Hindistonda Boburiylar sulolasining hukumronligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	68.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Hindistonda Boburiylar sulolasining hukumronligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish
I BOB. Muhammad Bobur davrida Shimoliy Hindistonda ijtimoiy – iqtisodiy
ahvoli.
1.1. Hindistonda markazlashgan davlat barpo etish uchun kurash
1.2 Hindistonda Boburiylar sulolasining hukumronligi davrida iqtisodiy – siysoiy,
ijtimoiy ahvoli
II BOB. Hindiston mustaqillik uchun kurashi.
2.1 Boburiylar saltanatini inqirozga yuz tutishi
2.2.XIX asr boshlarida Hindistonning tashqi aloqasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar royxati
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Yurtboshimiz I. A. Karimov 1998-yil 14-iyulda bir
guruh tarixchi olimlar va yetakchi jurnalistlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvda tarix
fani , uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tashkil etish haqidagi o‘z fikr
mulohazalarini bildirib, bu yo‘nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni
qo‘ydi. Prezidentimiz: ”Muayyan masalada turli fikrlarni berish, bahs orqali
haqiqat oydinlashuviga erishish lozim. Tarixiy voqealarni, shaxslar faoliyatini
izohlash yo‘li bilan odamlarni asl haqiqatdan ogoh etishimiz kerak” 1
, - deb
ta’kidladi.
Ushbu vazifalardan eng muhimi - yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash
jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha
fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol,
Vatanga sadoqat va vatanparvarlik g‘oyalarini yanada chuqurroq, singdirish va
teran anglatishdan iboratdir. Birinchi Prezidentimiz o‘zining “Yuksak ma’naviyat –
yengilmas kuch” nomli asarida shunday yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi
kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko‘p bora o‘z
isbotini topgan”. O‘zbekistan Respublikasi istiqlolga erishishi natijasida
jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Xususan, Vatanimiz tarixida milliy vatanparvarlik nuqtai-nazaridan qiziqish
ortmoqda.
Hindiston davlatining shakllanish tarixini o'rganish bizga bu davlatlarni naqadar
uzoq tarixga ega ekanligini ko'rsatadi. Bu davlatlar faoliyatini o‘rganish va
yutuqlarini o‘z davlatimiz an'analariga moslashtirgan holda joriy etish kelajagimiz
taraqqiyotini belgilash mumkin. Kurs ishining asosiy maqsadlaridan biri
Hindistonning ilk o‘rta asrlarda shakllangan Gupta va Xarsha davlatlarining
siyosiy tarixi, boshqaruv shaklini o‘rganish va ularni o‘z ma'naviyatimizdan kelib
chiqqan holda zamon bilan hamohang holda milliylashtirish darajasiga baho
1 Ислом Абдуғанивич Каримов. Тарихий хотирасиз кeлажак йўқ.”Шарқ” нашриёти. Т :1998. B.26
2

berishdan iborat. Hozirgi texnika taraqqiy etgan davrda o‘z davlatimizning jahon
hamjamiyatida o‘z so‘zi bo‘lgan davlat bo‘lishini istar ekanmiz, biz bunday o‘z

davrining rivojlangan davlatlari faoliyatini o‘rganishimiz va ularning ijobiy
yutuqlarini o‘z davlatimizda joriy etishga intilmog‘imiz kerak, bular esa kurs ishi
mavzusining dolzarbligini ko'rsatadi. " Hindistonning yangi davrda tarixiy
rivojlanishning asosiy voqealar va jarayonlar" mavzusi bo‘yicha, bu hududda
davlatlarning vujudga kelishi, davlatlarning tashkiliy tuzilishi, davlatlarda savdo va
shaharsozlik an‘analarining rivojlanishi, Ilk o‘rta asrlar tarixida Hind davlatlarining
tarix sahnasiga chiqishi va bu davlatlar vujudga keltirgan madaniyatning jahon
sivilizatsiyasiga qo'shgan hissasi kabi masalalarini yangi manba va adabiyotlar
hamda zamonaviy komunikatsiya vositalari orqali o‘rganish, tadqiq qilish mavzuni
muhim jihati hisoblanadi.
Kurs ishining obekti va predmeti. Hindiston davlatining vujudga kelishi bu
davlatlarning yangi hind madaniyati shakllanishida tutgan o‘rni, va bu
madaniyatning ilk o‘rta asr davlatlari siyosatiga, ilim-fan taraqqiyotiga, madaniy
aloqalar rivojiga ko‘rsatgan ta'sirini manbalar asosida yoritib berish. Kurs
ishining maqsadi va vazifalari. Kurs ishining asosiy maqsadi, yozma, lingvistik
va numizmatik materiallarni kompleks o‘rgangan holda ilk o‘rta asrlarda vujudga
kelgan hind davlatlari tarixi va boshqaruv tartiblarini, ularning Hind va Osiyo
davlatchiligi taraqqiyotiga qo'shgan hissasi, shuningdek Hind madaniyatning
shakllanish tarixini o‘rganishdan iborat. Mazkur maqsaddan kelib chiqib, quyidagi
vazifalar belgilandi:
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kirish, ikki bob, to’rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro'yxati hamda ilovalardan iborat. Ishning
umumiy hajmi ilovalar hisobga olinmaganda 34 betni tashkil etadi.

3

I - BOB. Muhammad Bobur davrida Shimoliy Hindistonda ijtimoiy –
iqtisodiy ahvoli.
1.1. Hindistonda markazlashgan davlat barpo etish uchun kurash
Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonga harbiy yurish qilar ekan, o’z
yurtida yirik davlat qurish orzu-istaklarini sharqning mo’jizakor ushbu
mamlakatida amalga oshirish uchun kurash maydoniga kirgan edi. Unda har bir
soatdan maqsadga muvofiq foydalanish, raqiblar o’rtasidagi qarama-qarshilikdan
ustamonlik bilan chora qo’llash, shaxsan o’zi ishtirok etgan tarixiy voqealarni
oldindan his etishdek noyob qobiliyat, diplomatik salohiyat bor ediki, bu barcha
sarkardalarda ham uchramaydi. Qadimgi Rim tarixidan ma’lumki, mashhur
Karfagen (Puni) armiyasining harbiy qo’mondoni Gannibal qadimgi dunyoning
eng katta urushi bo’lgan II Puni urushi davrida (mil. av. 218-201 yy.) 90 ming
sonly qo’shini bilan Alp tog’larining eng qalin qor bosgan cho’qqilari orqali oshib
o’tib Italiyaga hujum qiladi. Gannibal bu dovonlardan oshar ekan 70 ming
kishisidan ajralib, 20 ming askari qoladi. Ammo bu tarixiy voqeani Gannibal biror
joyga yozdirib qo’yishni xayoliga ham keltirmagan edi.
Oradan 1700 yil o’tib Zahiriddin Muhammad Bobur ham Hindiston sari yurishda
xuddi shunday jasorat ko’rsatdi. U Himolay tog’larining abadiy qor bosib yotgan
“Bandipach” dovonidan oshib o’tib, shimoliy Hindistonga kirdi. Bobur bu haqda
sangtarosh Shomuhammadga bu voqea haqida toshga o’yib yozib qo’yishni
buyurdi. Ushbu voqea orqali Boburning Hindistonga safar yo’li haqida tarixda
guvohlikka ega bo’lindi. Keyinchalik bu tog’ yo’li mashhur “Haybar dovoni”
nomini olib, Avg’oniston-Pokiston-Hindiston o’rtasidagi yagona savdo yo’li bo’lib
qolgandi 1
.
1 Sayfiddin Jalil Bobur haqida o’ylar. -T.: Sharq, 2006. B. 53 .
4

Zahiriddin Muhammad Bobur Ibrohim Lo’diy ustidan g’alabaga erishar ekan,
Panipat qal’asi devorida 2 ta navkarini ikki qo’lida ko’tarib yugurib ketadi. Ushbu
dalil hukmdorning jismonan kuchli bo’ganligidan dalolat beradi. Bobur
Boburnomada Shimoliy Hindistondagi o’sha paytdagi aftoda holatni quyidagicha

tasvirlaydi: “Hinduston kam latofat yer voqe bo‘lubtur. Elida husn yo‘q va husni
ixtilot va omizish va omadu raft yo‘q, tab’ va idrok va adab yo‘q va karam va
muruvvat yo‘q va hunarlarida va ishlarida siyoq va andom va raja va go‘niya yo‘q
va yaxshi ot va yaxshi it yo‘q va uzum va qovun va yaxshi mevalar yo‘q va yax
yo‘q va sovuq suv yo‘q va bozorlarida yaxshi osh va yaxshi non yo‘q, hammom
yo‘q va madrasa yo‘q va sha’m yo‘q va mash’al yo‘q, shamdon yo’q” 1
.
Yuqoridagi fikrlar shuni isbotlaydiki, Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonga
kirganida bu mamlakat o’zaro feodal urushlar tufayli aftoda bo’lgan, xalq
qashshoq, shahar va qishloqlar ayanchli ahvolda bo’lgan. Uning tarixiy voqelikni
obyektiv baholay olganligini e’tirof etgan Hindiston birinchi bosh vaziri Javaharlal
Neru (1889-1964) o’zining “Jahon tarixiga bir nazar” (“ Взгляд на всемирную
историю ”) kitobining 3-tomida: “Boburshoh sinchkov, zukko inson edi. Biz unga
musofir kishi sifatida ba’zan noxolis fikrlar ham bildiradi deb o’ylasak, uning
hikoyalari o’sha paytda Shimoliy Hindiston achinarli ahvolda ekanligidan dalolat
beradi. Hindistonning birinchi g’oyasi u uchun azaliy umr bo’yi saqlaydi”40 – kabi
xolis fikrlarni keltirgan. Hindiston tabiati, aholisi, tarixi, madaniyati va boyliklari
bilan yaqindan tanishgan Bobur keyinchalik bu davlat haqida: “Latofatikim
Hindistonda bir ulug’ viloyatdir va oltin va yarmog’i qalin bo’lur, yana bir latofati
budurkim har sinfdin va xirfalardin behad va benihoya ko’pdur. Har ish va har
nima uchun jami muqarrardur” 2
. Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonda turli-
tuman etnik guruh, qabila va xalqlarga duch keldi. Mamlakat shimoliy-g’arbida
pushtun, Kashmir, sindx, panjobiylar, g’arbiy Hindistonda maratx va gujaratlar,
Sharqiy Hindistonda bangal, oriy, assamlar, Janubda andxar, malayali, jamil,
1 З.М. Бобур. Бобурнома. –Т. Юлдузча, 1990. Б.182.
2 Қудратиллаев Ҳ. Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласи салтанати. –Т. Ўқитувчи, 1996. Б.144.
5

