Go‘rmiron yodgorligi va qadimgi ko‘chmanchi chorvadorlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	340.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

92 Sotish

Go‘rmiron yodgorligi va qadimgi ko‘chmanchi chorvadorlar

Sotib olish

Go‘rmiron yodgorligi va qadimgi ko‘chmanchi
chorvadorlar
M U N D A R I J A
Kirish ........................................................................................................... 4-8
I BOB Farg‘ona vodiysi va uning shimoli-sharqiy hududlari
chorvadorlar madaniyatining o‘rganilishi tarixi .......... 9-22
1.1 XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Farg‘ona vodiysi va
uning atroflaridagi chorvadorlar madaniyatini o‘rganilish
tarixi............................................................................................. 9-13
1.2 XX asrning ikkinchi yarmida Farg‘ona vodiysi chorvadorlari
madaniyatini o‘rganilish tarixi .................................................... 13-22
II
BOB Farg‘ona vodiysi va Choch vohasidagi qadimgi
chorvadorlarning ko‘mish marosimiga ta’luqli
materiallarning tipologiyasi ..................................................... 23-49
2.1 Ko‘mish marosimi bilan bog‘liq belgilarning asosiy tiplarga
ajratish usullari ............................................................................ 23-35
2.2 Go‘rmiron yodgorligi va uning Farg‘ona vodiysi chorvadorlari
madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyati ........................................ 3 5 -49
XULOSA ………………………………………………………………... 50-51

FOYDALANILGAN MANBALAR VA ADABIYOTLAR
R O‘YXATI. 52-55
KIRISH
Kurs ishi m avzu si ning dolzarbligi. O‘rta Osiyo insoniyat olamida juda
qadimdan madaniyati rivojlangan, tarixi boy mintaqalardan biridir. Bu muqaddas
zaminda odamzodning ilk ajdodlari faoliyatidan guvohlik beruvchi ko‘pgina
materiallar topilgan. Bronza davrida O‘rta Osiyoning cho‘l va dashtlarini
chorvador qabilalar egallagan edilar. Ular iqtisodiy hayotining asosini chorvachilik
va ibtidoiy motiga dehqonchilik xo‘jaligi tashkil etardi. Bu qabila jamoalari
yashaydigan qishloqlar engil tipdagi qarorgoh yoki qisqa muddatli makonlar
bo‘lib, ular Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, O‘rta Osiyo
tog‘ etaglari va tog‘ yonbag‘irlaridagi suv yoqalarida istiqomat qilar edilar.
Qadim zamonlardan buyon Farg‘ona vodiysi O‘zbekiston deya atalgan yirik
etnomadaniy hududning bir ajralmas bo‘lagi sifatida o‘z tarixiy taraqqiyot
bosqichini boshdan kechirib kelmoqda. Bu hududda qadimdan ikki hil ho‘jalik
yuritish uslubi mavjudligi tog‘, tog‘ oldi, dasht zonalarida chorvador, tekkislik
qismlarida esa dehqonchilik xo‘jaliklarini yurituvchi jamoalarning madaniyati
shakllanishiga zamin yaratgan.
Tariximiz sahifalarining yorqin mavzularidan biri bo‘lib kelayotgan
Farg‘ona vodiysining mil. avv. I – milodiy I asrlardagi chorvador qabilalar tarixi
kam o‘rganilgan tadqiqotlardan hisoblanadi.
Shuningdek, tariximizda aynan shu davrdagi qadimgi Farg‘ona
chorvadorlarning qo‘shni Choch vohasi chorvadorlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
masalalari ham munozarali savollardan biri.
Bugungi kunga qadar qadimgi chorvador qabilalarning yodgorliklarini
o‘rganilishi bo‘yicha bir qancha ishlar amala oshirilgan bo‘lsa-da, ularning ko‘plab
tomonlarini o‘rganish bo‘yicha hanuzgacha tahminlar yoki sirli bo‘lib kelayotgan
2

tadqiqotlar o‘z echimini kutmoqda. Shu jihatdan biz tanlagan mavzu arxeologiya
sohasidagi chorvadorlar tarixshunosligidagi dolzarb mavzulardan hisoblanadi.
Muammoni o‘rganilish tarixi. Hozirda qadimgi Farg‘ona chorvador
jamoalari va qo‘shni hududlar aholisi madaniyati bo‘yicha bir qancha faktik
materiallar mavjud.
Ushbu hudud qadimgi mozor-qo‘rg‘onlarini o‘rganilishi 1885 yilda
Turkistonga tashrif buyurgan Farg‘ona vodiysi mozor-qo‘rg‘onlari tadqiqochisi
N.I.Veselovskiy nomi bilan bog‘liq.
Undan keyingi qazishmalar 1887 yilda Toshkent yaqinidagi “Nikifirovlar
eri” degan joyda N.P.Ostroumov tomonidan amalga oshirilgan. Shuningdek,
chorvador mozor-qo‘rg‘onalari bo‘yicha dastlabki ma’lumotlardan biri
I.R.Kastanening Melitskiy uchastkasida olib borgan tadqiqotlari hisoblanadi.
1917 yildan boshlab bu masalaga oid qator ishlar amalga oshirildi 1
.
Shu bilan birga 1970 yillarga qadar ushbu hududdagi chorvador
qabilalarning qabrlari (ko‘mish yodgorliklari), ya’ni mozor-qo‘rg‘onlarini
o‘rganishda bir xillik yo‘q edi. Ayniqsa o‘tgan asrning 70-yillariga qadar
O‘zbekistonning shimoliy qismida, aniqrog‘i Farg‘ona vodiysining shimoliy
hududlari chorvador aholisining atiga o‘rganilgan bitta mozor-qo‘rg‘oni
aniqlangan edi xolos 2
.
Shuning uchun qadimgi Farg‘ona va Choch o‘rtasidagi yo‘llar
chorrahasidagi chorvador jamoalarning tarqalishi, etno-madaniyati va qator shu
kabi savollarga javob olish maqsadida 1971 yildan boshlab O‘zR FA Arxeologiya
instituti tomonidan E.Qodirov boshchiligida bir qator ekspeditsiyalar tashkil etildi
hamda ekspeditsiya Ko‘lbuloq, To‘ytepa “mingtepa”sida (1971 y.), Go‘rmiron
qabrlarida qazishma ishlarini amalga oshirdilar (1973 y) 3
.
1
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 5-6.
2
Бернштам А.Н. Историко - археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. – М. –
Л., 1952. – № 26. С. 254.
3
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 4.
3

Lekin shunga qaramasdan keyingi yillarda bu masaladagi ishlar o‘z amaliy
ifodasini topmadi.
Kurs ishi ning maqsad va vazifalari. Tadqiqotni olib borishdan maqsad,
Farg‘ona vodiysi bilan Choch o‘rtasidagi chorvador qabilalarning o‘zaro madaniy
aloqalari, bog‘liqligi, moddiy madaniyatini qiyosiy tahlil qilish, shuningdek
mamlakatimizni va ayniqsa Farg‘ona vodiysini temir davri moddiy madaniyatini
yaxlit holda qayta ko‘rib chiqish, har ikki hudud o‘rtasidagi iqtisodiy, madaniy
aloqalar tufayli moddiy madaniyatni sinxron rivojlanishini kuzatish orqali temir
davri chorvador jamoalarining yodgorliklarini xronologiyasi, davrlanishi
masalalarini ko‘rib chiqishni vazifa qilib qo‘yamiz.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda Farg‘ona vodiysining shimoliy-
g‘arbiy qismidagi mil. avv. birinchi va milodiy birinchi asrlardagi chorvador
qabilalarning mozor-qo‘rg‘onlarini yangitdan, adabiyotlarni o‘rganish, solishtirish
yo‘li bilan Go‘rmiron mozor-qo‘rg‘onidan topilgan topilmalar shu atrofdagi
boshqa chorvador jamoalar yodgorliklarini davrini aniqlash uchun etalon bo‘lib
xizmat qilishi masalalari ko‘rildi.
Farg‘ona vodiysi va uning atroflaridagi chorvador aholi yodgorliklarini
xronolik jihatdan qiyosiy tahlili bu zaminda, ayniqsa Go‘rmironda chorvador
qabilalarning o‘troq jehqon jamoalari bilan, shuningdek qo‘shni hududlar
chorvador qabilalari bilan uzviy aloqadorlikda ekanligini ko‘rsatadi.
Tadqiqotda Farg‘ona vodiysining shimoliy qismida chorvador aholining
yodgorliklari hisoblanmish mozor-qo‘rg‘onlarda o‘tgan asrning 70-yillarida olib
borilgan arxeologik izlanishlar tarixiy, tanqidiy, metodologik nuqtai nazardan
maxsus tadqiq etiladi. Bu hududni o‘rganilayotgan davrdayoq olimlar tomonidan
amalga oshirilgan katta, so‘zsiz fundamental ishlar bilan bir qatorda yo‘l qo‘yilgan
ayrim xato va kamchiliklar aniqlanib to‘g‘rilanadi. Shu vaqtgacha arxeologik
tadqiqotlar olib borishdagi yutuq va kamchiliklar yagona tizim ostida, alohida
monografik tadqiq qilinadi. Hozirgi zamon xalqaro arxeologik izlanishlarda
qo‘llaniladigan yangi uslublar jamlanib bayon etiladi.
4

Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Tadqiqot asosan qadimgi Farg‘ona
vodiysining shimoliy hududlaridagi chorvador aholining qo‘shni Choch
hududidagi chorvador jamoalar bilan bog‘liq holatini o‘zida aks ettirgan Go‘rmiron
yodgorligidagi materiallar tahlil qilinadi va ushbu qabilalar madaniyatlari,
an’analari taraqqiyoti masalalari tahlil qilinadi, kulolchilik buyumlarini ishlab
chiqish, ularni boshqa yodgorliklar bilan sinxron taraqqiyoti arxeologik nuqtai
nazaridan talqin qilindi.
Arxeologik izlanishlar natijasida topilgan sopol va suyak buyumlarini
o‘rganish natijasida olingan stratigrafik kuzatuvlar, ko‘tarilgan masalalar
O‘zbekiston tarixini yozishda, davlatchilik tarixini o‘rganishda manba bo‘lib
xizmat qilishi mumkin.
Ma’lumki, arxeologik usul bilan qazib olinib o‘rganilgan har qanday buyum,
ayniqsa sopol va qurol aslahalar qoldiqlari, ayniqsa shu davrga oid tangalar
arxeologik qatlamlarni xronologiyasini bilishga xizmat qiladigan buyumlar
qatoriga kiradi. Shundan kelib chiqib, Farg‘ona vodiysining shimoliy va shioliy-
g‘arbiy qismidagi chorvador qabilalarning ashyolari butun O‘rta Osiyoning
chorvador jamoalari tarixini o‘rganishda, davrini aniqlashda, ularni tipologik analiz
qilishda muhim tayanch baza bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Mavzu Farg‘ona vodiysining shimoliy qismidagi chorvador jamoalarning
Farg‘ona-Choch paralelli, aholining madaniyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan
bo‘lganligi uchun ham ish tariximizni va madaniyatimizni o‘rganishda albatta
yangi tarixiy – madaniy xulosalar chiqarishga yordam beradi. Bu madaniyatimiz
tarixini hali ma’lum bo‘lmagan jihatlarini yoritib berishga xizmat qiladi.
Tadqiqotning davriy chegarasi. Tadqiqot Farg‘ona vodiysining shimoliy
qismidagi Go‘rmiron yodgorligida 1973 yilda va undan keyingi davrlarda olib
borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida aniqlangan mil. avv. II – milodiy I asrlar
xronologiyasi bilan chegaralanadi.
Ishning nazariy va metodologik asoslari. Mavzuni yoritish jarayonida
tarixiy yondashuv va qiyosiy tahlil, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi
5

Prezidenti Islom Karimov asarlarida ilgari surilgan Vatan tarixini manbalar asosida
haqqoniy o‘rganish, halollik va tarixiylik tamoyillariga asosiy e’tibor berildi.
Kurs ish i ning tuzilishi kirish, ikki bob, to‘rta paragraf, xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
1-BOB. FARG‘ONA VODIYSI VA UNING SHIMOLI-SHARQIY
HUDUDLARI CHORVADORLAR MADANIYATINING O‘RGANILISHI
TARIXI
1.1. XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Farg‘ona vodiysi va uning
atroflaridagi chorvadorlar madaniyatini o‘rganilish tarixi
Farg‘ona vodiysida qadimdan ikki xil xo‘jalik yuritish uslubi mavjudligini
o‘tgan asrning 50-yillarida professor A.N.Bernshtam birinchi bor ta’kidlagan edi 4
.
Qadimgi chorvadorlar va dehqon jamoalari tarixi bo‘yicha bu yirik olimning
vodiyda dehqonchilikka va chorvachilikka asoslangan xo‘jaliklar bo‘lgani va
ularning Farg‘ona tarixida muhim rol o‘ynagani haqidagi fikri hozirda ham to‘la
tasdig‘ini topmoqda. Dehqonlar va chorvadorlarning arxeologik komplekslari
vodiy tarixini o‘rganishda bir-birini to‘ldiradi va boyitadi.
Hozirda ko‘chmanchi chorvadorlarining Farg‘ona vodiysidagi bir necha
arxeologik komplekslari aniqlab o‘rganilgan.
Ilk bor M.P.Gryaznov va M.V.Voevodskiy 1928-29 yillarda O‘rta Osiyoning
qadimgi tarixini o‘rganish qo‘mitasi topshirig‘iga binoan dastlab Ettisuvdagi
Burana minorasi yaqinida, 1929 yilda esa, Qorako‘l yaqinidagi va CHilpik
qo‘rg‘onlarini qazishgan. Bu ishlar O‘rta Osiyo ko‘chmanchilarining qadimgi va
o‘rta asrlardagi tarixi hamda madaniyatini arxeologik usullar bilan o‘rganishni
boshlab berdi. Ayniqsa M.P.Gryaznov arxeolog sifatida, arxeologik obidalarni
4
Бернштам А.Н. Историко - археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. – М. –
Л., 1952. – № 26. – 346 с .
6

qazish bo‘yicha juda ham talantli bo‘lib, aynan chorvadorlardan qolgan madaniy
yodgorliklarni o‘rganish bo‘yicha qilingan ibratli ishlari bilan mashhur edi.
Farg‘ona chorvadorlari arxeologiyasini o‘rganish tarixini to‘rt bosqichga
bo‘lish mumkin:
I bosqich (XIX asr oxiri – XX asrning 20-30 yillari) – dastlabki ma’lumotlar
yig‘ish va yodgorliklarni izohlash davri edi desak to‘g‘ri bo‘ladi. Bu davrda
A.Fedchenko, N.A.Seversov, va A.F.Middendorflarning qadimgi yodgorliklarni
tadqiq etish va ular haqida ma’lumotlar to‘plagan davriga to‘g‘ri keladi. Farg‘ona
ko‘chmanchilari madaniyatini o‘rganishda Sankt-Peterburgdagi imperator
universitetining dotsenti, rus sharqshunosi N.I.Veselovskiyning Zarafshon vohasi
va Farg‘ona vodiysiga qilgan sayohati muhim ahamiyatga ega. U 1885 yili yuzdan
ortiq qurum-mug‘xonalarni tadqiq etib, to‘rt joydagi 30 ga yaqin tosh qo‘rg‘onlarni
tekshirgan va birinchi bo‘lib bu joylarni qadimgi qabriston ekanligini aniqlagan 5
.
To‘garak a’zosi K.A.Rudanovskiy G‘ovasoy, Ko‘ksaraksoy, Sumsar
daralaridagi mug‘larga tegishli hisoblangan “qurilish inshootlari”ni kuzatishgan.
Farg‘ona vodiysi mugxonalarini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni Turkiston
arxeologiya havaskorlari to‘garagining a’zolari ham bildirdilar. Shular jumlasiga
M.S.Andreev, A.Bryanov va boshqalar ham kiradi. Mug‘xona haqida ma’lumotlar
I.A.Kastanening yozishmalarida ham uchraydi (THAT bayonnomasi 1898-1899
yy, 1912-1913 yy.). Shu bilan birga 20-30 yillarda vodiyning tog‘li tumanlarida
ayrim havaskor geologlar tomonidan qazishma ishlari olib borilgan 6
. Shunday
qilib, chorvadorlar madaniyatlarini o‘rganishning birinchi bosqichidagi olib
borilgan arxeologik ishlar geologlar, o‘lkashunoslar va boshqa soha olimlari
tomonidan asosan havaskorlik ruhida olib borilgan.
II bosqich (1930-1940 yy) – arxeologik yodgorliklarni o‘rganilishining,
arxeologik fikrlashning boshlanishi davri. 1930 yilda leningradlik arxeolog
5
Лунин Б.В. Средняя Азия в научном наследии отечественного востоковедения. – Ташкент: Фан, 1979 . – С
46-47; Заднепровкий Ю.А. Проблем ы происхождениякультур ы раннежелезного века юга Туркменистана
(критический разбор основных гипотез) // Изв. АН Туркм.ССР. Сер.общ. наук. – Ашхабад, 1986.– № 5. – С.
75
6
Литвинский Б.А. Курганы и курумы Западной Ферганы. – М.: Наука, 1972.– 258 с.
7

