• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 331.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari

10yordamida ifodalanadi: kitob – kitoblar, o‘quvchi – o‘quvchilar. Bu kategoriya orqali gapdagi miqdor ifodalanadi va predmetlar sonining birdan ko‘plikka o‘tganligi ko‘rsatiladi. Badiiy matnda ko‘plik shakllari ko‘p hollarda umumlashtirish, umumiylik va hayotiy voqealarga kenglik berish uchun ishlatiladi. Keyingi muhim kategoriya — egalik kategoriyasidir. Egalik otning kimga tegishli ekanligini bildiradi. Egalik qo‘shimchalari shaxsga bog‘liq holda o‘zgaradi: kitobim, kitobing, kitobi, kitobimiz va hokazo. Bu kategoriya orqali til vositalarining egalik munosabati ifodalanadi. Ayniqsa, og‘zaki va rasmiy uslublarda bu grammatik shakllar aloqadorlik, mulkchilik, shaxsiy fikr bildirishda muhim rol o‘ynaydi. Otga xos bo‘lgan eng murakkab va ko‘p shaklli kategoriya bu — kelishik kategoriyasidir. O‘zbek tilida otlar oltita asosiy kelishikda qo‘llaniladi: asosiy (nom), tushum, jo‘nalish, chiqish, o‘rin-payt, qaratqich va bilan kelishiklari. Har bir kelishik otning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlab beradi. Masalan: kitobni o‘qidim (tushum), maktabga bordim (jo‘nalish), uydan chiqdi (chiqish), do‘stimning kitobi (q.q.), kitob bilan keldi (bilan kelishik). Bu kelishiklar yordamida otlar boshqa so‘zlar bilan bog‘lanadi, ularning nutqdagi munosabatlari ifodalanadi. Kelishik shakllari rasmiy va ilmiy uslublarda grammatik aniqlikni, badiiy uslubda esa sintaktik o‘yin va mazmuniy teranlikni yaratishda xizmat qiladi. Bundan tashqari, otlarda belgililik va noaniqlik kategoriyasi ham mavjud. Belgililik kategoriyasi orqali predmetning muayyanligi yoki umumiyligi ifodalanadi. Masalan: bir bola (noaniq), o‘sha bola (aniq), bolalar (umumlashtirilgan). Bu kategoriyalar matn tuzilishida axborot oqimini tartibga solish, gapning kommunikativ vazifasini aniqlashda muhim vosita sifatida qo‘llaniladi. Shuningdek, otlar shaxsga oidlik kategoriyasida ham ishlatiladi. Bu shaxs egalik affikslariga o‘xshash bo‘lsa-da, nutqdagi shaxsiy pozitsiyani aks 5I BOB. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalarning nazariy asoslari 1.1. Grammatik kategoriya tushunchasi va uning lingvistik asoslari Grammatik kategoriya — tilshunoslikda keng muhokama qilinadigan, grammatik shakl va grammatik ma’noning uyg‘unligini ifodalovchi muhim tushuncha hisoblanadi. Bu tushuncha orqali so‘zlarning turli grammatik xususiyatlari aniqlanadi, ular orasidagi sintaktik munosabatlar belgilanadi. Har qanday tilda fikrni aniq va tushunarli ifoda etish uchun grammatik kategoriya vositasida so‘zlarning o‘zaro bog‘lanishi, gap tuzilmasi, ma’no aniqligi ta’minlanadi. Grammatik kategoriya — bu so‘z shaklining tilda grammatik ma’no orqali ifodalangan umumlashtirilgan tushunchasidir. Ular orqali tilshunoslar har bir so‘z turkumining grammatik imkoniyatlarini tahlil etadilar. Grammatik kategoriya, odatda, so‘zning morfologik ko‘rinishi orqali belgilanadi. Misol uchun, fe’l zamoni yoki otning ko‘plikdagi shakli grammatik kategoriyadir. Ular tildagi sistemali birlik sifatida amal qiladi va til strukturasi doirasida o‘zining qat’iy joyiga ega. Grammatik kategoriya tushunchasi rus tilshunosligida A.A. Shaxmatov, A.M. Peshkovskiy, V.V. Vinogradovlar tomonidan nazariy jihatdan asoslangan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligida Sh. Rahmatullayev, A. Madvaliyev, M. Mirtojiyev, G‘. Rahmatullayev kabi olimlar tomonidan chuqur tadqiq etilgan. 1 Grammatik kategoriya — bu grammatik tizim ichida ma’lum grammatik ma’noning bir qator grammatik shakllar orqali ifodalanishidir. Bu shakllar grammatik vositalar orqali (qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi) ifodalanadi. Masalan, “boraman” fe’lida zamon (kelasi zamon), shaxs (birinchi shaxs), son (yakkalik) kabi grammatik kategoriyalar ishtirok etadi. Demak, grammatik kategoriya grammatik shakl va grammatik ma’noning o‘zaro uyg‘unligidir. 1 Yo‘ldoshev, A. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili morfologiyasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 29Publitsistik uslub o‘zining axborot berish, baho bildirish, targ‘ibot qilish, ijtimoiy fikr shakllantirish kabi asosiy funksiyalari bilan boshqa uslublardan ajralib turadi. Bu uslubda grammatik shakllar faqatgina sintaktik qurilma bo‘lib qolmay, balki ma’no, baho va munosabat ifodasi vositasi sifatida ham ishlaydi. Grammatik kategoriyalar publitsistik matnda matnning aniqligi, tezkorligi, e’tiqod uyg‘otuvchi kuchi, muallifning pozitsiyasi va auditoriyaga murojaat ohangini belgilovchi asosiy vositalardandir. Avvalo, publitsistik nutqda fe’lning hozirgi va o‘tgan zamon shakllari asosiy o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, yangilik, maqola va sharhlarda fe’l hozirgi zamon shaklida ishlatiladi, bu esa voqeani bevosita sodir bo‘layotgan tarzda taqdim etishga xizmat qiladi. Masalan: “Prezident tashrifi davom etmoqda”, “Yoshlar festivalida 5 mingdan ortiq ishtirokchi qatnashmoqda” kabi fe’l shakllari voqeaning ayni paytda sodir bo‘layotganligini ifoda etadi va matnga dolzarblik bag‘ishlaydi. O‘tgan zamon shakllari esa voqeani bayon qilish, xulosa chiqarish, tarixiy yoki yakuniy baho berishda qo‘llaniladi. Misol uchun: “Konferensiyada muhim masalalar muhokama qilindi”, “Loyiha muvaffaqiyatli yakunlandi” kabi jumlalar orqali muallif voqeani baholaydi va uni umumlashtiradi. Publitsistik uslubda fe’lning majhul nisbat shakli keng qo‘llanadi, chunki u obyektivlik, betaraflik, voqeaning yakuniy natijasini ko‘rsatishga xizmat qiladi: “Takliflar bildirildi”, “Masala ko‘rib chiqildi”, “Chora-tadbirlar belgilandi” kabi shakllarda bajaruvchi subyekt muhim bo‘lmay, harakatning natijasi muhim bo‘ladi. Bu esa rasmiylik, axborot neytralligini ta’minlaydi. Otlar publitsistik matnda mavzuga oid asosiy tushunchalarni nomlash, mavzu doirasini belgilash, ijtimoiy ongni shakllantirish vazifasini bajaradi. Ayniqsa, ko‘plik shakllari keng ishlatiladi: “tadbirkorlar, talabalar, islohotlar, muammolar, echimlar” kabi. Bu shakllar umumiylik, ijtimoiy qamrov kengligi, dolzarblikni ifodalaydi. Kelishik shakllari orqali gaplar rasmiy, mantiqiy tuzilishga ega bo‘ladi: tushum kelishigi voqea obyekti, jo‘nalish esa harakat yo‘nalishini ko‘rsatadi: “Yoshlar siyosatiga e’tibor kuchaytirilmoqda”, “Xodimlarga tavsiyalar berildi”. Ravishlar ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI FILOLOGIYA FAKULTETI “O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ “O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi ʻ ʻ Abdulhakimova Hayitxon Omadjon qizining Hozirgi o zbek adabiy tili ʻ fanidan “ Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari ” mavzusidagi KURS ISHI Ilmiy rahbar: A.G’oziyev Bajaruvchi: Abdulhakimova H . ANDIJON -2025 1 MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………..….…2 I BOB. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalarning nazariy asoslari 1.1. Grammatik kategoriya tushunchasi va uning lingvistik asoslari ………...…5 1.2. O‘zbek adabiy tilidagi asosiy grammatik kategoriyalar (fe’l, ot, sifat va boshqalar misolida) …………………………………………………………..…7 1.3.Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanish vositalari ……………………………………………………………………….19 II BOB. Grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlari va ularning nutqdagi roli 2.1.Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlari va ularning ekspressivligi …………………………………………………………………..22 2.2. O‘zbek adabiy tilidagi uslublarda grammatik shakllarning qo‘llanilishi (rasmiy, badiiy, ilmiy, og‘zaki va boshqalar) …………………………………24 2.3. Grammatik kategoriyalarning matn yuzasidan tahlili (adabiy va publitsistik namunalar asosida) ………………………………………………………….