Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 44.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 13 May 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

166 Sotish

Harakat ko'nikma va malakalarning shakllanishi

Sotib olish
Harakat ko'nikma va malakalarning shakillanishi MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I BOB. KO'NIKMA, MALAKA, ODATLARNING SHAKLLANISHI. ……..7 1.1 -§ Ko’nikma va malaka haqida tushuncha …………………………………….7 1.2 -§ Ko’nikma tarkibi:motiv maqsad va ish xarakat ………………………..….10 II BOB. KO’NIKMA VA MALAKA JARAYONLARI VA ULARNING TURLARI ……………………………………………………………………..…16 2.1 -§ Malakalarning o’zaro ta’siri ……………………………………………….16 2.2 -§ Ko’nikma va Malakani rivojlanish jarayoni ………………………………23 XULOSA…………………………………………………………………… ……26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………29 1 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi: Yurtimizda ta’lim va tarbiya jarayonining mohiyati bilim, ko’nikma va malakalarni egallab olishdir. Bilim - bu o’quvchi va talabalar ongida muayyan tizimda mustahkamlangan, ularning shaxsiy mulkini tashkil etadigan va bundan ular zaruriyatiga ko’ra foydalana oladigan: faktlar, ma’lumotlar, ilmiy nazariyalar, tushunchalardir. Asosan fanlarni o’zlashtirsh va o’rganish vaqtida o’quvchi-talabalar qonun tarzida ifodalangan hamda xodisalarning mohiyatini va bog’liqlikni qisqa qatiy shaklda aks ettiruvchi bilimlarni egallab oladilar. Hamma hollarda ham bilimlar inson ongi bilan aks ettiradigan real olam, borliq xossalarni o’z ichiga olgan bo’ladi. Ularda insoniyatning umumlashtirgan tajribasi mujassamlashtirilgan. Ta’lim jarayonini “Jismoniy madaniyat” fani yo’nalishida o’rganadigan bo’lsak harakat ko’nikmalari, malakalari va ular bilan bog’liq bo’lgan bilimlarni shakllantirishga, takomillashtirishga va mustahkamlashga qaratilgan pedagogik jarayondir. Bu esa yoshlarni hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vasitasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya tajribasida bilimlarning roliga yetarlicha baho bermaslik, bilimlarga e’tibor bermagan holda shug’ullanuvchilarni harakat ko’nikma va malakalarni shakllantirish ularning hollarini o’rganish mumkin. 1 Ilg’or o’qituvchi va murabbiylarning tajribasi shundan dalolat beradiki. O’quvchilarning bilim darajasini kengaytirish insonning jismoniy kamol topish jarayonini ancha samarali qiladi. Shuning uchun o’quvchilar jismoniy tarbiyaga doir bilimlar hajmi va mazmunini aniq belgilab olish kerak. Barcha bilimlarning amalda bir necha bor qo’llanilishi ko’nikmalarning hosil bo’lishiga olib keladi. Ko’nikma – bu o’zlashtirib olingan bilimlar asosida amalga oshiriladigan va amaliy jihatdan maqsadga muvofiq harakatlarga tayyorlikda 1 O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni (2020yil 23 sentyabr 2 ifodalangan ongli faoliyatdir. Harakat ko’nikmasi- bu xarakat tajribasi va bilim asosida egallangan, harakat faoliyati jarayonida harakatlarning avtomatlashmagan boshqarish qobiliyatidir. Turli harakatlarga o’rgatish jarayonida ko’nikma va malakalarni shakllantirish jismoniy sifatlarni tarbiyalash bilan uzviy birlikda amalga oshiriladi.Jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasida bolalarning harakat faoliyati,muvoffaqiyati va harakatlarining yangi shakllarni egallash qobilayati, ulardan maqsadga muvofiq foydalana olish bilan belgilanadi. Harakat ko’nikmasi, harakat mehnatini amalga oshirishda ikki hil ko’rinishda farqlanadi: Birinchi, yaxlit faoliyatini amalga oshirishda ikkinchisi ayrim murakkabligiga ko’ra turlicha harakatlarda ifodalanadi. Birinchi turdagi ko’nikmalar o’zgaruvchan sharoitda to’satdan vujudga keladigan harakat vazifalarni hal etish zaruriyati masalan o’yinlar kurashlar va boshqalar bilan bog’liq. Bunday xolda harakat faoliyati doimo ongli va allaqachon o’zlashtirilgan harakatlar hamda shakllangan jismoniy sifatlarning ijodiy qo’llanilishi bilan harakaterlanadi. Boshqa harakat ko’nikmalariga kelsak ular asta- sekin malakaga aylana boradi, bunda rivojlanish harakat texnikasini dastlabki egallashdan yanada yuksaklikka uni takomillashtirishgacha boradi. 2 Jismoniy tarbiya jarayonida o’yin qoidalarini qo’llash o’yinlarga hakamlik qilish, turli xildagi sakrashlarni gavda harakatlaridan maqsadga muvofiq foydalanish kabi ko’nikmalar hosil qilinadi. Agar ko’nikma ko’p martatakrorlanish yo’li avtomatizm darajasiga etkazilgan bo’lsa unda uni malakaga aylandi deb xisoblash mumkin. Harakat malakasi-bu harakatlarning avtomatlashgan boshqarish 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lam turmush tarzini keng tadbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi formani (2020 yil 30 oktyabr)\\ Halq so’zi g. 2020 -3 noyabr 3 shaklini tushunamiz. Bunda harakatlarni bajarish o’zining juda ishonchligiga bilan ajralib turadi. Harakat malakasi o’rgatish natijasida yoki hayot tajribasi natijasida shakllanadi. Malaka-avtomatlashgan, o’rganib qolingan muayyan usul bilan bexato bajariladigan harakatlardir. Malakalar har xil bo’ladi: o’quv malakalari o’qish, yozish, og’zaki xisoblash va boshqalar; mehnat malakalari arra yoki boltani ishlata bilish, materiallar va mashinalar bilan muomilada bo’lish va hokoza; Harakat malakalari:- yurish yugurish, uloqtirish, sakrash va boshqalar. Malaka ham ko’nikma kabi egallangan bilimlar asosida hosil qilinadi.Ta’limda esa bilim etakchi rol o’ynaydi. Harakat malakasi qanday bo’lishidan qat’iy nazar u juda oddiymi yoki murakkabmi harakat elementlarining kompleksi shartli reflekslardan iborat bo’ladi. Kishilarning mehnat yoki sport faoliyatida harakatlarning elementlari ma’lum tartib bilan bir necha marta takrorlanishi harakat reflekslarining ma’lum shakldagi zanjirlarini yuzaga keltiradi, bu reflekslar zanjiri harakatlarning dinamik stereotipi deb yuritiladi. Demak, harakat dinamik stereotipining yuzaga kelishi uchun harakat bir hilda, bir shaklda ko’p marta takrorlanishi kerak.SHunday qilib, harakat ko’nikmalari bir hilda ko’p marta takrorlanishi bilan avtomatlashgan harakatlarga aylanadi va bunday harakatlar bosh miya yarim sharlar po’stlog’i nazoratida bajariladi, rivojlanadi, takomillashadi. Sport texnikasini o’rgatishda fiziologik tamoyillarga amal qilish zarur bo’ladi. 1. Oddiy harakatdan murakkab harakatga o’tish. 2. Engil ishdan asta-sekin og’ir ishga o’tish. 3. Muntazamliligi. 4. Har hil harakatga tayyorlash. 5. Induvidual yondashish. 4 Harakat malakasining shakllanganligini uning quyidagi xislatlarida ko’rish mumkin: 1.Malakaning tiklana borishi bilan harakatni boshqarishda ongning roli pasayib boradi. 2. Malaka mustahkam shakllangan dinamik steriotip singari yuqori turg’unlik bilan farqlanadi. 3. Malakada ayrim harakatlarning ortiqcha kerakmas haraktlarni yuqotib bir butunlikka birlashish bilan xarakterlanadi. 4. Malaka harakat ko’nikma asosida shakllanadi, shu bilan birga yangi ko’nikmaning paydo bo’lishiga asos bo’lib xisoblanadi. 