kannarlar, Ganga daryosi havzasida rajiston, hindistoniy, bixar qabilalari istiqomat
qilar edi. Bu xalqlarning dini va urf-odatlarida farqlar juda katta bo’lib, ular
o’rtasida dishmanlik kayfiyati ham kuchli bo’lgan.
Zahiriddin Muhammad Bobur diplomatiyasining asosiy yo’nalishi
Hindistonni birlashtirish, bu yerda hukm surib kelayotgan diniy-etnik, siyosiy

ziddiyatlarni bartaraf etish, shavqatsiz odatlar (tul qolgan ayolni o’z eri bilan
gulxanda tiriklayin yondirish kabi)ni bekor qilish, qudratli markazlashgan davlar
barpo qilish edi. Yangi zamon boshlarida Hindistonda taxminan 150 mln aholi
istiqomat qilardi. Boburiylar avvalboshdanoq Hindistonda jangovor qabilalar
hisoblangan skix va maratxlar qarshiligiga uchradi. Skixlar Panjob va boshqa
viloyatlardan “kelgindilar”ni haydab chiqarish uchun jon-jahdlari bilan kurashdi.
Skixlar harakati XV asr o’rtalaridan XVIII asr 60 yillariga qadar davom etib turdi.
Boburiylarga qarshi chiqqan toifalardan biri maratxlar bo’lib, maratxlar o’z yurtini
“Maxarashtra” deb atashardi. Ularning yo’lboshchisi Shivadish (1627-1680)
bo’lib, maratxlar boburiy hukmdorlarning kelishuvchilik diplomatiyasi bilan
murosaga kelmadilar. Boburiylar ular qo’zg’olonini bir necha bor bostirib, yer
mulkini jagirdor (ijarachilarga) bo’lib berdi. Aslida boburiylar davlatining
markazlashtirish siyosatiga Humoyun davridayoq xavf tug’ilgan edi. Zahiriddin
Muhammad Bobur Chingizxon (1156-1227) va Sohibqiron Amir Temur (1336-
1405) larning ulusizm an’anasidan kelib chiqib o’z davlatini farzandlariga bo’lib
bergandi.
Jumladan, Hindiston yerlari Humoyunga, Panjob - Mirzo Kamronga,
Qandahor – Mirzo Askariyga, Badaxshon – Mirzo Hindolga suyulg’or qilib
qoldirilgandi. Humoyunning Hindistonni birlashtirish siyosatiga ukalari Kamron
Mirzo va Askariy Mirzolar qarshi chiqib, ular o’rtasida bir necha bor harbiy
to’qnashuvlar bo’lib o’tgandi. Janglarda yopilgan bu ishni aka-uka tovba qilib
qasam ichishar, biroq ko’p o’tmay o’z qasamlarini unutishardi. Shu sababli saroy
a’yonlari va amaldorlari talabi bilan Humoyun Mirzo ukasi Kamron Mirzoning
6

ko’ziga mil torttirgandi. Bir umr ko’r bo’lib qolgan Kamron Mirzoni ko’rganida
Humoyun Mirzo qilgan ishidan pushaymon qilar, u tabiatan otasi singari
ko’ngilchan, qarindoshlariga mehribonligi tufayli vijdoni oldida qiynalardi.
Humoyun Mirzo o’ta ko’ngilchanligi tufayli saroy to’ntarishi paytida hayotini
saqlab qolgan oddiy Nizom eshkakchiga o’n kun taxtini hadya etgan, bu nodon va
mulkparast esa taxtni egasi bo’lgan kunlarda butun davlat xazinasini talon-taroj
qilib, o’z qarindoshlariga bo’lib bergandi.
Humoyun Mirzo hukmronligi davrida Hindiston taxti 1540-1555 yillarda (15 yil
davomida boburiylar qo’lidab ketib, afg’on turkiylaridan “suriylar” qo’liga
o’tishida yuqorida qayd etilgan voqealar o’z salbiy ta’sirini ko’rsatgandi.
“Suriylar” Ibrohim Lo’diy (1489-1526) hukmronligi yillarida Afg’onistondan
Hindistonga ko’chib yer-mulk olgan edilar. Ibrohim Suriy va o’g’li Hasanxon
Suriylar Shimoliy Hindistonda katta yer-mulkka ega bo’lib, harbiy otryad tuzdilar.
Hasanxon Suriydan
Bahlul Lo’diy (Ibrohim Lo’diyning otasi) hukmronligi oxirgi yillarida Sahsaromda
Shershoh Suriy tug’ilgan 1
. Shershoh Suriy boburiylar xizmatida bo’lib, ular ichki
va tashqi siyosatni atroflicha o’rgangan. U: “Boburiylarda hamisha adovat bor,
ba’zi amaldorlar manmanlikka mukkasidan ketgan. Amaldorlar esa o’z navbatida
poraxo’rlikka berilib ketganlar. Har qaysi kishi, u xoh oddiy harbiy xizmatchi
bo’lsin, xoh kichik yer egasi, xoh zamindor bo’lsin o’zlarining har qanday ishlarini
pora orqali bajarishi mumkin. Kimki puli bo’lmasa u haqiqatga erisha olmaydi.
Ular boylik oldida kim do’st, kim dushman buning farqiga borishmaydi. Men
afg’onlarni birlashtirib “mo’g’ullar” (boburiylar) nizolaridan foydalanaman”44 –
degandi. Shershoh Suriy Devoni Oliy, Devoni Mustafiy (moliya), devoni xos,
harbiy idora muassasalari orqali davlatni boshqardi. U tangalar zarb qildi,
soliqlarni tartibga soldi, poraxo’rlikka qarshi kurashdi. Biroq, o’g’li Ismoil uning
o’limidan so’ng davlat siyosati tizginini ushlab tura olmadi.
1 Рўзиев Э. Шершоҳ Сурий давлати. – Т.: Фан. 1992. Б. 7
7

Shershoh Suriyning yer-soliq siyosati, ma’muriy islohotlari Hindiston tarixida
sezilarli iz qoldirdi. Akbarshoh (1556-1609) Shimoliy va Markaziy Hindistonni
birlashtirishda mohirona diplomatik siyosat yuritdi. U Hindistondagi 28 ta rojaning
(kyaz) yerlarini egalladi. Ularning ko’pchiligini jang bilan emas, aksincha,
diplomatik muzokaralar orqali qo’lga oldi. Hind rojalari bilan “nikoh
diplomatiyasi”ga kirishib, ular qizlariga diniy tafovutga qaramay
qavmqarindoshchilik munosabatlariga kirishdi. Malv, Kashmir, Bangal
rojaliklarini O’z davlati tarkibiga kiritar ekan “sulhi qull” siyosatidan ustamonlik
bilan foydalandi.
Akbarshoh hind rojalaridan birining qizi Jodha Bayga uylanib, undan Salim

(Nuriddin Jahongir) dunyoga keldi. Rojaliklardagi mulklarni ularning o’zlarida
qoldirib, markaziy davlatga itoatda bo’lish shartini ilgari surganligi “sulhi kull”
siyosati orqali barcha dindoshlar uchun “E’tiqod uyi”ni qurdirish orqali o’z
imkoniyatlarini kuchaytirdi. Bobokaloni Zahiriddin Muhammad Bobur bu
sohadagi islohotni boshlab berib, 1529 yilda, ya’ni, o’limidan oldin ikkita muhim
farmonga imzo chekkan edi 1
.
Birinchi farmoni “Har qanday diniy tafovutlarni bartaraf etish to’g’risida” bo’lsa,
ikkinchi farmoni esa spirtli ichimliklar iste’molini ta’qiqlash haqida bo’lgandi.
Boburiy hukmdorlar o’rtasida o’zaro ziddiyatlar va taxt uchun kurashlar bo’lmadi,
degan da’vodan yiroqmiz. So’nggi mustaqil hukmdor Avrangzeb (16581707) otasi
Shoh Jahon vafotidan oldin taxt uchun kurashlar maydoniga kirgan edi. U
to’ng’ich akasi Doro Shukuh va uning farzandi Sulaymonni hibsga olib, taxtga
da’vo qilmasin deb, zaharlab o’ldirtiradi. Avrangzebning Dilrasbonu qizidan
Dehlida zamonasining ko’zga ko’ringan shoirasi, turk, fors, arab tillarida “Devoni
maxfiy” devonini yaratgan mashhur xattot, Qur’oni Karimni bir necha bor o’z
husnixati bilan ko’chirgan (nastamiya, nash, shikasta) Zebunisobegim (1639-1702)
hayoti misolida boburiylar kurashidan voqif bo’lish mumkin.
1 Sotimov G’. Markaziy Osiyo va Hindiston tarixida boburiylar davri. –T.: 2008. B.296.
8

Zebuniso “Zeb-at-tafsir”, “Zeb an nashoat” asarlarini ham yozgan. U go’zallikda
tengi yo’q bo’lib, bobosi Shoh Jahon uni to’ng’ich o’g’li Doro Shukuhning
farzandi Sulaymonga uzatishni vasiyat qilgandi. Biroq, ota-o’g’ilning taqdiri fojiali
kechganligi yuqorida qayd etildi. Zebunisobegimga Eron Safaviy hukmdori Abbos
II ning o’g’li Mirzo Farrux oshiq bo’ldi. Zebunisobegim Mirzo Farrux bilan she’riy
bahsga kirishib g’alaba qildi va “o’zimdan saviyasi, iqtidori past kishiga
tegmayman”, - deb uni rad etdi. U oila qurmay 63 yoshida Dehlida vafot etdi va
Dehli shahridagi “Zardari” qabristoniga dafn etildi. Tadqiqotlarda keltirilishicha, u
o’ziga maqbara qurishlarini o’limidan oldin rad etib: “g’ariblar qabrini yopish
uchun giyohning o’zi basdir”, - degan ekan. Hind yozuvchisi Chattopadxayning
“Radj Singx” romanida keltirilishicha, saroy a’yonlaridan Oqilxon Roziy
(Muborak