…27 Xulosa …………………………………………………………………………32 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………..33 23birga, uslubiy qirralarni ham yaratadi. Tushum kelishigi orqali aniqlik, jo‘nalish orqali maqsad, o‘rin-payt orqali holat, qaratqich orqali egani aniqlashtirish vositasi sifatida xizmat qiladi. Sifatlar daraja shakllari orqali ekspressivlikka xizmat qiladi. “Chiroyli”, “chiroyliroq”, “eng chiroyli” kabi daraja shakllari matndagi estetik ifodaning intensivligini belgilaydi. Jumladan, poetik uslubda “eng chiroyli”, “nihoyatda go‘zal” kabi shakllar obrazning ta’sir kuchini oshiradi. Shuningdek, sonlar rasmiy va ilmiy uslubda aniq ma’lumotni berish vositasi bo‘lsa, badiiy matnda ular ramziy, umumlashtiruvchi ma’no beradi. “Bir umr”, “yuz dard”, “ming yillik dard” kabi ifodalar orqali ekspressivlik kuchayadi. Olmoshlar stilistik jihatdan ayniqsa jonli muloqotda, dialoglarda va muallif nutqida bevosita murojaat, umumlashtirish yoki dramatik ohang yaratishda ishlatiladi. “Sen keldingmi?”, “Men nima qilay?”, “Hech kim ko‘rmadi” kabi shakllar aynan kontekstda ekspressivlik kasb etadi. Ravishlar esa harakatning usuli, vaqti, darajasi orqali harakatning mazmuniy fonini boyitadi. “Sezilarli darajada”, “nihoyatda sokin”, “shoshib” kabi shakllar matn dinamikasini, tasviriy kuchini oshiradi. Grammatik kategoriyalar turli uslublarda turlicha xizmat qiladi. Ilmiy uslubda ular aniqlik, mantiqiylik, qat’iylik uchun ishlatiladi. Masalan, zamon shakllari aniq faktni belgilaydi: “Tajriba 3 bosqichda olib borildi.” Badiiy uslubda esa bu shakllar obrazni jonlantirish, hissiyot yaratish, hayotni san’at tilida ifodalash uchun ishlatiladi. “U ketgach, yuragimda bo‘shliq qoldi.” — bu shaklda grammatik forma ma’noni, hisni, obrazni birlashtiradi. Grammatik kategoriyalar ayni shakllari bilan stilistik ohangni belgilaydi. Ular yordamida matnning hissiy intensivligi, ta’sir kuchi, estetik qiymati oshadi. Grammatik shakllarning matndagi joylashuvi, so‘z tartibi, ohang, intonatsiyaga bog‘lanishi ham ekspressivlikda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, fe’lning gap boshida yoki oxirida kelishi, olmoshning kuchaytiruvchi shakl bilan birikishi yoki egalikdagi aniqlik darajasi 7o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan ba’zi grammatik shakllar hozirgi zamonda faol ishlatilmaydi. Bu esa grammatik kategoriyalarning tarixiy-dinamik tabiatini ko‘rsatadi. Grammatik kategoriya tushunchasi grammatikani morfologik va sintaktik darajada birlashtiruvchi markaziy tushuncha sifatida namoyon bo‘ladi. Har qanday grammatik shakl o‘zida grammatik kategoriyani aks ettiradi. Shu bois, grammatik kategoriya tahlili grammatik shakllarning tahlili bilan chambarchas bog‘liqdir. Bu esa tilshunoslikda grammatik vositalarni o‘rganishda ilmiy asosiy tamoyil bo‘lib xizmat qiladi. Grammatik kategoriya — bu tilning ichki qonuniyatlarini ochib beruvchi, so‘zlarning o‘zaro munosabatini belgilovchi, fikrni aniq va izchil ifodalashga xizmat qiluvchi lingvistik birlikdir. U morfologik shakllar orqali namoyon bo‘ladi, lekin sintaktik jihatdan ham muhim rol o‘ynaydi. Tilshunoslikda grammatik kategoriyalarning to‘g‘ri tahlili tilning tuzilishini, uslubini, semantikasini tushunish uchun zarur. Ayniqsa, o‘zbek adabiy tilini o‘rganishda grammatik kategoriyalarni lingvistik jihatdan chuqur tahlil qilish zaruriy hisoblanadi. 1.2. O‘zbek adabiy tilidagi asosiy grammatik kategoriyalar (fe’l, ot, sifat va boshqalar misolida) O‘zbek adabiy tili boy grammatik tizimga ega bo‘lib, undagi so‘z turkumlari o‘ziga xos grammatik kategoriyalar orqali ajralib turadi. Har bir so‘z turkumi tilning grammatik tuzilishida muhim o‘rin egallaydi va ularga xos bo‘lgan grammatik kategoriyalar til birliklarining shakllanishi, ularning ma’nodagi roli va nutqdagi joylashuvini belgilab beradi. Aynan mana shu grammatik kategoriyalar tildagi morfologik va sintaktik munosabatlarni ifodalaydi. O‘zbek adabiy tilida eng asosiy grammatik kategoriyalar fe’l, ot, sifat, son, olmosh, ravish, predlog, bog‘lovchi va yuklama so‘zlar doirasida ko‘rinadi. Ushbu bo‘limda aynan fe’l, ot va sifat turkumlariga xos grammatik kategoriyalar tahlil qilinadi, chunki bu turkumlar nutqda eng faol qatnashuvchi birliklardir. Fe’l — o‘zbek tilidagi eng murakkab va ko‘p grammatik kategoriyalarga ega bo‘lgan mustaqil so‘z turkumidir. U harakat, holat, jarayon yoki voqeani 6Grammatik kategoriyalar tildagi har bir so‘z turkumi doirasida har xil ifodalanadi. Ot turkumida egalik, ko‘plik, kelishik kabi kategoriyalar bo‘lsa, fe’lda zamon, shaxs, mayl, nisbat, holat kabi grammatik kategoriyalar mavjud. Bu kategoriyalar o‘zbek tilining grammatik tizimining asosiy qismini tashkil etadi. Har bir kategoriya grammatik birliklar tizimining ichki qonuniyatlariga asoslanadi, ya’ni ular tasodifiy emas, balki sistemali va aniq ifoda vositasidir. Grammatik kategoriya lingvistik tizimda ikki asosiy ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: morfologik va sintaktik. Morfologik jihatdan grammatik kategoriya so‘z tarkibida maxsus affikslar (masalan, –lar, –da, –man) orqali ko‘rinadi. Sintaktik jihatdan esa u so‘zlarning gap ichida qanday bog‘lanishini, qanday tartibda turishini belgilaydi. Bu esa grammatik kategoriya faqat so‘z darajasida emas, balki gap va matn darajasida ham faol rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Grammatik kategoriyaning asosiy xususiyatlaridan biri — ularning tizimlilik xususiyatidir. Har bir grammatik kategoriya o‘z ichida ma’lum oppozitsiyalarga (qarama-qarshi birliklarga) ega bo‘ladi. Masalan, son kategoriyasida yakkalik – ko‘plik; zamon kategoriyasida o‘tgan – hozirgi – kelasi kabi qarama-qarshilik mavjud. Ushbu oppozitsiyalar tilning grammatik strukturasini yaratadi va semantik aniqlikni ta’minlaydi. Bularning barchasi grammatik kategoriyani til tizimining zaruriy va ajralmas qismi sifatida ko‘rsatadi. 2 Lingvistik nuqtai nazardan qaralganda, grammatik kategoriya semantik va formal (shakliy) jihatdan yondashuvni talab qiladi. Semantik yondashuvda kategoriya grammatik ma’noni bildiruvchi birlik sifatida qaralsa, formal yondashuvda u grammatik shakllarning yig‘indisi sifatida tahlil qilinadi. Zamonaviy lingvistikada bu ikki yondashuv birgalikda qo‘llaniladi va grammatik kategoriyalarni chuqurroq anglashga imkon beradi. Grammatik kategoriyaning yana bir muhim jihati — ularning ijtimoiy-madaniy jihatdan o‘zgaruvchan bo‘lishidir. Ya’ni, til taraqqiyoti davomida ba’zi grammatik kategoriyalar kuchayishi, boshqalari esa eskirishi mumkin. Masalan, qadimgi 2 G‘ulomov, M. “O‘zbek tili grammatikasi: stilistik jihatlar.” – Toshkent: Turon-Iqbol, 2020. 20kelayotganini, harakat kim tomonidan, qachon, qanday tarzda amalga oshirilganini aniqlaydi. Morfologik ifoda vositalari til tizimida iqtisodiylik va ixchamlik tamoyiliga xizmat qiladi. Ya’ni, til so‘zga ozgina o‘zgartirish kiritish orqali grammatik ma’no hosil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Bu holat nutqning samaradorligini oshiradi, mantiqiylikni ta’minlaydi va muloqotda ifoda vositalarining imkoniyatlarini kengaytiradi. Endi sintaktik vositalar haqida to‘xtaladigan bo‘lsak, ular grammatik kategoriyalarni so‘zlar o‘rtasidagi munosabat, tartib, intonatsiya va yordamchi so‘zlar orqali ifodalashni anglatadi. O‘zbek tilida bu vositalar, ayniqsa, murakkab fikrlar va uzoq gaplarda grammatik kategoriya ifodasini ta’minlaydi. Misol uchun, so‘z tartibi orqali egalik yoki kelishik munosabatlari ifodalanadi: men kitob o‘qidim (aniq tartibda). Yoki: o‘qidi kitobni men deb aytilsa, grammatik jihatdan noto‘g‘ri bo‘ladi. Bu tilimizda sintaktik vosita sifatida subyekt – obyekt – predikat tartibining qat’iyligini bildiradi. 5 Yana bir sintaktik vosita bu — yordamchi so‘zlar. Ular grammatik shakl hosil qilmaydi, lekin grammatik munosabatni ifodalaydi: bilan, uchun, sababli, orqali, deya kabi. Bu so‘zlar asosan ma’no bog‘lovchi vosita bo‘lib, sabab, maqsad, vosita, tarz kabi grammatik munosabatlarni bildiradi. Sintaktik konstruktsiyalar, ya’ni so‘z birikmalari va gap tuzilmalari ham grammatik kategoriya ifodalashda muhim vosita bo‘ladi. Masalan: u buni o‘qimagan edi – bu konstruktsiyada fe’lning inkori, o‘tgan zamoni va shaxsga bog‘liqligi aynan sintaktik struktura orqali aniq ko‘rsatilmoqda. Bu kabi murakkab tuzilmalar matnda mantiqiy bog‘lanish va izchillikni ta’minlaydi. Sintaktik vositalar badiiy matnda, xususan, dramatik yoki poetik asarlarda muhim stilistik yuklamaga ega bo‘ladi. Har bir so‘zning joylashuvi, ohang bilan bog‘liqligi, yordamchi birliklar bilan birikishi grammatikaning to‘liq anglashilishini, muallifning niyatini to‘g‘ri yetkazishni ta’minlaydi. Ayniqsa, 5 Islomova, R. “Uslubiy qatlamda grammatik birliklarning roli.” – Toshkent: Akademnashr, 2020. 