B.A.Latыnin Qo‘qon, Haqqulobod, Uchqo‘rg‘on va Namangan tumanlarida
dastlabki tadqiqot ishlarini olib borgan. 1933 yilda Farg‘ona vodiysida gidrotexnik
inshootlarning qurilishi munosabati bilan SSSR Fanlar Akademiyasi Davlat
Moddiy madaniyati tarixi ilmiy xodimi B.A.Latыnin boshchiligida arxeologik
yodgorliklarni o‘rganish bo‘yicha maxsus ekspeditsiya tashkil qilinadi 7
. 1934 yilda
T.G.Oboldueva va A.P.Mansevich ishtirokida bu tekshiruvlar davom ettiriladi.
Qazishma ishlari uch joydagi qabristonlarda amalga oshirildi. U erda bitta qo‘rg‘on
ochib o‘rganilgan. 1936 yilda T.G.Oboldueva yana ikkita qo‘rg‘onni ochadi 8
.
B.A.Latыninning Isfara, Uchqo‘rg‘on va Qizilyordagi tadqiqotlari Farg‘ona
vodiysi hududidagi birinchi ilmiy qazishma hisoblanadi.
1939-1940 yillarda bir qator kanallarning qazilishi vaqtida Farg‘ona vodiysi
ko‘chmanchi aholisi tarixi haqida ma’lumotlar olingan. Ular ichida “skif” tipiga
xos topilmalar va bronzaddan yasalgan o‘choq alohida ahamiyatga molik 9
.
Shunday qilib, Farg‘ona vodiysi ko‘chmanchi-chorvadorlarining madaniyatini
o‘rganishning ikkinchi bosqichi arxeologik materiallarni asta-sekinlik bilan
to‘plash va dastlabki arxeologik tadqiqotlarni boshlash davri deb aytsak to‘g‘ri
bo‘ladi.
Farg‘ona va u bilan yaqin bo‘lgan qo‘shni Choch qadimgi mozor
qo‘rg‘onlarini o‘rganish asosan uch davrga bo‘linadi. Har bir davr arxeologik
materiallarni to‘plashda nafaqat son jihatdan, balki sifat jihatidan ham farqlanadi.
I davr ( XIX asr oxiri - 1917 y.). Bu region qo‘rg‘onlarini ochib
o‘rganishning boshlanishi 1885 yilda Farg‘ona vodiysi mozor qo‘rg‘onlarini
o‘rgangan N.I. Veselovskiy nomi bilan bog‘liq.
7
Горбунова Н.Г. Ферганская тема // Судьба учёного : К 100-летию со дня рождения Б.А. Латынина. — СПб.,
2000. – С 39-40
8
Латинин. Оболдуева, 1959, - С 17-27 ; Б.А. Латынин, Т.Г. Оболдуева. Исфаринские курганы. (К вопросу о
системе хозяйства древней Ферганы). Полевые археологические исследования. ( Краткие сообщения о
докладах и полевых исследованиях Института истории материальной культуры (КСИИМК). Вып. 76 )
9
Оболдуева Т.Г. Отчет о работе первого отряда археологической экспедиции на строительстве Большого
Ферганского канала// ТИИ АН УзССР. – Ташкент, 1951 . // Заднепровский, 1998. – С 136-141 ( Заднепровский
Ю. А. Уникальные ошские землянки эпохи поздней бронзы // СКЧ 1996-1997. КСД . - СПб . - 1998 . - С. 34-
36 .
8

Undan so‘ng, Toshkent yaqinidagi “Nikiforov erlarida” (1887 y.)
N.P.Ostroumovning qazishmalari, Melitskiyning hududidagi I.R.Kastanening
qazishmalari.
Shunday qilib, 1917-yilgacha bo‘lgan davrda Farg‘ona va Toshkent vohasi
mozor qo‘rg‘onlarini o‘rganishga birinchi qadamlar qo‘yilgan edi.
Lekin, bu davr faqat muzey fondlarini to‘ldirgan arxeologik manbalar
to‘plash bilan xarakterlanadi. Bunday o‘lkashunoslik yo‘nalishi faqat Farg‘ona va
Chochga emas balki butun O‘rta Osiyoga ham tegishli. Bu davr uchun O‘rta
Osiyoda juda ko‘plab mozor qo‘rg‘onlar qazilgan lekin bo‘lar oldiga davrlashtirish
masalalari qo‘yilmagan (faqat tariflash bilan cheklangan), topilgan materiallarni
o‘rganish haqida gapirmay turib.
Umuman, 1917-yilgacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyo mozor qo‘rg‘onlarini
o‘rganish rejalashtirilgan holda amalga oshirilmagan va katta tarixiy muammolar
echimi o‘rtaga qo‘yilmagan.
II davr (1917-1951 yy.). Ko‘rilayotgan region va butun O‘rta Osiyo mozor
qo‘rg‘onlarini o‘rganishda yangi bosqich 1917-yildan so‘ng boshlanadi. Bu davrda
Farg‘ona va Choch mozor qo‘rg‘onlarini ochib o‘rganish bilan qator taniqli
tadqiqotchilar shug‘ullanishgan. Masalan: M.E.Masson, M.V.Voevodskiy,
A.A.Potapov, V.D.Jukov, T.G.Oboldueva, B.A.Latыnin, V.G.Grigorev,
A.I.Terenojkin, V.F.Gaydukevich, M.E.Voronets va boshqalar. Ayniqsa,
B.A.Latыninning xizmati katta. Chunki, aynan u (30 y. boshlarida) Farg‘ona
qo‘rg‘onlarida jiddiy ilmiy qazishmalarni boshlab yuboradi.
Ayniqsa, bu davrda ko‘chmanchi qabilalar arxeologiyasini o‘rganishda
A.N.Bernshtamni roli katta. Farg‘ona va O‘rta Osiyo kurg‘on arxeologiyasi
oldidagi uning xizmatlari beqiyos. Aynan A.N.Bernshtam boshchilik qilgan
ekspeditsiya tomonidan qator qishloqlar, shaharlar va qo‘rg‘onlarni ochilishi
natijasida to‘plangan keng ko‘lamdagi ashyoviy materiallar, unga Farg‘ona
dexqonlarining ko‘chmanchi qabilalar bilan aloqalari masalalarini ishlab chiqish
podboyno-katakombali O‘rta Osiyo qo‘rg‘onalarini davrlashtirish va
9

klassifikatsiyalash, shuningdek O‘rta Osiyo ko‘chmanchilarining ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumi haqida masala qo‘yish imkonini berdi.
Umuman ikkinchi davrda mashrutli statsionar qazishmalar bilan birgalikda,
birinchi marta oldingi davrdan farqli o‘laroq O‘rta Osiyo qo‘rg‘onlarini xronologik
klassifikatsiyalash masalasini ishlab chiqish boshlanadi (A.N.Bernshtam),
edgorliklarni u yoki bu yozma manbalarda aks etgan qabilalar bilan solishtirish
(A.N.Bernshtam, S.S.Sorokin, M.E.Voevodskiy, M.P.Gryaznov, M.E.Voronets),
xamda qabilalrning xo‘jalik buyum jixozlarini o‘rganish (M.V.Voevodskiy,
M.P.Gryaznov) bilan shug‘ullanishgan.
1.2. XX asrning ikkinchi yarmida Farg‘ona vodiysi chorvadorlari
madaniyatini o‘rganilish tarixi
1946-1980 yillar – SSSR FA tomonidan A.N.Bernshtam boshchilik qilgan
Pomir-Oloy (1946-1948 yy) va Pomir-Farg‘ona (1950-1952yy.) kompleks
ekspeditsiyalarining tashkil etilishi bilan boshlanadi.
Ekspeditsiya ishtirokchilari M.E.Voronets va V.I.Sprishevskiy G‘ovasoyda,
Kulpaksoyda, Sariko‘lsoyda va boshqa hududlarda 35 ta qurumlar, ulardan 21 tasi
mug‘xona, 14 ta tosh plitali yashiklarga o‘xshash qabrlarni (xilxonalarni)
qazishgan. Ushbu inshootlardan topilgan ma’lumotlar umumlashtirilib
tasniflangan 10
. Keyinroq, 1984 yilda tadqiq etilgan inshootlar shimoliy Namangan
arxeologik guruhi tomonidan yana o‘rganish ob’ektiga aylandi va ishni natijasi
o‘laroq I-IV asrlar bilan davrlashtirildi.
1951-1952 yillarda SSSR FA Farg‘ona-Pomir ekspeditsiyasi xodimlari
Jongail, Qorajar, Gurmiron, Borkorboz, Qora-Mo‘ynoq qabristonlariga tegishli
qo‘rg‘onlarda qazishma ishlarini olib borishgan. Jumladan, 1951 yilda Gurmiron
qo‘rg‘onlarida ish boshlangan. Turli yillarda bu qabristonda 50 dan ortiq
qo‘rg‘onlar o‘rganilgan, ulardan ikkitasi yakka qabrlar, qolgani umumiy er osti
10
Воронец М.Э. Археологические исследования Института истории Академии наук УзССР на терр и тории
Ферганы в 1950 – 1951 гг. // ТМИУз ССР . – Ташкент, 1954. – В ып . 2 . – С . 53-84.
10

katakomba tipidagi qabrlar edi. Qo‘rg‘onlarning asosiy qismi I-II asrlarga
tegishli 11
.
Farg‘ona-Pomir ekspeditsiyasining boshqa xodimi S.S.Sorokin tomonidan
Borkorboz qabristonida ham qazishma ishlari amalga oshirilgan. U 12 ta
qo‘rg‘onni qazigan bo‘lib, o‘rganilgan qo‘rg‘onlarni Farg‘onaning tog‘oldi
hududlarida chorvachilik qilib kun ko‘rgan qabilalar bilan bog‘laydi va ular
yashagan davrni III-V asrlar bilan davrlashtiradi. S.S.Sorokin tomonidan
Farg‘onadagi qabristonlarni rayonlashtirish va ularni tiplarga bo‘lish ishlarini
amalga oshiradi 12
.
Chorvadorlarning hayoti, yashash tarzi, tarixi va madaniyatini yirik Pomir-
Oloy, Pomir-Farg‘ona ekspeditsiyalarini tashkil etib, ularning materiallaridan
foydalangan holda fundamental asar yozgan A.N.Bernshtamning monografiyasida
chorvador va o‘troq dehqon qabilalarining tarixi umumlashtirilgan 13
. Kitob
muallifining xizmatlari juda katta. U birinchi marta ko‘chmanchi chorvadorlarning
yodgorliklarini rayonlashtirish va guruhlashtirishni masalalarini olimlar o‘rtasiga
qo‘ygan. Hozirgi kunda ham bu taklif Markaziy Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda
o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.
1951-1958 yillarda B.A.Litvinskiy E.A.Davidovich bilan birgalikda Isfara
tumanidagi qo‘rg‘onlarni o‘rganish bo‘yicha keng miqyosli tadqiqot ishlarini olib
borishadi. 11 ta qabristondagi 300 ta qo‘rg‘on ochib o‘rganiladi. B.A.Litvinskiy
hamma o‘rganilgan qo‘rg‘on-qabristonlarni “Qorabuloq-vorux” (I-VII asrlar)
madaniyatiga birlashtiradi. Xuddi shu mualliflar 1953-1957 yillarda shimoli-
g‘arbiy Farg‘onada 160 qurum va mug‘xonalarni o‘rganishadi. B.A.Litvinskiy
erosti podboy-katakomba tipidagi qabrlarni bir-biridan farqlanishiga ko‘ra “Asht
madaniyati”ni I-VII asrlar bilan davrlashni taklif etadi. Barcha qilingan ishlar,
tadqiqotlar B.A.Litvinskiyning asarlarida o‘z aksini topgan. Lekin uning ishlarida,
11
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975.
12
Сорокин С.С. 1958; 1961Сорокин С.С. Культура древних скотоводов в предгорьях Ферганы. Автореф.
канд. дис. Л., 1958.
13
Бернштам А.Н. Историко-археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. – М. –
Л., 1952. – № 26. – 346 с .
11

ko‘plab mutaxasislar ta’kidlaganlariday, mozor-qo‘rg‘onlarini qoldirgan aholini
yaqinida yashagan dehqon jamoalari bilan aloqalari o‘rtasida bog‘liqlik masalalari,
shu chorvadorlarni yaqinida yashagan turar-joy makonlari, qishloqlar, hamda
shaharlar bilan bog‘liqliklari, ular bilan aloqalarini bor, yoki yo‘qliklariga e’tibor
berilmaganligi ta’kidlanadi 14
.
1954-1958 yillarda YU.A.Zadneprovskiy boshchiligidagi Qirg‘iziston SSR
FA Tarix instituti va SSSR FA Moddiy madaniyat tarixi instituti guruhi
Farg‘onaning chorvachilik madaniyatini o‘rganish bo‘yicha keng miqyosli ishlarni
amalga oshirishadi: ular tomonidan 80 ta qabriston va bir necha qo‘rg‘onlar guruhi
aniqlanadi. 1954 yili sharqiy Farg‘onadagi Qorajar, Qorakulja qabristonlaridagi 10
ta qo‘rg‘on, O‘sh shahri yaqinidagi Kermetov qabristonidan bitta qo‘rg‘on ochib
o‘rganiladi.
1955-yili shu guruh tomonidan Chotqol vodiysi, CHan-charxon va Jergetal
qabristonidagi qo‘rg‘onlar, shuningdek, ikkita mug‘xona ochib o‘rganiladi 15
. 1974-
yilda shu hududlar takroran o‘rganilib, mug‘xonalarning yana bir guruhi
aniqlanadi 16
. 1957-1958 yillarda Xo‘jabaqirgan va Isfara daryolari havzalaridagi
Qoramo‘ynoq, Qayrag‘och qabristonlari, So‘x daryosi vodiysidagi Qorato‘qay
qabristonlari tadqiq etiladi. Dastlab, 20 ta joyda joylashgan 800 ga yaqin
qo‘rg‘onlar aniqlanadi, birinchi marta Farg‘ona yodgorliklari tumanlashtiriladi
hamda alohida monografiyada er osti katakomba tipidagi daxmalari va qabrlari
umumlashtiriladi 17
. Ayrim olimlarning tanqidiy baholariga qaramay,
YU.A.Zadneprovskiy taklif etgan sxema-jadval keyingi ishlarda o‘z aksini
topmoqda 18
.
14
ВайнбергБ.И., Горбунова Н.Г., Мошкова М.Г. Основные проблемы в изучении памятников древних
скотоводов Средней Азии и Казахстана .[коллективная монография]
Степная полоса Азиатской части СССР в скифо-сарматское время / Серия: Археология СССР. [т. 10] М.:
1992. – С. 23.
15
Заднепровский Ю.А. Археологические памятники южных районов Ошской области (середина I тыс. до
н.э. – середина I тыс. н.э.). – Фрунзе, 1960. – С. 8.
16
Дружинина Е.В., Заднепровский Ю.А. Исследования в Южной Киргизии // АО 1974 года. М., 1975. С. 553
– 554.
17
Заднепровский Ю.А. Археологические памятники южных районов Ошской области (середина I тыс. до
н.э. – середина I тыс. н.э.). – Фрунзе, 1960. – 176 с.
18
Горбунова Н.Г. 1981. – С. 84. ( О типах ферганских погребальных памятников первой половины I тыс.
н.э. // АСГЭ. 1981. [Вып.] 22. – С. 84-99 .
12