Ali) ism-sharifli yigit Zebunisobegimning sevgilisi bo’lgan. Uni saroyda qizi bilan
birga ushlab olgan Avrangzeb qochib borib qozonga kirganida (sumalak, Navro’z
sayllarida foydalaniladigan doshqozonlardan biriga) quruq qozon ustiga o’tirib,
ostidan olov yoqib, g’ujanak bo’lib qolgunicha kuydirgan. Boburiylar
markazlashgan davlat tuzish maqsadida o’z raqib va dushmanlari bilan kurash olib
borishar ekan, o’sha payt o’zlariga qarshi bo’lgan va bandi qilinganlarni,
jinoyatchilarni o’rta asr an’anasiga ko’ra jazoga tortganlar. Shunday jazolardan biri
jinoyatchilarni zaharli ilon saqlanadigan qafas oldiga olib kelib, jazoga mustahiq
qilingan kishi oldin o’ng, so’ngra esa chap oyog’ini ilonga tutardi.
Tanasi zaharga to’lgach ilon chaqqanidan so’ng ko’p o’tmay bunday kishining
a’zoi-badani ko’m-ko’k tusga kirib, halok bo’lgan. Jazolashning
qafaslarda asralgan quturgan fil oyog’i ostiga tashlash orqali o’ldirish usuli ham
keng tarqalgan. Hukmdor agar qaysikim raqibiga shafqat qilsa, uning ko’ziga mil
torttirish jazosini bergan. Unga ko’ra yirik ignalar cho’g’da rosa qizdirilib,
jazolanuvchining oyoq qo’llari 3-4 kishi tomonidan bosib o’tirilib, chalqancha
yotqizilgan va uning ikki ko’ziga tortib yuborilgan. Bir zumda ushbu jazoni olgan
9

shaxs uchun yer yuzi zulmat bo’lib qolgan. Boburiylar skix, maratxlarning
qarshiligini sindira olmadi. Ular markaziy davlatni ushlab turishlari uchun katta
qo’shin kerak edi.
Shuningdek, ichki ziddiyatlar, davlat boshqaruvidagi poraxo’rlik, rojalarning
seperatchilik harakatlariga to’la chek qo’yish imkoniyati yaratilmadi. Hindiston
uchun ingliz-fransuz ziddiyatlari kuchaydi. Aslida bu mamlakatni o’z ta’siriga
olish uchun harakat Portugal, golland, ingliz va fransuzlar o’rtasida XVII asr
boshlaridanoq boshlab yuborilgan edi. Boburiylarning asosiy tayanchlari bo’lgan
Agra, Dehli, Lahor shaharlarida yevropaliklarning savdo manzillari (faktoriyalari)
paydo bo’lganligi asta-sekinlik bilan ular qudratini yemirayotgan edi. Avrangzeb
hukmronligidan so’ng boburiy hukmdorlar ko’proq rasman shoh martabasida
turganligini tarixiy voqeliklar isbotlaydi.

1.2 Hindistonda Boburiylar sulolasining hukumronligi davrida
iqtisodiy– siysoiy, ijtimoiy ahvoli
XVIII asr o'rtalarida shimoliy va markaziy Hindiston hududlari Boburiylar
yoki «Buyuk mo'g'ullar» (Yevropaliklar noto'g'ri ravishda Boburning kelib chiqishi
mo'gullardan deb u asos solgan davlatni «Buyuk mo'g'ullar» davlati deb
nomlaganlar) davlati tarkibiga birlashtirilgan bo'lib, bu davlatda Hindiston
aholisining 2/3 qismi yashar edi. Shuningdek, Boburiylar davlati janubida
musulmon sulolalarining hukumronligida bo'lgan Bidjopur va Golkonda
sultonliklari bilan shimoliy-sharq va sharqdan Nepal knyazliklari, Tibet va Assam
bilan chegaradosh edi 1
.
Boburiylar davlatida yashovchi bengallar, maratxlar, gujaratlar, panjobilarda asta-
sekin bo'lsa ham o’nik-madaniy jamoalar shakillanayotgan edi. Biroq hindlardagi
kastachitik tizimi va mamlakat aholisining 1/10 qismini musulmonlardan iborat
ekanligi umumdavlat miqiyosida aholining diniy va siyosiy hamjihatligiga
to’sqinlik qilmoqda edi. Boburiylar davlati harbiy-feodal davlat bo'lib, uning
1 Эрскин Уиллиам . Бобур Ҳиндистонда . – Т . Фан ; 1995. Б . 68.
10

hukumdori «podshoh» deb yuritilgan. Mamlakatning soliq, ma'muriy, harbiy va
sud hokimiyati podshoh qo'lida jamlangan. Podshoh xazina ishlari boyicha-devon,
harbiyboshliq qilishi va oliy sudga rahbarlik qiluvchi-qoziga tayangan holda
davlatni boshqargan. Sud ishlari islom shariati asosida yuritilgan. Podshoh
Avrangzeb (1658-1707) hukumronligi davrida davlat 19-ta viloyatsublarga
bo'linib, ularni podsho tomonidan tayinlanadigan noyiblar-subadorlar boshqargan 1
.
Har bir viloyatlardagi ma'muriy, harbiy va sud hokimiyati subadorlarga tegishli
bo'lgan. Ular ixtiyoridagi ma'lum miqdorda harbiy qo’shin bo'lib, bu qo'shin
yordamida subadorlar viloyataholisini podshohga tobelikda saqlagan. Viloyat
devonlariga yer solig'i va boshqa to'lovlarni yigishda yordam bergan. Mazkur
viloyatlarda sud hukmlarining ijrosini ta'minlagan, okruglarning (viloyat
okruglariga, okruglar esa volostlarga bo'lingan) boshqaruvchilari bo'lganlaksillar,

volostlarning boshqaruvchilari bo'lgan-parkanalari tayinlangan va ularni nazorat
qilgan. Deyarli barcha oliy lavozimlar musulmonlar qo'lida bo'lib, ularni ijtimoiy
va etnik kelib chiqishi turli xil bo'lgan. Hukmdorlar, harbiy boshliqlar va bir qism
oddiy harbiy askarlar turkiylardan, qo'shin askarlarining ko'pchiligi afgonlardan
iborat bo'lib ma'muriyatda shia mazhabiga e'tiqod etuvchi eroniylar va ruhoniylar
orasida esa arablar ko'pchilikni tashqil qilgan.
Podshoh mamlakatdagi barcha yerlarning oliy feodal mulkdori bo'lgan. Shu
sababli ishlov beriladigan hamma yerlardan davlat foydasiga soliq va majburiyatlar
yig'ilgan. Yerlarning katta qismi jag'ir, zamindor, in'om va vaqf kabi feodal yer
mulklaridan iborat bo'lgan. Jag'irlarning egalari-jag’irdorlar deb atalgan, ular
feodallarning hukumron qatlamini tashkil qilganlar. Bular harbiy boshliqlar bo'lib,
davlat oldidagi xizmatlari uchun unvon va mansabining katta va kichikligiga qarab
ma'lum bir hududdagi yer soliqlarini o'zlashtirish huquqiga ega bo'lganlar.
Avrangzeb hukmronligi vaqtida mamlakatda jag'irdorlarni soni 4 ming kishiga
etgan. Jag'irdorlar daromadining bir qismini harbiy unvonga mos ravishda ma'lum
1 Qosimov. E. Nuriddinov. N. Rasulova... "Jahon tarixi qadimgi va o'rta asrlar - 1-qism". Toshkent 2013. B.129.
11

maqsadda qo'shinni ta'minlashga sarflangan. Jag’irdorlik naslidan nasliga meros
o'tgan.
Jag’irdorlarning aksariyat qismi musurmonlardan iborat bo'lgan jag’irdorlardan
farqli ravishda zamindorlar yollanma harbiy harajatlarni ta'minlash majburiyatidan
xoli bo'lganlar. Ular ma'lum bir hududdagi dehqonlardan podsho xazinasiga yer
soliqlarini yig’ish bilan shug’ullanib yig’ilgan soliqning 10%ni xizmat uchun
o'zlashtirganlar. Zamindorlar o'zlariga tegishli yer mulkni meros qoldirish
huquqiga ega bo'lganlar. Ba'zan zamindorlarga yer solig’idan ozod etilgan yer
mulklari ham berilgan. Zamindorlar asosan hind feodal aslzodalaridan iborat
bo'lgan. Xizmatlari uchun yoki iltifoti ramzi sifatida ayrim kishilarga in'om
qilingan yer in'om mulklari deb atalgan. Ko'pincha podsholar musulmon
ruhoniylarga ana shunday yer-mulklarini in'om etganlar, bu feodal mulklardan
olinadigan yer solig'i to'liq ravishda in'omdor ixtiyorida qoldirilgan in'om yerlari
ham nasldan-naslga meros o'tgan.
Vaqf yerlari bu musulmon dini masalalariga tegishli yer mulklari bo'lib
ulardan olinadigan daromad masjid va madrasa va hokazolar ta'minotiga
ishlatilgan. Hindistonning so'ngi o'rta asr va mustamlaka davriga agrar tizimning
ijtimoiyiqtisodiy asosini qishloq jamoasi tashkil qilar edi. Yerga jamoa bo'lib
egalik qilish jamoa ichida dehqonchilik bilan hunarmandchilik uyg’unlashivi
jamoa doirasida mehnatni o'zaro taqsimlashini dehqonchilik va hunarmandchilik
kabi ishlab chiqarsh sohalarini bir biridan mustaqilligi va ularni tovar
almashuvidagi o'zaro munosabati, asosan, natural soliqlarni olishi turli ko'rinishlagi
kasta jamoalarini mavjudligi, jamoa nazorati ostidagi xizmat ko’rsatish va
hunarmandchilik tizimini biqiqligi bu hind qishlog'i jamoasini asosiy belgilari edi.
Hind qishloq jamoalarining ijtimoiy tarkibi bir xil emas edi. Ularning har birida
turli huquq va majburiyatlarga ega bo'lgan eng kamida 3 xil toifadagi aholii
mavjud bo'lgan ularning orqasida oila toifani jamoa yerlari va boshqa mulklarga
egalik qilgan oilalar guruhi tashkil qilgan 1
. Teng huquqli jamoachi oilalarni har
1 F.Sulaymonova. “Boburiylar Hindistonda” // “Saodat”, 1992, № 8, 11-bet.
12

biri meros uchun ishlov beriladigan yer uchastkalariga ega bo'lgan jamoaga
solingan davlatning yer va boshqa feodal soliqlari jamoachi dehqonlar tomonidan
umumiy kafillik asosida to'langan jamoa panchaya deb nomlangan. Qishloq
kengashi boshqargan panchayatga jamoaning yer solig'ini to’lovchi dehqonlar
kirgan va unga ishlovchi oqsoqoli «patel» rahbarlik qilgan. Jamoa ma'muriyatining
boshqa bir vakillik va boshliq mirzasi-«patvapi» edi. U jamoa yerlari bilan bog'liq
bo'lgan hisob-kitob ishlarini yuritgan. Oqsoqol (patel) va mirzo (kotib) (patvariy)
mansablari avloddan avlodga meros o'tgan.
Hind qishloq jamoasining tarkibiy qismlaridan birini jamoachi hunarmandlar va
xizmatkorlar tashkil etgan. Ular temirchi, duradgor, etikdo'z, cho'pon kabi kasbiy
kastalarga kirganlar ular xizmatlar evaziga belgilangan miqdorida hosilning bir
qismigaba'zan esa hatto yer mulklariga ega bo'lganlar unda yer uchastkasiga egalik
qilish va hunarmandchilikning mazkur turi bilan shug'ullanish huquqi ham meros
o'tgan. Qishloq jamoasi davrasida jamoa yerlarini vaqtincha merosiy ijaraga olib
mehnat qiluvchi ijtimoiy qatlam ham mavjud edi. Mazkur qatlam vakillarining eng
quyi kastalarga tegishli ekanligi jamoada ularning yarim qul holatini ta'minlagan.