5. Malaka harakatni bajarishda quvvat sarfi tejaladi, ish unumi yuqori bo’ladi,ya’ni kam kuch sarflab,yuqori natijaga erishiladi. Kurs ishining maqsadi Ko’nikma va Malaka Rivojlanish xususiyatlari bo’yicha ilmiy manbalardi nazariy jixatdan o’rganish. Kurs ishining vazifasi:  Ko’nikma bo’yicha yuritilgan olimlar fikrini o’rganish  Malakaning oshib borish bosqichlari bo’yicha manbalar to’plash  Adabiyotlar yuzasidan xulosalar berish Kurs ishining nazariy ahamiyati hundan iboratki , mavzuni taxlil qilish natijasidaishlab chiqilgan hulosa va tavsiyalar umumiy psixologiya fanini nazariy bilimlar bilan boyitad . Kurs ishining amaliy ahamiyati . shundaki kurs ishi natijalaridan olingan malumotlardan amaliyotchi psixolog mutaxasisslar o ‘ z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin . Kurs ishining tuzilishi Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 5 6 I BOB. KO'NIKMA, MALAKA, ODATLARNING SHAKLLANISHI. 1.1 -§ Ko’nikma va malaka haqida tushuncha O‘quvchilar harakatli mashqlarni harakat malakasi va harakat ko‘nikmalari bo‘lgan taqdirdagina bajarishi mumkin. Bu malaka va ko‘nikmalar harakatlarni boshqarish usullarini ifoda etadi. O‘quvchilarda jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlari xamda tadbirlarida, harakat tajribasi va bilimlari to‘planib, jismoniy jihatdan zarur darajada rivoj topgach, harakat vazifasini hal qilish imkoniyati yaratiladi. Bilim va tajribalar asosida egallagan harakat malakalari – harakat faoliyati jarayonida harakatlarni ixtiyoriy bajarish qobiliyatidir. Demak, harakatlarni bilish, ularni bajara olish qobiliyati harakat malakasi bo‘la oladi. Harakatli mashqlarni ko‘p marotaba stereotip tarzda takrorlash ko‘nikma hosil qilishga olib keladi. Bunga takrorlash vaqtida harakat tuzilishiga jiddiy o‘zgarishlar kiritilmagan va harakat bir xil sharoitlarda bajarilgan taqdirdagina erishiladi. Harakat ko‘nikmasini bir butun harakat vaqtida harakatlarni boshqarishning avtomatlashgan usuli sifatida ta’riflash mumkin. Harakatlarni har qanday sharoitda texnik va taktik jihatdan samarali bajara olish qobiliyatini harakat ko‘nikmasi deb atash mumkin. Ko‘nikma hosil bo‘lishi bilan harakat aktining o‘zi emas, balki harakat natijasi, bu harakat bajariladigan sharoit hamda vaziyat asosiy e’tibor berish ob’ekti bo‘lib qoladi. Harakat amallarini avtomatlashtirish mashqlar natijasiga e’tibor berish imkoniyatini kengaytiradi. Ko‘nikma hosil bo‘lganda ong harakatni boshlash, davom ettirishgagina ega bo‘lmay harakatning har bir qismlarini bajarilishini nazorat qilish, birdan o‘zgargan aktlarni to‘g‘ri bajarish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Harakat avtomatlashuvi bilan ko‘nikma barqaror va mustahkam bo‘lib boradi. Harakatni bajarish sifatini pasaytirmay ko‘p takrorlash harakat ko‘nikmasini mustahkamlanishini ta’minlaydi. Bu holat harakatlarni charchaganda, bedorlikda yoki ruhiy noqulay vaziyatda ham aniq 7 bajarishni imkonini beradi. 3 O‘quvchilarda jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida ko‘nikma hosil bo‘lishi jarayonida alohida harakatlarning avtomatlashishi bilan birga vaqt va kuch sarflash xususiyati bilan bir butun harakatlarga birlashish yuzaga keladi. Bu harakatlarning engil, ritmli, tejamli bo‘lishini ta’minlaydi. Ko‘nikma o‘sishining eng yuqori bosqichida suzishda «suvni his etish», o‘yinda «koptokni his etish» singari ixtisoslashgan sohaga xos tasavvurlar paydo bo‘ladi. Harakat ko‘nikmasi barqarorligining harakat amali o‘zgaruvchanligini ajratib olmaydi. Ko‘nikmani mustahkamlanishi bilan harakatning texnikasini saqlagan holda harakatlarni boshqa shakllari ko‘rib chiqiladi va ma’qul usul mustahkamlanadi. Harakatlarning o‘zgaruvchanligi yangi malaka va ko‘nikmani bir butun faoliyatda qo‘llash hamda har bir holat uchun ma’qul harakatlarni tanlash malakasini yuzaga keltiradi. Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sistemaga tushib qolgan faoliyatini yo‘q qilish, ba’zi gruppa reflekslarning so‘nishiga va ularning o‘rnida yangi o‘zgartirilgan guruh reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir. Ko‘nikmalarning o‘zaro aloqasi va harakat ko‘nikmalari tarkib topish va qo‘llanish jarayonida ko‘p vaqt bir-biriga ta’sir ko‘rsatadi. Ilgari hosil qilingan ko‘nikmalar ko‘chish deb ataluvchi mexanizm bo‘yicha yangi ko‘nikmaning tarkib topishini yoki namoyon bo‘lishini osonlashtirishi yoki qiyinlashtirishi mumkin. Kichik koptokni uloqtirish, granata uloqtirish, velosipedda yurish mototsiklda yurish, erkin suzish, sport suzish usullari kabi yangi elementlarni oson va tez o‘rganishga olib keladi. Ko‘nikmalarning bunday o‘zaro aloqasi ijobiy samara beradi yoki «ijobiy ko‘chirish» bo‘ladi. Harakatlarga o‘rgatish jarayonida , «ijobiy ko‘chirish» dan keng foydalaniladi. Ko‘nikmalarning o‘zaro ijobiy aloqasida o‘rganilayotgan harakat akti bilan ilgari 3 Jismoniy tarbiya va sport” Soliev.X. Andijon. 2001y. 8 o‘zlashtirilgan biror harakat akti tuzilishlari o‘rtasida o‘xshashlik qancha ko‘p bo‘lsa, yangi harakat aktini o‘rganish shuncha engil va tez bo‘ladi. Biz quyidagilarni taklif qilamiz: Harakatlarni o‘rganish izchilligini shunday rejalashtirish zarurki, bunda bir harakatni o‘zlashtirish malaka va ko‘nikmalarning boshqa harakatlarni o‘rganishga «ijobiy ko‘chishi»ga imkoniyat yaratsin. Ko‘nikmaning salbiy ko‘chishi o‘rganilgan harakat malakalari, o‘quvchilarni jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida, yangi o‘rganiladigan harakatlarni egallashda to‘sqinlik qilishida namoyon bo‘ladi. Ko‘nikmaning o‘zaro salbiy ta’sirida tuzilishi dastlabki fazalariga o‘xshash va keyingilari o‘rtasida katta farqlari bo‘lgan harakat aktlarini o‘zlashtirish jarayonida ko‘nikmalarning o‘zaro salbiy ta’siri tez-tez sezilib turadi. Nerv sistemasi o‘z faoliyatini har doim ancha tejam bilan amalga oshirishga intiladi. Jismoniy mashqlar - kishining jismoniy taraqqiyot darajasini oshirish uchun maxsus tanlangan harakatlar. Muntazam va izchil bajariladigan jismoniy mashqlar jismoniy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Jismoniy tarbiya amaliyotida tarkib topgan jismoniy mashqlar (odamning mehnat, turmush, harbiy faoliyatidan olingan harakat va amallar asosida — yugurish, sakrash, irg itish, tosh ko tarish, suvdaʻ ʻ suzish va boshqalar) gimnastika, yengil atletika, og ir atletika, harakatli va sport ʻ o yinlari, sport turizmi va h.k.ni keltirib chiqardi. Ilmiy asosda tanlangan jismoniy ʻ mashqlar barcha harakat organlarining faoliyatini yaxshilaydi, mehnat qobiliyatini oshiradi.jismoniy mashqlar turlari to g ri va aniq tasnif qilinishni taqozo etadi. ʻ ʻ Shunda ulardan ko zlangan samaraga erishish mumkin. ʻ 4 Jismoniy mashqlar - jismoniy tarbiyaning asosiy vositasi bo lib, u tarixan ʻ gimnastika, o yinlar, sport va turizm tarzida guruhlarga ajratilib, tarbiya ʻ jarayonining vositasi sifatida foydalanib kelindi. Jismoniy mashq deb jismoniy 4 Umumiy o’rta ta’limning jismoniy tarbiya bo’yicha milliy o’quv dasturi Toshkent 2021 9 tarbiya qonuniyatlari talablariga javob beruvchi, ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakat faoliyatlarining turli turkumi tushuniladi. Bunday harakat faoliyatlari gimnastika, o yinlar, sport, turizm mashqlari sifatida tarixanʻ tizimlashtirildi, usuliyati to plandi va to ldirildi. Jismoniy mashqni vujudga kelishi ʻ ʻ - tarixan qator darsliklarda (A.D. Novikov, B.A. Ashmarin