B.Z.Gamburg va N.G.Gorbunovalarning chorvadorlar madaniyatini
o‘rganishdagi xizmatlarini alohida ta’kidlash kerak. 50-yillar va undan keyin ular
tomonidan Vodil, Qaramqo‘l, YApagi, CHek, Arsif, Daxana va boshqa joylardagi
cho‘l va dasht chorvadorlari tomonidan qoldirilgan qabristonlar o‘rganilib,
miloddan avvalgi II ming yillikning 3-choragi bilan davrlashtirilgan 19
. Ma’lumki,
B.A.Litvinskiy tomonidan Qayroqqum suv ombori hududi yodgorliklarining
o‘rganilishi natijasida cho‘l va dasht chorvadorlari madaniyati to‘la tavsiflab
berilgan 20
.
1954-1959 yillarda O‘sh o‘lkashunoslik muzeyi va Qirg‘iziston SSR FA
xodimlari tomonidan Qorabuloq qabristonida tadqiqot ishlari olib boriladi. Olti fasl
davomida qabristonda 136 ta juda boy anjom(inventar)larga ega qo‘rg‘onlar qazib
o‘rganiladi. Ko‘pchilik qo‘rg‘onlarning davrini YUD.Baruzdin II-IV asrlar bilan
belgilaydi 21
. Turatosh, Qorabel va Ko‘ktosh qabristonlaridagi qidiruv ishlarida boy
materiallarga ega bo‘lindi va ularning paydo bo‘lish vaqti milodimizning I asri
bilan davrlashtirildi edi 22
.
1956 yili YU.G.Chulanov vodiyning shimoliy qismidagi qator yodgorliklarni
o‘rganib chiqdi. Ushbu tadqiqotlardagi Arab qishloq va Chodak qabristoni
mug‘xonalaridan olingan ma’lumotlar alohida ahamiyatga molik 23
.
1959 yildan boshlab Farg‘ona viloyat muzeyi Davlat Ermitaji bilan birgalikda
Farg‘ona ekspeditsiyasi uyushtirildi. Sufon, O‘rikzor, Damko‘l, Jangail
qabristonlarida tizimli ravishda qazilma ishlari olib borildi. Ularda aralash dafn
turlari – er osti mehroblari (katakomba), yorma go‘r, podboy tipidagi mozorlar
o‘rganildi. 3-bosqich yakunida Farg‘ona vodiysida katta hamkorlikdagi
19
Горбунова, 1995. – С. 13-25. ( О культуре степной бронзы Ферганы // АСГЭ. 1995. [Вып.] 32. — С. 13-30:
ил. )
20
Литвинский Б.А., Окладников А.П., Ранов В.А. Древности Кайрак-Кумов. –Душанбе: Дониш, 1962. –
С.250-258.
21
Баруздин Ю.Д. Карабулаксий могильник // ИАН Кирг.ССР. Серия общ. наук. – Фрунзе, 1961. – № 3. – С.
43-82.
22
Баруздин Ю.Д., Брыкина Г.А. Археологические памятники Баткена и Ляйляка (Юго-западная Киргизия). –
Фрунзе, 1962. – 172 с.
23
Чуланов Ю.Г. Некоторые новые памятники северной Ферганы // СА. –М., 1967. – № 2. – С. 245-250 .
13

ekspeditsiyalar ish olib borishgan. Ular arxeologik qidiruvlar va tizimli izlanishlar
bilan ajralib turdi.
70-yillarning o‘rtalarida YU.A.Zadneprovskiy G‘ovasoy, Tereksoy,
Kosonsoy daryolari havzalarida yodgorliklar guruhini topdi. Ular ichida bir necha
tosh dafn dahmalari – mug‘xonalar majmuini aniqladi. SHarqiy Farg‘onadagi
ko‘chmanchilarning qabrlari tekshirildi. 1976 yilda takroran mashhur Qorabuloq
qabristoni tadqiq etildi. 21 qo‘rg‘on ajoyib anjomlari bilan topildi. 1971 yildan to
1981 yilgacha SHimoliy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasi shimoli-g‘arbiy
Farg‘onada rejali ravishda dasht madaniyatiga mansub ilk chorvadorlarning
qabristonlarida qazishma ishlarini amalga oshirishdi. 1967, 1971-1974 yillarda
SHimoliy Tojikiston arxeologik ekspeditsiyasining Asht guruhi a’zolari tomonidan
500 ta qo‘rg‘on qazib o‘rganildi va o‘rganilgan qo‘rg‘onlar uch guruhga ajratildi:
1-guruh bronza davri cho‘l va dasht madaniyatiga tegishli tosh inshootli
qo‘rg‘onlar – miloddan avvalgi VIII-VII asrlar;
2-guruh miloddan avvalgi VI-III asrlarga oid er osti qabrlari;
3-guruh tosh yashik tipli dafn inshootlari va qurumlar, milodimizning
boshidan 6-7 asrlargacha 24
.
YUqorida, ya’ni oldingi paragrafda biz chorvadorlar madaniyatini o‘rganilish
tarixini to‘rt bosqichga ajratilib o‘rganilganligini aytib o‘tgan edik, shuning uchun
oldingi paragrafda xronologik jihatdan ikki bosqich berilgan edi. O‘rganilayotgan
mavzu bo‘yicha endigi paragrafda biz bu tadqiqotlarning XX asrning ikkinchi
yarmi, aniqrog‘i 50-60 yillardagi izlanishlar davri to‘g‘risida to‘htalib
o‘tmoqchimiz. Demak, ikkita bosqichdan so‘ng tadqiqotlarning III-bosqichida
ko‘chmanchi chorvadorlarining madaniyatini o‘rganish borasida o‘sish kuzatildi.
A.N.Bernshtam, YU.A.Zadneprovskiy, B.A.Litvinskiy, N.G.Gorbunova va
boshqalarning tadqiqotlarida bu borada umumlash va asosiy manbalar yoritildi.
IV-bosqich 80-yillardan boshlanib, hozirgi kunga qadar davom etmoqda.
1983 yilda YU.A.Zadneprovskiy Kosonsoy tumanida Mug‘tepa shahrini o‘rganish
24
Салтовская Е.Д. О погребениях ранних скотоводов в Севера-Западной Фергане // КСИА.– М., 1978.– Вып.
154. – С. 95-99.
14

davomida Qizilsuv qabristonini topib oldi va u erdagi er osti mehroblarini qazib
o‘rgandi 25
. 1990 yilda takroran ushbu qabristonni tadqiq etildi. Ushbu joyda 50
tacha qo‘rg‘onlar aniqlandi.
1983-1989 yillarda O‘z FA shimoliy Namangan guruhi G‘ovasoy-Sarmishsoy
havzalaridagi qurum va mug‘xona yodgorliklari guruhini tekshirishdi. Ushbu
qabristonlar tekshiruvi natijalari S.Bartovning nomzodlik dissertatsiyasida
umumlashtirilgan 26
.
1986 yili B.H.Matboboev tomonidan Farg‘ona ko‘chmanchi chorvadorlari
madaniyatini o‘rganish jarayonida yangi Gurmiron II qabristoni o‘rganilganligini
ta’kidlab o‘tish lozim. Ushbu yodgorlik Gurmiron yodgorligi bilan o‘xshash 27
.
Umuman, ushbu bosqichda to‘plangan ma’lumotlar asosida Farg‘ona ko‘chmanchi
chorvadorlar madaniyati qayta o‘rganilib, tadqiq etildi. Shu sababli ayrim
qabristonlar, mug‘xonalar, qurumlar yangi qarashlar fikrlarga asosan qayta
qazishma ishlari olib borildi. Aniqlashtirilgan ma’lumotlarga asosan O‘zbekiston,
Qirg‘iziston va Tojikiston tarixiga oid “Arxeologiya SSSR” fundamental
monografiyasini yozish uchun foydalanildi. Hozirgi kunda ko‘chmanchi chorvador
aholi yodgorliklari Markaziy Osiyoning tog‘oldi va tog‘li hududlarida aniqlangan.
Ko‘chmanchi chorvadorlarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik, ovchilik va
dehqonchilik bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu hol Farg‘onadagi yaylovlarning
chegaralanganligi bilan bog‘liq. O‘troq dehqonlarning ta’siri ostida
ko‘chmanchilar o‘troqlashgan. Shu sababli ko‘chmanchilarning qabrlari qishlov
joyda, aholi punktlarida joylashgan. Shuni ta’kidlash joizki, vodiyning tekislik
qismida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtiruvchi joylarda o‘troq dehqonlar
joylashgan, tog‘li, tog‘oldi va adirli hududlarda chorvadorlar joylashgan. Ikki
xo‘jalik vakillari bir-birlariga mahsulot etkazib berganlar. Ikki xo‘jalik madaniyati
an’analari miloddan avvalgi II ming yillikdan boshlanib hozirgi kunga qadar
25
Заднепровский Ю.А. Фергана // Древнейшие государства Кавказа и Средней Азии. – М.: Наука, 1985. – С.
531.
26
Баратов С.Р. Культура скотоводов Северной Ферганы в древности и раннем средневековье /по материалам
курумов и мугхона / автореф . дис. ... кандидата исторических наук : 07.00.06 . Самарканд, 1991.
27
Б.Х.Матбобоев. Общие и особенное в керамических комплексах чустской культуры Ферганы // Я.Гулямов
и развитие исторических наук в Узбекистане.: Тез.докл. Ташкент, 1988.
15

davom etib kelmoqda. Shulardan kelib chiqib “yarim ko‘chmanchi” va
“ko‘chmanchi chorvadorlar” atamalari Farg‘ona madaniyatiga to‘g‘ri keladi.
Bir asrdan ortiq davom etgan ko‘chmanchi chorvadorlarning qadimgi va o‘rta
asrlar tarixi madaniyatini o‘rganish birinchi havaskorlik ishlaridan mukammal
arxeologik tekshiruvlar darajasiga ko‘tarildi. Markaziy Osiyo ko‘chmanchilari
tarixida Farg‘ona ko‘chmanchi chorvadorlarining roli va o‘rni aniqlandi, bronza
davridan XIII-XIV asrgacha bo‘lgan yodgorliklarda tadqiqotlar amalga oshirildi.
O‘rta Osiyo tarixida ko‘chmanchi chorvadorlarning miloddan avvalgi
birinchi asrdan to milodiy birinchi asrgacha bo‘lgan tarixi muhim zarvaraqlaridan
biridir. Bu qabilalar bu davr siyosiy va etnogenez jarayonlarida muhim rol
o‘ynagan. O‘rta Osiyo arxeologlarining so‘ngi yillardagi ko‘chmanchi chorvador
qabilalar madaniyatini o‘rganishga qaratilayotgan e’tibori shu bilan tushuniladi.
Bu turdagi yodgorliklar O‘rta Osiyoning ko‘plab joylarida ochib o‘rganilib,
xatto shu mavzuga oid alohida monografiyalar ham paydo bo‘ldi.
Shunga qaramasdan bu murakkab mavzuning ko‘plab qirralari ko‘p yillar
davomida ehtimol va baxs munozara mavzusi sifatida arxeologik adabiyotlarda
diskussiya qilinib kelmoqda.
Bu borada qo‘shni Choch chorvador qabilalari bilan uzviy bog‘liq qadimgi
Farg‘ona chorvadorlari yodgorligidan topilgan manbalar alohida e’tibor talab etadi.
Ko‘chmanchi qabilalarning migratsion yo‘lida joylashgan bu region nafaqat turli
xil qabilalar aloqalari zonasi, balki turli xo‘jalik tuzilishga ega bo‘lgan aholi uchun
ham xizmat qilgan.
Hozirgi kunda qadimgi Farg‘ona chorvador aholisining madaniyatini
tariflovchi faktik materiallarni o‘rganishda turlicha qarashlar mavjud. Shu bilan
birga ushbu region qadimgi mozor qo‘rg‘onlarini o‘rganishda notekisliklarni
ko‘rish mumkin. Bu borada Farg‘ona vodiysining shimoliy qismi judayam
achinarli holatda, ayniqsa shimoliy qismida bor yo‘g‘i bir dona mozorli qo‘rg‘on
aniqlangan bo‘lib lekin materiallari nashr etilmagan. Etnomadaniy masalalarga
javob topish uchun esa, xususan qabilalarning o‘rnashish hududida masalan,
16

vorux-karabuloq madaniyati, bu erda qaytadan qazishma ishlarini olib borish kerak
edi, chunki mozor joylashgan hudud Farg‘ona vodiysining chekka va chegara
hududlarida.
Shuning uchun 1971 yilda O‘zSSR FA Arxeologiya instituti tomonidan
qadimgi chorvadorlar yodgorligini o‘rganish uchun E.Qodirov boshchiligida
otryad tuzildi, otryad oldiga vazifa qilib Farg‘onaning janubiy va shimoliy
hududlari va qisman Toshkent vohasidagi mozor qo‘rg‘onlarida qazish ishlari olib
borildi va hudud mozor qo‘rg‘onlarini to‘liq tekshirildi.
Ko‘lbuloq, To‘ytepa, Mingtepa (1971), Obishir (1972) va Go‘rmiron
(1973) mozor qo‘rg‘onlarida qazishma ishlari olib borilgan 28
. YUqorida qayd
etilgan mozor qo‘rg‘onlarda topilgan manbalar asosida bu erda kechgan qiyin
tarixiy jarayonni to‘liq anglash qiyin bo‘ldi. Shuning uchun imkoni boricha ushbu
hududda joylashgan boshqa mozorqo‘rg‘onlarni materiallarini jalb etishga xarakat
qildindi. Bu jarayonda nafaqat chop etilgan manbalar balki O‘zbekiston muzeylari
fondlarida saqlanayotgan materiallar, Leningraddagi (Sankt-Peterburg) SSSR FA
Arxeologiya instituti arxivida saqlanayotgan Farg‘ona-Pomir kompleks arxeologik
ekspeditsiya hisobotlaridan foydalanildi.
Tadqiqotlar davrida ekspeditsiya a’zolari o‘z oldiga maqsad qilib o‘tkazilgan
tadqiqotlar natijalarini jamlashtirish, ularning tipologiyasini ishlab chiqish
klassifikatsiyalash va davrlashtirishni qo‘ygan. Shuningdek, bu erda qadimgi
Farg‘onaning va qo‘shni hududlarning ayrim tomonlarini ochib berishga xarakat
qilingan.
Mozor qo‘rg‘onlarni o‘rganishning III davri (1952 y.), mohiyatan yangi
yo‘nalish bo‘lib, aynan shu davrda qazib olingan yodgorliklarning salmoqli o‘sishi
yuz beradi, natijada tadqiqotchilar oldida qator kardinal muamolar yuzaga keldi
bularning echimi nafaqat urganilayotgan region tarixi balki butun O‘rta Osiyo
tarixi o‘rganishda mo‘him ahamiyatga ega edi.
28
Э.Б.Кадыров. Древние погребальные памятники Ферганы как исторический источник.: Автореф. дисс. …
канд. истор. наук. Ташкент. 1975.
17