13hujjatlarda, ilmiy tahlillarda va hisobotlarda uchraydi: birinchi bosqich, ikkinchi bo‘lim kabi. Ko‘paytma sonlar — biror harakat yoki holatning necha marta takrorlanishini bildiradi: ikki hissa, uch karra. Bu sonlar miqdor va daraja ifodalashda foydalidir, ayniqsa, matematik, iqtisodiy va texnik nutqlarda keng qo‘llaniladi. Bo‘lak sonlar — bir butunning bir qismini bildiradi: yarim, uchdan bir, to‘rtdan ikki. Ular o‘lcham, vaqt, maydon, og‘irlik va boshqa birliklarda bo‘linmalarni ko‘rsatishda ishlatiladi: yarim soat, uchdan bir piyola. Noaniq sonlar — aniqligi noma’lum yoki umumiy miqdorni bildiradi: bir necha, bir qancha, ko‘p, oz, biroz. Ular ko‘proq publitsistik, badiiy va og‘zaki nutqda ishlatiladi, ayniqsa, umumlashtirish va baholashda: bir qancha fikrlar bildirildi, ko‘p odam yig‘ildi. Sonlar grammatik jihatdan o‘zbek tilida deyarli o‘zgarmaydi, ya’ni ular egalik, ko‘plik, shaxs, mayl kabi grammatik affikslarga ega emas. Biroq ular boshqa so‘zlar bilan birikib, gapdagi o‘rniga ko‘ra kelishik qo‘shimchalarini qabul qilishi mumkin: uchta kitobni o‘qidim, birinchi sinfga bordi. Bu holatda sonlar yordamchi grammatik vosita sifatida nutqqa qat’iylik, aniqlik va struktura beradi. Rasmiy uslubda sonlar, ayniqsa, statistik, iqtisodiy va huquqiy hujjatlarda aniqlik va aniqlashtirish vositasi sifatida ishlatiladi. Masalan: 2024-yilda 15 ming talaba qabul qilindi. Badiiy uslubda esa sonlar tasviriylik, poetiklik va emotsional ifoda uchun xizmat qiladi: bir zumda ketdi, ming dard ichra yashadi kabi. Olmosh — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, ot, sifat, son va boshqa so‘z turkumlarini almashtirib keladi. Ular shaxs, predmet, belgi, miqdor, joy, holat yoki egalikni bevosita ko‘rsatmasdan, umumlashtirib yoki ishora asosida bildiradi. Olmoshlar nutqda ko‘pincha takrorlanishni oldini olish, gapni ixcham va izchil ifodalash, shaxs yoki predmetga ishora qilish vositasi 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish va uning so‘z boyligini rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni. – PF-5850-son. – 21.10.2019. – www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbek tilining 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi” to‘g‘risidagi qarori. – 20.10.2020. – www.gov.uz 3) Shavkat Mirziyoyev. Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligiga bag‘ishlangan xalqaro anjumandagi nutq. – Toshkent: Prezident.uz, 11.02.2021. 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ilm-fan sohasini 2030-yilgacha rivojlantirish strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni. – PF-6108-son. – 29.10.2020. – www.lex.uz Shavkat Mirziyoyev. Ziyolilar bilan uchrashuvdagi nutqi. – 19.08.2022. – Prezident.uz rasmiy veb-sayti. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat tilida ish yuritish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarori. – PQ-4820-son. – 20.08.2020. – www.lex.uz 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – 20.12.2023. – www.prezident.uz 7) Yo‘ldoshev, A. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili morfologiyasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 8) G‘ulomov, M. “O‘zbek tili grammatikasi: stilistik jihatlar.” – Toshkent: Turon-Iqbol, 2020. 9) Sobirova, N. “Adabiy til va uslublar: grammatik asoslar.” – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. 16Vaqt ravishlari – harakatning qachon sodir bo‘lganini bildiradi: kecha, bugun, ertaga, har doim, hozir, erta, endi. Bu ravishlar voqea zamonini aniqlab, matnda ketma-ketlikni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Joy ravishlari – harakatning qaerda sodir bo‘lganini bildiradi: yuqorida, pastda, orqada, oldinda, ichkarida, tashqarida. Bular ayniqsa badiiy va tasviriy uslublarda manzara yaratishda keng qo‘llaniladi 4 Tarz (usul) ravishlari – harakat qanday tarzda bajarilayotganini bildiradi: tez, sekin, chiroyli, yomon, baralla, ehtiyotkorlik bilan. Bular harakatning sifat jihatlarini ko‘rsatib, emotsional fonni boyitadi. Miqdor-daraja ravishlari – harakatning darajasini yoki kuchini bildiradi: juda, anchagina, ozroq, nihoyatda, biroz, mutlaqo. Bular fe’l, sifat yoki boshqa ravishlarga kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Sabab ravishlari – harakatning sababini bildiradi: shuning uchun, shu bois, bekorga emas, bexuda. Bu turdagi ravishlar sabab–natija munosabatini ifodalovchi sintaktik vosita sifatida ishlatiladi Maqsad ravishlari – harakat qanday maqsadda amalga oshirilganini ko‘rsatadi: atayin, maxsus, aynan shuning uchun. Bu turdagi ravishlar ko‘proq rasmiy, hujjatli va publitsistik matnlarda ishlatiladi. Ravishlar grammatik kategoriyalar jihatidan boshqa so‘z turkumlariga qaraganda nisbatan kam o‘zgaruvchanlikka ega. Ular ko‘plik yoki egalik shaklini olmaydi, kelishiklarga ega emas. Biroq ravishlar daraja kategoriyasi orqali kuchaytirish yoki kamaytirishni bildiruvchi shakllarda qo‘llanishi mumkin: tez – juda tez – nihoyatda tez, oz – biroz – ozroq. Ravishlar badiiy uslubda harakatni tasvirlash, obrazlilikni oshirish, hissiy fon yaratishda muhim vosita sifatida xizmat qiladi. Ular matnda ritm, ohang, tildagi harakatning jonlanishini ifodalaydi. Ilmiy uslubda esa ular aniqlik va qat’iylikni, faktlarning ravon va izchil bayon qilinishini ta’minlaydi. 4 To‘xtayeva, D. “Fe’l kategoriyalarining stilistik xususiyatlari.” – Samarqand: Zarafshon, 2021. 31matnning emotsional, axboriy va baholovchi vazifalarini uyg‘unlashtiruvchi vosita bo‘lib, o‘quvchiga muallif nuqtai nazarini aniq yetkazishga yordam beradi. Shu sababli jurnalistika matnlari tahlilida grammatik vositalarning vazifasini ochib berish, ular orqali nutq maqsadi, ohang, e’tiqod kuchi va muloqot samarasini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. publitsistik matnlarda grammatik kategoriyalar faqat grammatik vosita emas, balki ideologik, stilistik, semantik vosita sifatida ham faol ishlaydi. Ular yordamida matnning axborot qiymati, hissiy kuchi, muallif ohangi, matnning jamoatchilikka ta’sir kuchi ortadi. Shuning uchun grammatik shakllarning publitsistik uslubdagi funksional va stilistik imkoniyatlarini chuqur o‘rganish zamonaviy tilshunoslikning muhim yo‘nalishlaridan biridir. II BOB bo‘yicha xulosa Grammatik kategoriyalar turli uslublarda o‘zining o‘ziga xos ifodasi va ta’sir kuchi bilan nutqning asosiy ustunlaridan biri ekanligini ko‘rsatadi. Ular nafaqat til birliklarini bog‘lovchi vosita, balki ma’no, emotsiya, baho va uslubiy ohangni shakllantiruvchi qudratli tizim sifatida xizmat qiladi. Badiiy matnda grammatik shakllar obrazli ifoda va ichki kechinmalarni uzatishda, publitsistik matnda esa axboriy aniqlik, baho va ishonch uyg‘otishda asosiy o‘rin tutadi. Har bir grammatik kategoriya kontekstga moslashib, o‘z semantik doirasini kengaytiradi, stilistik rang oladi. Shuning uchun grammatik vositalarni turli matnlarda tahlil qilish orqali nafaqat grammatik bilim, balki uslubiy sezgi va tahliliy ko‘nikmalar ham shakllanadi. Bu bo‘limda grammatik kategoriyalarning funksional va ekspressiv imkoniyatlari nafaqat nazariy, balki amaliy tahlillar orqali isbotlandi. 