va boshqalar, 1966, 1979) Ibtidoiy jamoa tizimi davriga to g ri keladi deb ko rsatiladi. Jismoniy ʻ ʻ ʻ mashqning vujudga kelishida obyektiv sabab qilib ibtidoiy odamning qorin to ydirish maqsadida ov qilishi, subyektiv sabab sifatida ongning shakillanishi deb ʻ qaraldi. Ibtidoiy qurollarni ishlatishni bilmagan ibtidoiy odam o z o ljasini holdan ʻ ʻ toldirguncha quvlagan. Bu bilan ovchi organizmi katta jismoniy tayyorgarlikka muhtojlik sezgan. Jismoniy tayyorgarligi etarli bo lmaganlarining o zlari o ljasiga ʻ ʻ ʻ yem bo lgan. Shunga ko ra vaqt o tishi bilan ibtidoiy odamlar ovga gala-gala ʻ ʻ ʻ bo lib chiqadigan bo ldilar. Ibtidoiy qurollar: tosh, qirrali tosh boylangan nayza, ʻ ʻ xas-cho p bilan nomigagina berkitilib qo yilgan chohlardan va boshqalardan ʻ ʻ ovchilar foydalana boshlashgan, ijtimoiy ong shakllana boshlangan. Ovda ishtirok etolmay qolgan qabilani qariyalari yoshlarga toshni nishinga otish, uni zarbini kuchaytirishni mashq qildira boshlagan va bu bilan tarbiyaga asos solingan tarbiya jarayonining elementlari shakllana boshlagan. Keyinchalik uloqtirish, quvib yetish yoki qochish uchun yugurish, sakrashlar mashq qilina boshlangan. Bu esa jismoniy mashqlarni hamda jismoniy tarbiyaning elementlarini vujudga kelishi va shakillanish davri deb qaralgan. Shu kunga kelib bu mashqlar hozirgi zamonning yengil atletika, gimnastika, sport o yinlari, yakka kurashlari, turizm va sportning ʻ boshqa turlari tarzida jismoniy tarbiya jarayoni uchun asosiy vosita sifatida foydalanilmoqda. Jismoniy mashqlar xillarining ko payishiga insonning mehnat ʻ faoliyati ham ta’sir ko rsatdi. Ma’lumki, mehnat jismoniy kuch, chidamlilik, ʻ tezkorlik, chaqqonlikdek insonning jismi (harakat) sifatlarining ma’lum darajadagi 10 tayyorgarligi, uning rivojlanganligini talab qiladi. Tarbiya amaliyotida, asosan, inson mehnat faoliyatida qo llaydigan harakatlarini ko proq mashq qiladi.ʻ ʻ Jismoniy mashqning rivojlanishida diniy marosimlar, bayramlardagi o yinlar, ʻ raqslar, harbiy faoliyatdagi, sanoatdagi ongli ravishda bajariladigan ixtiyoriy harakatlar vosita bo lib xizmat qiladi. Jismoniy mashqlar tabiatini tabiiy qonunlar ʻ I.M. Sechenov va I.P. Pavlovning ilmiy dunyo qarashlarida ochib berilgan. Ixtiyoriy harakat Sechenovning fikricha, ong va aql bilan boshqariladi hamda biror maqsadga yo naltirilgan bo ladi. ʻ ʻ 1.2 . Ko’nikma tarkibi:motiv maqsad va ish xarajat Harakat boshqarilishining reflektor mexanizmlari . I.M Sechenov birinchi bo‘lib, bizning hamma harakatlarimiz kelishi chiqishi bo‘yicha reflekslardir va «miya faoliyatining jamiki tashqi ko‘rinishlari muskul harakatiga kelib taqaladi», deb ko‘rsatgan. Harakat malakalari fiziologik nuqtai nazardan shakllanish mexanizmi bo‘yicha shartli harakat reflekslaridir. Bu reflekslarning hosil bo‘lishi uchun, turli analizatorlardan (harakat, vestibulyar, ko‘rish va boshqalar) keladigan ma’lumotlar va qanday harakat qilish zarurligi hamda harakatni bajarish xususiyatlari haqidagi xabarlar muhim ahamiyatga ega. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ida vaqtinchalik bog‘lanishlarning hosil bo‘lishi va mustahkamlanishi mashq qilish natijasida avtomatlashgan harakat malakalarini hosil qilishga asos bo‘ladi. Harakat malakalarining shakllanishi fiziologik jihatdan shartli reflekslar mexanizmi bo‘yicha yuzaga keladi. I.P.Pavlov va uning xodimlari olib borgan ishlar shartli reflekslar shartsiz reflekslar asosida yuzaga kelishini ko‘rsatgan. Harakat malakasining hosil bo‘lishida markaziy asab sistemasidagi juda ko‘p markazlarning bir-biriga o‘zaro ta’siri sabab bo‘ladi. Bu markazlarning ishi harakat 11 apparati va sensor sistemalardan kelayotgan impulslar va bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘idagi izlarning ishtiroki bilan to‘g‘rilanadi va takomillashadi. Harakat malakasi hosil bo‘lishining hamma bosqichlarida uning ham mushak, ham vegetativ komponentlari shakllanadi. Odatda mushak ishida nafas olish va qon aylanish organlari faoliyatining kuchayishi yetarli darajada tez bo‘lmaydi. Vegetativ funksiyalarning boshqariluvchi mexanizmi harakatni boshqarish mexanizmiga nisbatan ancha sekin bo‘ladi. Bunda vegetativ reaksiyalar harakat «talabi»ni aks ettirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, statik kuchlanishlarda kichik qon aylanish doirasiga va vena qonining yurakni o‘ng bo‘lmasi tomon oqib kelishiga alohida talab qo‘yiladi. Uzoq vaqt yugurilganda nafas olish va qon aylanishi aktivlashadi. Mashq qilish oqibatida vegetativ asab markazlari o‘rtasida hamda vegetativ markazlar bilan harakat markazlari o‘rtasida shartli reflektor bog‘lanishlar hosil bo‘ladi. Harakat malakasi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, -u juda oddiymi yoki murakkabmi-harakat elementlari kompleksi shartli refleksdan iborat bo‘ladi.Kishilarning mehnat yoki sport faoliyatida harakatlarning elementlari ma’lum tartib bilan bir necha marta takrorlanishi harakat reflekslarining ma’lum shakldagi zanjirini yuzaga keltiradi, bu reflekslar zanjiri harakatning dinamik stereotipi deb yuritiladi. Demak, harkatning dinamik stereotipini yuzaga kelishi uchun harakat bir xilligi, bir shaklda ko‘p marta takrorlanishi kerak. Bu nuqtai nazardan qaraganda, sportning ba’zi turlarida harakatning dinamik streotiplarining shakllanishi tez va oson, boshqalarida aksincha bo‘lishi ma’lum. Masalan, siklik dinamik ish bajariladigan sport turlariga (yurish, yugurish, suzish, chang‘ida yurish, eshkak eshish, velosipedda sayr qilish) va sport gimnastikasi, figurali uchish kabi 12 vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan, oldindan ma’lum bo‘lgan dastur bo‘yicha bajariladigan jismoniy mashqlarda harakatning dinamik stereotipi tez shakllanadi. Har qanday harakat malakasi markaziy asab sistemasida mashq qilish jarayoni asosida yuzaga keladi. Oddiy harakatlar va ma’lum shaklda bajariladigan harakat dasturi shakllanishining murakkab kombinasiyasi, murakkab koordinasiyali harakatlarga hamda vaqt tig‘izligida bajariladigan harakatlarga nisbatan oson amalga oshiriladi, bu markaziy asab sistemasi uchun yengil bo‘ladi. Har bir yangi harakat mashq boshlanishi oldidan yoki uning bajarilishi davomida yuzaga kelgan afferent sintez asosida dasturlanadi. Shunga asosan, yakkama-yakka sport turlarida bajariladigan harakatlar dasturning shakllanishi ancha qiyin bo‘ladi, chunki ish bajarilishi davomida yuzaga keladigan vaziyatlarning turlicha bo‘lishi, harakatlarning bir necha marta vaqt tig‘izligida, bir necha marta afferent sintez va shu sintez asosida shakllanishining talab etadi. Bajarilgan harakatning shakllangan programmaga mos kelishi harakatning samarali bo‘lishini ta’minlaydi Bu narsa ishchi organlar, ya’ni harakat apparati tomonidan harakatning samarali bajarishini ta’minlaydigan vegetativ organlarning funksiyasini amalga oshirilish bilan bog‘liq. Harakat malakasi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, -u juda oddiymi yoki murakkabmi harakat elemenlari kompleks shakli reflekslardan iborat bo‘ladi. Kishilarning mehnat yoki sport faoliyatida harakatlarning elementlari ma’lum tartib bilan bir necha marta takrorlanishi