Jamoalar yetishtirayotgan hosilning teng yarimi yer solig'i sifatida davlat
xazinasiga to'lanlar. Bundan tashqari jamoa davlat foydasiga turli xil mehnat
majburiyatlarini ham o'tagan. XVII asrdayoq hind shaharlardagi mulkdor va
savdogorlarning yevropalik savdogarlar bilan aloqalari kengaydi. Hind
mahsulotlarining to’g'ridanto’g'ri Yevropabozorlariga chiqishi xaridorlarini
oshirdi.
Yevropa savdogorlari savdodagi moliyaviy zaruriyat tufayli tez-tez hind
hamkasblariga murojat qilib turganlar. Masalan: inglizlarning "Ost-Hindiston"
(Indiya) kompaniyasi ulardan katta miqdorlardan moliyaviy qarz olib tugan bunga
javoban kompaniya ham o'zining Surat, Bombey, Madrasdagi savdo
faktoriyalaridan mulkdor hindlar uchun siyosiy panoh bergan. Shu tariqa
13

Hindistondagi «kompradorlar» deb atalgan alohida savdogarlar qatlami
shakllangan. Ular hind feodallariga xizmat qilib , chet el kapitali va ajnabiy
ma'muriyati bilan ham teng ravishda hamkorlik qilganlar. Hindistondagi Yevropa
savdo kompaniyalari orasida eng muvaffaqiyatli faoliyat yuritayotgan bu
Angliyaning 1600 yilda asos solingan "Ost Hindiston" kompaniyasi edi. Qirolicha
Yelizavetaning maxsus yorlig'i bilan mazkur kompaniya Yaxshi Umid burnidan
sharqda joylashgan mamlakatlar bilan bo'ladigan savdoga o'z monopoliyasini
o'rnatgan edi. XVIII asrga kelib "Ost Hindiston" savdo kompaniyasi Bombey,
Madras va Kalkuttada mustahkam faktoriyalarga asos solgan edi.
Hindistondan ushbu kompaniya asos solgan paxta, ipakdan tayyorlangan matolar
chiqargan. Hatto katta miqdorda hind gazlamalarining Angliyaga kiritilishi ingliz
manufakturachilarining noroziligiga sabab bo'lgan. Kompaniya hind gazlamalarini
nafaqat Yevropaga balki, Osiyo va Afrika mamlakatlariga ham chiqargan.
Kompaniyaning savdo mollarini Hindistondagi ichki boj va to’lovlardan ozod
qilinishi haqidagi farmonning chiqishi ham savdo suratlarini o'sishiga sabab bo'ldi.
Biroq bu yevropalik va hind savdogarlarining munosabatlarini murakkablashtirdi
bu davrga kelib hind savdo kapitali faqat xaridorlik faoliyati bilan cheklanib
qolmasdan tayyor mahsulot yoki xom-ashyo uchun oldindan pul to'lab qoyish bilan
ishlab chiqaruvchini o'ziga iqtisodiy jihatdan qaram qilib qo'ya boshladi. XVII
asrning oxiriXVIII asr boshlarida Hindistonda dastlabki manufakturalar paydo
bo'ldi, o‘sha vaqtdayoq ingliz va shakllanayolgan hind burjuaziyasi o'rtasida
dastlabki ziddiyatlar ham boshlandi, jag'irdor va zamindorlarning ko'pchiligi o'z
daromadlarini ko'paytirish maqsadida o'zboshimchalik bilan soliqlar miqdorini
oshirdilar, mahsulot bilan olinadigan soliqlarni pul bilan olish tartibini joriy
qildilar, jamoa yerlarini tortib oldilar yig'ilgan yer soliqlarini o'zlashtirdilar.
Natijada mamlakat aholisining ahvoli og'irlashib xalqning norozilik harakatlari
kuchaydi, xazina bo'shab qolganligi bois Hindistonda markaziy hokimiyat
zaiflashib qoldi.
14

Feodallar va noiblarning alohida mustaqil davlat tuzish uchun urinishlari avj oldi.
Boburiylar davlatida birin-ketin viloyatlar mustaqil davlatlar sifatida ajralib keta
boshladi. Bunga Avrangzebning qattiqqo'llik siyosati ham sabab bo'ldi. Garchi
uning davrida Bejanur va Gongkonda (1686-1687) qo'shib olingan bo'lsada
oshiqcha soliqlar, hundularning davlat ishlaridan uzoqlashtirilishi,
ibodatxonalarning mulkini talon-taroj qilinishi islom dinini majburan qabul
qildirilish natijasida norozilik kuchaydi va hind rojalari undan tobora yuz
o’girdilar. Boburiylarning Dekan noibi 1724-yilda mustaqil Haydarobod
knyazligiga asos soldi. 1739-yil Eron shohi Nodirning Dehliga qilgan talonchilik
yurushi Boburiylarning davlatini parchalanishini kuchaytirdi. 1740-yilda Bengaliya
noibi , 1747-yil Aud noibi o'z mustaqilligini e'lon qildilar 1747-yil Afgon
davlatining asoschisi Axmadshoh Durroniy Hindistonga yurush qilib, Panjobni
egalladi. XVII asrning 40-yillarida Hindistonda inglizlarning fransuzlarga qarshi
kurashi oqibatida hind yerlarining inglizlar tomonidan bosib olinishi boshlandi.
Angliyadan oldin bu yerga Portugaliya, Daniya, Gollandiya kabi davlatlar bostirib
kelgan edilar, ammo inglizlar ularni siqib chiqarib yubordi, ularning asosiy raqibi,
Fransiya bilan kurash boshladilar va ularni tor-mor etdilar. Fransuz "Ost
Hindiston" kompaniyasiga tegishli bo'lgan Panjsher shahri gubernatori Dyupleks
hindlarni harbiy xizmatga yollab ulardan sipohiylar qo’shinini tuzdi. Avstriya
merosi uchun bo'lgan urush davomida fransuzlarning Hindistondan siqib
chiqarishga uringan ingliz qo'shinlariga qarshi janglarda sinohiylar qo'shinidan
fransuzlar Hindistonda o'zlarining siyosiy hukmronligini ta'minlashda va Dekanda
hududiy bosqinchilik rejalarini amalga oshirishda foydalandilar. Bengaliya uchun
bo'lgan anglo-fransuz kurashi 1757-yiIda Bengaliya navabi (knyazlik) taxtiga
inglizlar vakili Mir Jafarning o’tirishi bilan Angliya foydasiga hal bo'ldi. Etti yillik
urush (1756-1763) yakunlangan Parij sulhiga ko’ra fransuz "Ost-Hindiston"
kompaniyasining Hindiston bilan savdo huquqi saqlab qolingan. Panjsher va
boshqa bir qator shaharlar uning ixtiyorida qoldirilib, Fransiyaning Hindistonda
harbiy qo’shin saqlashi ta'qiqlandi. Shunday qilib etti yillik urush ingliz "Ost
15

Hindiston" kompaniyasni nafaqat savdo, balki harbiy va ma'muriy uyushmaga
aylantirdi-ki, aynan shu davrda Sharqda Britaniya imperiyasiga asos solindi.
1756- yil Boburiylar davlati va Aud navabligida mustaqil ravishda yer soliqlarini
yig'ish va uni moliyaviy boshqarish huquqini qo'lga kiritdi. Aud navabligi
inglizlarning Ollohobod va Kor okruglarini berib, 5 mln. rupiya to'ladi. Shu tariqa
inglizlar Bengaliya navabligi aholisini yer soliqlari asosida asoratga soldilar. Yer
solig'i ingilizlar Bengaliyadagi asosiy daromad manbayi bo'lib qoladi. 1773 yilda
"Ost-Hindiston" kompaniyasi bar besh yilda, keyinroq esa har yili Bengaliya
okruglarining har biridan yig'ilishi lozim bo'lgan yer solig'ining miqdorini belgilab
borgan, "Ost-Hindiston" kompaniyasining general-gubernatori Uorren Xeystings
(1773-1784) 1775-yilga kelib Bengiliyadan yig'iladigan soliqlar miqdorini 3
barobar ko'paytirishga muvaffaq bo'ldi. Kompaniya daromadlarining yana bir
manbai bu tuzga o’rnatilgan ingliz monopoliyasi edi, ishlab chiqarilayotgan
tuzning hammasi omborlarga keltirilib, kim oshdi savdosiga qo'yib sotilgan.
Aholining o'z ehtiyoji uchun tuz olish taqiqlangan, unga amal qilmaganlar qattiq
jazolanganlar.
Hind hunarmandlari ham inglizlar tomonidan shafqatsiz ravishda ezildi.
Xeystings buyrug’iga ko'ra hind hunarmand-to’quvchilari kompaniyaning
buyurtmalarini bajarish shart edi. Hunarmandlar o'z mahsulotlarini sotib
yubormasligi uchun ularga maxsus qorovullar qo'yilgan.Bundan tashqari
kompaniya noiqtisodiy zo'rovonlik usullari bilan hind savdogarlarini
hunarmandchilik mahsulotlarini sotib olishdagi monopoliyasidan mahrum qilib,
ularni ijaradorlik va sudxo'rlik faoliyali bilan shug'ulanishiga majbur qildi.
Oqibatda Bengaliya qishloq xo’jaligi va hunarmanchiligi tushkunlikka yuz tutdi,
aholisi soliq zulmi ostida qolibqashshoqlikda yashashga mahkum qilindi. Ingliz
savdo-sanoat burjuaziyasini
"Ost-Hindiston” kompaniyasining monopoliyasiga qarshi kurashi oqibatida 1773
yil Hindistonda general-gubernatorlik lavozimi joriy qilindi. Ushbu lavozimga
16

nomzodni kompaniyaning direktorlar palatasi tavsiya etgan. General-gubernator
vakolatli 4 kishidan iborat kengash bilan cheklangan.
Ingliz burjuaziyasining talabi bilan Pitt boshlik hukumat 1784 yilda
imperiyahududlarini boshqaruvi to’g'risida qonun qabul qildi. Unga ko’ra
Hindistonni boshqarish qirol tomonidan tayinlanadigan 6 kishilik nazorat kengashi
ixtiyoriga berilgan.1786 yil Hindiston generalgubernatori lavozimiga o'tirgan
Kornuollis yer solig'i tizimini o'zgartirdi. Unga ko'ra 1793 yil Bengaliyadagi yer
mulklariga doimiy yer solig'i joriy etildi, raiyatning yerga meroslik huquqi
zamindorlar hisobiga tugatilgan. Ularning ixtiyoriy hosilning zamindorga to'langan
rentadan ortgan qismigina qoldiriladi. Natijada soliqni to’lay olmagan
dehqonlarning yerlari zamindorlar qo’liga o’tdi. Soliq solishning bu yangi tizimi
«zamindorlik» tizimi, deb atalgan.
Madras viloyatida dehqon yerlarini zamindorlar foydasiga tortib olish uchun
bo'lgan urinishi raiyatning qarshiligiga sabab bo'idi. Natijada mustamlakadagi
hokimiyat «raiyatvari» deb atalgan soliq tizimini joriy qildi. Unga muvofiq
lalimikor yerlardan olinadigan hosilning yarmi, sug’oriladigan yerlardan esa
hosilning 3/5 qismi miqdorida yer solig'ini to’lash sharti asosida yer egalarining
meroslik huquqi e'tirof etildi 1
. XlX-asrning 70-yillarida inglizlar Hindistonda yer
solig'ini hosilning darajasiga qarab faqat ishlov beriladigan yerlarga emas, balki
mavjud yer maydonlanning barchasiga joriy qilganlar. XlX-asrning boshlarida
ingliz sanoati ayniqsa, paxtani qayta ishlash sohasi tez rivojlandi.
1787-1812 yillarda Angliyaga kiritilayotgan paxtaning jami 52 dan 194 mln
oshdi 2
. Angliya burjuaziyasining xom ashyoga va tayyor mahsulotlarini sotish
uchun bozorga ehtiyoji katta edi. Burjuaziyaning talabi bilan ingliz parlamenti
1813yilda "Ost-Hindiston" kompaniyasini Hindistondagi savdo monopoliyasi
huquqidan