Ayniqsa, Farg‘ona vodiysining Tojikiston hududida tadqiqot olib borgan
B.A.Litvinskiyning ishlarini alohida ta’kidlash joiz. Ularning natijasida o‘n bitta
mozorda 259 ta qo‘rg‘onlar ochilgan.
Undan tashqari yana o‘sha B.A.Litvinskiyning ekspeditsiyasi tomonidan 160
qo‘rumlar o‘rganilgan bo‘lib uning fikricha ularning genezisi daxana kameralariga
borib taqaladi.
Bu davrning muhim voqeasi deb marxum YU.D.Baruzdinning Farg‘ona
vodiysining Qirg‘iziston hududidagi (Qorabuloq, To‘ratosh, Ko‘ktosh, Qorabel)
mozorlarida olib borgan qazishma ishlarini tan olish kerak 29
.
O‘rganilayotgan regionning chorvador aholisi tarixiga oid arxeologik
materiallarni to‘plashda YU.A.Zadneprovskiy, N.G.Gorbunova, V.I.Kozenkova,
T.Agzamxo‘jaev, A.G.Maksimovlarning ishlari muhim o‘rinni egallaydi.
Oxirgi yillarda olib borilgan qazishmalar natijasida ochilgan qadimgi
mozorlar soni juda ko‘payishi bu davr tarixi muamolarini echishga imkon yaratdi.
Uchinchi davr O‘rta Osiyo qo‘rg‘on arxeologiyasi masalalarini ishlab
chiqishda juda sermahsul bo‘ldi. Asosan bu davrda O‘rta Osiyo qo‘rg‘on
arxeologiyasi bahsli muamolarini kamrab olgan qator ishlar paydo bo‘ldi
(A.M.Mandelshtam, A.G.Kushaev, O.V.Obelchenko, S.S.Sorokin, N.G.Gorbunov,
YU.A.Zadneprovskiy, B.A.Litvinskiy va b.) 30
.
Lekin shuni ham tan olish kerakki xozirgacha nafaqat muhim tadqiqot yo‘q,
balki O‘rta Osiyo qadimgi chorvador qabilalari tarixiga oid, shuningdek etnik
masubligi bo‘yicha ham yagona fikr yo‘q va yozma manbalar bilan arxeologik
manbalarning solishtirishga doir ishlar yo‘q.
Undan tashqari O‘rta Osiyo chorvadorlari tarixiga oid ko‘plab ishlar nashr
sifatida, u yoki bu yodgorlikning qazishmalarini yoritgan, yoki madaniyatning bir
tomonini yoritgan ishlardir.
29
Баруздин Ю.Д., Брыкина Г.А. Археологические памятники Баткена и Ляйляка (Юго-западная Киргизия). –
Фрунзе, 1962. – 172 с.
30
Э.Б.Кадыров. Древние погребальные памятники Ферганы как исторический источник.: Автореф. дисс. …
канд. истор. наук. Ташкент. 1975. С. 7.
18

2-BOB. FARG‘ONA VODIYSI VA CHOCH VOHASIDAGI QADIMGI
CHORVADORLARNING KO‘MISH MAROSIMIGA TA’LUQLI
MATERIALLARNING TIPOLOGIYASI
2.1. Ko‘mish marosimi bilan bog‘liq belgilarning asosiy tiplarga ajratish
usullari
Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobi Farg‘ona va qo‘shni Chochning
qadimgi mozor yodgorliklari tipologik klassifikatsiyaga bag‘ishlangan.
Mozor qo‘rg‘onlarni o‘rganishning uchinchi davrida qator ishlarda
o‘rganilayotgan hududlarning komplekslari jamlandi va tizimlashtirildi
(B.A.Litvinskiyning, YU.D.Baruzdin, N.G.Gorbunov, YU.A.Zadneprovskiy,
T.Agzamxo‘jaev, A.G.Maksimov) 31
.
Farg‘ona va qo‘shni Choch mozorlari qazishmalari bilan parallel ravishda
butun O‘rta Osiyo hududidagi mozorlarda qazishma ishlari olib borildi. Bu erda
A.M.Mandelshtamning (Baktriyada) va O.V.Obelchenkoning (Sug‘da) olib borgan
qazishmalarini alohida ta’kidlash joiz.
Ko‘p yillik izlanishlar mobaynida to‘plangan arxeologik manbalar,
shuningdek, oldingi tadqiqotchilar tajribasidan foydalanish (A.N.Bernshtam,
S.S.Sorokin, N.G.Gorbunov, YU.A.Zadneprovskiy, B.A.Litvinskiyning) ushbu
hudud mozorlarini tashqi (planirovka va tepalar tipi) va ichki (mozor inshootlari
tipi) belgilarini hisobga olgan holda yangi klassifikatsiyasi variantini taqdim etish
imkonini berdi. Biz tomonimizdan formalizatsiyaning ayrim metodlaridan
foydalanishga harakat qilindi, buning natijasida ayrim belgilari bir hil bo‘lgan
31
Э.Б.Кадыров. Древние погребальные памятники Ферганы как исторический источник.: Автореф. дисс. …
канд. истор. наук. Ташкент. 1975. 7-9.
19

mozorlarni guruhga ajratish mumkin. Natijada, to‘rtta asosiy tipdagi mozorlar
guruhi ajratildi, shu bilan birga muhim va guruhni tashkilovchi belgilar bo‘lib
mozor inshootlari tipi va tepalar xizmat qildi.
Birinchi guruh. Katakomba qabrlari va tuproq to‘plangan mozorlar bu guruh
mozorlarining xarakterli tomonidir. Bu tipga o‘n ikkita yodgorlik kiradi
(Go‘rmiron, Vrevskiy va b.).
Ikkinchi guruh. Bu guruhga zichlangan (podboev) kabi qabrlar xarkaterlidir.
Bu tipda jami sakkizta yodgorlik bor (Qorabuloq, Borkorbaz, Qoramo‘ynoq va b.).
Uchinchi guruh. Bu guruh mozorlarida ko‘proq qabrlar tuproqli (gruntovoy)
chuqur va tuproq to‘plangan qabrlar birinchi guruhdagi kabi. Bu guruhga to‘rta
mozor kiradi (Kex, Vorux).
To‘rtinchi guruh. Bu erda aniq ustunlik qiluvchi tipga ega bo‘lmagan
mozorlar shartli ravishda jamlangan. Ular bor yo‘g‘i to‘rta (Qorabog‘, Isfara I va
b.) 32
.
Mozor qo‘rg‘onlarni eng qadimgi paytlardan boshlab chorvador aholi
qoldirgan. Chunki, ularning xo‘jalik yuritish tizimidan kelib chiqib ular doimo
yangi yaylovlar qidirib, cho‘l va tog‘li, adirli hududlarga ko‘chib yurishga majbur
bo‘lishgan. Ma’lum bir yaylovdagi o‘tloq maydonlari kamayganda ular boshqa
erlardagi yaylovlarga ko‘chib, u erda ham o‘tovini tiklab mol-qo‘yini boqib
o‘zining tirikchiligini o‘tkazavergan 33
.
Ma’lum bir erda muhim turar-joy makonlari, qishloqlar, shaharlar qurish va
uni o‘z avlodlariga va bola-chaqasiga qoldirish faqat dehqonchilik,
xunarmandchilik yoki savdogarlik qilib kun kechiradigan aholiga xos bo‘lgan.
Chorvador aholi uchun eng muhimi yaylov bo‘lgan. Ma’lum bir erdagi
yaylov o‘t-o‘lanlari tugagandan keyin chorvador jami narsalarini yig‘ishtirib yana
boshqa joyga ko‘chgan. Ularning xo‘jaligida oson ko‘chirib yurish mumkin
bo‘lgan engil tipdagi uylari uy yumushlari bo‘lgan. Albatta, eng keyingi
32
М.И.Филанович. Древняя и средневековая история Ташкента в Археологических источниках. – Т.:
Узбекистан, 2010. С. 74-80.
33
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 19-20.
20

paytlardagi chorvador aholining uylarini prototiplari (namunalari) bu o‘tovlardir.
Shuning uchun ham bu aholidan turar-joy makonlari, shu jumladan shaharlar ham
qolmagan.
Lekin dunyoda o‘lim degan mash’um narsa borki, “bu chorvador ekan” yoki
“bu dehqon ekan” deb o‘tirmasdan hammani barobar olib ketadi. Shuning uchun
chorvador aholi tirikligida biron narsa qurib o‘z avlodlariga qoldirmagan bo‘lsa
ham, beixtiyor o‘lgandan keyin juda katta qilib qazilgan mozor-qo‘rg‘onlarini
qoldirishgan.Shuning uchun arxeologlar juda katta dasht va cho‘l hududlarida
yashagan aholining madaniyati tarixini o‘rganish uchun ular qoldirgan mozor-
qo‘rg‘onlarini o‘rganishadi.Ko‘mish marosimining har bir belgisi, qabrning shakli,
uning yo‘nalishi, marhumning qanday holatda va qaysi tomonga yo‘naltirib
ko‘yilganligi, uning yoniga nimalar va qancha miqdorda qo‘yilganligi, mayit
bittami yoki bir nechta bo‘lganmi va hokazolar juda ko‘p tarixiy, madaniy, diniy
va etnik ma’lumotlarni beradi.Qazib o‘rganilgan mozorlarga ahamiyat bermay
turiboq mozor-qo‘rg‘onlarning joylashishini o‘zini ko‘radigan bo‘lsak bu
qo‘rg‘onlar qadimgi sug‘orib dehqonchilik qiladigan vohalar bilan chorvador aholi
ko‘proq tarqalgan adir va cho‘l zonalari o‘rtasidagi baland adirlar ustiga huddi “saf
tortgan askarlarday” terilib turadi 34
.
Bu mozor-qo‘rg‘onlarni joylashishi go‘yoki dehqonchilik qilib kun
ko‘radigan vohalar bilan chorvachilik qilib kun ko‘radigan aholi o‘rtasidagi
chegarani ko‘rsatib turganday bo‘lib ko‘rinadi.
Bir erda butun boshli ko‘rg‘onlar gruhining bo‘lishi bu erda ancha ko‘p vaqt
bu aholining turib qolganligini ko‘rsatadi. Agarda ma’lum bir erda alohida
qo‘rg‘onni boshqalardan ajralgan holda vujudga kelganligini ko‘rsak bu mozor-
ko‘rg‘onni chorvador aholini bir erdan ikkinchi erga yurishi, yoki ko‘chib o‘tishi
davrida qoldirganligidan dalolat beradi.
Qo‘mish marosimlarida bizga eng ko‘p ma’lumot beradigan narsa – bu
mayit bilan birga qanday narsalarni va qaerga qo‘yilishini bilishdir.
34
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 21-22.
21

Qabrlarga mayit bilan birga qo‘yiladigan eng qo‘p narsa bu sopol idishlar
bo‘lib, biz bu idishlarga qarab u yoki bu qo‘rg‘onni vujudga kelgan davrini,
ma’lum darajada ularning etnik tarkibini aniqlaymiz. Qabrlarda ko‘proq
uchraydigani idishlar bular – ko‘zalardir. Bundan tashqari ot va tuyalarda xurjunga
solib olib yurishga mo‘ljallangan, bir tomoni yassi ko‘zasimon qilib ishlangan
idishlar (flyaga) deyarli hamma qazilgan mozorlardan topilgan. Lekin, bu mozor-
qo‘rg‘onlardan bironta ham mayda, shahar va qishloqlarda ko‘plab uchraydigan
kosa, likopcha, qadah kabi idishlar deyarli topilmagan. Buning sababi ko‘chib
yurib ko‘proq harakatda bo‘ladigan aholiga asosan yirik idishlar kerak bo‘lgan.
Mozor-qo‘rg‘onlar guruhidan topilgan deyarli barcha sopoldan yasalgan idishlar
aynan shu erlarda dehqonchilik qilib kun ko‘radigan mahalliy hunarmand kulollar
tomonidan yasalgan idishlar jumlasiga kiradi.
Bundan tashqari, har qaysi sopoldan yasalgan idish o‘zining ishlanish
texnikasi, shakli, angobining rangi va boshqa xususiyatlariga ko‘ra turli-tuman
bo‘ladi hamda unga qarab turib ko‘mish marosimining ancha aniq davrini aniqlash
mumkin.
YUqorida eslatib o‘tganimizday, bu idishlar mahalliy hunarmand kulollar
tomonidan yasalgan bo‘lib, bunday sopol idishlarni arxeologlar turli shahar va
qishloqlarni xarobalarni o‘rganish jarayonida ularning stratigrafiyasini o‘rganish
asosida sopol idishlar shaklini, uning loyini, angobini (rangini) o‘zgarib borish
sxemasini yaratganlar.
Aynan shu sxema-jadval asosida topilgan sopollarga qaraganimizda mozor-
qo‘rg‘onlarida topilgan sopollarning yasalgan davri miloddan avvalgi II-I asrlari va
milodning I asrlarini ko‘rsatadi 35
.
Qo‘chmanchi chorvador aholida ko‘p uchraydigan ikkinchi eng muhim narsa
bu qurol aslahalar – qilich, xanjar, kamon, kamon o‘qining uchi, pichoq va
boshqalardir.
35
М.Исомиддинов, Хожи Усмонҳон Темирхон ўғли. Орлотда акс этган тарих. – Т.: Ўзбекистон Миллий
энциклопедияси, 2006. Б. 22-23.
22

O‘sha davr ko‘chmanchi chorvador aholisi orasida juda keng tarqalgan yana
boshqa qurol bu kamon va uning o‘qidir. Shuning uchun ham qazib ko‘rilgan
mozorlarning deyarli hammasida, agarda u erkak kishi ko‘milgan bo‘lsa, u erdan
kamonning qoldiqlari va uning o‘qlarini uchlari topilgan. Kamon o‘qlarining
uchlari arxeologlar uchun vaqtni aniqlaydigan eng yaxshi ashyolardan biri bo‘lib,
ularga qarab turib faqat mozor-qo‘rg‘onlarnigina emas, balkim turar-joy
makonlarini ham vaqtini aniq belgilashda ancha yaxshi natija beradi.
Mozor-qo‘rg‘onlarida qo‘plab kamonlarni turli qismlari saqlanib qolgan,
lekin ularning yog‘ochdan yasalgan qismlari chirib ketib saqlanmagan. Lekin
kamonlarning yog‘och qismini tashqi tomonidan suyakdan yasalgan qobig‘i bo‘lib,
ularni tashqi tomonidan silliqlanib sayqal berilgan. Suyak qobiqning ichki
tomonlari silliqlanmagan, chunki aynan shu tomonidan kamonni yog‘och qismiga
siranch yopishtirilgan. Suyakdan yasalgan plastinalarning uzunligi 30-32 sm gacha
boradi.
Kamonlarni o‘zini ham arxeologlar ancha yaxshi o‘rganishgan va ulardan
to‘liq ma’lumot olish imkoniyati bor. Ular topilgan mozor-qo‘rg‘onlarning
anchayin aniq xronologiyasini beradi, bundan tashqari mozorga ko‘milgan
odamning kelib chiqishi bo‘yicha ham qimmatli ma’lumotlarni berishi mumkin.
O‘rganilayotgan Go‘rmiron yodgorligidan topilgan osori-atiqalar, ko‘mish
marosimlari va hattoki qabrlarning tuzilishi Qayroqqum madaniyati chorvador
jamoalarining yashash tarzi, qabrlari va ko‘mish marosimlariga juda yaqinligi
tadqiqotlarda kuzatiladi. Shu o‘rinda fikrimizcha Farg‘ona vodiysining shimolidagi
mil. avv. II asr – milodiy I asrdagi yashagan jamoalarning Farg‘ona vodiysi janubi
va janubi-g‘arbiy hududlrdagi chorvador aholi bilan uzviy aloqasi borga o‘xshaydi.
Mana shu jihatlarni e’tiborga olgan holda biz tadqiqotimizda Farg‘ona vodiysining
janubi g‘arbiy hududidagi Qayroqqum qabilalarining qabrlari tuzilishi va ko‘mish
marosimlari haqida ham to‘htalib o‘tmoqchimiz.
Qayroqqum qabilalarining qabrlari tuzilishi va ko‘mish marosimi turli
hududlarda turli davrlarda xar-hil bo‘lgan. Qayroqqumning o‘zida faqat
23

ko‘ndalang qo‘yilgan tosh plitalar bilan bo‘lingan ikki kameralik bitta qabr
topilgan.
Qayroqqum hududida Xoji-YAgona tabiiy chegarasida tosh plitalardan
devor qilib bo‘lingan kameralarga mayitlar dafn qilingan mozor ham topib
tekshirilgan.
Boshqa qabr qayroqqum makonlarining sharqiy guruhidan 35 km
shimolroqda Daxana qishlog‘ida joylashgan. Bu erda qabr chuqurlari tosh plitalar
bilan to‘sib chiqilgan 36
. Daxana qishlog‘i tog‘ oldi Qamish Qo‘rg‘on vodiysiga
o‘tishdagi tor daradan chiqishda joylashgan bo‘lib mahalliy aholi tomonidan bu er
Qoraqurum deb ataladi. Ushbu hududda tog‘ qoyalari ayrilib ketadi va bog‘lar va
qishloqning qurilishlari egallagan uchburchak bo‘g‘izni tashkil etadi.
1960 yildagi razvedkalarda o‘n beshga yaqin turar-joy makonlari topilgan.
Qatlam to‘liq kuchli shamol va bo‘ronlar ta’sirida uchib ketganligi sababli turar
joylarning tizimli qoldiqlari saqlanmagan. Topilmalarning asosiy qismini sopollar
tashkil etadi. Sopollarning ko‘p qismi loyi va tayyorlash texnikasi, bezatish uslubi
bo‘yicha Qayroqqum sopoliga to‘liq mos keladi. Shu bilan birga Qayroqqumda
uchramaydigan bayramona idishlar fragmentlari ham bor. Topilmalarning qaysi bir
guruhi Tozabog‘yob madaniyati bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin; umuman
fikrimizcha Mohan-Daryo – qayroqqum va tozabog‘yob madaniyatlarining aloqa
zonasi hisoblanadi.
Qayroqqum madaniyati bilan bog‘liq qabrlar Daxana, Xoja-YAgona, Vodil
va Qaram-Ko‘l, shunigdek oxirgi tadqiqotlarga qaraganda Qo‘chqorchi
mozorlarida ham uchraydi 37
.
Ochilgan qabrlardan ko‘rinib turibdiki bronza davrida bu erda ko‘mish
marosimlari bir hil bo‘lmagan; ya’ni mayitni ko‘mish bilan bir qatorda mayitni
yoqish marosimi ham bo‘lgan. Ayrim hududlarda gruntli (tuproq) qabrlarga
ko‘mishgan, boshqa hududlarda – tosh yashiklarga, yapaloq toshlardan
36
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 158-159.
37
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 160-164.
24