15kategoriyalar uslubiy jihatdan umumlashtirish, ehtimollik, inkor yoki ehtiyotkorlikni bildirishda ishlatiladi. Olmoshlar gapda odatda egalik, aniqlovchi, to‘ldiruvchi vazifalarida keladi. Ayniqsa so‘zlashuv uslubida olmoshlar tez-tez qo‘llanilib, fikrning qisqa, sodda va jonli ifodalanishiga xizmat qiladi. Badiiy uslubda esa olmoshlar obrazlarni oshkora emas, bilvosita ko‘rsatish, sirli, noaniq holatlar yaratish, shaxsiy hissiyotlarni berish vositasi sifatida ishlatiladi. Ravish, predlog, bog‘lovchi va yuklamalar esa ko‘proq yordamchi birliklar bo‘lib, ularda grammatik kategoriyalar kamroq uchraydi. Ammo ular gap qurilishida ishtirok etib, boshqa birliklarning grammatik rolini kuchaytiradi. Ravishlar hol, vaqt, tarz, maqsad kategoriyalari asosida qo‘llanadi. Masalan, “tez”, “asta-sekin”, “har doim”, “atayin” kabi. O’zbek adabiy tilida har bir asosiy so‘z turkumiga xos grammatik kategoriyalar mavjud. Ular morfologik shakllar orqali ifodalanadi, sintaktik jihatdan gap va matn qurilishida muhim rol o‘ynaydi. Grammatik kategoriyalar tildagi mantiqiy bog‘lanishlar, ma’no aniqligi va uslubiy ifodaning shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Aynan ushbu kategoriyalar orqali til egiluvchan, ta’sirchan va muloqotga yaroqli tizim sifatida shakllanadi. O‘zbek adabiy tilining boyligi ham, mazmuniy teranligi ham grammatik kategoriyalarning keng va mazmunli qo‘llanilishi bilan chambarchas bog‘liqdir. Ravish — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u fe’l, sifat, boshqa ravishlar yoki butun bir gapga nisbatan harakatning qanday, qachon, qaerda, nima sababdan, qanday darajada amalga oshirilayotganini bildiradi. Ravishlar odatda fe’l bilan bog‘lanib, uni ma’nodosh jihatdan to‘ldiradi va aniqlashtiradi. Ular gapda hol vazifasida keladi va harakatning holatini, vaqtini, tarzini, miqdorini, maqsadini yoki sababini bildiradi. O‘zbek adabiy tilida ravishlarning bir nechta grammatik turlari mavjud bo‘lib, ular quyidagi asosiy semantik-kategorial guruhlarga ajratiladi: 30publitsistik matnda harakatning qanday amalga oshirilganini aniqlashtiradi. Ular orqali harakatning uslubi, tezligi, darajasi belgilanadi: “tezda”, “rasman”, “qat’iy tarzda”, “izchil ravishda”, “boshqacha aytganda” kabi ravishlar matnga rasmiylik, ishonch, mantiqiy uzluksizlik olib kiradi. Ravishlar muallifning munosabatini beruvchi vosita sifatida ishlatiladi: “afsuski”, “xayriyatki”, “darhaqiqat”, “qayd etish kerakki” kabi shakllar muallif pozitsiyasini ochadi. Sifatlar publitsistik matnda muhim baholovchi birlik sifatida xizmat qiladi. “Ijobiy natijalar”, “dolzarb muammolar”, “ustuvor vazifalar”, “muvaffaqiyatli loyiha” kabi sifat–ot birikmalari voqea va hodisalarga muallif bahosini, ijtimoiy qarashni bildiradi. Sifatlarning daraja shakllari ham qo‘llanadi: “eng muhim”, “nihoyatda zarur”, “juda ta’sirli” kabi ifodalar matnning emotsional kuchini oshiradi. Shaxs va egalik olmoshlari publitsistik uslubda juda ehtiyotkorlik bilan ishlatiladi. Ko‘proq 3-shaxs olmoshlari: “u, ular, o‘zlari” kabi vositalar orqali rasmiylik va betaraflik saqlanadi. 1- va 2-shaxs olmoshlari esa nutq muallifining ishtiroki kuchli bo‘lgan matnlarda uchraydi: “bizning yutuqlarimiz”, “men shaxsan guvoh bo‘ldim” kabi. Publitsistik uslubda grammatik kategoriyalar gapning tuzilmasini rasmiylashtirish, axborotning izchilligini ta’minlash, voqealarning vaqt va sabab-oqibat munosabatlarini aniqlashda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Shuningdek, ular matnning stilistik qamrovini, uslubiy ohangini, muallifning munosabatini va matnning ijtimoiy yo‘nalishini belgilovchi kuchli birliklardir. Jurnalistik matnlar tahliliga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, har bir maqola, sharh, reportajda grammatik shakllarning aniq va maqsadga muvofiq qo‘llanganiga guvoh bo‘lamiz. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning chiqishlarida fe’l shakllari rasmiylik va ishonchlilikni bildiruvchi vosita sifatida ishlatiladi: “Strategik maqsadlarimiz belgilab olindi”, “Yangi bosqichga o‘tdik”, “Yutuqlarimiz mustahkamlanmoqda”. Bu yerda grammatik kategoriyalar, xususan, majhul nisbat va hozirgi zamon shakllari natija, ishonch va barqarorlik kayfiyatini yaratishga xizmat qiladi. Publitsistik tilda grammatik kategoriyalar 4kategoriyalarning turli uslublardagi ekspressiv va stilistik imkoniyatlarini ochib berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Quyidagi vazifalar kurs ishining mazmunini belgilaydi: Grammatik kategoriya tushunchasini lingvistik jihatdan izohlash. O‘zbek tilidagi asosiy grammatik kategoriyalarni tasniflash. Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanishini ko‘rsatish. Grammatik shakllarning uslubiy xususiyatlarini turli uslublarda tahlil qilish. Badiiy va publitsistik matnlar misolida grammatik kategoriyalarning ekspressiv imkoniyatlarini ko‘rsatish. O‘rganilgan nazariy materiallar asosida xulosalar chiqarish. Kurs ishi mavzusining metodlari - Ushbu kurs ishida quyidagi ilmiy metodlardan foydalanilgan: Tahlil va taqqoslash metodi – grammatik kategoriyalarning turli uslublardagi ifodalanishini solishtirishda; Deskriptiv (tasviriy) metod – grammatik shakllarning strukturaviy tavsifini berishda; Lingvistik kuzatuv va matn tahlili – grammatik vositalarning matnlardagi ifodasini aniqlashda; Empirik metod – badiiy va publitsistik matnlardan misollar jamlash orqali nazariy fikrlarni isbotlashda qo‘llangan. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 12xususiyat ko‘proq matn doirasida, mantiqiy kontekst orqali anglashiladi. Ayniqsa, publitsistik va adabiy matnlarda bu kabi aniqlik va noaniqliklar semantik tafovutni yaratadi. Sifatlar gapda ko‘plik yoki shaxsga oidlik shaklida o‘zgarmaydi, lekin ular otga bog‘lanib, uning grammatik shakliga mos ravishda ishlatiladi. Masalan: katta uylar, chiroyli qizlar kabi. Bu holatda sifat grammatik jihatdan mustaqil o‘zgarmasa ham, otga bog‘lanish orqali o‘z funksiyasini bajaradi. Badiiy uslubda sifatlar obraz yaratish vositasi sifatida alohida o‘rin tutadi. Ular nafaqat belgi bildirish, balki tuyg‘ularni, estetik bahoni ifodalash, muallifning munosabatini anglatish vazifasini ham bajaradi. Masalan: zulmatli tun, yurakni ezuvchi musibat, charaqlagan yulduz kabi sifatlar emotsional va obrazli tasvir vositasiga aylanadi. Ilmiy va rasmiy uslublarda esa sifatlar asosan aniqlik, xolislik, obyektiv baho berishda ishlatiladi: kimyoviy tarkib, iqtisodiy ko‘rsatkich, qonuniy asoslarga binoan kabi. Bu holatda sifatlar aniq va qat’iy ma’noda ishlatiladi. Son — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u predmetlarning miqdori, tartibi yoki son jihatidan umumiy xossasini bildiradi. Sonlar tildagi hisob, miqdor, o‘lchov va tartibni ifodalovchi asosiy vosita hisoblanadi. Ular nutqda ko‘proq aniqlik, aniqlashtirish, taqqoslash va tartiblashtirish vazifasini bajaradi. Sonlar asosan ot bilan birikib keladi va gapda aniqlovchi vazifasini bajaradi: uch bola, ikkinchi kurs, bir qancha kitoblar kabi. O‘zbek adabiy tilida sonlar grammatik jihatdan quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi: Butun sonlar — predmetlarning aniq miqdorini bildiradi: bir, ikki, uch, besh, o‘n, yuz va hokazo. Ular eng ko‘p ishlatiladigan sonlardir va rasmiy, ilmiy, kundalik va badiiy uslublarda keng qo‘llaniladi. Tartib sonlar — predmetlarning ketma-ketligini bildiradi: birinchi, ikkinchi, uchinchi. Bu sonlar –inchi qo‘shimchasi bilan yasaladi. Ular ko‘proq rasmiy 24uslubiy farqlarni keltirib chiqaradi. Bularning barchasi grammatik kategoriyalarning nutqdagi ekspressiv va stilistik qudratini ko‘rsatadi. 6 Tarjimashunoslikda ham grammatik kategoriyalar to‘g‘ri va uslubga mos tarjima qilinishi kerak, aks holda matnning emotsional, estetik va mazmuniy tuzilmasi buziladi. Xususan, badiiy asarlarni tarjima qilishda grammatik shakllarning ichki stilistik yukini, muallif ohangini to‘g‘ri tushunish va uni ifoda etish tarjimonning eng muhim vazifalaridan biridir.grammatik kategoriyalar – bu til strukturasi doirasida ishlaydigan, lekin uning uslubiy va semantik kuchini belgilovchi vositalardir. Ular nafaqat so‘zlarni bog‘laydi, balki ma’noni, kayfiyatni, ifodaning kuchini ham belgilaydi. Har bir grammatik shakl uslubiy tahlil vositasiga aylangan hollarda, matnning go‘zalligi, aniqligi va ta’siri yanada oshadi. Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlarini chuqur tahlil qilish – bu tilni to‘liq anglash, uni his qilish va ongli ravishda ishlatish demakdir. Bu jihatlar tilshunoslik, stilistika, adabiyotshunoslik, tarjima, jurnalistika va ta’lim sohalari uchun beqiyos nazariy va amaliy ahamiyatga ega. 2.2. O‘zbek adabiy tilidagi uslublarda grammatik shakllarning qo‘llanilishi (rasmiy, badiiy, ilmiy, og‘zaki va boshqalar) O‘zbek adabiy tili boy va ko‘p qatlamli uslublar tizimiga ega bo‘lib, har bir uslub o‘zining stilistik vazifasiga, kommunikativ maqsadiga va ifoda vositalariga ko‘ra ajralib turadi. Ushbu uslublar ichida grammatik shakllarning qo‘llanilishi, ularning vazifasi va ifoda imkoniyatlari turlicha namoyon bo‘ladi. Har bir uslub o‘ziga xos sintaktik tuzilma, so‘z boyligi, leksik tanlov bilan bir qatorda, grammatik shakllarni tanlashda ham o‘z mezonlariga ega. Aynan shu mezonlar orqali uslublar orasida grammatik jihatdan aniq farqlar vujudga keladi. Rasmiy uslubda grammatik shakllar qat’iy, aniq, rasmiylashtirilgan me’yor asosida qo‘llanadi. Bu uslubda grammatik birliklarning ifodaviy emas, 6 Raxmonov, A. “Grammatik shakllarning kommunikativ vazifalari.” – Toshkent: Muharrir Press, 2019. 