1 E.Ro’ziyev. “Hindistonda Shershoh davlati”. Toshkent. “Fan”; 1992, .B.3-48.
2
Erskin Uilliam. Bobur Hindistonda. –T: Fan; 1995. B. 65.
17

mahrum qildi. Natijada, Hindistonda ko’p miqdorda ingliz sanoat mahsulotlari
birinchi navbatda fabrikada tayyorlangan ip-kalavalar keltirila boshladi. Arzon va
pishiq bo'lgan ingliz ip-kalavalari hind to'qimachi-hunarmandlarini xonavayron
qildi. Ingliz bug’ kemalari hind kemasozlarini, metall va melall buyumlarni
keltirilishi esa hind tog'- rudachilik sohasini kasod qildi. Inglizlar bosib olgan
hududlarda dastlabki davrlardayoq hind xalqining mustamlakachilarga qarshi
kurashi boshlandi. Biroq u XIX asrda uzluksiz tus oldi. 1816-yil Shimoliy
Hindiston xalqning kuchli norozilik chiqishi bo'idi. Bareyli aholisi mahalliy
politsiya ta'minoti uchun inglizlar joriy etgan soliqni to’lashdan bosh tortdilar.
XIX-asrning 20-yillarida Shimoliy Hindistonning musulmonlardan iborat aholisi
orasida vahhobiylar harakati paydo bo'idi. Bu harakatga Muhammad Ismoil va
Said Ahmad Barelvilar rahnamolik qildilar. Ular nafaqat sof islomga qaytishni
balki, musulmon dehqonlari hunarmand va savdogarlarini g'ayridin inglizlar
tomonidan asoratga solinishtga qarshi targibot ishlarini olib borish, xalqni
muqaddas urush-jihodga chorlaganlar.XIX-asrning 30-50-yillarida Bombey,
Madras va Bengaliya viloyatlari aholisining ozodlik va antifeodal qo'zg'olonlari
davom etdi. Bu qo'zg'olonlarni eng yirik 1855-1857 yillardagi Santal qabilalarining
qo'zg'oloni edi. 2
Soliqlarni to'lay olmagan santallarning yerlari inglizlar tomonidan
tortib olinib bengaliyalik zodagonlar va sudxo'rlarga xususiy mulk sifatida
sotilgan. Inglizlarning soliq talonchiligi va politsiyaning zo'ravonligi oqibatida
mazkur qo'zg'olon boshlangan. Birok o’q-yoy va nayza bilan qurollangan
qo'zg'olonchilar Bombeydan chaqirilgan inglizlarning yaxshi qurollangan
muntazam qo'shini tomonidan shafqatsiz ravishda tor-mor etilgan.1839-1842
yillardagi anglo-afgon urushi munosabati bilan ingliz qo'shinlari Sind amirligi
hududiga kiritildi. Biroq urush tugagandan keyin ham ingliz qo’shinlari Sind
hududiga qolaverdi. Sind amirining ingliz qo’shinlarini Sinddan olib ketish
haqidagi talabi 1843 yil Sind va "Ost-Hindiston" kompaniyasi o'rtasidagi urushga
sabab bo'ldi. Inglizlarning harbiy ustunligi amirni mag'lubiyatiga va Sindni
kompaniya mulkfariga qo'shib olinishiga olib keldi, endi inglizlar Panjobdagi Sikx
18

feodal davlatini bosib olishga kirishdilar. 1845-1846- yillardagi birinchi va 1848-
1849 yillardagi ikkinchi anglo-sikx urushlarida sikx qo’shinlarining mag'lubiyati
oqibatida Panjob ham inglizlarga bo'ysindiriladi. 1849 yilda Panjobni va 1856
yilda Aud knyazligini "Ost-Hindiston" kompaniyasi mulklariga qo'shib olinishi
bilan amalda butun Hindiston hududi inglizlarga tobe ettirildi.
Ingliz mustamlakachililarining yuz yillik talonchiligi oqibati Hindistonda 1857 -
1859 yillardagi xalq qo'zg’oloni ko’tarildi 1
. Ingliz manbalarining guvohlik
berishicha mazkur qo'zg'alon arafasida o’tgan besh yil davomida ingizlar ikki
mingdan ziyod in'om va jog’irlarini tortib oldilar. Aud, Nagpur, Jxansi va boshqa
bir qator yirik hind kinyazlarini bosib oldilar. Natijada nafaqat dehqonlar va
hunarmandlar, balki soliqni to’lay olmaslik oqibatida yer mulklaridan mahrum
qilingan zamindorlar, maosh to’lanadigan politsiya va sinohiylar harbiy qo’shini
tashkil qilinishi oqibatida xizmatlari uchun berilgan yer mulklaridan ayrilgan
jag’irdorlar ham ingliz mutsamlakachilik tuzumidan aziyat chekmoqda edilar.
Xullas, Hindistonda inglizlarning talonchilik va zo’ravonliklari xalq qo’zg'alonini
keltirib chiqardi.
Qo’zg'olon 1857 yilda 140 ming kishidan iborat bo'lgan Bengaliya sipohiylar
qo’shinida boshlandi. Bengaliya armiyasi asosan musilmonlar, braxmanlar va
rejputlar kabi hukumron tabaqa vakillaridan iborat bo'lib, ular qo’zg'olon arafasida
o'zlarining iqtisodiy va ijtimoiy hukumronlik maqomini yo’qotgan va inglizlarning
soliq talonchiligiga duchor bo'lgan edilar. Qo’zg'olonning muhim markazlaridan
bo'lgan Kanpurda ingliz mustamlakachiligi o’rnatilgandan to 1840 yilgacha
merosiy yer mulklari 35% ga kamaydi, savdo-sudxo’rlik kastasi bo'lgan - baniya
vakillarining yer mulklari esa 43%ga ko'paydi. Bundan tashqari Bengal sipohiylari
noroziligining bir qator boshqa sabablari ham mavjud edi. Masalan, Bengaliya
provinosiyasidan o'zga hududlarda xizmat uchun sipohiylarning maoshiga qo'shib
berilgan "bitta" deb nomlanuvchi qo’shimcha maoshni bekor qilinishi, armiyaga
1 E.Ro’ziyev. “Hindistonda Shershoh davlati”. Toshkent. “Fan”; 1992, B.34.
19

yollanuvchilar uchun Hindistondan tashqarida va hatto dengizda xizmat qilish
majburiyatini joriy qilinishi, sipohiylarni ingliz ofitserlari tomonidan tahqirlanishi

va boshqa shular jumlasidandir.
Ingliz qo’mondonligi sipohiylar armiyasini o’t otar miltiqlar bilan qurollantira
boshladi. Sipohiylar orasida miltiq patronlari o’ralgan qog’ozlarni cho’chqa va
sigir yog'lariga botirganligi to’g'risida mish-mish tarqaldi. Sipohiylar patronlarni
miltiqqa joylash uchun qog'ozlarni tish bilan yirtar va gunohga botgan sanalar
edilar. Bengaliya sipohiylarining chiqishlariga ayni voqelik bahona bo'ldi.
Qo’zg'olon 1857 yil 10 mayda Dehli yaqinidagi Mirut harbiy garnizon joylashgan
shaharchada boshlandi. Sipohiylar shahar kambag'allari va shahar atrofidagi
qishloqlarning dehqonlari yordamida ingliz amaldorlari va ofitserlarini qirib
tashlab, hibsdagilarni ozod qildilar. Qo'zg’olonchilar Dehliga yo'l olib, 11 may
kuni Dehlini egallashga muaffaq bo'ldilar. Sipohiylar Boburiylar davlatining
hukmdori, ingliz ma'muriyatining nafaqaxo’ri Bahodirshoxdan inglizlarga qarshi
xalqni umumiy kurashga chaqirishni va bu kurashga rahbarlik qilishni talab
qildilar. Bir oy davomida Dehlidan Patnagacha bo'lgan hududlar deyarli
qo'zg'olonchilar qo’liga o'tdi. Panjobdagi Bengal armiyasi qurolsizlantirildi, ayrim
qo’zg'olon ko’targan polklar esa aholi tomonidan qo’llab-quvvatlandi.
Madras va Bombeydagi sipohiylar armiyasi Bengal sipohiylaridan farqli holda
ingliz ma'muriyatiga sodiq qoldilar. Buning bosh sababi mazkur hudud
sipohiylarning quyi kastalardan chiqqanligi edi. Chunki harbiy xizmat uchun
beriladigan maosh ularning ochlikdan o'lmasliklarining yakkayu-yagona kafolati
va yashash manbai edi. Madras va Bombey sipohiylarini qo'zg'alon ko'tarmaganligi
o’z navbatida Dekan aholisini umumxalq kurashigajalb qilmadi. Shunday qilib,
mazkur qo’zg'olonda feodal aslzodalar ham ishtirok etdilar. Ular qo'zg'alonda
o'zlarining siyosiy hokimiyatini tiklash vositasini ko'rib, inglizlardan ozod qilingan
hududlarda o'zlarini hokimiyatini o’rnatdilar yoki o’rnatishga harakat qildilar. Shu
20