harakat reflekslarining ma’lum shakldagi zanjirni yuzaga keltiradi. Bu reflekslar zanjiri harakatning dinamik stereotipi deb yuritiladi. Dinamik harakatning dinamik stereo tipi yuzaga kelishi uchun harakat bir xilda, bir shaklda ko‘p marta takrorlanish kerak. Bu nuqtai nazardan qaraganda 13 sportning ba’zi turlarida harakatning dinamik stereotipining shakllanishi tez va oson, boshqalarida aksincha bo‘lishi mumkin. Masalan, siklik dinamik ish bajariladigan sport turlarida (yurish, yugurish, suzish, chang‘ida yurish, eshkak eshish, velosipedda uchish) va sport gimnastikasi, figurali uchish kabi vaziyatga bog‘liq bo‘lmagan, oldindan ma’lum bo‘lgan dastur bo‘yicha bajariladigan jismoniy mashqlarda harakatning dinamik stereotipi tez shakllanadi. Afferent sintez reseptorlari, sezuvchi neyronlar va markaziy asab sistemasidagi sezuvchi neyronlar ishtirokida yuzaga keladi. Bunda reseptorlar organizmni o‘rab turgan tashqi muhitdagi va organizmning o‘zida yuzaga kelayotgan o‘zgarishlarni qabul qiladi. Ularda hosil bo‘lgan qo‘zg‘alish afferent neyronlari orqali markaziy asab sistemasidagi tegishli markazlarga o‘tadi va analiz-sintez yuzaga keladi. P.K.Anoxin ta’rifiga ko‘ra, afferent sintez asosan to‘rtta omilning o‘zaro ta’siri orqali hosil bo‘ladi. Bu omillarga 1) motivasiya 2) xotira, 3) vazir ma’lumoti, 4) ishga tushiradigan belgi kiradi. Motivasiya hayvonlarda odamlardagiga nisbatan ancha oddiy bo‘lib u asosan ovqatlanish, bir jinsni ikkinchi jinsga intilishi , himoyalanish kabi maqsadlardan iborat bo‘ladi. Bunday motivasiya odamlarda ham bo‘ladi,lekin ularning mehnat va sport faoliyatidagi jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan motivasiyalari muhim rol o‘ynaydi. Xotira- bu oldingi boshdan kechirgan ishlarning markaziy asab sistemasida qoldirgan izlari bo‘lib, yuzaga kelayotgan vaziyatni belgilashda katta ahamiyatga egadir. Sport faoliyatida yuzaga kelgan vaziyat bo‘yicha ma’lumotlar (jismoniy mashq bajariladigan joyning ko‘rinishi, sharoitlari va x.k ) afferent sintezining hosil bo‘lishida muhim rol o‘ynaydi. 14 Nihoyat, ishga tushuvchi belgi (pistolet otilishi, hushtak chalish, bayroqcha harakati, komanda va boshqalardir) afferent sintez katta ahamiyatga ega. Ekstrapolyasiya organizmining harakat funksiyasi boshqarilayotganda yuzaga kelgan vazifani asab sistemasida orttirilgan tajribalar asosida hal etish qobiliyatidir. Kishining yashash, mehnat qilish, shuningdek, sport bilan shug‘ullanish faoliyatiga avvaldan orttirilgan tajribani, boshdan kechirgan sharoitlarni, hayot faoliyatida yuzaga keladigan vaziyatlarni baholash, bajarilishi kerak bo‘lgan harakat vazifasining dasturini shakllantirishda, qo‘yilgan talabga mos javob reaksiyalarini amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Sport faoliyatida sportchining mashq va musobaqalar vaqtida orttirilgan tajribalari uning keyingi faoliyatida yuzaga kelgan vaziyatga qarab harakat qilish imqoniyatini kengaytiradi, ya’ni sportchi ekstrapolyasiya orqali hal qilinishi kerak bo‘lgan vazifani oson yechadi. Harakat malakasining somatik va vegetativ fazalari Harakat malakalarining shakllanishida asosan uchta faza farqlanadi: 1. Irradiasiya 2. Qonsentrlanish 3. Avtomatlashish Irradiasiya fazasi qo‘zg‘alish jarayoni markaziy asab sistemasini juda ko‘p qismiga yozilishi bilan xarakterlanadi. Natijada, muayyan harakatni yuzaga kelishida ishtirok etmaydigan mushaklar ham ishga jalb etiladi. Bunday holatda harakatni bajarish qiyin bo‘ladi, ko‘p quvvat sarflanib tez charchashga olib keladi. Qonsentrlanish fazasi mashqni takrorlash natijasida qo‘zg‘alish jarayonining tegishli asab markazlariga to‘planishi balan ifodalanadi. Harakat malakasi shakllanishining bu ikkinchi fazasida differensirovka tormozlanishining (o‘xshash ta’sirlovchilarni farqlash) muayyan harakat uchun kerak bo‘lmagan ortiqcha mushaklar markazi tormozlanadi va mushaklar ishdan chetlanadi, ya’ni qo‘zg‘alish 15 jarayoni harakatni bajarishda bevosita ishtirok etadigan mushaklar markaziga to‘planadi. Bundan tashqari, qonsentrlanish fazasida harakatning dinamik stereotipi shakllana boshlaydi. Avtomatlashish fazasi deganda, biz ikkinchi fazada shakllana boshlagan harakatning dinamik stereotipining puxtalanishini va harakatning o‘z-o‘zidan avtomat tarzda bajarilishini tushunamiz. Avtomatlashgan harakatlarni bajarishda quvvat sarfi tejamli, ish unumi yuqori darajada bo‘ladi. Shu bilan bir qatorda, bunday harakatlar bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i nazoratida, uning passiv pastki qo‘zg‘algan qismlari ishtirokida bajariladi. Harakat malakasining somatik va vegetativ komponentlari Harakat malakasi hosil bo‘lishining hamma bosqichlarida uning ham mushak, ham vegetativ komponentlari shakllanadi. Odatda mushak ishida nafas olish va qon aylanish organlari faoliyatining kuchayishi yetarli darajada tez bo‘lmaydi. Vegetativ funksiyalarning boshqariluvchi mexanizmi harakatini boshqarish mexanizmiga nisbatan ancha sekin bo‘ladi. Bunda vegetativ reaksiyalar harakat «talab» ni aks ettirish xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, statik kuchlanishlarda kichik qon aylanish doirasiga va vena qonining yurakning o‘ng bo‘lmasi tomon oshib kelishiga alohida talab qo‘yiladi. Uzoq vaqt yugurilganda nafas olish va qon aylanishi aktivlashadi. Mashq qilish oqibatida vegetativ asab markazlari o‘rtasida hamda vegetativ markazlar bilan harakat markazlari o‘rtasida shartli reflektor bog‘lanishlar hosil bo‘ladi. Vegetativ funksiyalarning harakat malakasiga moslashishi malakalar shakllanishida har xil bo‘ladi. Agar shakllanadigan harakat malakalari oddiy bo‘lsa (masalan, yugurish, chang‘ida yurish), vegetativ funksiyalar o‘zgarishi malakadan keyin yuzaga keladi. Bordi-yu shakllanadigan malaka murakkab bo‘lsa (masalan: 16 gimnastika, kurash, sport turlari), malakaning vegetativ komplektlari malakadan oldin shakllanadi. Demak harakat markazlari va ularning vegetativ komponentlarining shakllanishi bir vaqtda bo‘lmay, u shakllanadigan malakaning oddiy yoki murakkabligiga bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, bir turdan boshqa turga o‘tish funksiyalarga nisbatan qisqa vaqt ichida sodir bo‘ladi. 17 II BOB. KO’NIKMA VA MALAKA JARAYONLARI VA ULARNING TURLARI 2.1 -§ Malakalarining o’zaro ta’siri Kreativ shaxsning shakllanishi va rivojlanishi uning ichki va tashqi olami o‘zgarishining o‘zaro mos kelishi, ijtimoiy- iqtisodiy shart-sharoitlar hamda inson ontogenezi - tug‘ilishidan boshlab to umrining oxiriga qadar uzluksizlik, vorisiylikni taqozo etadigan faoliyat mazmuniga bog‘liq. Kreativlik (ing. “create”- yaratish, ijodkor) - shaxs yangi g‘oyalarni ishlab chiqishga tayyorgarligini tavsiflovchi hamda mustaqil omil sifatida iqtidorlilikning tarkibiga kiruvchi ijodiy qobiliyat ma’nosini ifodalaydi. Kreativlik hayotimizning istalgan sohasida namoyon bo‘ladi. Bu har bir shaxsning rivojlanishida muhimdir. Usiz yangi mahsulotni yaratish, noyob martaba va orzularingizni haqiqatga aylantirishning iloji yo‘q. Har qanday mutaxassis kreativlik qobilyatiga ega bo‘lishlari uchun o‘quvchilik yillarida poydevor qo‘yiladi. O‘rta ta’lim tizimida o‘qish