARIJA I BOB. KIRISH II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI VA MUAMMONING O’RGANILGANLIK DARAJASI 2.1. Mavzuga oid ilmiy nazariy qarashlar sharhi 2.2. Mavzuga oid mahalliy meyoriy-huquqiy hujjatlar sharhi III BOB. METODOLOGIYA 3.1. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan metodik yondashuvlar va tamoyillar 3.2. Tadqiqot mavzusi bo’yicha didaktik materiallar to’plash 3.3. Tadqiqot muammosini yechish usullari 3.4. Tadqiqot o’tkazish uchun zarur pedagogik shart-sharoitlar va didaktik tizimlar 3.5. Talabalrda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish 3.6. Tadqiqot mavzusini yoritish bo’yicha mashg’ulot ishlanmasi IV BOB. PEDAGOGIK TAJRIBA – SINOV ISHLARINI TASHKIL ETISH VA O’TKAZISH METODIKASI 4.1 Talabalrda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullarini qo’llash samaradorligini baholash 4.2. Tajriba - sinov ishlarini tashkil etish metodikasi 4.3. Tajriba - sinov ishlarining natijalari va tahlili UMUMIY XULOSALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ILOVALAR 34Talabalarda ekologik bilimlarni mustahkamlash, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va ekologik xatti-harakatlarni tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish. Kerakli materiallar: Kartochkalar yoki slaydlar (har birida ekologik bayonot yozilgan) “To‘g‘ri” va “Noto‘g‘ri” degan ikkita belgili kartochka (har bir guruhga bitta to‘plam) Qanday o‘ynaladi: Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi (masalan, 4–5 kishidan). O‘qituvchi har bir guruhga navbat bilan ekologik fikr yoki holat yozilgan kartochkani o‘qib eshittiradi (yoki slaydda ko‘rsatadi). Har bir guruh muammoni muhokama qiladi va 30–60 soniya ichida “To‘g‘ri” yoki “Noto‘g‘ri” deb javob beradi. To‘g‘ri javob uchun ball beriladi. O‘yinni oxirida eng ko‘p ball to‘plagan guruh g‘olib bo‘ladi. Har bir javob muhokama qilinadi, sabablar izohlanadi. Namuna savollar: 3-jadval Ekologik bayonot (savol) To‘g‘ri/ Noto‘g‘ri Izoh Plastik idishlar 100 yilda yer ❌ Ular 400–500 yilgacha

Globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari

Купить