tariqa Dehli , Kanpur va Audda milliy ozodlik kurashining mustaqil markazlari
shakllandi.
Dehlida Bahodirshoh hokimyati tiklangach, tabib Hakim Axsanul
vazirligidahukumat tuzildi, shahzoda Mirza Mo'g'ul bosh qo’mondon qilib
tayinlandi. Bengal armiyasining tajribali ofitserlari Baxtixon raisligida ma'muriy
palata (parlament) tuzildi. Kanpur qo'zg'oloniga Maratx knyazligining merosxo'ri
bo'lgan Pana Sohib boshchilik qildi. Kanpur qo'zg'olonchilari armiyasiga esa
braxman oilasidan chiqqan ajoyib sarkarda Tantiya Topi qo'rnondonlik qildi. Aud
milliy-ozodlik urushiga Ahmad shoh nomi bilan mashhur bo'lgan Mavlaviy
Axmadulla qo’mondonlik qildi. Uning harbiyotryadi Poxlkxanga hujum qilgan
ingliz qo'shiniga qarshi muvaffaqiyatli ravishda partisan urushini olib bordi. Ingliz
qo’shinlarining bosh qo'mondoni bo'lgan Kolen Kempbell uning boshi uchun 50
ming rupiya mukofot e'lon qildi. Aud feodallaridan biri mukofotni olish maqsadida
1858 yil 5 iyunda Ahmad shohga xiyonat qilib uni o’ldirdi.
1857 yil iyun oyida Jxansi knyazligida ham sipohiylar qo'zg'oloni ko’tarilib,
knyazlik inglizlardan ozod qilindi. Malika Lakshmi Bay o'zini Jxansi hukmdori
deb e'lon qildi. Qo'zg'olonni bostirish maqsadida yuborilgan ingliz qo'shinlariga
Lakishmi Bay markaziyHindiston hududlarida partisan urushlarini olib bordi.
Tantiya Topi ham bir hind zamindorining xiyonati oqibatida 1859 yilning aprelida
ushlab olindi va o'ldirildi.1857-1859 yillarda ingliz mustamlakachiligiga qarshi
Hindistonda ko'tarilgan sipohiylar qo'zg'oloni shafqatsizlarcha bostirildi. Biroq
ingliz mustamlakachilari hind xalqiga ayrim yon berishlarga majbur bo'ldi. 1858
yilda "Ost-Hindiston" savdo kompaniyasi tugatildi, soliq asorati yumshatildi, ayrim
soliqlar qisqartirildi. Sipohiylar qo'zg'oloni mag'lubiyatga uchrashiga qaramasdan
Hindiston xalqining ingliz muslamlakachilik zulmidan ozod bo'lishidagi muhim
voqelik sifatida ahamiyatlidir.

21

2.1 Boburiylar saltanatini inqirozga yuz tutishi
Hindistonning mustamlaka maqomini saqlab qolish uchun etarli kuchga ega
bo'lmagan Angliyaning hukmron doiralari unga hukmronlik huquqini berish
g'oyasiga moyil bo'la boshladilar. 1946-yil boshida Hindistonda urushdan keyingi
birinchi saylovlar Markaziy va provinsiya qonunchilik assambleyalariga bo libʻ
o tdi. 1946-yil 15-martda Angliyaning leyboristlar hukumati Hindistonga ingliz
ʻ
qirolining rasmiy hokimiyatini saqlab qolgan holda o z mustaqilligini qabul qilgan
ʻ
hukmronlik maqomini berishga tayyorligini e lon qildi. Ammo bu juda qiyin vazifa
ʼ
bo'lib chiqdi. Hindular va musulmonlar o'rtasidagi kelishmovchiliklar allaqachon
murosasiz edi. Muhammad Ali Jinna (1876-1948) boshchiligidagi Musulmonlar
Ligasi 1940 yildan buyon asosan musulmonlar yashaydigan viloyatlarda alohida
Pokiston islom davlatini yaratish tarafdori edi 1
. Inglizlar tomonidan Hindistonni
mustaqil hayotga tayyorlash uchun vaqtinchalik hukumat tuzishga urinishi INC va
Musulmonlar Ligasi o'rtasida o'zaro tushunmovchilikka olib keldi. Liga unda teng
vakillikka rozi bo'ldi. Ammo aholining mutlaq ko'pchiligi qo'llab-quvvatlagan
Kongressga qarshi chiqdi.
Mustamlakachi hokimiyatlar G arb demokratiya me yorlariga muvofiq, INC raisi
ʻ ʼ
J. Neruga musulmonlar ishtirokida mustaqil ravishda koalitsion hukumat tuzishni
taklif qilganda, Liga unga kirishdan qat iyan rad etdi. 1946-yil avgust oyida
ʼ
Kalkutta va boshqa shaharlarda hind-musulmon to'qnashuvlari va pogromlar
boshlandi 2
. M.Gandining tomonlarni yarashtirishga urinishlari natija bermadi.
1 D. O'roqov. A. Sharopov. "Jahon tarixidan universal qo'llanma". “Akademnashr”. T.: 2019. B. 246
2 Abdullayev. U. A. "Jahon tarixi (qadimgi dunyo tarixi)". Toshkent davlat sharqshunoslik instituti. T.:2017. B.281
22

Faqat 1946 yil oktabr oyida Liga vakillari Pokiston g'oyasiga sodiqligini saqlab,
hukumatga kirishdi.
Diniy pogromlar davom etdi. Bunday sharoitda Hindistonda keng miqyosli
urushning oldini olish uchun Britaniya hukumati 1947 yil bahorida Hindistonga
mustaqillik berish tartibini o'zgartirdi. Uning hududida ikkita davlat - Hindiston va
Pokistonni yaratishga qaror qilindi. Ikkinchisiga mustamlakaning asosan
musulmonlar yashovchi g arbiy viloyatlari va uning ba zi sharqiy hududlari ʻ ʼ

(Sharqiy Bengaliya) kiradi, ularning orasidagi masofa 1,5 ming km edi. Ehtimol,
bu eng yaxshi yechim emas edi, chunki mamlakatning ko'p joylarida hindular va
musulmonlar aralashib yashagan va uning bo'linish sharoitida ular o'rtasidagi
ziddiyat muqarrar edi. 1947-yil 18-iyulda Britaniya parlamenti Hindiston
mustaqilligi to g risidagi qonunni qabul qildi, u o sha yilning 15-avgustida
ʻ ʻ ʻ
Britaniya
Hamdo stligi tarkibiga kirgan Hindiston va Pokiston hukmronliklarini tashkil
ʻ
etishni nazarda tutadi.
Hindlarning Hindistonga, musulmonlarning Pokistonga ommaviy ko‘chishi
ko‘plab qonli to‘qnashuvlar bilan birga tezlashdi. 1947 yil 15 avgustda Hindiston
va Pokiston rasman suveren mustaqil davlatlarga aylandi. Ammo shundan keyin
ham
61 million musulmon (aholining 9 foizi) qolgan Hindistonda mojarolar to‘xtamadi.
Diniy dunyo himoyasi uchun kurashgan M. Gandining o‘zi 1948-yil 30-yanvarda
hindu diniy aqidaparast tomonidan o‘ldirilgan. Shunday qilib, Hindiston
mustaqilligining birinchi yilida uning ozodligi uchun eng ko'zga ko'ringan
kurashchining hayoti fojiali tarzda qisqartirildi. Mamlakatning iqtisodiy hayotini
yo'lga qo'yishda ham katta qiyinchiliklar yuzaga keldi, bu esa non, paxta, jut
yetishtirish va boshqalarga ixtisoslashgan hududlarning Pokistonga olib qo'yilishi
bilan og'irlashdi. Hindistonda onsuz ham og'ir bo'lgan oziq-ovqat muammosi
yanada og'irlashdi.
23

Aksariyat aholining turmush darajasi pasayib ketdi.
Ushbu dolzarb muammolarni hal qilishga harakat qilgan hukumat, turli siyosiy
partiyalar va guruhlar ishtirokida 1948-1949 y. U Hindiston uchun eng muhim
hujjat – Konstitutsiyani ishlab chiqishda ham ishtirok etgan. U 1949 yil noyabr oyi
oxirida
Ta’sis majlisida ma’qullangan va 1950 yil 26 yanvarda kuchga kirgan. Bu kun
mamlakat Mustaqillik kuni hisoblanadi. Hindiston Britaniya hukmronligidan
to'xtadi va "suveren demokratik respublika" deb e'lon qilindi. 5 yil muddatga
saylangan prezident rasmiy davlat rahbari bo'ldi. Ijro etuvchi hokimiyatni uning
nomidan Bosh vazir boshchiligidagi Vazirlar Kengashi amalga oshirdi.
Hukumatning qonun chiqaruvchi tarmog'i ikki palatali parlamentdan iborat edi.
Hindiston Respublikasi shtatlarning vakolatlari cheklangan federal davlat
sifatida tashkil etilgan. Markaziy hukumat ham, shtat hukumatlari ham qonun
chiqaruvchi organlar oldida javobgar edi. Hindistondagi bu o’zgartirishlarni ikki
davrga bo’lish mumkin. Birinchi davr (1947-1991) iqtisodiy islohotlar, “qizil
atirgullar” deb nomlanib bu J. Neru oilasiga tegishli edi. Neru sotsializmning
aynan markischa yoki sovetcha ko’rinishi emas edi. Neru sotsializmida markaziy
g’oyalar va uning oilasi tomonidan “aralash iqtisodiyot “shakillantirilgan edi. Bu
“sotsialistik model”ni qoloq mamlakatlar qabul qilgan bo’lib, asosan zamonaviy
ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan edi 1
.
Hindistonda “iqtisodiy islohotlar otasi” Monmaxan Singx mamlakat bosh vaziri
bo’lgan vaqtda uning fikricha bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun baza, islohotlarni
rivojlantirishda yangi bosqichga tayyorlanish kerak bo’lgan. Ko’plab iqtisodchilar
iqtisodiy islohotlarga 80 yillar boshida indra Gandi davriga kelibgina juda
ishonishdi. Ikkinchi davri islohotlarning (1991-2004) bo’lib, bunda birinchi qadam
Radjiv Gandi tomonidan qoyildi. Ammo mamlakatni sotsializmdan iqtisodiy
tozalash tizimi kongressda 1991-yildan boshlandi. Narasimxa Rao (1991- 1995)
davlat boshqaruv yo’lidan iqtisodni ozod qilishda sezilarli darajada o’sdi. Ammo
1 Ш. Эргашов. Жаҳон тарихи., Энг янги давр 1945 – 2017 – йиллар., Т.: 2019. Б .426
24

uning islohotlari Kongresschilar tarafidan to’liq anglab yetilmadi. Narasimx Rao
siyosiy kursda ishladi, bozor iqtisodiyotini rivojlantirish haqida nutqlar qildi,
ammo davlat to’g’ri yo’lga sololmadi.
Hukumat davlat rejasini rad qilolmadi. HMK iqtisodiy islohotlarning yangi
strategiyasida partiya ijtimoiy baza haqida ham unutmadi, chunki kambag’allar
ommasi ko’pchilikni tashkil qilardi. Qisqa muddatlik boshqaruvida Narasimx Rao
mamlakatni inqiroz holatidan chiqarish vazifasini qila olmadi. 1996-yilda
Kongress birlashgan siyosiy hokimiyat- Vatan frontini tuzdi. Bxarat Janata
partiyasi bilan hokimiyat uchun kurashda u HMK ning asosiy raqiblari qatoriga
kirardi. Birqancha barqarorliklardan so’ng 1998-yilda navbatdan tashqari saylov
bo’lib o’tdi va unda g’alabani BJP rahbari A.B. Vadjpai g’oliblikni qo’lga kiritdi.
Hindiston prezidenti naravan uning hukumatini shakillantirdi.