28Badiiy matnda ravishlar harakatning tarzini, tezligini, shiddatini ifoda etadi. Ayniqsa, asta, shoshib, baralla, bexavotir, beixtiyor kabi ravishlar harakatga estetik tus beradi. Bu birliklar o‘quvchi tasavvurida voqeani jonlantiradi, ritm va ohangni belgilaydi. Ravishlar matnda harakatni dinamika bilan ifodalab, obraz harakatining ritmini muvofiqlashtiradi. Sifatlar daraja shakllari orqali obrazga estetik chiroy, poetik go‘zallik, dramatizm bag‘ishlaydi. Chiroyliroq, eng go‘zal, nihoyatda katta kabi shakllar matn semantikasini boyitadi, obrazlarni kuchliroq tasvirlash imkonini beradi. Shu bois, grammatik kategoriyalar badiiy tilning ekspressiv imkoniyatlarini tashkil etuvchi markaziy unsurlardan biridir. Olmoshlar esa badiiy matnda muallif va obraz nutqi o‘rtasidagi masofani belgilash, uslubiy dinamika yaratish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Bevosita murojaat, so‘roq, inkor olmoshlari orqali matnda dramatik kuch hosil qilinadi. Masalan: “Kimman men?”, “Sen keldingmi?”, “Hech kim kutmagan edi” kabi ifodalar orqali badiiy matnning jonli ritmi shakllanadi. Badiiy asar tilida grammatik kategoriyalarning har biri faqat strukturaviy emas, balki emotsional va obrazli vosita sifatida ham ishlaydi. Jumladan, Erkin Vohidov she’riyatida fe’l va sifatlarning birikmasi voqeani jonli tasvirlashga xizmat qiladi: “Yashayapman, yurakda shamol, osmonda yulduz yiltiraydi...” kabi satrlarda grammatika nafaqat ma’no, balki estetik ta’sirni belgilovchi vosita bo‘lib keladi. 8 Grammatik kategoriyalar matnda intonatsiya, so‘z tartibi va stilistik aloqadorlik asosida bevosita matn ohangiga xizmat qiladi. Ular orqali qahramon va muallif munosabati aniqlanadi, voqea ketma-ketligi uslubiy joziba bilan ifodalanadi. Shunday qilib, badiiy matnda grammatik shakllarning ekspressivlik, emotsionallik, poetiklik, hissiy yetkazuvchanlik xususiyatlari grammatik shaklning kontekstual vazifasi bilan aniqlanadi. 8 Rasulova, M. “Til va uslub: grammatik kategoriyalarning yoritilishi.” – Namangan: Nur, 2020. 14sifatida xizmat qiladi. Shuningdek, olmoshlar muloqotda tinglovchi bilan aloqa o‘rnatish, diqqatni aniq bir unsurga qaratish vositasi ham hisoblanadi. O‘zbek tilidagi olmoshlar ma’nosiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi: shaxs olmoshlari (men, sen, u, biz, siz, ular), ko‘rsatish olmoshlari (bu, ana, o‘sha, shu), so‘roq olmoshlari (kim, nima, qaysi, qancha), inkor olmoshlari (hech kim, hech narsa), umumlashtiruvchi olmoshlar (har kim, har qanday, hamma), belgilovchi olmoshlar (bunday, unday, shunday), egalik olmoshlari (mening, uning, bizning). Olmoshlar o‘zbek tilida grammatik jihatdan quyidagi kategoriyalar bilan ajralib turadi: Shaxs kategoriyasi – ayniqsa shaxs olmoshlariga xos bo‘lib, nutqdagi subyektning kim ekanligini bildiradi: men – 1-shaxs, sen – 2-shaxs, u – 3-shaxs. Bu kategoriya olmoshlar orqali muloqotda ishtirok etuvchilarning o‘rnini aniq ko‘rsatishga xizmat qiladi. Son kategoriyasi – olmoshlar yakkalik va ko‘plik shakllariga ega: men – biz, sen – siz, u – ular. Bu shakllar nutq ishtirokchilarining son jihatdan tafovutini bildiradi va fikrni aniqroq ifodalash imkonini beradi. Kelishik kategoriyasi – olmoshlar otlarga xos bo‘lgan barcha kelishik shakllarini qabul qilishi mumkin: meni, mendan, menga, men bilan. Bu jihat olmoshlarning otlar bilan grammatik o‘xshashligini ko‘rsatadi. Ular gapdagi turli sintaktik rollarda ishtirok etadi: ega, to‘ldiruvchi, vosita, o‘rin aniqlovchi va boshqalar. Egalik kategoriyasi – olmoshlar egalik shaklida ham qo‘llaniladi: mening kitobim, uning mashinasi. Bu shakllar yordamida shaxsiy munosabat, tegishlilik ifodalanadi va egalik olmoshlari ko‘pincha aniqlik kiritish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Belgililik–noaniqlik – ayrim olmoshlarda predmetning belgilanmaganligi yoki noaniqligi ifodalanadi: hech kim, hech qachon, qandaydir kabi. Bu 9Beshinchidan, inkor va tasdiq kategoriyasi fe’lning mavjudligi yoki yo‘qligini ifodalaydi. Bu kategoriyada “emas”, “yo‘q”, “yozmagan”, “kelmadi” kabi shakllar orqali harakatning bo‘lmaganligi bildirilib, jumlaning mazmunini o‘zgartiradi. Negativ shakllar badiiy uslubda dramatik kayfiyatni kuchaytirish vositasi sifatida ham xizmat qiladi. Oltinchidan, holat kategoriyasi hozirgi zamondagi davomli harakatni bildiradi. U –yapti, –yabdi, –moqda shakllarida namoyon bo‘ladi. Bu shakllar hozirgi zamonda davom etayotgan jarayonni ifodalab, nutqqa tiriklik va harakatlilik bag‘ishlaydi. 3 Ushbu grammatik kategoriyalar fe’lning nafaqat grammatik yukini, balki stilistik yukini ham oshiradi. Masalan, badiiy matnda “borayotibman”, “ko‘rib turibdi”, “yozgan edi” kabi shakllar obrazli ifodaning ajralmas qismi bo‘lib, voqea rivojini dinamik tasvirlaydi, voqealar ketma-ketligini aniq aks ettiradi. Ilmiy uslubda esa aniq, qat’iy va mantiqiy ifodaga ega fe’l shakllari qo‘llaniladi. Shu bois fe’l grammatik kategoriyalarini to‘g‘ri anglash nafaqat morfologik tahlilda, balki uslubiy tahlilda ham muhimdir. Ularning ifoda vositasi sifatida turli kontekstda qanday ta’sir o‘tkazishini aniqlash tilshunoslik uchun dolzarb masala hisoblanadi. Ot — o‘zbek tilidagi eng asosiy va faol so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u shaxs, predmet, hodisa, tushuncha va narsalarning nomini bildiradi. Otlar til tizimining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi va gapda asosan egalik, aniqlovchi, ba’zida kesim vazifalarida ishtirok etadi. O‘zbek tilida otlarga xos bir qator muhim grammatik kategoriyalar mavjud bo‘lib, ular orqali otlar ma’lum morfologik va sintaktik shakllarda ifodalanadi va gapdagi roli aniqlanadi. Otga xos eng muhim grammatik kategoriyalardan biri bu ko‘plik kategoriyasidir. Otlarning yakkalik yoki ko‘plikda qo‘llanishi –lar qo‘shimchasi 3 Jo‘rayev, N. “O‘zbek tilshunosligida grammatika va uslubshunoslik.” – Toshkent: Innovatsiya, 2017. 17So‘z turkumi Asosiy grammatik kategoriyalar Grammatik vazifasi Misollar Uslubiy roli Fe’l Zamon (o‘tgan, hozirgi, kelasi) Mayl (xabar, buyruq, shart) Shaxs va son Nisbat (o‘zlik, o‘zga, majhul) Inkori/tasdig‘i Holat (–moqda, – yapti) Harakatning vaqti, usuli, shaxs bilan bog‘lanishi va holatini bildiradi Bordim, kelmoqda, yozaylik, qilinadi, bor emas Harakat va holatni ifodalaydi; badiiy matnda dinamiklik, rasmiy matnda aniqlik beradi Ot Ko‘plik Egalik Kelishiklar (nom, tushum, jo‘nalish, chiqish, o‘rin-payt, qaratqich, bilan) Belgililik/noaniqlik Subyektni, egani yoki obyektni bildiradi, gapdagi sintaktik rolni belgilaydi Kitoblar, kitobim, maktabga, uyda, do‘stimning Asosiy nomlash vositasi; ilmiy-rasmiy uslublarda aniqlik, badiiy uslubda manzara yaratadi Sifat Daraja (oddiy, qiyosiy, orttirma) Qarama-qarshilik Belgililik (ba’zida kontekstual) Belgilarni, holatlarni va ta’riflarni bildiradi; otga bog‘lanadi Katta, kattaroq, eng chiroyli, yaxshi – yomon Emotsional va obrazli ta’sir vositasi; badiiy 26tasviriylik, ta’sirchanlikni kuchaytiradi. Sonlar esa ko‘pincha umumlashtirish, timsollashtirish, poetik kuch berish uchun qo‘llaniladi: “Bir umr kutdim”, “Ming dard ichra” kabi. Dialogik nutqda, og‘zaki uslubda esa grammatik shakllar ko‘proq soddalik, tezkorlik, jonlilik va so‘zlovchining hissiy holatini ifodalash uchun ishlatiladi. Bu uslubda fe’llar odatda hozirgi va o‘tgan zamonda, aniq shaxsga bog‘lanib ishlatiladi: “Keldim, bilmayman, ketaylik, boryapman” kabi shakllar jonli muloqotga mosdir. Bunda grammatik shakllarning qisqaroq, so‘z oralig‘ida tez-tez takrorlanadigan ko‘rinishlari ustun turadi. Ayniqsa, og‘zaki uslubda shaxs olmoshlari (men, sen, u) va ravishlar (hozir, keyin, birdan, yana) juda ko‘p uchraydi. Bu esa tilning muloqotga xos dinamikasini ta’minlaydi. Publitsistik uslubda esa grammatik shakllar nafaqat axborot yetkazish, balki muallif munosabatini bildiruvchi vosita sifatida ham ishlatiladi. Jurnalistik matnlarda o‘tgan va hozirgi zamon shakllari birgalikda, fe’lning majhul yoki o‘zga nisbat shakllari esa muallif ohangini nazokatli yetkazish maqsadida qo‘llaniladi. “Ushbu holatda deputatlar norozilik bildirdi”, “Xalq so‘zi eshitildi”, “Muammo hali ham mavjud” kabi shakllar nutqda muvozanat, baholash va ifoda uslubini ta’minlaydi. 