faoliyatida bo‘lgan o‘quvchilar kreativlik sifatlariga ega bo‘lishlari uchun ularda o‘quv va tarbiya jarayonlarida an’anaviy yondashishdan farqli yangi g‘oyalar haqida fikr yuritishi, o‘ziga xoslik , tashabbuskorlik talab etiladi. Ko‘pincha kreativlik va daho tushunchalari bir biriga sinonim hisoblanadi. Aksariyat hollarda, bu haqiqat… 2022- yil ilk marotaba Xalqaro PISA dasturida o‘quvchilarning kreativ fikrlash ko‘nikmalari baholanadi. PISA tadqiqotida kreativ fikrlash iborasi o‘quvchilarning tasavvurlarini ifodalash, bilim olishni rag’batlantiruvchi, orginal va samarali yechim topishga yonaltiruvchi g‘oyalarni shakllantirish, baholash va takomillashtirishda faol ishtirok etish kompetensiyasi sifatida ta’riflangan. Kreativ tushunchalar va yondashuvlar dunyoning turli mintaqalarida insoniyat madaniyatining ravnaq topishiga [1] matematika, tabiiy, falsafa, san’at va gumanitar fanlarning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Bular bilim va tajribaga 18 asoslangan haqiqiy kompetensiya hisoblanib, insonlarning keskin va murakkab vaziyatlarda kutilgan natijalarga erishishlariga imkon beradi. Dunyo miqyosidagi tashkilotlar va jamiyatlar innovatsion g‘oyalar va kreativ fikrlashga nisbatan umumiy tashabbuskorlik deb qarab, yuzaga kelayotgan murakkabliklarni yengishda innovatsion g‘oyalar, bilim va ko‘nikmalarni egallashga e’tibor qaratmoqda Kreativ fikrlashda ta’limning asosiy roli o‘quvchilarni jamiyatda muvaffaqiyatga erishishlari uchun zarur bo’lgan kompetensiyalar bilan ta’minlashdan iborat. Kreativ fikrlash bugungi yoshlarning dunyoqarashlarini shakllanishi va rivojlanishi uchun kerakli kompetensiya hisoblanadi Kreativ fikrlashni o‘rgatish bugungi kun o‘quvchilari va yoshlariga dolzarb muammolarni yechish uchun yangi texnologiyalardan foydalangan holda hali yaratib ulgurilmagan sektorlarda yoki vazifalarda ishlash, shu bilan birga mashinalar bajara olmaydigan ishlarni osonlikcha amalga oshira olish hamda murakkab mahalliy va global muammolarning yechimini topish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. O‘quvchilarning kreativ fikrlashlarini rivojlantirishning ahamiyati mehnat bozori talabiga ko‘ra ortib bormoqda. Maktablar o‘quvchilarni o‘z qobiliyatlarini kashf etishlariga, rivojlantirishlariga va aniqlashlariga shu bilan bir qatorda, kreativ qobiliyatlarini namoyon etishlarida muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarni o‘zlari yashayotgan jamiyatning ajralmas qismi ekanligini va jamiyatning rivoji uchun o‘zlarining muhim hissalarini qo‘shishlari mumkinligi va buni his etishlarida katta ahamiyat kasb etadi Kreativ fikrlash o‘quvchilarning tajribalar, hodisalar hamda vaziyatlarni yangicha va mazmunli tarzda talqin etishlarini qo‘llab-quvvatlash orqali ularning bilim olishlariga ko‘maklashadi O‘quvchining maktabdagi o‘rganishga bo‘lgan qiziqishi va rag‘batini oshirish uchun barcha o‘quvchilarning ijodkorlikka oid imkoniyatlarini hamda qirralarini ochib bera oladigan yangi uslubdagi o‘rganish shakllari 19 rivojlantirilishi lozim. Bunday rivojlanish uslublari maktabda ta’lim olishga qiziqishlari sust bo‘lgan o‘quvchilarga yordam berib, ularga o‘z fikrlarini ifodalash va oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishishga imkon beradi O‘qituvchilar kreativ fikrlash qanday aniqlanishini, uni yuzaga keltiradigan vaziyatlarni hamda o‘quvchilarning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishning eng samarali usullari nimalardan iborat ekanini tushunishlari kerak O‘quvchilarda kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda nimalrga e’tibor berish lozim. Kreativ fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishda o‘quvchi o‘zini erkin seza oladigan o‘z fikrlari, g‘oylari bilan bo‘lisha oladigan muhit yaratishi lozim. O‘quvchilar ongida yuz berayotgan jarayonning faollashtirish uchun o‘rnatilgan qonun qoidalar, standartlardan chetka chiqib, turli savollarga javob berishda erkin harakar qilishlari kerak. O‘qituvchi o‘quvchilardagi kreativlikni noodatiy g‘oyalarni o‘rtaga tashlash va ularni verbal va noverbal tarzda rag‘batlantirish orqali qo‘llab quvatlaydi. O‘qituvchining o‘quvchilar berayotgan kreativ g‘oyalariga nisbatan to‘g‘ri munosabati ularning mumkin bo‘lgan va mumkin bo‘lmagan shartlarni anglashida muhim ahamiyatga ega. Mazkur elementlarning barchasi o‘qituvchi o‘quvchi munosabatining muhim qismi bo‘lib o‘quvchilar muvaffaqiyatini ta’minlaydi. O‘quvchilarda kreativlikni shakllantirish uchun o‘quvchilarni qiziqarli, murakkab vazifalar, aniq maqsad va vaqt bilan ta’minlash; -o‘quvchilarga kreativlik muvozanatsiz hissini yuzaga keltirishni anglatish, bezovtalik va qo‘rquv hissidan halos bo‘lishga yordam berish, kreativ fikrlash ko‘nikmalarini boshqa ko‘nikmalar bilan rivojlantirishga yordam berish hamda yo‘l yoriq ko‘rsatish; -o‘quvchilarni suhbat orqali rag‘batlantirish, konstruktiv sharxlar bilan ta‘minlash, yangi ko‘rsatmalar bilan tanishtirib borish; - o‘quvchilar o‘zlarida kreativlikning boshqa turlarini ham rivojlantira olishlari, guruhlarda ishlay olishlari, xissiy jihatdan ijobiy fikrlarga ega bo‘lishlari uchun 20 poydevor bo‘ladigan muhitni yaratish jarayonida o‘qituvchilar ushbu omillarni bartaraf etishga e’tibor qaratishlari lozim. O‘quvchilarda kreariv ko’nikmalarni rivojlantirishda quyidagilarni hulosa qilamiz: birinchidan, pedagoglar o‘quv manbalarini yaratishga nisbatan kreativ yondashib, o‘quvchilarni umumiy rivojlanishi hamda kasbiy shakllanishiga e’tibor qaratish; ikkinchidan, tayyorlangan o‘qiv materiallarini g‘oyaviy, ilmiylik, vezuallik, tizimlilik, o‘quv axborotining izchil bayon etilishi, o‘quv axborotlari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqligikni inobatga olish;  uchinchidan, topshiriqlar o‘quvchilar yosh xususiyatiga mosligi, amaliy ahamiyatga egaligi, aniq maqsadga yonaltirilganligi hamda o‘quvchilarnining extiyojlari va qiziqishlariga muvofiq tayyorlanishi; to‘rtinchidan, kreativlik ko‘nikmalarini rivojlantiruvchi metod, vosita va texnologiyalarni maqsadli, izchil qo‘llanilishi, shuningdek, pedagogik faoliyatni tashkil etishda axborot texnologiyalari imkoniyatlaridan ijodiy foydalanish; bechinchidan, o‘quvchining krearivlik qobilyatlari rag‘batlantirilsa va o‘quvchi tomonidan samimiy muhit o‘quvchilarni juftlikda, kichik guruhlarda faol ishlashlari uchun sharoit yaratilsa, mustaqil, ijodiy, tanqidiy kreativ fikrlash qobilyatlari rivojlanadi. Bolalarda muayyan ko’nikmalardi maqsadli tarbiyalashga kirishgan ota- onalar odatda katta qiyinchiliklarga duch kelishadi. Hamma narsa to'g'ri bajarilganga o'xshaydi: rejim o'ylangan va ota-onalar tomonidan juda ko'p talabchanlik ko'rsatilgan, ammo bolalarda hali ham zarur odatlar paydo bo'lmaydi. Keling, yangi odat qanday shakllanganini batafsil ko'rib chiqaylik? Avvalo, odatlar so'z bilan emas, balki amalda tarbiyalanishiga e'tibor berishingiz kerak. Ko'pchilik, odat paydo bo'lishi uchun bolalar faqat ulardan nima talab qilinishini tushuntirishlari kerak, deb hisoblashadi. Albatta, bola nutqni tushuna boshlagan paytdan boshlab, u yoki bu harakatni bajarish zaruratining har qanday ko'rsatkichi 21 nima uchun