Hukumat rahbari Atal Bxarat Vadjpai (1998- 2004) diniy nifoqlarga qaramasdan
mamlakatda bozor mexanizmini rivojlantirishga, butunlay davlat nazoratini
iqtisodiyot ustidan o’rnatishga va Hindistonni sotsializm qoldiqlaridan butunlay
tozalashga kirishdi. Birinchidan bozorni rivojlantirish jarayonini uning bazasini
tuzish va liberalizatsiya jarayonini davom ettirish haqida nutqlarida aytib o’tdi.
Ikkinchidan uning islohotlari markazida Hindistonning tashqi iqtisodiy aloqalari
turardi. Atal vadjpai xorij kapitali bilan yangi texnologiya va yangicha rivojlanish
istiqbollari kirib kelishiga juda ishonardi. Bu islohotlarning barchasi XXI asrda
Hindistonni sanoati rivojlangan mamlakatlar qatoriga kirita oldi. Bu davr
Hindiston uchun ishlab chiqarishni to’g’ri yo’lga qoyilganligi bilan baholanadi.
Zamonaviy Hindistonning diniy etnik va tabaqaviy muammolari. 1. Panjobda
sikxlar muammosi mavjud bo’lgan: Bu muammo 1980-yilning 1-yarmida juda
kuchayib 1984-yil I. Gandining o’limiga olib keldi. 1985-yil o’zaro kelishuv
tuzilgan bo’lsada u buzilib 1990-yil harbiy harakatga olib keldi. Mojaro 250 ming
insonni halok etdi. Ekstremistlarni Xolistan mustaqilligi uchun kurashini barcha
sikxlar ham qollab quvvatlamagan. Sikxlar Hindistonning turli tumanlarida yashab
25

mamlakatda katta o’rin egallagan. Hindiston armiyasi ofitserlarining kelib
chiqishini
90%ni sikxlar tashkil etgan. Panjob shtatining o’zi butun Hindiston donining
(bug’doyining) 1/5 qismini etishtirgan, bundan tashqari Panjob shtati ishlab
chiqarish munosabatida rivojlangan tuman bolib elektr ishlab chiqarish va
texnologiyada markaz hisoblangan.
Assam shtatida etnik muammolar 1983-yilda kuchaydi. Shtatda 20 mln. aholining
5 mln.ini bengaliyaliklar tashkil qilgan. Harakat "Chet elliklarni
Assamdan quvish" shiori ostida rivojlandi. 1983-yil aprelda qirg’in roy berdi. Endi
hukumatga kelgan R.Gandi muammoni hal etish uchun Assamga tashrif buyurdi.
Ko’rinib turubdiki mojarolar ortida manfaatga ega qatlam turar edi. Amaldorlar va
ziyolilar bengaliyaliklar raqobatidan cho’chishsa, yirik ishbilarmonlar marvar
tabaqasidagi yirik biznes bilan raqobatdan qo’rqishar edi. Tamilar muammosi: Bu
muammo Seylon bilan bog’liq bolib janubiy Hindistondan chiqganlar, mustaqillik
va muhtoriyat uchun kurashar edi. Hindistonning Tamil Ilam shtati aholisi
kurashchilarni har tomonlama qollab quvvatlar edi. Kurashga bel boglagan "Tamil
Ilamni ozod etuvchi yolbarslar" guruhini yashirar va qurol yaroq bilan ta’minlab
turar edilar. Hindiston hukumatining u yerdagi terrorizm bilan kurashi oqibatda
1991-yil sobiq bosh vazir Radjiv Gandining oldirilishiga olib keldi 4. Kashmir
muammosi: Bu muammo Kashmir maxaradjasi Xari Sikx Hindiston tarkibiga
qo’shilishiga rozi bolganda paydo boldi. Aholining katta qismini musulmonlar
tashkil etsada hududning ¾ qismini Hindistonning Djammiy va Kashmir shtatlari
tashkil etardi.
Pokiston armiyasi nazorati ostida qolgan hududda rasman ozod hudud hisoblangan
ozod Kashmir tuziladi. Shundan buyon bu muammo ikki davlatni doimo mojaroli
holatga ushlab turadi. Bir necha bor bu holat harbiy to’qnashuvlarga ham olib
kelgan. Hindistonni o’zida 10 mln. kishini tashkil qiluvchi musulmonlar jamoasi
muammoli edi. Kashmirning Hindistondagi hududida mashhur musulmon shayx
Abdullo boshliq edi, lekin u 1953-yil xibsga olinib urushdan so’ng 1965-yilda ozod
26

etilgan. U 1975-yil Kashmirni Hindiston mulki deb tan olib 1983-yilgacha ya’ni to
o’limiga qadar bu hududni idora etadi. Shayx Abdullo vafot etgach Kashmirni
uning o’gli Farrux Abdullo boshqaradi, lekin 1980-yil oxirida vaziyat
yomonlashadi. Djam va Kashmirni ozod etish fronti faollashadi. Mustaqillik talab
etuvchilar terror boshlaydi, buning natijasida Kashmirdan industlar quvib
chiqariladi. 400 ming Braxmanlar yani yuqori braxmanlik tabaqa vakillari
qochoqqa aylanishadi.
Tartibsizliklar davrida ko’plab insonlar oldiriladi. Shunda Hindiston hukumati
F.Abdulloni Kashmir hokimiyatidan chetlab u yerda prezidentlik boshqaruvini
joriy etadi. Kashmirga 600 ming hind qo’shini yuboriladi, ular to hozirgacha
chegaradan o’tib terrorga qarshi kurashmoqda. Shtatda hozirgacha hind qo’shini
turibdi, gohida esa musulmonlar va induslar oYtasida to’qnashuvlar roy berib
turadi. Harbiy harakatlar musulmonlarni jazavaga keltirib turadi. 1993-yil armiya
Srinagaradagi payg’ambarning sochi va soqoli saqlanuvchi, musulmonlarga aziz
bolgan Hazrat Ball masjidini qurshab olishadi. Xarbiy operatsiya davrida 1995yil
tarixiy Chorat-e-Sharif masjidi vayron etildi. Pokiston Hindistonni bunda ayblab
tinch hayotini buzganligini vaj qiladi. Hozirga qadar Kashmirda musulmonlarni bir
nechta terroristik tashkilotilari mavjud.
Oxirgi vaqtlarda Hindiston federalizmiga oid tortishuvi jonlana bordi. 2000yil
avgust oyida parlament konstitutsiyadagi 84 ta o’zgarishni qabul qildi, bu esa 3 ta
yangi shtat, ya'ni Chatisgarx, Uttaranchali, Djarkoxndini tashkil etishga imkon
yaratdi. Ular hind tilida so’zlashuvchi madhiya Pradej, Uttar Pradej va Bixor deb
nomlangan, shtatlardan ajratilgan bolib u yer aholisini kichik til guruhlari va
qavmlardan tashkil topgan. Mutaxassislarning aytishicha Hindistondagi
shtatlarning umumiy sonini 58 tagacha etkazish mumkin (hozirda shtatlar soni 28
tani, 1956yilda 14 tani tashkil etgan). 6. Hindiston uchun eng dolzarb muammo: bu
kommunalizm edi.
1947-yil Hindiston dunyoviy davlat deb elon qilingan, lekin urushdan keyingi
yillarda Hindistonda Hindu Maxasabxa, Rastriya Svayamsevak Sikx, Shiv Sena ,
27

Ram Ratjiya Parishad, Djanata Sangx nomli induslarning shovinistik tashkilotlari
faoliyatlarini ko’rsatgan 1
. Bu faoliyat islom ekstremistlari tomonidan harakatga
keltirilgan va fundamentalizm shior bilan chiqishgan. Islom qonunlariga ko’ra
yevreylar yoki xristian dini vakillaridan bolmish avlod davlat boshqaruviga oHsa
induslar qonunga ko’ra islomni qabul qilishlari shart edi, yoki butunlay qirib
tashlanishi lozim edi. 1980-yil Bxaratiya Djanata partiyasi tashkil etilib, uning
g’oyalari kommunalizmga qaratilgan edi. 1990-yil uning lideri I.K.Advani
shimoliy
Hindistondagi masjidlarni buzib uning o’rniga hindlar ibodatxonasini qurishga
da’vat etgani uchun xibsga olingan 2
. 1992-yilning dekabr oyida hind fanatlari
olomoni Ayadxiyadagi Bobur masjidini (Uttar Pradej) vayron etishadi. Diniy
qatlam vakillariga duch kelishni istamagan hukumat a’zolari bunga hech qanday
qarshilik ko’rsata olishmadi.
1998-yildan boshlab BDP hukumatni idora eta boshlaydi va shundan' boshlab
Hindistonda kommunalizm, mamlakatni indus davlatiga aylanish xavfi aniq
ravshan

bolib qoladi. 7. Tabaqaviy muammo ham Hindistonda boshqa muammolar singari
juda kuchli edi. Aholining % qismini quyi tabaqa vakillari tashkil etsa, undan
15,5% dolitlar, yoki xaridjanlar "sobiq teginib bo’lmaslar" tashkil qilar edi.
Rivojlangan tabaqa vakillariga aholining 17.6% to’g’ri kelsa ulardagi aholi
sonining 5.5%ini braxmanlar tashkil etadi, lekin hukumatda 63% yuqori
lavozimlarni ular egallashgan. Hind hukumati boshqaruvda boshqa tabaqa
vakillarini ham tortishga harakat qilishgan. Ular uchun davlat sektorida, talim
yo’nalishi va ma’muriy boshqaruvlarda o’rinlar tayyorlangan 1978-yil hukumatni
Djanata partiyasi boshqargan davrda boshqa tabaqalar uchun maxsus komissiya
tuzilgan. 1980-yil bu komissiya hisobot topshirgan, unga ko’ra qoyi tabaqa
1 Richards John F. The Moghul Empire Jn The New Cambridge history of Jnda. Cambridge. 1993.
2 https://walker.uz/2018/12/12/bobur - masjidi /