kameralarga yoki tikkalab ko‘yilgan tosh plitalarga va h.k. Albatta bu xar-hillik
lokal ahamiyati bilan bir qatorda xronologik tafovutlar ham mavjud.
Qabr kameralari maydalangan tosh bilan to‘ldirilgan yomon saqlangan odam
suyaklari va bosh chanog‘i qoldiqlari topilgan, ularning yonida sopol parchalari,
yaxshi saqlanmagan bronzadan yasalgan buyumning parchalari topilgan, ayrim
qabr kameralarda xech qanday topilmalar uchramaganlari ham bor.
Ehtimol kameralar faqat o‘sha davr er yuzasidan uncha baland bo‘lmagan va
qator yirik 1 m tosh plitalari bilan yopilgandir.
Kameralarda topilgan topilmalar: 1 kamerada bronzadan yasalgan ingichka
dumaloq simga ulanib ketgan trubochka – rastrubasimon buyumning parchasi, bu
rastrubli sirg‘aning ilk o‘rinbosari topilgan. Shu erning o‘zida to‘liq qayta
tiklangan idishning parchasi topilgan. Bu idish tanasi uncha qavariq bo‘lmagan
tuvak, bo‘lib bo‘g‘zi biroz tashqi tomonga tortilgan, tepa qismi tekis kesmaga ega.
Idishning elka qismi ikki gorizontal zigzagni tashkillovchi taroqsimon shtampning
uzuq chiziqlari bilan bezatilgan. SHtamp o‘rtauyalik. Idishning o‘lchamlariga
kelsak, idishning tag qismining diametri 8 sm, bo‘g‘zining diametri 13,5 sm, tana
qismining eng maksimal diametri 15,5 sm, balandligi 14-14,3 sm. Idish loyi
maydalangan toshli tuproqdan, parcha siniq joyida va ustida to‘q-kulrang rangda.
Kameraning eng tepasida sariq-kulrang idishlarning parchalari topilgan, shu bilan
birga 1 idishning uncha baland ko‘tarilmagan og‘iz qismi parchasi ham topilgan.
Xuddi shu kamerada och rangdagi kovak toshdan ishlangan buyum topilgan. U
aylanasi bo‘ylab chuqur tarnovchali disksimon rolik ko‘rinishga ega (rolikning
diametri 2,8 sm, tarnovchaning diametri 1,9 sm, qalinligi 1,8 sm).
Daxanadagi mozorni davrlashtirishda shuni ta’kidlash kerakki bunday qabr
tuzilishi Sibir va Qozog‘istonning andronov va karasuk madaniyati yodgorliklari
bilan analogiyasi keng aloqadorlikka, yaqinlikka ega 38
. Bronzadan yasalgan
rastrubli sirg‘a andronov madaniyatining turli yodgorliklarida tanish, shu qatorda
Qozog‘istonning so‘ngi andronova yodgorliklarida ham mavjud 39
. Toshdan
38
С.В.Киселев. Древняя история Южной Сибири. М., 1951. С. 68-74.
39
Б.А.Литвинский, А.П.Окладников, В.А.Ранов. Древности Кайрак-кумов (Древнейшая история Северного
Таджикистана). Душанбе .: 1962. С. 164.
25

ishlangan buyum o‘z xususiyati, aniqrog‘i ishlatilishi (funksiyasi) bo‘yicha so‘nggi
bronza va ilk temir davriga oid Kavkaz mozorlaridan 40
topilgan blok
(himoyalangan) tasma (belbog‘)li rolik (g‘ildirakcha)ga va Dindiboydan topilgan
suyakdan ishlangan ilgaklarga shakl jihatdan o‘xshamasa-da lekin ularga monand
yoki ko‘rinishiga ega qilib ishlangan 41
. Boshqa tomondan shakl bo‘yicha yaqin
bloksimon (himoyalangan ko‘rinishga ega bo‘lgan) sopol langarcha (gruzila) lar
mil. avv. II ming yillik oxiri – I ming yillik boshlariga oid povoljening ayrim
makonlarida topilgan. Sopolga to‘xtaladigan bo‘lsak bronza davriga oid
Qayroqqum makonlaridan topilgan sopoldan hech qanday farq qilmaydi, lekin shu
bilan birga birinchi kameraning tuproq uyumidan topilgan idishning og‘iz qismi
parchasi alohida ahamiyatga ega. Bunday venchiklar so‘nggi Qayroqqum
komplekslariga xosdir. YUqorida aytib o‘tilgan barcha fikrlar davrlashtirish
masalalariga yakuniy xulosalarni bera olmaydi. Lekin Daxana mozor-
qo‘rg‘onlarini mil. avv. I ming yillikning 1 va 2-choragi boshlari bilan
davrlashtirish mumkin.
Farg‘ona vodiysida bronza davri materiallari, ayniqsa alohida
turar joy makonlari, yoki qabrlari yaqin payitlargacha aniqlanmagan
edi. Shu bilan birga vodiyning ayrim hududlarida alohida olingan
topilmalar asta sekinlik bilan topilaboshladi. Dastlab Sirdaryoning o‘ng
qirg‘og‘i bilan Pop tumanining Kelichi qishlog‘i o‘rtasidagi bilan Chust
tumanining To‘da qishloqlari o‘rtasida Farg‘ona o‘lkani o‘rganish xodimi
P.T.Konoplya tomonidan bir qator punktlarda chust madaniyati tipidagi
kulolchilik buyumlarini topganligini 1961 yilda xabar qildi.
1954 yilda YU.A.Zadneprovskiy tomonidan O‘zgandagi asosiy
shahar xarobasidan yana bitta chust madaniyatiga oid sopol parchasi
40
Б.А.Куфтин. Археологические раскопки в Триалете. 1, Опыт периодизации памятников, Тбилиси, 1941. С.
65, 70, 73.
41
М.П.Грязнов. Памятники Карасукского этапа... С. 134.
26

topildi. Bu sopol parchasi ham qo‘lda yasalib, ustidan qora rangda
naqsh solingan sopol idishning parchasi edi 42
.
Shu yillari N.N.Zabelina tomonidan O‘zgan yaqinidagi Dunbulaq
yodgorligidan yana bir chust madaniyati sopollariga o‘xshagan sopol
idish parchasi topdi.
Xuddi shunday chust tipidagi sopol idishlarning qoldiqlari bir
qator yodgorliklarning, shu jumladan chust madaniyatiga oid eng yirik
yodgorlik Dalvarzin atroflaridan ham topildi.
Qayroqqum cho‘li atroflarida 1956 yilda qizil angobli, ustki betiga
shtrix chiziqlar bilan to‘ldirilgan, ustki qismi keng qilib, pastga tomon
torayib, konussimon tushgan idish topildiki, bu idish ham chust
madaniyatiga xos idishlardan biri edi.
1956 yilda N.G.Gorbunova va B.Z.Gamburg tomonidan Farg‘ona
shahridan janub tomondagi Toshqo‘rg‘on qabristonini qazish
davomida chust madaniyatiga tegishli yana bir sopol parchasi topildi.
Shu bilan birga shu qabristonning o‘zidan andronova madaniyatiga
ham oid sopol buyumlari topildiki, bu narsa o‘sha chorvadorlar
qabristoni qazilgan davr arxeologiyasi uchun kutilmagan hodisa edi.
Chunki, andronova madaniyati chorvador aholisiga mansub bo‘lsa,
chust madaniyati dehqon jamoalariga mansub edi.
1954 yilda A.P.Okladnikov Sirdaryo bo‘ylaridagi Qayroqqum
taqirlari atroflarida juda ham ko‘plab qayroqqum madaniyatiga xos
kulolchilik buyumlari va ko‘plab shlaklarni to‘planib yotganligini
42
Заднепровский Ю.А. Древнеземледельческая культура Ферганы. МИА-118, М.,-Л.: 1962. -с.39.
27

aniqladi 43
. Ammo 1955-1956 yillari bu yodgorlikni o‘rganish bilan
B.A.Litvinskiy shug‘ullandi.
B.A.Litvinskiyning fikri bo‘yicha bu erdagi turar-joylar
yodgorlikning uchta erida to‘planganligi ma’lum bo‘lmoqda. Birinchisi
g‘arb tomonda joylashgan SHo‘rko‘l atrofida, markaziy va sharqiy
qismida (Taqiryagona). Bu turar-joylarning hammasi ancha katta
hududni egallaydi. Shu bilan birga katta atrof hududlarida juda ko‘plab
andronova madaniyatiga xos yodgorliklarni uchratish mumkin. Ammo
bu atrofdagi yodgorliklarda qalin madaniy qatlamlarni uchramaydi.
Hamma gap shundaki, bu atrofdagi yodgorliklardagi madaniy
qatlamlar juda ham yupqa bo‘lib, bironta ham erda uy-joy qoldig‘i
uchratilmadi. Asosan taqir erning ustki betida kul qatlami va bitta-
ikkita sopol parchalarini, turli hayvonlarning suyaklarini, bronza
buyumlarini parchalarini va shlakni ko‘rish mumkin edi.
O‘choqlarni oralarini hisoblab chiqqan B.A.Litvinskiy bu erdagi uy-
joylarni hajmi 20x12 m. bo‘lgan bo‘lishi kerak deb taxmin qiladi.
Aynan Qayroqqum atroflarida ish olib borgan B.A.Litvinskiy ikkita
erda xuddi shu davr chorvadorlari tomonidan qoldirilgan qabr saqlanib
qolganligi to‘g‘risida yozgan. Ularning biri shu Qayroqqum
qabristonida bo‘lsa, ikkinchisi Asht yaqinida Dahana qishlog‘idagi
qabrni aytish mumkin. Aynan Dahana qishlog‘idagi qabristonda 10 ta
43
Окладников А.П. Работы Киргизской экспедиции. Тезисы докладов на сессии отд. Ист. наук и пленума
ИИМК, посвященном итогам археологических и этнографических исследований 1953 г. М.:, стр. 39-41; Его
же. Исследование памятников каменного века в бассейне р. Сырдарьи осенью 1955 г. ТАН Тадж.ССР, №63.
С. 5-15.
28

qabr qazildi. Qabrlar tosh plitali bo‘lib, ularning ichida unchalik
materiallari ko‘p emas edi 44
.
Qayroqqum madaniyatining o‘ziga xos xususiyati asosan shu
madaniyatning kulolchilik buyumlaridan bilinadi. Topilgan kulolchilik
buyumlari asosan mayda sopol parchalaridan iborat bo‘lib, shulardan
ikkitasini shakli to‘liq tiklangan. Idishlar to‘liq qo‘lda tayyorlangan
bo‘lib, ularning loyiga ko‘plab tuyilgan tosh solingan. Idishning bir
qismi matodan tayyorlangan qolipda yasalgan. Sopolning parchasi
kulrang yoki qora rangda. Idishning lablari juda oddiy shaklga ega.
Juda kamdan-kam hollarda idishning elkasidan qabarib chiqqan
dastasi bor. Bitta-ikkita holatlarda idishning suv quyadigan burunlari
borligi aniqlangan. Sopol idishlarning yaqin 10% ko‘prog‘i naqshlar
bilan bezatilgan bo‘lib, ular asosan taroqsimon shaklli asbob bilan
tushirilgan naqshlar, alohida chuqurchalardan iborat naqshlar va
maxsus kesib chizish yo‘li bilan tushirilgan naqshlar topilgan.
Bu sopol buyumlarini komplekt tarzda ko‘radigan bo‘lsak, ular
avvalo janubiy Farg‘onadagi Vodil qabristonida, Xorazmdagi
tozabog‘yob madaniyati yodgorliklarida, Toshkent vohasidagi alohida
topilmalari yoki shimoliy Qirg‘iziston topilmalarining aynan
o‘zginasidir.Qayroqqum manzilgohlarida ancha rivojlangan metalsozlik
va metalni qayta ishlash hunarmandchiligini rivojlanganligini ko‘rish
mumkin. Juda ko‘plab punktlarda metallni qayta ishlash uchun olib
kelingan yaxlit mis rudasini mayda bo‘laklarga bo‘linganligini, turli
metal buyumlarini quyish uchun toshdan tayyorlangan qoliplar hamda
44
Литвинский Э.Г., Гулямова Э., Давидович Е.А. Работы отряда по изучению памятников бронзового века в
Кайраккумах в 1955 г. ТАН Тадж.СССР, 63, стр. 27-34.
29

tayyor bronzadan yasalgan buyumlarni ko‘rish mumkin. SHlaklarni
to‘plangan joylari 15 ta punktda aniqlangan. Toshdan yasalgan
qoliplarning ichida boltaning shaklini tushirish uchun yasalgan qolipni
alohida ta’kidlash kerak bo‘ladi.
Qayroqqumdan topilgan metal buyumlar turlicha bo‘lib, ularning
ichida ayniqsa bargsimon qilib ikki tomonlama ishlangan, unchalik yirik
bo‘lmagan dastaga ega bo‘lgan pichoq va boshqa buyumlar topildi.
Turli turar-joy makonlarida har xil toshdan yasalgan xo‘jalikda
ishlatiladigan qurollar topilgan. Bular yorg‘uchoqlar, qirg‘ichlar,
qayroqlar va eng muhimi toshdan yasalgan kamon o‘qlarining uchlari
topilgan.Yuqorida aytilgan andronova madaniyatiga oid sopol
buyumlarini davri miloddan ilgarigi II ming yillikning oxiri va I ming
yillikning boshlari bilan davrlanadi. Bundan shu narsa kelib chiqadiki,
andronova madaniyati chust madaniyati bilan sinxron ravishda
rivojlangan va taraqqiy etgan. Janubiy Farg‘onadagi bronza davriga oid
mozor-qo‘rg‘onlar Vodil yaqinidagi, Qaramqo‘l qishlog‘i yaqinidagi
YApagi, CHek va boshqa yodgorliklarda 50 ortiq qo‘rg‘onlar
ochilgan.Vodil mozor-qo‘rg‘onlari Vodil qishlog‘idan 25 km janub
tomonda joylashgan bo‘lib, Oloy tog‘larining shimoliy qirg‘og‘oda
joylashgan va hamda 273 tadan oshiq qabrning ustki qismi sanaladi.
Ularda qabrlarning uch xil ko‘rinishidagi shakli borligi ma’lum. Bronza
davriga oid qabrlar asosan ustki qismi tosh qoplami bilan
qoplanganlaridir. Bunday qabrlarning ustki qismida to‘g‘ri burchakli
yirik toshlar topilgan. Qabrlarning ustidan qo‘yilgan tosh uyumlarining
atroflaridan oval shaklidagi toshlar bilan o‘rab qo‘yilgan.Farg‘ona
30

yaqinida joylashgan Qaramqo‘l mozor-qo‘rg‘onidan 16 ta qabr topilgan
bo‘lib ularning hammasi qazilgan va faqat bittasidan murdaning shakli
bukchaytirilib chap yonboshiga yonboshlatib yotqizilgan skelet topildi.
Qolgan hamma qabrlar qadimgi davrlardayoq o‘g‘irlangan va buning
ustiga undagi suyaklar ham yaxshi saqlanmagan. YUqorida eslatilgan
Vodil va Qaramqo‘l mozor-qo‘rg‘onlarini B.Z.Gamburg va
N.G.Gorbunova miloddan ilgarigi X-VIII asrlar bilan
davrlashadi.Shunday qilib, Farg‘ona vodiysida bronza davriga oid
mozor-qo‘rg‘onlari 7 ta joydan topib o‘rganilgan. Bu barcha mozor-
qo‘rg‘onlarni arxeologik kompleks deb olinadi va bu kompleks chust
madaniyati arxeologik kompleksdan tubdan farq qiladi.
2.2. Go‘rmiron yodgorligi va uning Farg‘ona vodiysi chorvadorlari
madaniyatini o‘rganishdagi ahamiyati
Bizning klassifikatsion tizimimizga ko‘ra, 28 ta mozorlar ajratiladi, garchi
bugungi kunda aytib o‘tilgan hududlarda ancha ko‘prog‘i qayd etilgan. Qolgan
mozorlar qator sabalarga ko‘ra (asosan informatsiya kamligi natijasida) tipologik
klassifikatsiyaga tushmaydi.
Bu erda shuni ham inobatga olish kerakki har bir guruh ichida bir necha
variantlar va guruhchalarni ko‘rish mumkin. Lekin yanada mukammalroq bo‘lishi
uchun to‘liq va etarli ma’lumot to‘planmagan.
Ajratilgan mozor tiplari ayrim rayonlarda lokalizatsiyalangan (hududdan
chiqarilmagan), bu hodisa hududning murakab etnik tarkibi bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin.
Lekin, biz bir narsani aytib o‘tishimiz joizki, taklif qilinayotgan
klassifikatsiya faktik materiallar to‘planishiga qarab shubxasiz kelgusida
aniqlashtirish va o‘zgarishlarga duch keladi.
31