bajarilishi kerakligi haqida tushuntirish bilan birga bo'lishi kerak. Ammo bunday tushuntirishlar har doim ham bolaga tushunarli bo'lmasligi mumkin, ular har doim kerakli natijaga olib kelmaydi. Shunday bo'ladiki, kattalarning iltimosiga binoan, bola bir ishni ko'p marta bajaradi va unga o'ziga yuklangan, yoqimsiz vazifa sifatida qaraydi. Bunday holda, harakat odatiy holga aylanmaydi, yoqimsiz tajribalar bilan bog'liq bo'ladi, uni takrorlash faqat odatning shakllanishiga to'sqinlik qiladi. Bir oilada, bir necha qish davomida ota-onalar har yakshanba kunini bolalari bilan chang'ida o'tkazdilar. Natijada, bolalar nafaqat chang'i sportini yaxshi o'rganishdi, balki ularda bo'sh vaqtlarida chang'i sportiga borish zarurati paydo bo'ldi. Bu odat. Boshqa bir oilada ota-onalar ham o'z farzandlariga chang'i sotib olishdi va ularni tez-tez chang'iga jo'natishdi, lekin baribir bolalar chang'ida yurish odatini shakllantirmagan. Ikkala faktni solishtirsak, nima uchun natijalar bir xil emasligini tushunish oson: birinchi holda, yurishlar bolalarga dars bergan ota- onalar ishtirokida bo'lib o'tdi. to'g'ri yo'l yurish, rag'batlantirish va muvaffaqiyatsizlikka uchraganda, ularni rag'batlantirish. Ikkinchi holatda vaziyat butunlay boshqacha edi. Bolalar yolg'iz minishlari kerak edi, hech kim ularni hisobga olmadi, ularni to'g'ri kiritishga yordam bermadi chang'i botinkalari mahkamlagichlarda. Bolalar minish zavqidan ko'ra ko'proq qayg'uni boshdan kechirdilar. Tajriba shuni ko'rsatadiki, bolaning har qanday harakatini odatga aylantirish uchun nafaqat bu harakatni ko'p marta takrorlash muhim va zarur, balki uning natijasi muhimdir: bu harakat zavqlanishga olib keldimi yoki muvaffaqiyatsizlik va qayg'uga olib keldimi. Bolaning uni muvaffaqiyatga, zavqlanishga olib keladigan bunday harakatlarini takrorlashga moyilligini, unga hech qanday qoniqish keltirmaydigan 22 harakatlarni (ularni bajarishni "unutish") istamay takrorlashini ko'rish oson. Agar biron bir harakatdan keyin odatda muammo yuzaga kelsa, qoida tariqasida, bola undan qochadi. Bu I.P.Pavlovning ta'limotida izoh topadi shartli reflekslar. Buyuk fiziolog yangi shartli bog'lanishning shakllanishi "mustahkamlash" ga bog'liqligini ko'rsatdi, ya'ni. organizmning ayrim ehtiyojlarini keyingi qondirish yoki qondirmaslikdan. Ushbu kontseptsiyadan foydalanib, ma'lum bir harakatni odatga aylantirish uchun bolaning hayotida uning qanday "mustahkamlanganligi" muhimligini aytishimiz mumkin. Bunday «mustahkamlash» bolaning harakatiga kattalar, bolalar jamoasi tomonidan ijobiy baho berish yoki mehnat natijasidan, harakat jarayonidan (musiqa, kitob, tabiatdan zavqlanish va hokazo) bevosita zavq olishi mumkin. Aksincha, muvaffaqiyatsizliklar, harakatlar bilan bog'liq muammolar, ikkinchisining odatga aylanishiga to'sqinlik qiladi. Tarbiya amaliyotida ota-onalarning bolalarning harakatlariga noto'g'ri munosabatda bo'lishlari ularda yolg'on gapirish odatining paydo bo'lishiga olib keladigan ko'plab faktlar mavjud. Ota-onalar, albatta, farzandlarining doimo rostgo'y bo'lishlarini xohlashadi va ularni yolg'on javob berishga undamaydilar. Ammo, shunga qaramay, bolalar ba'zida yolg'on gapirish yoki haqiqatni yashirish odatini rivojlantiradilar. Buning sababi shundaki, yolg'on gapirish ba'zan bolani u uchun yanada qulayroq oqibatlarga olib keladi (ya'ni, u ijobiy "mustahkamlanadi"). Masalan, ota va ona uzoq vaqt ular farzandlarining o'qishi qanday ketayotgani bilan qiziqmasdi. Va ular uy vazifalarini bajarmadilar va birdan "so'roq" ni o'tkazib, bolalar kundaliklaridan uch-ikkitasini topdilar. Tushuntirish, ba'zan ota-onalarning sharmandasi, tajovuz bilan boshlanadi, bu esa bolalarning aybdorlik darajasiga 23 umuman to'g'ri kelmaydi. Bolalar esa "tavba qilishlari" mumkin, lekin dangasalikda emas, balki yomon baholarni yashirganlarida. IN Keyingi safar ular "aqlliroq" bo'lishni xohlaydilar va ota-onalarning e'tiborsizligidan, maktab bilan aloqasi yo'qligidan foydalanib, ular haqiqatni yashirishga harakat qiladilar. Shunday qilib, bolalar, bir tomondan, yolg'ondan osongina xalos bo'ladigan nazoratsiz turmush tarziga o'rganadilar, ikkinchi tomondan, ular to'planib qoladilar. yomon tajriba. Ular chinakam iqrorlik kaltaklash yoki haqorat qilish, g'azablangan suiiste'mol qilish bilan "mukofot" bo'lishini ko'rishadi. Bunday "tashkilot" bo'lishi ajablanarli emas hayotiy tajriba bola» muqarrar ravishda qochish, yolg'on gapirish odatini keltirib chiqaradi. Va oilalarda ular bolalarning ta'lim faoliyatini kuzatib boradilar, shunda aldash osonlik bilan aniqlanishi va shuning uchun foydasiz bo'lib qoladi, ikkinchidan, maktab ishlarida muvaffaqiyatsizlikka uchragan taqdirda, ular jazolashga, qoralashga va hokazolarga shoshilmaydilar va yuqorida. hammasi, ular xatoni tuzatishga yordam berishga harakat qilishadi - bolalarda kunning voqealari haqida haqiqatni aytish odatini tez-tez va osonroq rivojlantiradi, nafaqat haqiqat, balki samimiylik, qarindoshlarga nisbatan ishonchli munosabat ham tarbiyalanadi. Siz bolaning hikoyalarini tinglashingiz va uning kichik sodda sirlari va tashvishlarini hurmat qilishingiz, nafaqat rostgo'y, balki ota-onangiz bilan ham ochiq bo'lish odatini qo'llab-quvvatlashingiz va qadrlashingiz kerak. Yuqoridagi misollardan har qanday harakatning odatga aylanishi uchun muhim bo‘lgan narsa bu harakatdan keyingi natija (yoqimli yoki yoqimsiz) yoki harakatga hamroh bo‘lgan tajribadir. Ushbu oddiy kuzatish yordamida ota-onalar ba'zilari - yaxshi odatlarning shakllanishini tezlashtirishi va boshqalarning - yomon odatlarning shakllanishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Bola qiladigan har bir yaxshi, oqilona, foydali narsa u uchun hatto kichik, ammo yoqimli tajriba bilan birga 24 bo'lishini ta'minlash uchun ehtiyot bo'lish kerak va aksincha, bunday harakatlar zavq keltirmasligiga ishonch hosil qilish kerak. yomon odatga aylanib qolish. Ko'pgina psixologlar va o'qituvchilar uzoq vaqtdan beri maqtov tanqiddan ko'ra kuchliroq ekanligini payqashgan. Haqiqatan ham, ba'zida bolaning o'ziga emas, balki uning huzurida, xuddi "tasodifan" boshqa kattalarga aytiladigan aqlli, vazmin zarba mo''jizalar yaratishga qodir va juda ajoyib bo'lib chiqishi mumkin. kuchli davo yaxshi odatni mustahkamlash. Agar, masalan, ota-onalar farzandlarida shunday qilish odatini yaratmoqchi bo'lsa ertalabki mashqlar, ehtiyot bo'lish kerakki, birinchi haftalarda bolalar o'rnidan turguncha yaxshi uxlashlari uchun vaqtlari bor, xonada sovuq bo'lmasligi uchun (shuning uchun yozda o'qish yaxshidir), mashqlar o'rtacha qiyin, shuning uchun zaryadlangandan keyin ertalabki mashg'ulotlar zavq keltiradi. Bir so'z bilan aytganda, dastlabki bir necha hafta davomida mashqlar oson, yoqimli va qiziqarli bo'lishi kerak. Kelajakda bola xona salqin bo'lgan kunlarda, u etarlicha uxlamagan yoki qandaydir "dahshatli" imtihon kelganda va hokazolarda mashq qilishi kerak. Odatning kuchi shundaki, u qiyinchiliklarni engishga yordam beradi. Biroq, bu odatning shakllanishi va hech bo'lmaganda biroz kuchliroq bo'lishi uchun, eng boshida uni qulay "mustahkamlash" bilan ta'minlash kerak. Agar bu birinchi bosqich o'ylamagan bo'lsa, ota-onalar tomonidan tayyorlanmagan bo'lsa, bolalar mashqlar qilishni boshlaydilar, keyin esa tashlab ketishadi. Yuqoridagilarni umumlashtirib, shuni aytishimiz mumkin: odatlar tarbiyalanadi, tegishli "bolalar hayotiy tajribasini tashkil etish", to'g'ri harakatlarda mashq qilishga olib keladigan tajriba natijasida shakllanadi. Bu mashqni yaxshi amallarni qayta-qayta takrorlash vazifasi bilan cheklanib bo'lmaydi. Ularning bola ehtiyojiga aylanishi, ya'ni odatiy holga aylanishi uchun bu harakatlar muvaffaqiyat, zavq bilan birga bo'lishi, ya'ni qo'shimcha "mustahkamlash" olishi kerak. 