7 Har bir uslub o‘z kommunikativ maqsadidan kelib chiqib, grammatik shakllarni o‘ziga mos tanlaydi. Uslubga qarab grammatik shakllar yoki qat’iy, lo‘nda, aniq ma’lumot yetkazish uchun, yoki emotsional, obrazli, ta’sirchan bayon uchun xizmat qiladi. Grammatik shakllarning uslublarda to‘g‘ri va joyida qo‘llanilishi tilning funktsional salohiyatini ochib beradi. Ayniqsa, grammatik kategoriyalar uslubda nafaqat til birliklarining bog‘lovchisi, balki muloqot mazmunini ifodalovchi kuchli vosita sifatida xizmat qiladi. Tilshunoslikda uslubiy tahlillar olib borishda grammatik shakllarning qanday uslubda, qaysi maqsadda, qanday ekspressivlik bilan qo‘llanilayotganini tahlil qilish – stilistik kompetensiyaning muhim shartidir. Zero, grammatik shakllar orqali nafaqat mazmun, balki 7 Alimov, A. “O‘zbek tili morfologiyasi: amaliy va nazariy jihatlar.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 25informativ yuklamasi ustun turadi. Fe’l shakllari ko‘proq hozirgi yoki kelasi zamonda, xolis bayon shaklida ishlatiladi: “Qaror qilinadi”, “Taqdim etiladi”, “Tasdiqlanadi”. Bu yerda majhul nisbat shakli rasmiylikni kuchaytirish, subyektiv bahoni chetlab o‘tish, obyektiv ifoda yaratish uchun xizmat qiladi. Otlardagi kelishiklar, ayniqsa qaratqich va tushum kelishiklari aniq sintaktik bog‘lanishni belgilab beradi. “Huquqbuzarlikning oldini olish choralari belgilandi”, “Buyruqni bajarish majburiydir” kabi shakllar grammatik jihatdan sodda, lekin uslubiy jihatdan qat’iylik, rasmiylik, huquqiy kuch beruvchi uslubga xizmat qiladi. Ilmiy uslubda esa grammatik shakllarning vazifasi aniq, tushunarli, lo‘nda va mantiqiy bayon asosida fikrni yetkazishdir. Bu uslubda fe’lning xolis xabar mayli, hozirgi yoki o‘tgan zamon shakllari ko‘p ishlatiladi. “Tajriba davomida aniqlanganki”, “Quyidagi natijalar kuzatildi”, “O‘rganilgan materiallar asosida xulosa qilinadi” kabi shakllar o‘zining grammatik shakli orqali aniqlik, obyektivlik va xolislikni ta’minlaydi. Ilmiy uslubda majhul nisbat, otlarning ko‘plik shakllari, sonlar va egalik shakllari ayniqsa keng ishlatiladi. Bu esa mavzuni aniq ta’riflash, statistik ma’lumotlarni berish, tushunchalarni belgilash imkonini beradi. Masalan: “Eksperimentlar”, “Moddalar”, “Ko‘rsatkichlar”, “Parametrlar” kabi ko‘plikdagi otlar umumiylikni ifodalaydi va uslubga aniqlik olib kiradi. Badiiy uslubda esa grammatik shakllarning uslubiy imkoniyatlari eng keng va ifodali darajada namoyon bo‘ladi. Bu uslubda grammatik shakllar faqat grammatik vazifani emas, balki emotsional, obrazli, estetik yukni ham olib yuradi. Badiiy uslubda barcha grammatik shakllar ekspressivlikka xizmat qiladi. Fe’llar harakatni vaqt, holat, shaxs orqali emotsional tusda ifodalaydi. “Kelardi, keldi, ketdi, yurar edi, ko‘z tikdi, titrab turardi” kabi shakllar orqali obrazlar harakati, ruhiy holati, voqelikdagi o‘zgarishlar jonlantiriladi. Shuningdek, otlardagi egalik qo‘shimchalari “ko‘nglim, yuragim, o‘tmishim, armonim” shaklida obraz ongining ichki kechinmasini ifodalashda xizmat qiladi. Sifat va ravish shakllari “eng go‘zal, nihoyatda sokin, shoshib, asta, birdan” kabi ifodalar bilan 3ko‘rsatishi kabi jihatlar tilshunoslikda to‘liq va tizimli ravishda o‘rganilmagan. Ayniqsa, publitsistik va badiiy matnlardagi grammatik vositalarning ekspressiv imkoniyatlari chuqur tadqiq etilmay qolgan. Shu jihatdan, ushbu kurs ishi mavjud ilmiy izlanishlarni to‘ldiradi, ularni yangicha talqin qiladi va grammatik kategoriyalar masalasini yangi bosqichga olib chiqadi. Kurs ishi mavzusining ahamiyati Mazkur kurs ishi grammatik kategoriyalarni faqat morfologik jihatdan emas, balki ularning uslubiy imkoniyatlarini o‘rganishga qaratilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. Tilshunoslikda grammatikaning asosiy vazifasi — shakl va ma’no uyg‘unligini ta’minlash bo‘lsa, stilistikada esa bu shakllarning emotsional, obrazli va ekspressiv qo‘llanilishi tahlil etiladi. Shunday ekan, grammatik kategoriyalarning uslubda qanday ishlatilishi, matnga qanday ta’sir ko‘rsatishi, muallifning fikrini qanday ifodalashi tilshunoslik, uslubshunoslik va adabiyotshunoslik fanlari uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, grammatik vositalar nutq boyligini belgilovchi asosiy elementlardan biri bo‘lib, ularning o‘rganilishi nutq madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Ayniqsa, pedagogik faoliyatda, yozma va og‘zaki nutqni rivojlantirishda grammatik kategoriyalarni uslubiy jihatdan anglash ta’lim sifati uchun ham foydalidir. Shuningdek, tarjima amaliyotida grammatik shakllarning uslubiy yukini aniqlash matn mazmunini to‘g‘ri yetkazish uchun muhimdir. Shu bois mazkur mavzu dolzarb va amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy izlanish hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – o‘zbek adabiy tilidagi grammatik kategoriyalardir. Xususan, ot, fe’l, sifat, olmosh kabi so‘z turkumlariga xos bo‘lgan grammatik shakllar va ularning morfologik, sintaktik, hamda uslubiy ifoda vositalari asosiy o‘rganish obyekti hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining maqsadi – o‘zbek adabiy tilidagi grammatik kategoriyalarning nazariy asoslarini aniqlash, ularning morfologik va sintaktik ifodalanish xususiyatlarini tahlil qilish, shuningdek, grammatik 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Zamonaviy tilshunoslikda grammatik kategoriyalarni o‘rganish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Chunki grammatik kategoriya tilda so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish qoidalarini, grammatik ma’nolarni shakllar orqali ifodalash mexanizmini anglatadi. Aynan shu kategoriya orqali til birliklari o‘zaro bog‘lanadi, gap va matn shakllanadi. Xususan, o‘zbek adabiy tilida grammatik kategoriyalar til vositalarining uslubiy imkoniyatlarini ochib berishda katta rol o‘ynaydi. Turli uslubdagi nutqlarda — rasmiy, badiiy, ilmiy yoki og‘zaki uslublarda — bir xil grammatik kategoriya turlicha ifodalanadi. Masalan, badiiy uslubda grammatik shakllar ko‘proq emotsional va obrazli ifoda vositasi sifatida, rasmiy uslubda esa aniq va qat’iy me’yor asosida qo‘llaniladi. Bu esa grammatik birliklarning faqat grammatik vazifani emas, balki uslubiy yukni ham ko‘tarishini ko‘rsatadi. Shu boisdan grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlarini o‘rganish zamonaviy tilshunoslikning muhim vazifalaridan biridir. Bu yo‘nalish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarbdir. Ayniqsa, til madaniyati, nutq uslubiyati, tarjima nazariyasi kabi sohalarda grammatik kategoriyalarni uslubiy jihatdan chuqur anglash zarurati ortmoqda. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tilshunosligida grammatik kategoriyalar masalasi uzoq yillardan beri o‘rganib kelinayotgan muhim ilmiy yo‘nalishdir. Taniqli tilshunos olimlar – Sh. Rahmatullayev, A. Madvaliyev, M. Mirtojiyev, G‘. Rahmatullayev, N. Jo‘rayev va boshqalar bu borada muhim ilmiy tadqiqotlar olib borganlar. Ularning asarlarida grammatik kategoriyalar — zamon, mayl, shaxs, kelishik, egalik, ko‘plik kabi birliklar lingvistik nuqtai nazardan o‘rganilgan. So‘z turkumlari doirasida grammatik kategoriyalarning morfologik shakllari, sintaktik bog‘lanishlari va ularning lingvistik tabiatiga oid ko‘plab ilmiy tahlillar mavjud. Biroq grammatik kategoriyalarning uslubiy jihatlari — ya’ni ular qanday nutqiy ekspressivlik hosil qilishi, uslubga qanday xizmat qilishi, matn mazmuniga qanday ta’sir 27matnning ohangi, rangi, kayfiyati, estetik qadriyati ifodalanadi. Shunday qilib, grammatik shakllar o‘zbek adabiy tilidagi barcha uslublarda ularning tabiati, maqsadi va uslubiy mezonlariga ko‘ra o‘ziga xos vazifalarni bajaradi va bu tilning boyligi, moslashuvchanligi va ifodaviy imkoniyatlarini ochib beradi. 