Mavzu, bizning klassifikatsiyamizga ko‘ra birinchi tipga tegishli bo‘lgan
Go‘rmiron mozorining xronologik muammolariga bag‘ishlangan. Mozor Farg‘ona
vodiysining shimoliy qismida joylashgan, Namangandan janubi-g‘arbda,
“Do‘stlik” sovxozining hududida va ikki guruh tepalardan iborat – janubiy va
shimoliy, bir-biridan ma’lum bir uzoqlikda joylashgan.
U 1951 yilda ochilgan bo‘lib bir necha yillar mobaynida o‘rganilgan. Shu
1951 yili o‘nta qo‘rg‘onni o‘rgangan A.N.Bernshtam boshchilik qilgan Pomir-
Farg‘ona kompleks arxeologik ekspeditsiya xodimlari tomonidan qazishma ishlari
olib borildi 45
.
1958 yilda YU.G.Chulanov va 1971 yilda S.Rahimovlar bu erda yana o‘nga
yaqin qo‘rg‘onlarni qazishdi 46
. Afsuski barcha qazishmalarning natijalari to‘liq
chop etilmagan. Ushbu mozorning ma’lum qismi yangi erlarni o‘zlashtirish uchun
1973 yil bahorida buzib tashlangan. Xuddi shu yilning yozida Grumironga
E.B.Kodirov arxeologik tadqiqotlarga borib o‘ttiz ikkita qo‘rg‘on to‘plamlarini
qayd etdi 47
, buning ustiga ularning beshtasi yangi qabriston hududida joylashgan,
qolganlarining barchasi ular tomonidan qazilgan.
Shunday qilib, hozirgi kunda mozorda ochilgan qo‘rg‘onlarning soni ellika
yaqin.
Tashqi ko‘rinishidan Go‘rmiron mozorining qo‘rg‘onlari bir hil: ularning
barchasi lesovoy tuproq to‘plangan tepalikka ega, xajmi jihatidan uncha farq
qilishmaydi. Ko‘plab qo‘rg‘onlarning tepalik diametri 6-10metr, balandligi 30-20
sm; 130, 180 sm balandligdagi qo‘rg‘onlar ham mavjud.
Ochilgan qo‘rg‘onlar ichida faqat ikkitasi tuproqli (gruntovoy) chuqurga
ega, qolganlarining barchasi katakomba shaklida.
Go‘rmiron mozorining katakombalari to‘g‘ri burchakli yoki to‘rt burchakli
dromalari odatda yuqori razmeri pastga nisbatan katta va janubdan shimolga
yo‘naltirilgan. Katakomba odatda dromosga perpendikulyar ravishda joylashgan va
45
Бернштам А.Н. Историко - археологические очерки Центрального Тянь-Шаня и Памиро-Алая // МИА. – М. –
Л., 1952. – № 26. С. 254.
46
Ю.Г.Чуланов. Новые памятники эпохи бронзы Ферганской долины // С.А. №5., М.: 1958. С. 194-199.
47
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 9.
32

kengayishga yo‘naltirilgan. Faqat 8 qo‘rg‘on bundan mustasno, bu erda katakomba
dromosga perpendikulyar ravishda emas balki burchakda joylashgan, chamasi
shimoli-sharqqa yo‘naltirilgan. Kamera qoidaga ko‘ra oval shaklga ega; faqat ora-
sira to‘g‘riburchaqli shaklda katakombalar uchraydi. Deyarli barcha hollarda
katakombaning poli dromos polidan pastroq.
Go‘rmiron qo‘rg‘onlari asosan yolg‘iz yoki juft ko‘mish joylari ikkinchi
ko‘rinish ko‘proq uchraydi. Shuningdek kollektiv ko‘mish joylari ham uchraydi.
Suyaklar chuzilgan holda, chalqancha holatda, qullar tana yonida joylashgan,
oyoqlar chuzilgan va qamish to‘shama ustida zarb etilgan, ayrim erkaklar dafn
etilgan qabrlarda mayda shag‘aldan to‘shama qilingan. Yo‘nalish sharqiy. Bu
holatdan farqli bo‘lgan qabrlar ham uchraydi.
Gruntovoy (tuproqli) chuqurlar (qo‘rg‘on 6,18) tashqi ko‘rinishdan ham
strukturasi bo‘yicha ham bir xil emas. 18 qo‘rg‘onning xarakterli xususiyati
shundaki tuproq to‘plangan joy tosh bilan o‘ralgan, taxta tusinlar, chuqurning o‘zi
kengroq qilib ishlangan, 6 qo‘rg‘onda esa juda tor chuqur bo‘lmagan chuqur,
meridianga yo‘naltirilgan va taxmonga ega.
Mozorda ko‘mish inventari ichida sopol buyumlar alohida e’tiborga loyiq.
Etmishdan ortiq idishlar hisobga olingan. Keramikaning asosiy qismini ko‘zalar
(qo‘lda yasalgan va stanok yasalganlar) tashkil etadi, ko‘zalarni shaklining ma’lum
qismlari asosida bir necha tipga bo‘lish mumkin. Past bo‘g‘izli, dumaloq shaklli,
tagi keng tekis ko‘zalar ko‘proq uchraydi. Noksimon chuzilgan ko‘zalar,
sharsimon shaklda va og‘zining diametri tag qismi diametriga teng bo‘lgan
butilkaga o‘xshash chuziq idish mavjud. Shuningdek sopli ko‘zalar bo‘lib
(ularning barchasi qo‘lda yasalgan), lekin ular juda kam jami 7 ta idish. Xumchalar
(stanokda yasalgan) soni qo‘p emas (6 ta nusxa), lekin ular xar-xil xar biri alohida
variant bo‘lishi mumkin, ularning barchasi qizil angoblangan va ko‘proq qismiga
archa yoki romb shaklida tirnalma bezak berilgan 48
.
48
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 9-10.
33

Go‘rmiron mozorida faqat bitta krujka topilgan bo‘lib uning korpusi biroz
cho‘zinchoq og‘zi tepaga kengaygan sopi teparoqda joylashgan. Shuningdek
qozonga o‘xshash katta pakana ikkita tepaga qaragan sopli idish ham mavjud, uch
muguzli (rojkovie) idishlar va tagi dumaloq idish.
Alohida bir guruhga qo‘lda yasalgan va ko‘lolchilik g‘ildiragida yasalgan
kichik idishlarni kiritish mumkin.
Kiyim bilan bog‘liq buyumlardan temir yarimdoira shaklidagi kamarbandlar
saqlanib qolgan, doira shaklidagi ikki qalqonli kichik kamarband, oq marmarsimon
oxakdan ishlangan (birinchi ko‘rinishdagilari ko‘proq), ilgaklar: bronzadan,
shishadan, taxtadan shuningdek suyakdan bo‘lgan kamar qalpog‘i.
Xo‘jalik buyumlari bir lezviyali to‘g‘ri va orqasi biroz bukilgan pichoqlar,
suyakli trubkalar, toshli qayroqlar, loydan va toshdan pryaslitsa hamda bronzadan
yasalgan ilmoqsimon sopli oyna (bitta nusxa)dan iborat.
Hamroh bo‘lgan inventardan alohida o‘rinni munchoqlar egallaydi. Ular xar-
hil ishlangan materialida ham, shaklida ham. Pasta va shishadan ishlangan
munchoqlar juda bashang ko‘rinishda; shuningdek toshdan ishlanganlari uchraydi.
Munchoqlar yarimdoira, uzunchoq, silindr simon, bikonik, dumaloq shaklda
ishlangan, shuningdek tilim-tilim qilib ishlanganlari bor.
Boshqa buyumlardan takidlab o‘tish kerakki ko‘proq temir va bronzadan
ishlangan uzuklar, bronza ko‘ng‘iroqchalar, surmatoshlar va grafit bo‘laklari,
fragmentlar, shuningdek shildiroqlar, ulardan ikkitasini alohida ta’kidlash kerak,
uzum boshiga o‘xshash shakldagisi va ikki tomonida rasm aks etgan tosh shildiroq:
birinchi tomonida tik holatdagi kiyik chizilgan, ikkinchi tomonida ikki yoqlama
uch tishli ayri va qo‘shimcha “kapalaksimon” naqshlar aks etgan. Bunday
ko‘rinishdagi buyumlar Farg‘ona vodiysi hududida birinchi marta uchraydi.
Qurollanish buyumlari keramikadan farqli o‘laroq barcha qo‘rg‘onlarda
uchramaydi, lekin ular shubxasiz (asosan kamon o‘klarining uchlari)
qo‘rg‘onlarning xronologiyasini aniqlashtirishda birlamchi ahamiyatga ega.
34

Ularning sarasiga kamon o‘klarining uchlari, kamonning suyakdan yasalgan
qoplagichlari va yarog‘-aslaxalarning qoldiqlari kiradi.
Go‘rmiron mozorida 50 dan oshiq temir, barg bandli, uch patli (ulardan biri
o‘qsimon) kamon uchlari topilgan. Ularning barchasi E.B.Kodirov tadqiqoti
natijasida oltita tipga bo‘lingan.
Mozorni davrlashtirishda tangalar katta ahamiyatga ega. Jami topilgan
tangalar soni 14 dona, ularning barchasi “u-shu” tipiga kiradi. Ularning to‘rtasi
taniqli xitoyshunos M.V.Vorobev tomonidan aniqlangan. Uning fikricha uchta
tanga (17 qo‘rg‘ondan – ikki nusxasi, 15 qo‘rg‘ondan - bittasi) mil.avv.118 yilda
quyilgan, to‘rtinchisi (qo‘rg‘on 15) – mil.avv. 73-47 yillarda quyilgan. Qolgan
tangalarga keladigan bo‘lsak, ulardan to‘rtasini aniqlash imkoni yo‘q, qolgan yana
to‘rta tanga mil.avv. 118 yilda, ikkitasi mil.avv. 73-47 yy., zarb etilgan ulardan
uchtasi muomalada kam bo‘lganligini ularning juda yaxshi saqlanganidan bilsa
bo‘ladi 49
.
Mozorning o‘ziga hosligi shundaki ikki guruh qo‘rg‘onlari uchun ishlatilgan
xom-ashyo birxilligi mozorni to‘liqligicha bitta arxeologik komleks sifatida
o‘rganish mumkin, Go‘rmironda topilgan moddiy madaniyat ob’ektlarining o‘zaro
aloqadorligi ham buni tasdiqlaydi. Go‘rmiron mozorida topilgan
katakombalarining dafn qilish tizimi va ko‘mish marosimi bo‘yicha Farg‘ona
vodiysi, Chotqol va Toshkent vohasi yodgorliklari bilan yaqin.
Lekin go‘rmiron qo‘rg‘onlarining sinchiklab qilingan tahlili uning o‘ziga
hosligi va ma’lum bir joyga xoslik xususiyatlarini topish imkonini beradi. Bu
xususiyatlar dafn qilishning yangi xususiyatlarini bostirishta emas balki Farg‘ona
katakobali qabrlariga xos bo‘lgan ma’lum bir xususiyatlarning ustunligi yoki
umuman yoqligida ko‘rinadi. Go‘rmiron mozorining Farg‘ona vodiysi chetida
alohida joylashganligi uning o‘ziga xosligining alohida sabablarini keltiradi.
Go‘rmiron mozorining vorux-qorabuloq mozorlari bilan solishtirilganda
birinchi mozor qolgan mozorlardan katta farq qilishi aniqlangan. Bu asosan
49
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 12-13.
35

sopollarda yaqol aks etadi (bu haqda B.A.Litvinskiy ham yozgan), qurollanish va
dafn marosim va udumlari buyumlarida ham. Shuning uchun bizning oldimizda
boshqa yo‘sindagi va nisbatan ilgariroq bunyod etilgan yodgorlik turgan bo‘lishi
mumkin.
Go‘rmiron va Kenlok bilan solishtirish esa dafn qilish marosimida ma’lum
yaqinlik bo‘lishiga qaramay, xar bir yodgorlik moddiy madaniyatda yaxshi
kuzatiladigan o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu bizga Gurmironing o‘ziga xosligi
va nisbatan qadimiyligi haqida gapirishga imkon beradi.
Go‘rmiron va Farg‘ona turar joylarining barcha narsasini o‘z ichiga olgan
tipologik jadval SHimoliy Farg‘ona turar joylarida topilgan keramikada
o‘xshashliklar ko‘pligi haqida ma’lumot beradi. Lekin bir narsani takidlab o‘tish
joiz, Farg‘ona vodiysining bu qismida katta hududlarda bir necha qatlamli turar
joylarda to‘liq qazishma ishlari olib borilmaganligi aniq solishtirish imkonini
bermaydi.
Umuman E.B.Kodirov tomonidan olib borilgan solishtirish ishlari,
arxeologik jihatdan o‘ziga xos va shu bilan birga nisbatan qadimiyroq kompleks
bilan ish ko‘rayotganimizni ko‘rsatdi. Go‘rmiron kompleksining xronologiyasini
aniqlashtirishda topilgan tangalar va kamon o‘qining uchlari muhim ahamiyat kasb
etadi.
Y u qorida aytilgandek topilgan tangalarning ko‘pchiligi mil.avv. 118 yilda
zarb etilgan. Lekin bu erda shu narsani hisobga olish kerak tangalarni zarb etish
milodiy 581 yilgacha davom etgan, muomalada esa bizning eramizning VII asr
boshlarigacha qolgan 50
. Lekin ayrim tadqiqotchilar etti asr davomida tanganing
shakli va afsonasi o‘zgarmay qolishi mumkin emas deb hisoblaydilar
(M.V.Vorobev). Albatta, shubxasiz bu tangalar Farg‘ona hududiga zarb etilgandan
ancha keyinroq kelgan bo‘lishi mumkin. Lekin, agar ular eng kech davrda
kelganda ularning ichida eng kechgi variantdagi “ushutsyan” tangalari ham
bo‘lishi kerak edi. Bu variantlarning yo‘qligi bu tangalar go‘rmironliklarning
50
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 13.
36