25 Ayniqsa katta ahamiyatga ega odatlarni tarbiyalash uchun harakatlarning birinchi ijobiy natijalari va birinchi taassurotlari mavjud. Harakatlarning noto'g'ri, noto'g'ri "mustahkamlanishi", masalan, keyin yoqimsiz xayrli ish va yomondan keyin zavqlanish, bolani yomon odatlarni rivojlantirishga va yaxshi odatlarni yo'q qilishga olib kelishi mumkin. 2.2 -§ Ko’nikma va Malakani rivojlanish jarayoni Malakalar samaradorligiga ta`sir etuvchi omillar Ob’ektiv Sub’ektiv Jihozlarning tuzilishi Jihozlarning holati ish sharoiti Fiziologik CHarchoq (toliqish) Salomatlik psixik munosabat o`z kuchiga ishonish kayfiyat Harakatlarning istagan bir tomonlarini ularning motor (harakat), sensor (sezgi) va markaziy komponentlari, ya`ni qismlari deb atash mumkin. Ishni amalga oshirishda bajaradigan vazifalariga muvofiq, ular ishni ijro qiluvchi, nazorat qiluvchi, boshqaruvchi deb belgilanishi mumkin. Bu vazifalarning har birini kishi ongli va ongsiz ravishda bajarishi mumkin. Odam talaffo`z qilmokchi bo`lgan gapning grammatik shakli va mazmuni hamisha ong yordamida oldindan payqab olinadi. Odatda, ishdan ko`zlangan maqsad va shuning bilan birga ishning umumiy xarakteri hamma vaqt anglab olinadi. Masalan, velosipedda ketayotgan odam mutlaqo ongsizlik holatida buning uddasidan chiqa olmaydi. YUrish, dorda yurish kabilar ham. Bajariladigan harakatning ma`lum tomonlari dastavval to`la anglab boshqarishni talab qilinadi, undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtiroqini 26 borgan sari kamroq talab qilinadi. Bunday hollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi. Odamdagi maqsadga muvofiq harakatlarning amalga oshirilishi va avtomatlashuvi malaka deb aytiladi. Ish tuzilishining shunday qisman avtomatlashuvi tufayli o`zgarish imkoniyati quyidagidan iborat: 1. Harakatlarni ijro qilish usullarining o`zgarishi. Bundan avval har biri alohida- alohida bajarilgan bir qator ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy harakatlar o`rtasida hech qanday “to`xtab qolish” va tanaffuslar bo`lmaydigan bitta yaxlit aktga aylanadi. Masalan, mashina haydashni o`rganayotgan haydovchi, yozishni o`rganayotgan bola harakatini ko`rish mumkin. 2. Ishni bajarishda sensor, ya`ni hissiy nazorat usullarining o`zgarishi. Ishni bajarish ustidan qilinadigan ko`rish nazorati ko`p jihatdan muskul (kinestezik) nazorat bilan almashinadi. Masalan, mashinistkaning hat yozishdagi, haydovchi motor ovozidagi , pulat kuyuvchi metal rangining o`zgarishini farq qiladi. 3. Ish-harakatini markaziy boshqaruvchi usullarning o`zgarishi. Diqqat ish- harakatining usullarini idrok qilishdan ozod bo`ladi va asosan ish-amalning hamda natijalarni idrok qilishga qaratiladi. Ayrim hisoblash, qarorga kelish va boshqa intellektual operatsiyalarning tez va birlashgan holda “intuitiv” bajarila boshlaydi. Malaka faoliyat tarkibida o`ziga xos o`rin tutadi. Malaka ish unumdorligini orttirishga vaqtni tejashga, aqliy faoliyatni bir muncha muhimroq narsalarga safarbar qilishga imkon beradi. Malaka quyidagicha hosil qilinadi: 1. Mehnat harakatlari, ularni egallab olishning zarur ekanligi va ahamiyatini anglash. 2. Harakat namunasini esda olib qolish. 3. Malaka namunalarini ko`p marta bajarish, mashq qilish. 4.Izchillik bilan olib boriladigan mashq natijasida harakatlar tezlashadi, xatolar kamayadi. 27 5. Malaka harakatlarni avtomatlashtirish bilan shakllanadi. Ayrim ortiqcha harakat elementlari tushib qoladi. Biror faoliyatni amalga oshirish uchun mavjud bilimlardan va malakalardan foydalana olish ko`nikma deyiladi. Malaka turli yo`llari bilan ko`rsatish, tushuntirish, ko`rsatish va tushuntirishni kushib olib borish orqali hosil qilinishi mumkin.Har bir ko`nikma va malaka odamning o`z tajribasida avval egallab olgan malakalari asosida yuzaga keladi va amal qiladi. Malakalarning, ko`nikmalarning ayrimlari kishining ko`nikma hosil qilishiga va malakali ishlashiga yordam beradi, boshqa birlari esa halaqit beradi, uchinchilari, yangi ko`nikmalarni o`zgartirib boradi. Bu hodisa psixologiyada malakalarning o`zaro ta`siri deyiladi. Bir malakaning ikkinchi bir malakaning tarkib topishini qiyinlashtirishi - malakalar interferentsiyasi deyiladi. Masalan, SHvetsiyada ko`cha harakatlarining chap tomondan o`ng tomonga o`tkazilishi ko`plab yo`l transport hodisalarning vujudga kelishiga olib kelgan. CHizmachilik darslarida to`g`ri chiziqni yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga qarab chizishda ham interferentsiyani ko`rish mumkin. Avval hosil qilingan malakalarning yangi malakalarga ijobiy ta`siri malakalarning ko`chishi yoki malakalar induktsiyasi deb ataladi. Masalan, matematika darsida hosil bo`lgan ko`nikmani, fizikada qo`llash mumkin. Faoliyatning yana bir qismi odat bo`lib, ko`nikma va malakalardan hech qanday samara yoki natijaga ega emasligi bilan ajralib turadi. Odat odam tomonidan beixtiyor, ongsiz tarzda muayyan maqsadga yo`naltirilmagan holda amalga oshiriladi. Ba`zi hollarda odatlar shaxs tomonidan nazorat qilinishi mumkin, lekin har doim ham aqlli va keraqli harakatlar bo`lmasligi mumkin. Odamning faoliyati ongli faollik sifatida inson ongining tarkib topishi va taraqqiyoti bilan bog`liq holda tarkib topadi va rivojlanadi. Inson faoliyatida ayni choqda ong tarkib topishi va taraqqiyotining asosi hamda ong 28 mazmunining manbai bo`lib xizmat qiladi. Faoliyatda insonning shaxsi ifodalanadi va shu bilan birga faoliyat odam shaxsini tarkib toptiradi. Odamda har xil turdagi faoliyatlarning paydo bo`lishi va taraqqiyoti juda murakkab hamda uzoq davom etadigan jarayon. Bolaning faolligi uning kamoloti davomida faqat asta - sekin ta`lim va tarbiyaning ta`siri ostida ongli maqsadga mos faoliyat shaklini ola boradi. Inson faoliyati asosan uch turga bo`linadi. Ulardan birinchisi o`yin faoliyati, ikkinchisi ta`lim faoliyati va uchinchisi mehnat faoliyatidir. Bu faoliyat turlari bola shaxsining tarkib topishida hal qiluvchi rol’ uynaydi. O`yin. Bola bir yoshga to`lgandan boshlaboq unda faoliyatning eng sodda shakllarini egallash uchun shart - sharoitlar yuzaga kela boshlaydi. Unday shart - sharoitlardan birinchisi o`yindir. O`yin faoliyatini hayvonlarning bolalarida ham uchratish mumkin. Hayvonlarning yosh bolalarida kuzatiladigan o`yin faoliyatiga har xil narsalar bilan shug`ullanish, yolg`ondakam urushishlar, yugurishni va shu kabilarni kiritish mumkin. Bolalarda ham o`yin ularning hayotiy faoliyatlarini, faolliklarini amalga oshirish shaklidir. Sof holdagi o`yin faoliyatini yuzaga keltiradigan sabab