2.3. Grammatik kategoriyalarning matn yuzasidan tahlili (adabiy va publitsistik namunalar asosida) Adabiy matnlar – bu nafaqat badiiy tasvirlar, balki grammatik vositalarning stilistik mahorat bilan uyg‘unlashgan ifoda tizimidir. Grammatik kategoriyalar badiiy matnda muallifning maqsadi, obrazlarning ruhiy holati, voqea zamoni, shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar va matnning umumiy estetik mazmunini hosil qilishda markaziy rol o‘ynaydi. Jumladan, fe’l kategoriyalarining badiiy matndagi qo‘llanishi harakatning nafaqat vaqtini, balki ifodaning emotsional kuchini ham belgilaydi. Masalan, o‘tgan zamon shakllari: “Ketdi, yurdi, yig‘ladi” nafaqat voqeaning bo‘lib o‘tganligini bildiradi, balki o‘quvchiga muallif xotirasi, kechinmasi yoki quvonchini yetkazadi. Ayniqsa, yurar edi, kelayotgandi kabi murakkab zamon shakllari matnda harakat davomiyligini, kechinmalarni uzluksiz tasvirlash imkonini beradi. Badiiy matnda mayl kategoriyasi ham hissiy ifodaning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Buyruq–istak mayllari, istihola shakllari obraz ruhiyatini ifoda etishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan: “Ketgin!”, “Aytdim-ku!”, “Bo‘lmasa, keta qolay...” kabi shakllar dramatik effekt, obraz nutqidagi bevositalik, his- hayajonni kuchaytirish vositasidir. Bu grammatik shakllar orqali muallif voqeani bevosita qahramon his-tuyg‘usi bilan uyg‘unlashtiradi. Ot turkumidagi grammatik kategoriyalar ham badiiy matnda emotsional va poetik ifoda vositasidir. Ko‘plik shakli orqali umumlashtirish, obrazlar ko‘lamini kengaytirish amalga oshiriladi: “ko‘zlar”, “yulduzlar”, “orzu- umidlar” kabi. Egalik shakllari esa obraz ongining shaxsiy kechinmasini tasvirlaydi: “dardim”, “quvonchim”, “ko‘nglim” kabi birliklar orqali muallif obrazning ichki holatini o‘quvchiga yaqinlashtiradi. 22amaliy jihatdan chuqur o‘rganish har qanday tilshunos uchun zarur va foydalidir. II BOB. Grammatik kategoriyalarning uslubiy xususiyatlari va ularning nutqdagi roli 2.1.Grammatik kategoriyalarning uslubiy imkoniyatlari va ularning ekspressivligi Grammatik kategoriyalar til tizimining ichki strukturasini belgilovchi eng asosiy vositalardan biridir. Ular so‘zlarning turli grammatik shakllarini belgilash bilan birga, uslubiy jihatdan ham muhim yuklama kasb etadi. Grammatik shakllar faqat grammatik ma’no bilan cheklanib qolmay, balki turli uslubiy kontekstlarda mazmun, ekspressivlik va emotsional tusni belgilovchi vosita sifatida xizmat qiladi. Aynan grammatik kategoriyalarning bunday ekspressiv, ifodali xususiyatlari ularni stilistik tahlilning markaziy obyekti qilib qo‘yadi. Har bir grammatik kategoriya – bu til vositalarining o‘ziga xos funksional yondashuvlarini, muloqotdagi kontekstual imkoniyatlarini, muallifning estetik niyatini ifodalash vositasidir. Masalan, fe’lning zamon shakli voqea sodir bo‘lgan vaqtni ifodalash bilan birga, matnda xotira, orzu, ehtimol yoki davomiylik ohangini yaratadi. “U kelgan edi” fe’l shakli grammatik jihatdan o‘tgan zamon bo‘lishi bilan birga, badiiy matnda bir xotiraning qalbga yaqin aksidir. “U keladi” degan oddiy hozirgi zamon shakli esa badiiy matnda kuchli ishonch, orzu, va’daning tasviri sifatida ham anglashiladi. Mayl shakllari esa, ayniqsa, ekspressivlikni kuchaytiruvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi. “Ketsin!”, “Kelginki edi!” kabi fe’l shakllari faqat buyruqni emas, balki hissiy kechinmalarni, hayajon va dramatik holatni ifoda etadi. Xuddi shuningdek, otlardagi egalik va kelishik qo‘shimchalari ham tilning uslubiy kuchini belgilaydi. “Dardim”, “quvonchim”, “hayotim” kabi egalik shakllari muallifning his-tuyg‘usini, shaxsiy munosabatini ifoda etuvchi stilistik vositadir. Kelishiklar esa gapda mantiqiy munosabatlarni belgilash bilan 11ettiradi. Masalan: maktabim, mashinam, kitoblaringiz kabi shakllarda harakat yoki predmetning egasini bildiradi. Otning grammatik kategoriyalari tilning grammatik tizimini boyitish, fikr ifodasini aniqlashtirish va gapning sintaktik tuzilishini belgilashda asosiy rol o‘ynaydi. Ayniqsa, badiiy va publitsistik uslublarda otlarning grammatik shakllari orqali emotsional rang, muloqot ohangi, muallifning munosabati aniq ifodalanadi. Ilmiy va rasmiy uslublarda esa aniq, lo‘nda va grammatik me’yor asosida qo‘llanilishi tilning qat’iyligini belgilaydi. Sifat — o‘zbek tilidagi mustaqil so‘z turkumlaridan biri bo‘lib, u predmetning belgi va xususiyatini bildiradi. Sifatlar narsa yoki shaxsning rangi, shakli, holati, sifat darajasi, hajmi, fazilati, miqdori va boshqa belgilarini ifodalash orqali nutqqa aniqlik, tasviriylik va emotsional ta’sir kuchi bag‘ishlaydi. Sifatlar gapda asosan aniqlovchi vazifasida keladi va ot bilan birikib, uning belgilarini aniqlaydi. Sifatlarning grammatik xususiyatlari boshqa so‘z turkumlariga nisbatan soddaroq bo‘lsa-da, ular tildagi ifoda vositalari ichida juda muhim ahamiyatga ega. O‘zbek tilida sifatlarning eng asosiy grammatik kategoriyasi bu — daraja kategoriyasidir. Daraja kategoriyasi orqali belgining miqdor jihatdan kuchayishi yoki susayishi ifodalanadi. Bu kategoriya uch darajada namoyon bo‘ladi: oddiy daraja (yaxshi, chiroyli, katta), qiyosiy daraja (yaxshiroq, kattaroq, uzunroq), orttirma daraja (eng yaxshi, eng chiroyli). Ushbu grammatik shakllar ayniqsa badiiy va og‘zaki nutqda tasvirni kuchaytirish, ta’sirchanlikni oshirish maqsadida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, sifatlar qarama-qarshilik kategoriyasi asosida juftliklar hosil qiladi. Masalan: oq – qora, yaxshi – yomon, katta – kichik kabi. Bu qarama- qarshiliklar mazmuniy jihatdan ifoda vositalarining xilma-xilligini ta’minlab, muloqotda aniq va lo‘nda fikr bayonini kuchaytiradi. Sifatlar ba’zan belgililik yoki noaniqlik ma’nosini ham anglatadi. Masalan: qizil libos (aniq bir rangdagi), bir qizil libos (belgilangan emas). Bu grammatik 191.3. Grammatik kategoriyalarning morfologik va sintaktik ifodalanish vositalari Grammatik kategoriyalar tilning grammatik tizimining markaziy bo‘g‘ini bo‘lib, ular til birliklarining turli shakllarda ifodalanishi orqali aniqlanadi. Bu kategoriyalar tilshunoslikda nafaqat semantik jihatdan, balki ularning qanday vositalar bilan ifodalangani — ya’ni morfologik va sintaktik darajalarda qanday ko‘rinish olgani orqali ham o‘rganiladi. Mazkur bo‘lim grammatik kategoriyalarning aynan ushbu ikki asosiy ifoda darajasini keng tahlil qilishga bag‘ishlangan. Birinchi navbatda, morfologik vositalar deganda so‘zning ichki tarkibida yuz beradigan grammatik o‘zgarishlar, ya’ni affikslar, qo‘shimchalar, so‘z yasovchi vositalar, so‘z shaklini o‘zgartiruvchi grammatik elementlar tushuniladi. O‘zbek tilida grammatik ma’no, asosan, morfologik usul bilan, ya’ni so‘zga grammatik qo‘shimchalar qo‘shish orqali ifodalanadi. Masalan, fe’ldagi –di, –yapti, –ar qo‘shimchalari zamonni bildiradi; –man, –miz qo‘shimchalari esa shaxs va sonni ifodalaydi. Otlarga nisbatan morfologik vositalar orqali kelishiklar (–ni, –ga, –dan, –da, – ning) va egalik (–im, –ing, –i, –imiz) qo‘shimchalari qo‘shilib, ularning gapdagi sintaktik vazifasini aniqlashtiradi. Masalan: kitobimni ko‘rdim jumlasida kitob- im-ni so‘zidagi har bir affiks o‘ziga xos grammatik kategoriya — egalik va tushum kelishigini bildiradi. Demak, bu yerda grammatik ma’no morfologik shakllar vositasida aniq va izchil ifodalangan. Fe’llar morfologik jihatdan eng ko‘p shakllanuvchi so‘z turkumidir. Ular zamon, mayl, nisbat, inkor, holat va boshqa ko‘plab kategoriyalarni qo‘shimchalar orqali ifodalaydi: yozadi, yozgan, yozilmoqda, yozar edi. Har bir morfologik shakl grammatik kategoriyaning ma’lum bir qirrasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu grammatik vositalar gapda fe’lning qanday vazifada 8ifodalaydi va ko‘pincha gapning predikat (kesim) vazifasida keladi. Fe’lning o‘ziga xosligi shundaki, u nafaqat so‘z turkumi sifatida, balki grammatik va uslubiy vosita sifatida ham til tizimida markaziy o‘rin egallaydi. Fe’llar orqali harakatning bajaruvchisi, uni bajarish vaqti, usuli, maqsadi, holati va boshqa ko‘plab grammatik ma’lumotlar ifodalanadi. O‘zbek