qo‘liga mil.avv. I asrda kelgan deb taxmin qilish imkonini beradi. Ko‘plarining
juda yaxshi saqlanib qolganligi ular muomalada bo‘lmaganligi ko‘rsatadi.
O‘rta Osiyo tadqiqotchilari antik davr yodgorliklarini tahlil qilib kamon
o‘qining temirdan yasalgan uchlarining tipologiyasi va xronologiyasiga ahamiyat
berishgan (S.S.Sorokin, O.V.Obelchenko, B.A.Litvinskiy, G.A.Pugachenkova,
N.G.Gorbunova) 51
.
Shunga qaramasdan bu savolni to‘liq echilgan deb bo‘lmaydi, umumiy
tendensiya sifatida belgilash mumkin, uchpatli kamon o‘qlari (asosan pastga
qaragan nishlari bilan) nisbatan qadimda paydo bo‘lgan, ko‘pchilik
tadqiqotchilarning fikriga ko‘ra ularni mil.avv. III-II asrlarga tegishli deb hisoblash
mumkin, biz bu fikrga to‘liq qo‘shilamiz. Ammo ular butun O‘rta Osiyo hududida
uchraydi, Farg‘onada esa ular topilmagan faqat Go‘rmironni qazish natijasida ular
aniqlandi. Umuman bunday kamon uchlari mil.avv. III-II asrlarda paydo bo‘lib,
mil.avv. I asrda va bizning eramiz boshlarida ustunlik qila boshlagan. Shunga
muvofiq ravishda bu mayda kamon o‘qlari topilgan qo‘rg‘onlarni davrlashtirishda
ularning qadimiyligini ko‘rsatadi.
Shunday qilib, topilgan tanga va kamon o‘qlarining tahlili o‘rganilayotgan
yodgorligimizning vorux-qorabuloq kompleksi va Kengko‘l mozoridan ancha
ilgari tashkil topganini tasdiqlaydi. Qo‘rg‘on guruhlarining yig‘ma xarakteri
Go‘rmironni mil.avv. I asr (juda bo‘lmaganda, ikkinchi yarmi) – milodiy I asr bilan
davrlashtirish imkonini beradi.
Ishning keyingi qismi 1969 yilda X.Duke tomonidan ochilgan Obishir
mozorining xronologiyasi va tarifiga bag‘ishlangan 52
. Unda u tomonidan bitta
ko‘mish joyi ochilgan. YOdgorlikdagi statsionar tadqiqotlar 1972 yilda
E.B.Kodirov boshchilik qilgan O‘zSSR FA Arxeologiya institutining Sox
arxeologik otryadi tomonidan olib borilgan. Mozor Sox qishlog‘idan 17 km
51
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 5, 7.13.
52
А.А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи (энг қадимги даврлардан – милоднинг V асригача). – Т.: Ўқитувчи, 1995.
Б. 95.
37

sharqrog‘da, Obishir soyining chap qirg‘og‘ida, Sox-Xaydarkon shosse yo‘li
bo‘ylab joylashgan.
Yo‘ldan janubda Soxga etmasdan 16 km dan boshlab yo‘l bo‘ylab 1,5-2 km
uzunlikda jar joylashgan. 14 km boshlab (joylarda ko‘proq) birinchi jardan
janubroqda birinchi jar bilan paralel ravishda jar joylashgan. Shu ikki jar oralig‘ida
Obishir mozori joylashgan. Balki mozor yo‘ldan shimol tomon kengayib
borgandir, bu erlar ekin erlariga aylanganligi sababli ular bu fikrni tasdiqlay
olmadilar.
Obishir mozori to‘g‘risida Obishir soyining o‘ng sohilida (Katrantau janubiy
qiyaligi), Obishir-5 nomi bilan mashhur g‘ori mavjud, unda bir necha madaniy
qatlamlar topilgan, shu bilan birga ularning ustkilari antik davrga oid, pastkilari esa
mezolit davriga oid.
Hudud tekislanganligi va erning ustida mozor qo‘rg‘onlari izlari
bo‘lmaganligi uchun biz mozorni yoppasiga qazishni hududni to‘rtburchakka (2x2
m) bo‘lish yo‘li bilan olib borganlar. 1972 yilga qazishmada mozor hududida
E.B.Kodirov ekspeditsiyasi tomonidan 30 ta qabr ochilgan uchta qazishma
solingan 53
.
Qazishmalarda aniqlanishicha, dafn tuproqli chuqurlar va podboylarda
amalga oshirilgan. Qabrlar ustida inshoot bo‘lganligi xaqida gapirish qiyin.
To‘g‘rirog‘i bu savolga javob manfiy bo‘lishi mumkin, chunki qo‘rg‘on
to‘plamlari asrlar davomida va erni o‘zlashtirishda, yo‘l qurilishi va ariqlar
qazilishi natijasida ham buzilib ketmagan. Deyarli barcha qabrlarda mayit yomon
saqlangan taxta tobutda, uning qoldiqlari ma’lum darajada qabrning yon
tomonlarida saqlangan. Ko‘p hollarda mayit chalqanchasiga yotgan holatda, boshi
shimol tomonda, ahyon-ahyonda sharq tomonga burilgan holda, bundan 20 ta qabr
istisno sifatida mayit boshi janub tomonga yo‘naltirilgan.
Obishir mozorida faqat yakka qabrlar mavjud.
53
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 15.
38

Sopol idishlar (jami 15 nusxa) ko‘yidagi guruhlar sifatida bo‘lingan:
ko‘zalar, xumchalar, bokallar va togorachalar. Ularning ichida ko‘zalar ustunlik
qiladi.
Taqinchoqlar ancha bashang va turlicha, kundalik xayotda zarur bo‘lgan
buyumlar ham, ularga bronzadan yasalgan sirg‘alar, shildiroqlar, uzuklar, oynalar
va upa uchun idishlar (pudrenitsa), surmatosh, bilakuzuklar, mo‘nchoq (busы),
shiqildoq, kamarband, pichoqlar va pryaslitsa (mave quritadigan panjara).
Bu kategoriyalar ichidagi topilmalar alohida katta e’tiborga loyiq masalan,
bronzadan odam qulining bilak qismi barmoqlari bukilgan xolatda yasalgan
shildiroq. Qo‘lning bilak qismi boshlanishida bilakuzuk ko‘rinishida valiksimon
qalinlashishlar bor, tepa qismida uni ilish uchun teshikcha bor. Bronzadan ferte
shaklida yasalgan odamning shaklchasi bor, shuningdek oval, yarimdoira va
dumaloq shaklda bronzadan yasalgan upa idishlar mavjud. Shuni ta’kidlab o‘tish
kekrakki bunday upa idishlar Farg‘ona vodyisida birinchi marta uchraydi.
Qurollanish asbob-uskunalaridan kamon o‘qlari uchlari va suyakdan
yasalgan kamon qoplamalari qoldiqlari topilgan. Barcha kamon o‘qlari yirik bo‘lib
ularni ikki tipga ajratish mumkin: bargsimon uchqirali o‘qlar o‘rnatish joyini katta
e’tibor bilan ishlashgan, bargsimon uchpatli lavr yaprog‘i shaklli o‘qlar topilgan.
Davrlashtirish masalalari taxlilida avvaliga bir-biriga yaqin yodgorliklar
keramikasi va dafn marosimlariga aloqadorligi ko‘rib chiqiladi. O‘tkazilgan
solishtirish shuni ko‘rsatadiki o‘rganilayotgan mozor qabr tuzilishi va dafn
marosimi urf odatiga ko‘ra Obishirdan uncha uzoq bo‘lmagan Borkobaz mozori
bilan umumiy o‘xshashliklarga ega. Qabrning sharqiy devorchasi bo‘ylab
ko‘yilgan podboyda o‘xshashliklar mavjud, mayitning boshi shimolga
yo‘naltirganligi, taxta tobutning borligi, qabrda qo‘yning suyaklari topilganligi,
narsalarning joylashuvida o‘xshashliklar bor.
Albatta, tafovutlar ham mavjud, bular asosan keramikada yaqqol ko‘rinadi.
Lekin Borkobaz mozori ayrim tadqiqotchilar takidlab o‘tganidek keramika tarkibi
bo‘yicha Farg‘onadagi shu davr mozorlaridan ajralib turadi.
39

Xuddi shunday taqqoslash qo‘shni Isfara rayonidagi yodgorliklar Batken va
Laylak mozorlarida (YU.D.Baruzdin qazishmalari) ham o‘tkazilgan, bu erda 1951-
1958 yillar davomida B.A.Litvinskiy tomonidan 11ta mozorda 259 qo‘rg‘on
ochilgan, shuningdek Qora-choynak mozorida (YU.A.Zadneprovskiy
qazishmalari). Oxirgisi dafn marosimining yaqinligiga qaramay keramika tarkibiga
ko‘ra bizning yodgorligimizdan keskin farq qiladi 54
.
O‘tkazilgan taqoslash ishlari natijasida obishir qabrlari vorux-qorabuloq
qabrlari kompleksiga kirishini aytish mumkin, B.A.Litvinskiy fikriga ko‘ra faqat
Batken xavzasi va Isfarani emas balki qator qo‘shni rayonlarni o‘z ichiga oladi.
Aksincha, Obishir va Go‘rmironing taqoslanishi teskari natija beradi, bu
bizning fikrimizcha xronologik va lokal farqlar bilan tushuniladi.
YUqorida aytib o‘tilgandek, Go‘rmiron alohida kompleks bo‘lib boshqa
mozorlardan vorux-qorabuloq kompleksidan farq qiladigan xususiyatlarga ega
(ayniqsa keramikasi xarakteriga ko‘ra).
Ayrim Obishirning keramikasiga paralellarni Farg‘ona turar joylarining
materiallari beradi.
Obishir mozoridagi ob’ektlarning o‘zaro uchrashishiga ko‘ra ko‘rib
chiqilganda ikki xil guruhga ajratish mumkin, shartli ravishda “A” va “B”
guruhlari nomlangan. Shu bilan birga har bir mozor komleksining tahlilida va
qabrlarning planigrafiyasini o‘rganishda shu narsa aniqlandiki bu guruhlar
o‘rtasida xronologik farqlar bor.
Bitiruv malakaviy ishda avval birinchi “A” guruh qabrlari davrlashtirilgan.
“A” guruh qabrlarida topilgan bronzadan yasalgan oynalar va boshqa metall
predmetlarning (bilakuzuk, uzuk, upa idishlar) tahlili, va bir necha turdagi
mo‘nchoqlarning materiallar bilan solishtirish birinchi navbatda Farg‘ona
yodgorliklari, shuningdek uzoqroqda joylashgan hududlardagi yodgorliklaridagi
mozorning sharqiy tomonida zich joylashgan bu guruh qabrlarning taxminiy
davrlashtirish imkonini berdi: milodiy II (ehtimol, oxiri)-III asrlar. Bu guruh
54
М.И.Филанович. Древняя и средневековая история Ташкента в Археологических источниках. – Т.:
Узбекистан, 2010. С. 74-80.
40

qabrlari ichida tahminan nisbatan qadimiyroq va nisbatan kechroq budyon etilgan
qabrlar topilgan.
“B” guruhdagi qabrlaning davrlashtirishga keladigan bo‘lsak ulardan ikkitasi
topilgan ikki xil uchyoqli bo‘sag‘ali va uchpatli lavr yaprog‘i ko‘rinishidagi yirik
kamon uchlari yordamida amalga oshiriladi.
Ularning boshqa komplekslardagi kamon uchlari bilan solishtirish va
tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkin bargsimon uchyoqlama O‘rta Osiyo
kamon uchlarining yiriklashuvi asta sekin amalga oshirilgan va ustuvor shaklga
darov aynalmagan. Obishirdan topilgan kamon uchlari bizning fikrimizcha, bu
evolyusiyaning so‘ngi pallasini namunasidir shuning uchun ularni to‘g‘rirog‘i III-
V asrlarga tegishli deb aytish mumkin. Bu bilan boshqa buyumlarning
davrlashtirish ham muvofiqlashtiradi, xususan qabrlardan topilgan kamarbandlar.
Ayrim qabrlardan topilgan tepaga qaratilgan silindirsimon olxo‘ri bo‘g‘izli
ko‘zalar ham shu davrga tegishli. Bunday ko‘zalar aniq milodiy III oxiri-V asr
bilan davrlashtirilishicha (L.M.Levin) qo‘vunchi madaniyatining ikkinchi etapiga
xosdir.
Umumiy holda mozor milodiy II (ehtimol, oxiri) -V asr bilan davrlashtirish
mumkin va vorux-qorabuloq kompleksi yodgorliklari sarasiga kiradi 55
.
Ishning keyingi qismida ayrim Farg‘ona mozor yodgorliklari va qo‘shni
viloyatlar, xususan qadimgi Choch yodgorliklaring tarixiy-arxeologik izoh
masalalariga bag‘ishlangan.
Birinchi navbatda bu erda shu hududda bizni qiziqtirayotgan davrda mavjud
bo‘lgan va bir biriga o‘xshamagan uch komplekslarni (vorux-qorabuloq,
go‘rmiron, qovunchi-djun) arxeologik o‘rganish ko‘rib chiqilgan.
Ishda bu komplekslarning asosiy xususiyatlari aniqlashtirilib va shuning
asosida har bir kompleksga tegishli yodgorliklar aniqlangan.
55
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 15; М.И.Филанович. Древняя и средневековая история
Ташкента в Археологических источниках. – Т.: Узбекистан, 2010. С. 74-80
41

Alohida komplekslarning qisqacha tafsiloti shuni ko‘rsatadiki, mavjud
materiallar (to‘liq bir xil bo‘lmagani bilan) bu arxeologik komplekslarni qoldirgan
aholini madaniy tarixining ayrim tomonlarini tavsiflashga imkon beradi.
Asosiy masalalardan biri bunday yodgorliklarni qoldirgan aholining qanday
xo‘jalikka ega bo‘lganligi muamosidir. Mohiyatiga ko‘ra bu masala bilan
S.S.Sorokin shug‘ullangan.
Ishda ayrim yangi o‘tgan asrning 70-yillarigacha foydalanilmagan
arxeologik ma’lumotlar va geomorfologiya va tuproqshunoslik ma’lumotlaridan
foydalanilgan. Bu ma’lumotlar va qadimgi mozorlarning joylashuvlari tahlili, bu
yodgorlik aholisining xo‘jalik turmush tarzi siklida juda muhim bo‘lib, shunday
xulosaga kelishga imkon berdi, ko‘rib chiqilayotgan komplekslar qabrlari
chorvador qabilalar tomonidan qoldirilgan bo‘lib qishlash joylarida bunyod
etilgan.
Arxeologik adabiyotlarda shunday fikr berilgan ko‘plab mozorlar qishlash
joylarida, maksimal o‘troqlashish mumkin bo‘lgan joylarda qoida sifatida ko‘proq
daryo, ko‘llarning suvloq pichanzorlarida, suvga borish imkoni yaxshi bo‘lgan
joylarda qamish va to‘kayzorlarda to‘planishgan. Bu bizning yodgorliklarimiz
joylashuviga ham xosdir. Lekin umumiy ko‘rilayotgan qabilalarning xo‘jaligida
chorvadorlik dominantligi haqidagi formulirovkani aniqlashtirilishi kerak. Ayrim
tadqiqotchilar arxeologik materiallarga asoslanib va etnografik ma’lumotlardan
foydalanib endi shunday xulosaga kelishmoqda, chorvachilik shakllari tabiy
sharoit va boshqa qator sabablarga ko‘ra turlicha. Lekin bizning fikrimizcha ayrim
xilma-hillikka qaramay, chorvadorlar xo‘jaligi shakllarini asosiy ikki guruhga
ajratish mumkin: ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi (yarim o‘troq).
Bizda bor ma’lumotlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki vorux-qorabuloq va
go‘rmiron aholisi uchun o‘zida oddiy dexqonchilikni jamlagan yarim ko‘chmanchi
(yarim o‘troq) xo‘jalik xosdir, qishlash turar joylari mavjudligi buning isbotidir.
Ayrim tadqiqotchilar (S.I.Rudenko) shunday fikrdadir Osiyo chorvador qabilalari
asosan yarim ko‘chmanchi hayot kechirishgan, ko‘chmanchi qabilalarda esa
42