ehtiyoj bo`lsa, uning manbai taqlid va tajribadir. Bolalar narsalar bilan, rolli, qoidali, harakatli, didaktik, mazmunli o`yinlarni o`ynaydilar. O`yin narsa va hodisalarning mazmunini bolaning o`z tajribasida bilib olishga, mazkur mazmunlarni ishlata bilishga mashq qildiradi. Bolaning shaxsiy sifatlari boshqalar bilan munosabatlarda tarkib topib boradi. XULOSA Jismoniy mashqlar texnikasini o’rganishning yuqorida keltirilgan fiziologik tamoyillari yuqori malakali sportchilarni tayyorlashda, sportchilar bilan mashq qilish mashgulotlar o’tkazishda albatta nazarda tutulmogi, ularni amaliy qo’llanishi lozim.Bu tamoillar sportchining jismoniy rivojlanishi, yuqori malakali sportchi 29 bo’lib etishishini ta’minlaydi. Sportchining erta sportdan chiqib ketishi oldini oladi. Xulq -atvorning ijtimoiy me'yorlari nuqtai nazaridan, shuningdek shaxsning shakllanish jarayoniga nisbatan, ba'zi odatlarni ijobiy deb hisoblash mumkin, bu esa ijobiy xarakterli xususiyatlarning shakllanishiga olib keladi, boshqalari esa zararli, yomonlikka olib keladi. moyillik. Individual odat (birinchi navbatda axloqiy) shaxs xarakterining barqaror xususiyatlariga bevosita rivojlanishi mumkinboshqalar.  Zamonaviy psixologik tadqiqotlarda ko’nikma murakkab aqliy faoliyat sifatida kognitiv jarayonlardan biri sifatida qaraladi, u inson tajribasini birlashtirish, saqlash va keyinchalik takrorlashdan iborat. Odat - psixologiyada, ma'lum bir vaziyatda amalga oshirilishi, shaxsga bo'lgan ehtiyoj xarakterini oladigan, o'rnatilgan xulq -atvor rejimi.  Odat - tibbiyotda odamning ma'lum bir faoliyatga obsesif ehtiyoji, qaramligi.  Xulosa qilib aytganda, faoliyat kishi hayotida, o`quvchilar hayotida juda muhimdir. Faoliyat - bu faollikdir. Demak, biz yoshlarni faol yashashga, faol o`qishga, mustaqil davlatimizni rivojiga o`z hissalarini qo`shishga da`vat qilishimiz, buning uchun ularni dunyoqarashlarini shakllantirimiz, harakat qilishga undashimiz zarur. Bola yashash ma`suliyatini his qilsagina, u faol bo`ladi. Mehnat. Mehnat - ma`lum ijtimoiy - foydali, moddiy yoki madaniy ma`naviy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyatdan iborat. Kishilarning mehnati ma`lum maqsadga qaratilgan bo`lib, har doim ijtimoiy tabiatga ega bo`ladi. Mehnat faoliyatining maqsadi kishilarning iste`mol qiladigan narsalar va shunday iste`mol qilinadigan narsalarni, ya`ni non va mashinalarni, mebel’ va ish qurollari, kiyimlar, avtomobillar va boshqa shu kabi narsalarni ishlab chiqarishga qaratilgan 30 bo`lishi mumkin. Mehnat faoliyati o`z mohiyati jihatidan ham ijtimoiydir. Mehnat taqsimoti tufayli, birorta kishi ham o`ziga kerak bo`ladigan narsalarni faqat ishlab chiqarishga qatnashmay, balki deyarli hech qachon hatto birgina narsani boshidan oxirigacha ishlab chiqarishda ham qatnashmaydi. SHuning uchun odam hayoti uchun zarur bo`lgan hamma narsalarni jamiyatdan oladi, o`z ehtiyojlarini qondiradi. Ta`lim faoliyati maxsus ravishda tashqil etilgan sharoitda amalga oshiriladi. Katta yoshli kishilar bolalarning taraqqiyotlariga faol ta`sir etib, ularning ta`lim faoliyatlarini hamda bu faoliyat bilan bog`liq bo`lgan xatti - harakatlarni tashqil qiladilar.  Bu faoliyat va harakatlarni insoniyat ijtimoiy tajribasini o`rganish tomoni yo`naltirilishidir. SHunday qilib, ta`lim faoliyati katta kishilar tomonidan tashqil qilinib boshqariladi va tizimli ravishda nazorat qilib boriladi. Ma`lumki, ta`lim faoliyati bilan tarbiya ishlari uzviy bog`liqdir. Bizning maktablarimizda har qanday ta`lim jarayoni hamma vaqt tarbiyaviy xarakterga ega. Bolalarga u yoki bu fan bo`yicha ta`lim berar ekanmiz, shuning bilan birga ularni biz tarbiyalashimiz kerak. Ishimiz oxirida biz asosiy xulosalarni umumlashtiramiz. Ko’nikma va malaka turli yo`nalishlar va turli ilmiy nazariyalar doirasida ko`rib chiqildi va tahlil qilindi. Asosiylari orasida yondashuv, ijtimoiy yondashuv, genetik yondashuv va boshqalarni qayd etish mumkin. Shubhasiz, har bir nazariya ichida ko'plab amaliy va shubhasiz qimmatli ishlanmalar mavjud edi. Hozirgi zamon psixologiyasida Ko’nikma va malaka deganda uning harakati inson tajribasini mustahkamlash, saqlash va keyinchalik takror ishlab chiqarishdan iborat. Ko’nikma va malaka o'zining asosiy jarayonlari: ma'lumotni asosida tavsiflanadi. Uning turlarini tasniflashda shaxsning aqliy faoliyatining tabiati, faoliyat maqsadlari xarakteri, shuningdek, materialni mustahkamlash va saqlash vaqti asoslanadi. Ushbu 31 mezonlarga asoslanib, olimlar Ko’nikma va malakaning motorli va obrazli, ixtiyoriy va ixtiyoriy, qisqa muddatli, uzoq muddatli, operativ va boshqalar kabi turlarini ajratadilar. Ko’nikma va malakaning barcha turlari ilmiy tahlil va tadqiqga bog‘liq. Ko’nikma va malakani o'rganish uchun yodlash jarayonlarini, saqlanish omillarini, ma'lumotni unutish sabablarini va uni qayta tiklash imkoniyatlarini o'rganishga qaratilgan bir qator usullar qo'llaniladi. Ko’nikma va malaka inson shaxsining asosiy aqliy bilish jarayonlaridan biridir. U uning hayotining asosidir. Uning sharofati bilan inson shaxs sifatida rivojlanishi mumkin, u barcha kognitiv jarayonlarning asosidir. Inson Ko’nikma va malakasini psixologik o'rganish mavzusi, shubhasiz, qiziqarli va dolzarb bo'lib, keyingi tadqiqotlar uchun mavzu bo'lishi mumkin. 32 Adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni (2020yil 23 sentyabr №O’PQ-637)\\ Halq so’zi.g.-2020. -24 sentyabr. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sog’lam turmush tarzini keng tadbiq etish va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi formani (2020 yil 30 oktyabr)\\ Halq so’zi g. 2020 -3 noyabr 3. O’.Q.Tolipov,M. Usmonboeva Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari (O’quv qo’lanma) – Toshkent “Fan” nashriyoti, 2006. 258 bet. 4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati I jild. Toshkent ITA-PRESS nashriyoti 2018-296 b. 5. Kenman A.V., Xuxlaeva D.V. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi va metodikasi. T: O’qtuvchi, 1988-292 b.. 6. Usmonxo’jaev T.S., Normurodov A.N. O’quvchilarni jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish ko’nikmalariga o’rgatish (uslibiy qo’llanma) T. : TDSHI, 1999-25b. 7.Jismoniy tarbiya va sport” Soliev.X. Andijon. 2001y. 8.Kushbaxtiev I.A. “Valeologiya asoslari” . Darslik . 2001y. 9. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 2- sinif darslik, 2003-yil . metodikasi, o‘quv qo‘llanma TDPU, 2005 y. 10. Umumiy o’rta ta’limning jismoniy tarbiya bo’yicha milliy o’quv dasturi Toshkent 2021 33

Harakat ko'nikma va malakalarning shakillanishi


 

MUNDARIJA

 

KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. KO'NIKMA, MALAKA, ODATLARNING SHAKLLANISHI. ……..7
1.1 -§ Ko’nikma va malaka haqida tushuncha …………………………………….7
1.2 -§ Ko’nikma tarkibi:motiv maqsad va ish xarakat ………………………..….10
II BOB. KO’NIKMA VA MALAKA JARAYONLARI VA ULARNING TURLARI ……………………………………………………………………..…16
2.1 -§ Malakalarning o’zaro ta’siri ……………………………………………….16
2.2 -§ Ko’nikma va Malakani rivojlanish jarayoni ………………………………23
XULOSA…………………………………………………………………………26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………29

Sotib olish