tilidagi fe’l turlari va shakllari grammatik jihatdan ancha rivojlangan bo‘lib, ular bir necha asosiy kategoriyalar orqali ifodalanadi. Birinchidan, zamon kategoriyasi fe’lning eng asosiy grammatik belgilaridan biri hisoblanadi. U harakatning bajarilish vaqtini bildiradi: o‘tgan zamon (–di), hozirgi zamon (–yapti, –moqda), kelasi zamon (–adi, –ar) kabi shakllar mavjud. Har bir zamon shakli ma’lum bir kontekstga mos ravishda, turli uslublarda har xil emotsional yoki semantik yuk ko‘taradi. Ikkinchidan, mayl kategoriyasi harakatning amalga oshishiga bo‘lgan munosabatni bildiradi. Bu kategoriya quyidagi turlarga bo‘linadi: buyruq-istak mayli (bor, yozgin), shart mayli (borgan bo‘lsa, qilsa edi), xabar mayli (keladi, ishlaydi). Mayl kategoriyasi ayniqsa badiiy uslubda xarakterli bo‘lib, obrazlarning niyati, orzusi, istagi, shubhasi kabi holatlarni ifodalashda xizmat qiladi. Uchinchidan, shaxs va son kategoriyasi harakatni bajarayotgan yoki unga aloqador bo‘lgan shaxsni (1-shaxs, 2-shaxs, 3-shaxs) va ularning sonini (yakkalik, ko‘plik) ifodalaydi. Masalan: kelaman – 1-shaxs yakkalik, kelasizlar – 2-shaxs ko‘plik. Bu grammatik kategoriya muloqotning subyektiv tomonini ifodalab, nutqdagi ishtirokchilar o‘rtasidagi aloqani aniqlashtiradi. To‘rtinchidan, nisbat kategoriyasi fe’lning harakatni bajarayotgan subyekt bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. U uch turda bo‘ladi: o‘zlik nisbat (o‘zi bajargan: yuvindi), o‘zga nisbat (boshqa shaxs bajaradi: yuvdi), majhul nisbat (bajaruvchi noma’lum: yuvildi). Ayniqsa publitsistik va rasmiy uslublarda majhul nisbat ko‘p uchraydi, chunki unda bajaruvchi shaxs emas, natija muhim bo‘ladi. 3410) To‘xtayeva, D. “Fe’l kategoriyalarining stilistik xususiyatlari.” – Samarqand: Zarafshon, 2021. 11) Jo‘rayev, N. “O‘zbek tilshunosligida grammatika va uslubshunoslik.” – Toshkent: Innovatsiya, 2017. 12) Xayitov, B. “O‘zbek tili uslubiyati va matn grammatikasi.” – Toshkent: Ma’naviyat, 2019. 13) Qo‘chqorov, S. “Morfologiya va stilistika uyg‘unligi.” – Andijon: Iste’dod, 2022 14) Islomova, R. “Uslubiy qatlamda grammatik birliklarning roli.” – Toshkent: Akademnashr, 2020. 15) Karimova, N. “O‘zbek tili sintaksisi va uning stilistik funksiyasi.” – Buxoro: Ilm ziyo, 2021. 16) Raxmonov, A. “Grammatik shakllarning kommunikativ vazifalari.” – Toshkent: Muharrir Press, 2019. 17) Alimov, A. “O‘zbek tili morfologiyasi: amaliy va nazariy jihatlar.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. 18) Rasulova, M. “Til va uslub: grammatik kategoriyalarning yoritilishi.” – Namangan: Nur, 2020. 19) Abdullayeva, Z. “Matnda grammatik birliklarning stilistik yuklamasi.” – Nukus: Qoraqalpoq, 2019. 20) Tursunova, M. “Tilshunoslikda grammatik shakllarning uslubiy ifodasi.” – Toshkent: Iqbol, 2023. 21) Jo‘rayev, H. “Grammatik kategoriyalar va ularning nutqdagi ko‘rinishi.” – Toshkent: Ma’rifat, 2022. 22) Toshpulatov, I. “O‘zbek tilining zamonaviy grammatikasi.” – Farg‘ona: Ziyo, 2018. 23) Madrahimova, D. “Stilistik analizda grammatik vositalar.” – Toshkent: Fan va turmush, 2021. 21badiiy tilning obrazli, ifodali, jonli bo‘lishi sintaktik vositalarning mohirona qo‘llanishiga bog‘liq. Morfologik va sintaktik vositalar ko‘pincha uyg‘unlikda ishlaydi. Ya’ni, grammatik kategoriya bir vaqtning o‘zida ham so‘z shakli orqali (morfologik), ham gap ichidagi munosabat orqali (sintaktik) ifodalanadi. Masalan, men yozdim jumlasida “men” – shaxs olmoshi (sintaktik), “yozdim” – 1-shaxs yakkalik, o‘tgan zamon (morfologik). Bu uyg‘unlik til tuzilishining mukammalligini ko‘rsatadi. Shuningdek, ayrim grammatik kategoriyalar morfologik jihatdan ifodalanmaydi, lekin sintaktik jihatdan anglashiladi. Masalan: u yursa, men ham yuraman – bu yerda “yursa” so‘zidagi shart mayli aynan kontekstual va sintaktik vosita orqali tushuniladi. Shunday qilib, ba’zida sintaktik vosita grammatik shakllarning o‘rnini bosadi yoki ularni to‘ldiradi.grammatik kategoriyalar tilning turli sathlarida morfologik va sintaktik vositalar orqali ifodalanadi. Morfologik vositalar grammatik shakllarni yaratishda asosiy rol o‘ynasa, sintaktik vositalar bu shakllarning gap ichidagi o‘rnini aniqlaydi, munosabatlarini ochib beradi. Har ikki vosita birgalikda tilning grammatik tizimini to‘liq va aniq ifodalashga xizmat qiladi. Ular tilshunoslik, matnshunoslik va stilistik tahlillarda grammatikaning haqiqiy kuchini namoyon etuvchi asosiy vositalardir. I bob bo‘yicha xulosa Til – bu inson tafakkurining aksidir, grammatik kategoriya esa tilning mantiqiy skeleti deyish mumkin. Ushbu bobda grammatik kategoriyalar nima ekani, ularning til tizimidagi o‘rni va har bir so‘z turkumiga xos bo‘lgan grammatik xususiyatlar atroflicha yoritildi. Fe’l, ot, sifat, son, olmosh, ravish kabi asosiy so‘z turkumlarining grammatik imkoniyatlari ularning ifodaviy kuchini, gapdagi sintaktik vazifasini va uslubiy yukini belgilaydi. Bu kategoriyalar orqali til muloqot quroli sifatida izchil va tushunarli ishlaydi. Morfologik va sintaktik vositalar grammatik shakl va munosabatlarni to‘liq ifodalashga xizmat qiladi. Har bir grammatik birlik tildagi mazmun va ta’sir kuchining tashuvchisidir. Shu bois, grammatik kategoriyalarni nazariy va Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: A.G’oziyev Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari ʻ himoyasi yig‘ilishida o tkazildi. ʻ Manzil: ______________________________________ Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti ʻ kafedrasida tanishish mumkin. Manzil: _______________________________________ Yig‘ilish kotibi:____________________________ Mavzu Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari 3524) Beknazarov, U. “O‘zbek tili grammatikasi va nutq madaniyati.” – Toshkent: Sharq, 2020. 32 Xulosa Til – bu insonning yuragidan chiqqan so‘z, ruhiyatidan oqib tushgan ma’no. Har bir so‘z, har bir jumla ichida biz sezmasak-da, grammatik shakllar yashirincha xizmat qiladi. Fe’lning zamoni orqali voqea qachon sodir bo‘lganini anglaymiz, egalik shakli orqali narsaning kimga tegishli ekanini his qilamiz, kelishiklar orqali gaplarimiz bir-biriga chiroyli bog‘lanadi. Hayotimizdagi barcha fikrlar, his-tuyg‘ular, xotiralar grammatik shakllar orqali o‘z ifodasini topadi. Ayniqsa, biz sevib o‘qiydigan she’rlar, hikoyalar, maqolalar tilining ohangini, ta’sirini aynan grammatik vositalar belgilaydi. Goho bir fe’l shakli bilan butun obraz tiriladigandek tuyuladi, goho bir olmosh orqali butun boshli qahramonni his qilamiz. Rasmiy nutqda so‘zlar aniq, qat’iy, tartibli bo‘lishi kerak bo‘lsa, badiiy nutqda so‘zlarning yurakka yetishi, hisni uyg‘otishi kerak. Ilmiy uslub esa sodda, mantiqli va xolis bo‘lishi kerak – bularning barchasini grammatik shakllar ta’minlaydi. Bu mavzu ustida ishlaganimda, oddiygina so‘zlar ortida naqadar ulkan til kuchi borligini, grammatik kategoriyalarning nafaqat “qoidalar”, balki “ta’sir quroli” ekanini chin dildan angladim. Endi matn o‘qiganimda yoki o‘zim yozganimda, faqat ma’noga emas, so‘zning qanday shaklga kirganiga, nima uchun aynan shunday ishlatilganiga ham e’tibor beradigan bo‘ldim. Tilimizni chiroyli, mazmunli va ta’sirli qilishda grammatik shakllarning o‘rni beqiyos ekan. Bu ish orqali o‘zimga kerakli bilimni emas, balki tilga bo‘lgan yangi nigohni, hurmatni, sezuvchanlikni topdim. 18 matnda keng, rasmiyda lo‘nda ishlatiladi Son Son turi (butun, tartib, ko‘paytma, bo‘lak, noaniq) Tartib ketma-ketligi Miqdor va ketma-ketlikni bildiradi, ot bilan birikadi Uch bola, ikkinchi sinf, yarim soat, bir qancha odam Aniqlik va qat’iylik beradi; rasmiy va ilmiy matnlarda ko‘p ishlatiladi Olmosh Shaxs (1, 2, 3) Son (yakkalik, ko‘plik) Kelishiklar Egalik shakllari Belgililik/noaniqlik So‘zlarni almashtiradi, gap qismlarini ixchamlashtiradi Men, sen, ularning, hech kim, bizga, o‘sha Gapni ixcham va mantiqli qiladi; uslubga muvofiq ifoda vositasi Ravish Vaqt Joy Tarz Miqdor-daraja Sabab Maqsad Fe’l va boshqa birliklarning qanday, qachon, qayerda sodir bo‘lganini bildiradi Kecha, tez, nihoyatda, sekin, atayin, hozir Harakatni to‘liq ochadi; badiiy matnda dinamika, rasmiyda aniqlik yaratadi

Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari   

Купить