ahyon-ahyonda istisno bo‘lgan. Farg‘onaning chorvador qabilalari tog‘ oldi
hududlarni egallab paxsa imoratlarda yashovchi o‘troq tumush kechiradiganlar
bilan yaqin aloqada edi, va utroq qabilalar chorvadorlarning madaniyatiga kuchli
ta’sir etardi.
Bunday aloqalarning natijalaridan biri ko‘chmanchilarning ma’lum qismi
o‘troqlashuvidir, buni qator arxeologik materiallar isbotlaydi.
Albatta, birgalikdagi tinch totuv xayot tez-tez ko‘rolli bosqinlar bilan
buzilgan.
Qo‘vunchi-djun qabilalari asosan chorvador-dehqonchilik xo‘jaligini
yuritishgan, bu erda chorvachilikning yaylov-cho‘ponchilik xarakteri asosiy o‘rinni
egallagan. Xususan ular ma’lum qishlov va yozlov joylariga ega edilar buni yozma
manbalar tasdiqlaydi.
Bu bobda yuqorida qayd etilgan uchta komplekslar aholisining etno-
madaniy aloqalari yo‘nalishi va xarakteri ko‘rib chiqilgan. Dissertatsiyada amalga
oshirilgan bu aloqalarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu komplekslarda ayrim
elementlar mavjud bo‘lib (masalan, keramikada va dafn marosimida), qaysidir
jihatdan ularni o‘zlaridan oldingi madaniyat bilan bog‘laydi. Shuningdek, biz
ikkala farg‘ona komplekslari ayrim keramik shakllari shu region o‘troq aholisi
keramik shakllari bir xilliga ahamiyat qaratdik. Lekin bu erda ayrim tadqiqotchilar
fikriga ko‘ra (S.S.Sorokin) faqat ayrim idishlar haqida gap ketishi mumkin kezi
kelganda bir xil bo‘lishi mumkin, ammo umumiy keramika massasi bo‘yicha emas.
Komplekslardagi ayrim idishlarning o‘troq aholi idishlari bilan to‘liq
o‘xshashligi shunday izohlash mumkin utroq aholini ta’minlovchi va yaqin
chorvador qabilalari bilan ayriboshlash uchun maxsulot etishtiruvchi bir ustaxona
yoki bir nechta ustaxonalarda yasalganligi natijasi sifatida ko‘rishimiz mumkin.
Shuning uchun bunday o‘xshashlik etnik birlik xususiyati sifatida ko‘rilishi
mumkin.
Umuman, arxeologik materiallarning to‘plamidan kelib chiqadigan
ma’lumotlar Farg‘onaning ikki kompleksni aholisining kelgindi xarakteri haqida
43

masala qo‘yish, shuningdek moddiy madaniyat xususida va dafn marosimida
Farg‘ona uchun maxalliy urf-odatlarning qator xususiyatlarni hisobga olgan holda.
Bu arxeologik komplekslar o‘zing paydo bo‘lishi bilan birinchi o‘rinda O‘rta
Osiyo hududidagi umumiy ko‘chmanchi qabilalarning yozma manbalarda aks
etgandek mil.avv. II-I asrlardagi va undan keyingi janubga xarakati oldida
burchlidirlar.
SHimoliy va Janubyi Farg‘ona qabilalrining etnomadaniy atributsiyalar
muammosi anchadan beri munozarali bo‘lib kelayotgan podboy-katakombali
qabrlar genezisi masalasi bilan bog‘liq.
Hozirgi kunda bu masala bo‘yicha ikki qarama qarshi konsepsiya mavjud.
Birinchi gipotezaning tarafdorlari (A.N.Bernshtam, YU.A.Zadneprovskiy va
b.q.) taxminlaricha, O‘rta Osiyo podboy-katakombali qabrlar bu erga boshqa
qabilalarning kirib kelishi bilan bog‘liq, ular tashqaridan keltirilgan, ikkinchi
konsepsiya tarafdorlari (S.S.Sorokin, B.A.Litvinskiy va b.q.) poyboy va
katakomba qabirlar aborigenlarga tegishli deb ko‘rsatmoqchilar 56
.
Hozirda mavjud ma’lumotlarning tahlili bu masalaning to‘liq echimi xuddi
boshqa O‘rta Osiyo qadimgi qo‘rg‘on arxeologiyasi masalalaridek kelajakning
ishidir. Shu bilan birga bir narsani takidlash kerakki mil.avv. I mingyillik oxirida
Farg‘ona regionni va O‘rta Osiyo tog‘ oldi va tog‘larida podboy-katakombali
qabrli mozor yodgorliklari soni keskin ortib boradi va yangi turar joylar paydo
bo‘ladi, bu ko‘proq aynan yozma manbalarda aks etgan turli ko‘chmanchi
qabilalarning siljish xarakati natijasidir.
Ammo hozirgi kunda masalani faqat juda dafn marosimi bilan bog‘liq
Ettisuvdan Turkmanistongacha bo‘lgan katta yodgorliklar massivida, qator moddiy
madaniyat ob’ektlarining bir xilligi bilan aniqlanadigan lokal arxeologik
komplekslar mavjud.
Bunday bir xilliklarning spetsifikasi mahalliy lokal va etnik spetsifikadan
kelib chiqishi mumkin.
56
Кадыров Э. Древние погребальние памятники Ферганы как исторический источник // Автореф.дисс. на
соиск. Ученой степени конд.ист.наук. Т.: 1975. С. 15-19.
44

Bu xususda bizning Farg‘ona yodgorliklarimiz spetsifik o‘rinni egallaydi,
balkim qo‘vunchi etnomadaniy birlik va sak plastining urf-odatlariga yaqindir.
45

XULOSA
Farg‘ona vodiysida qadimdan ikki xil xo‘jalik yuritish uslubi mavjudligini
o‘tgan asrning 50-yillarida professor A.N.Bernshtam birinchi bor ta’kidlagan edi.
Qadimgi chorvadorlar va dehqon jamoalari tarixi bo‘yicha bu yirik olimning
vodiyda dehqonchilikka va chorvachilikka asoslangan xo‘jaliklar bo‘lgani va
ularning Farg‘ona tarixida muhim rol o‘ynagani haqidagi fikri hozirda ham to‘la
tasdig‘ini topmoqda. Dehqonlar va chorvadorlarning arxeologik komplekslari
vodiy tarixini o‘rganishda bir-birini to‘ldiradi va boyitadi.
Hozirda ko‘chmanchi chorvadorlarining Farg‘ona vodiysidagi bir necha
arxeologik komplekslari aniqlab o‘rganilgan.
Ilk bor M.P.Gryaznov va M.V.Voevodskiy 1928-29 yillarda O‘rta Osiyoning
qadimgi tarixini o‘rganish qo‘mitasi topshirig‘iga binoan dastlab Ettisuvdagi
Burana minorasi yaqinida, 1929 yilda esa, Qorako‘l yaqinidagi va CHilpik
qo‘rg‘onlarini qazishgan. Bu ishlar O‘rta Osiyo ko‘chmanchilarining qadimgi va
o‘rta asrlardagi tarixi hamda madaniyatini arxeologik usullar bilan o‘rganishni
boshlab berdi.
Farg‘ona chorvadorlari arxeologiyasini o‘rganish tarixini to‘rt bosqichga
bo‘lish mumkin:
I bosqich (XIX asr oxiri – XX asrning 20-30 yillari) – dastlabki ma’lumotlar
yig‘ish va yodgorliklarni izohlash davri
II bosqich (1930-1940 yy.) – arxeologik yodgorliklarni o‘rganilishining,
arxeologik fikrlashning boshlanishi davri.
III bosqich ko‘chmanchi chorvadorlarining madaniyatini o‘rganish borasida
o‘sish kuzatildi.
IV bosqich 80-yillardan boshlanib, hozirgi kunga qadar davom etmoqda. 1983
yilda YU.A.Zadneprovskiy Kosonsoy tumanida Mug‘tepa shahrini o‘rganish
davomida Qizilsuv qabristonini topib oldi va u erdagi er osti mehroblarini qazib
o‘rgandi. 1990 yilda takroran ushbu qabristonni tadqiq etildi. Ushbu joyda 50 tacha
qo‘rg‘onlar aniqlandi.
46

Umuman, ushbu bosqichda to‘plangan ma’lumotlar asosida Farg‘ona
ko‘chmanchi chorvadorlar madaniyati qayta o‘rganilib, tadqiq etildi. Shu sababli
ayrim qabristonlar, mug‘xonalar, qurumlar yangi qarashlar fikrlarga asosan qayta
qazishma ishlari olib borildi. Aniqlashtirilgan ma’lumotlarga asosan O‘zbekiston,
Qirg‘iziston va Tojikiston tarixiga oid “Arxeologiya SSSR” fundamental
monografiyasini yozish uchun foydalanildi. Hozirgi kunda ko‘chmanchi chorvador
aholi yodgorliklari Markaziy Osiyoning tog‘oldi va tog‘li hududlarida aniqlangan.
Ko‘chmanchi chorvadorlarning asosiy mashg‘uloti chorvachilik, ovchilik va
dehqonchilik bilan bog‘liq bo‘lgan. Bu hol Farg‘onadagi yaylovlarning
chegaralanganligi bilan bog‘liq. O‘troq dehqonlarning ta’siri ostida
ko‘chmanchilar o‘troqlashgan. Shu sababli ko‘chmanchilarning qabrlari qishlov
joyda, aholi punktlarida joylashgan. Shuni ta’kidlash joizki, vodiyning tekislik
qismida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini etishtiruvchi joylarda o‘troq dehqonlar
joylashgan, tog‘li, tog‘oldi va adirli hududlarda chorvadorlar joylashgan. Ikki
xo‘jalik vakillari bir-birlariga mahsulot etkazib berganlar. Ikki xo‘jalik madaniyati
an’analari miloddan avvalgi II ming yillikdan boshlanib hozirgi kunga qadar
davom etib kelmoqda. Shulardan kelib chiqib “yarim ko‘chmanchi” va
“ko‘chmanchi chorvadorlar” atamalari Farg‘ona madaniyatiga to‘g‘ri keladi.
Xulosa qilib aytganda qadimgi Farg‘ona chorvadorlarning Choch chorvador
jamoalari bilan juda yaqin aloqadorlikda ekanligi, bu madaniyat sohiblarining hali
ko‘p o‘rganilmagan qirralari borligi masalalari kelajak avlod shug‘ullanishi kerak
bo‘lgan ishlardan hisoblanadi.
47

Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati
Prezident asarlari va Vazirlar mahkamasining qarorlari
1. Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2021. – 464 b.
1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari//Xavfsizlik va taraqqiyot yo‘lida.
6-jild. –T.: O‘zbekiston. 1998.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. T.:1998.
3. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
to‘g‘risida”gi Qarori//Xalq so‘zi. 1998 yil 28 iyul.
Asosiy manba va adabiyotlar
4. Аванесова Н.А. Новоэ о проникновении пастушеских племен
бронзового века в земледелческиэ оазисы на юге Узбекистана. В сб.
Изучениэ культурных взаимодействий и новые археологическиэ
открытия. Материалы пленума ИИМК. 11-14 апреля 1995 г. Спб., 1995.
5. Исамиддинов М.Х. Истоки городской культуры Самаркандского Согда
(проблемы взаимодействия культурных традитсий в эпоху
раннежелезного века и античности). Ташкент.: 2002.
6. Массон В.М. Культурогенез Древней Сентралной Азии. Под. ред.
Л.Б.Кирчо. Изд-во Санкт–Петербургского университета. СПб.: 2006.
7. Матбабаэв Б.Х., Гритсина А.А. К характеристике нижних слоэв
городища Кува // Средняя Азия: Археология. История. Культура.
Москва. 2000.
8. Матбобоэв Б.Х., Машрабов З.З. Андижон тарихи. Тошкент.: 2004.
9. Сулейманов Р.Х. Древний Нахшаб. Ташкент.: Изд-во «Фан», 2000.
10. Хронология эпохи позднего энеолита – Средней Азии (погребения
Алтын-депе). Труды ИИМК РАН. T.XVI – СПб.: Изд-во Санкт-
Петербургского института истории РАН «Нестор-История», 2005.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
1. Бернштам А.Н. Историко-археологическиэ очерки Сентралного Тян-
Шаня и Памиро-Алая. МИА, № 26, М.-Л., 1952.
2. Бернштам А.М. Историко-археологическиэ очерки Сентралного Тян-
шаня и Памиро-Алая. МИА,№26, М.-Л., 1952.
3. Векилова Э.А. Стоянка Сюрен И и эе место среди палеолитических
местонахождений Крыма и ближайших территорий, МИА, №59, М-Л.,
1957.
48

4. Горбунова Н.Г. Итоги исследования археологических памятников
Ферганской области (к истории культуры Ферганы). – СА, №3, М.: 1979.
5. Гулямов Я.Г. Археологическиэ работы к западу Бухарского оазиса. Тр.
ИИА АН УзССР, вып.ВИИИ. Ташкент, 1956.
6. Исамиддинов М.Х., Сулейманов Р.Ҳ. Эркурган (стратиграфия и
периодизация). Ташкент.: Фан, 1984.
7. Заднепровский Ю.А. Основные этапы истории Карадаринского оазиса.
КСИА, № 98, М.: 1964
8. Заднепровский Ю.А. Чустская культура в Ферганской долине. - В кн.:
Средняя Азия в эпоху камня и бронзы. М.; Л. 1966.
9. Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая культура Ферганы. МИА-
118, М.,-Л.: 1962.
10. Кабанов С.К. Археологическиэ памятники зоны Чимкурганского
водохранилища. Ташкент.: 1957.
11. Литвинский Э.Г., Гулямова Э., Давидович Э.А. Работы отряда по
изучению памятников бронзового века в Кайраккумах в 1955 г. ТАН
Тадж.СССР, 63, стр. 27-34.
12. Литвинский Б.А., Ранов В.А. Раскопки навеса Ак-танги в 1959 г.
Археологическиэ работы в Таджикистане в 1959 г. Тр. Института
истории АН Тадж. ССР. Т. ХХХИ, 1961. Стр. 30-49.
13. Литвинский Б.А. Проблемы этнической истории древней и
раннесредневековой Ферганы. – В кн.: История и культура народов
Средней Азии (древност и средниэ века). М.,1976.
14. Литвинский Б.А. Работы отряда по изучению памятников бронзового
века в Кайрак-Кумах в 1955 г. Труды АН Таджикской ССР, Т. ЛХИИИ.
1956.
15. Литвинский Б.А. Археологическиэ открытия в Таджикистане за годы
Советской власти и некоторые проблемы древней истории Средней
Азии. – ВДИ, 1967, №4.
16. Маршак Б.И. Пещера Гори-Гург близ Пенджикента, Сб.
Археологическиэ работы в Таджикистане в 1957 г. Тр.АН Таджикской
ССР. Т.СИИИ, 1959.
17. Марковин В.И., Мунчаэв Р.М. О двух типах каменных орудий
Северного Кавказа. КСИА АН СССР, №84, 1961.
18. Массон М.Э. Столичные города в области низовев Кашкадари.
Ташкент.: Фан, 1973.
19. Массон В.М. Древнеземледелческая культура Маргианы. МИА, №73.
М.-Л., 1959.
49

20. Оболдуэва Т.Г. Отчет о работе первого отряда археологической
экспедитсии на строителстве Болшого Ферганского канала. Тр. Ин-та
ист. и археол. АН Уз. ССР, т. ИВ, Ташкент.: 1951, стр. 27, табл. Х/4.
21. Оболдуэва Т.Г. Отчет о работе первого отряда археологической
экспедитсии Болшого Ферганского канала им. И.В.Сталина. – ТИИА
АНУз ССР, ИВ. Ташкент.: 1962.
22. Оболдуэва Т.Г. Археологическиэ наблюдения на северном Ферганском
канале. Изв. УзФАН, 10. Ташкент.: 1940.
23. Окладников А.П. Итоги и узловые проблемы изучения палеолита в
СССР за 40 лет. СА, №4, 1957.
24. Окладников А.П. Приморе в И тысячелетии нашей эры. СА, в. ХХВИ.
1956. Стр.76, рис. 16,5.
25. Окладников А.П. Исследованиэ мустерской стоянки и погребения
неандерталса в гроте Тешик-таш, Южный Узбекистан (Средняя Азия),
Сб.Тешик-таш, МГУ, 1949.
26. Окладников А.П. Работы Киргизской экспедитсии. Тезисы докладов на
сессии отд. Ист. наук и пленума ИИМК, посвященном итогам
археологических и этнографических исследований 1953 г. М.: 1954.
27. Ранов В.А. Археологическоэ изучениэ пещер Таджикистана. Сб.
Таджикского филиала ВГО СССР. В.2, 1961.
28. Тереножкин А.И. Вопросы археолого-исторической периодизатсии
древнего Самарканда. ВДИ, 1949, №4.
50

Go‘rmiron yodgorligi va qadimgi ko‘chmanchi chorvadorlar

Sotib olish