28

vakillari uchun zaxira ish o’rinlarini kengaytirish, ko’zda tutilgan. Hukumat
komissiya hisoboti boyicha ko’p izlanishlar olib bordi va 1983-yilda hisobot
parlamentda eshittirildi. Shundan buyon ishchi o’rin zaxiralari doimo mojaro
keltirib chiqargan. Dalitlar uchun moljallangan kvota crinlari doim amaldorlar
tomonidan rad etilagan.
Hindistonda yana bir muammolardan biri, bu Hindiston aholisi tez sur’atlar bilan
o’sib Osiyodagi davlatlar orasida sardorlik qilishi edi. (Demografik muammo).
(2001-yil natijasiga ko’ra 1027 mln aholi) Hozirda har 6-dunyodagi inson bu hind.
Bu ahvol esa o’z o’zidan ko’plab ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bular
aholi o’rtasidagi an’anaviy va zamonaviy iqtisoddagi daromadlarga ega bolgan
aholi vakillari bilan bogliq. Taxminan 300 mln inson hozirgi Hindistonda o’rta
tabaqa vakillarini tashkil etadi, ularning daromad darajasi rivojlangan davlatlardagi
har bir inson daromadi darajasiga teng. Lekin qolgan aholining ahvoli juda yomon
ahvolda. Hind aholisining 20%ni qoyi tabaqa yani qashshoqlar tashkil etadi.
Amalda Hindiston aholisining 35 mln.ni ishsiz. Aholining 28%igina sanitariya va
gigiyenik sharoitlarga ega. Bolalarning 50%ini qorni tcfymaydi. Bularning
barchasi gohida yuqumli kasalliklarga olib keladi. Hatto 1994-yil Maxaradja
shtatida bubon chumosi
(vabo) qayd etilgan. Barcha ko’rsatilgan muammolarni Hindiston o’z kuchi bilan
bartaraf qilishga erishgan.
Urushdan so’ng Hindiston ancha ko’zga ko’rinarli yutuqlarga erishdi. Bu davrda
o’rtacha yashash darajasi 1 baravar o’sdi, savdo sotiq muammosi hal etildi,
iqtisodda yillik o’sish darajasi 6%ni tashkil qilgan. Hozirda hindiston dunyo
boyicha eng tez rivojlanayotgan o’ntalik davlatlar jumlasiga kiradi. Bu hudud
dunyodagi eng katta demokratik davlat, bu yerda qadimgi qishloq boshqaruv shakli
panchayatga amal qilinadi. Hindistonning ko'p asrlik tarixida XX asrda. hind
xalqining mustamlakachilik hukmronligiga qarshi, mamlakat mustaqilligi uchun
ozodlik kurashi davri – o‘tmish merosini yengib , yangi davlat barpo etish, ulkan
ijtimoiyiqtisodiy vazifalarni hal etish davri bo‘ldi.20-asrning 2-yarmida Hindiston
29

milliy kongressi va boshqa siyosiy tashkilotlar Hindiston milliy ozodlik harakatiga
asos soldi.Mustaqillikka intilish bilan bir qatorda hindu va musulmon aholi
o'rtasida ham yillar davomida keskinliklar paydo bo'ldi. Har doim ozchilik bo'lgan
musulmonlar hind hukumati hukmronligidan qo'rqishgan va mustaqillik g'oyasidan
ehtiyot bo'lishgan.
1915-yilda Mahatma Gandi Hindiston milliy ozodlik harakatiga boshchilik qildi
va har ikki tomonni hamjihatlikka chaqirdi. Gandi Hindistonga zo'ravonliksiz
ommaviy xalq harakati orqali mustaqillik uchun kurashda katta ta'sir ko'rsatdi va
bu uni jahon tarixidagi eng ajoyib liderlardan biriga aylantirdi. Hindlar uni
mahatma deb atashgan, bu sanskrit tilida “buyuk ruh” degan ma’noni anglatadi.
1920-yildan boshlab Mahatma Gandi Britaniya mustamlaka hukumatiga qarshi
ommaviy kampaniya boshladi. Butun Hindiston yarimorolida Britaniya
hukmronligiga qarshi inqilobiy harakat boshlandi. Hindiston mustaqilligi va g arbʻ
tarzidagi demokratiyani o rnatish yo lidagi birinchi qadam Britaniya vitse-qiroli
ʻ ʻ
ma muriyatiga hind maslahatchilarining tayinlanishi bo ldi.Ikkinchi jahon urushi
ʼ ʻ
xalqaro vaziyatda va Hindistonning ichki ahvolida tub o'zgarishlarga olib keldi.
Uzoq davom etgan mustamlakachilik zulmi qashshoqlikka va keng ommaning
halokatiga olib keldi. Hindistonning mustaqil taraqqiyot tendentsiyasi va
Angliyaning mustamlaka hukmronligi o'rtasidagi qarama-qarshilik keskin
kuchaydi, bu 1945 yil yozidan kuchli anti-imperialistik harakatning kuchayishiga
sabab bo'ldi. U aholining asosiy qatlamlarini birlashtirdi va tarixiy sharoitlar
tufayli. , milliy burjuaziya boshida edi, uning manfaatlarini Hindiston Milliy
Kongressi (INK) himoya qildi. Uning nutqlarini "zo'ravonliksiz kurash" doirasida
cheklash istagiga qaramay, mamlakatda Hindiston qo'shinlarining Hind-Xitoy va
Indoneziyaga yuborilishiga qarshi norozilik harakati, Hindiston milliy armiyasini
himoya qilish kampaniyasi boshlandi. 1946 yil boshida bu harakat armiya va flotni,
davlat apparatini egallab oldi. Bu diniy jamoalar, millatlar va siyosiy harakatlar
birligini namoyon etdi.1946 yil boshida Hindistonda mustamlakachi
hokimiyatlarning roziligi bilan qonun chiqaruvchi assambleyaga saylovlar bo'lib
30

o'tdi. Ko‘pchilikni mamlakatning muvaqqat hukumatini tuzgan INC partiyasi qabul
qildi. Shu bilan birga, Hindistonning musulmon aholisi ko'p bo'lgan viloyatlari va
knyazliklari INC hokimiyatini tan olishdan bosh tortdilar. Musulmonlar ligasi
ularning manfaatlarini ifodalovchi sobiq Britaniya Hindistoni hududida islom
davlatini barpo etish uchun kurash boshlanganini e'lon qildi 1
.
1947-yilda mustamlaka ma'muriyati Hindistonga mustaqillik berilganligini e'lon
qildi. Ilgari birlashgan mustamlaka diniy yo'nalish bo'yicha ikki davlatga bo'lindi -
Hind Hindistoni va Islom Pokiston, ular hukmronlik maqomini oldi. Britaniya
Hindistonining knyazliklari va viloyatlari (shtatlari) qaysi shtatlarga qo'shilishlarini
hal qilishlari kerak edi. Panjob va Bengaliyaning bo linishi tufayli hindular, sikxlarʻ
va musulmonlar o rtasida qonli to qnashuvlar bo lib o tdi, natijada 500 mingdan
ʻ ʻ ʻ ʻ
ortiq kishi halok bo ldi. Hindistonning bo linishi jahonning yangi tarixidagi eng
ʻ ʻ
yirik aholi migratsiyasiga ham olib keldi – Hindiston va Pokistonning yangi tashkil
etilgan shtatlari hududiga 12 millionga yaqin hindular, sikxlar va musulmonlar
joylashdilar. Ozodlik harakati yetakchisi M. Gandi islomchi aqidaparastning
suiqasd qurboni bo'ldi.
1947 yil kuzida pushtun qabilasi otryadlari Hindiston shimolidagi Jammu va
Kashmir knyazliklari hududiga Pokistondan bostirib kirdi. Hindistonning bir qismi
bo'lish istagini bildirgan knyazliklarga hind qo'shinlari yordamga keldi. 1947-1949
yillardagi Hind-Pokiston urushi boshlanib, BMT aralashuvidan so ng murosaga –
ʻ
Jammu va Kashmirni Hindiston va Pokiston o rtasida bo lish asosida to xtatildi.
ʻ ʻ ʻ
Mustaqillikka erishish yo'lidagi yakuniy qadam 1950 yilgi konstitutsiyaning qabul

qilinishi bo'ldi va INC 1977 yilgacha hokimiyatni ushlab turgan hukmron partiyaga
aylandi. Uning rahbari 1964 yilda vafotigacha J. Neru bo'lib, bu lavozimda uning
o'rniga qizi Indira Gandi keldi. O'z navbatida, uning qat'iy harakati Hindiston
iqtisodiyotini yuksaltirishga va korruptsiyaga qarshi kurashishga yordam berdi.
1 Prasad Saksena. History of Shahjahan of Dehli. Allahabad, 1958.
31

Muvofiqlik ish shundan iboratki, hozirgi vaqtda Hindiston dunyodagi eng jadal
rivojlanayotgan mamlakatlardan biri bo'lib, bu asosan Hindiston hukumati
tomonidan XX asrning 50-80-yillarida mustaqillikka erishganidan keyin amalga
oshirilgan bir qator tub islohotlar tufayli mumkin bo'ldi maqsad ish Hindiston
mustaqillikka erishgandan keyin davlat va huquqiy rivojlanish muammolarini
o'rganishdan iborat.Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilarni hal qilish kerak
edi v azifalar:Hindiston davlatchiligini shakllantirishning asosiy yo'nalishlari va
muammolarini aniqlash;Hindistonning mustaqillikka erishgandan keyingi
davlathuquqiy rivojlanishi muammolarini tahlil qilish.
Hindistonning mustaqillikka erishgandan to 1984 yilgacha bo‘lgan tashqi siyosati
va tashqi iqtisodiy aloqalarini ko‘rib chiqing.Yakuniy saralash ishi kirish,
paragraflarga bo'lingan ikki bob, xulosa va foydalanilgan manbalar va adabiyotlar
ro'yxatidan iborat. Hindistonning 20-asrdagi siyosati jamiyat faoliyatining turli
sohalarini tobora ko proq qamrab oldi va ijtimoiy jarayonlarga tobora faol ta sirʻ ʼ
ko rsatmoqda. Buni K.A.Antonov, G.M. Bongaru-Levin, G.G.Kotovskiy
ʻ
"Hindistonning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy rivojlanishi (1947-1987)", Hindiston
ichki siyosiy vaziyatining asosiy bosqichlari va xususiyatlarini ochib beradi.
Jamiyatdagi ichki tabaqalanish va qarama-qarshiliklarga alohida e'tibor beriladi.
Alaev L.B. ishida. “Hindiston: Hindistondagi milliy ozodlik harakati” tarixiy
taraqqiyotda Hindistondagi etnik omil va siyosiy tizimning o‘zaro ta’sirini batafsil
ko‘rib chiqadi.
A.M.ning ishida. Dyakov "Ikkinchi jahon urushi davrida va undan keyingi
Hindiston" asarida Panjob, Assam va boshqa hududlardagi ziddiyatli vaziyatlar va
ularning siyosiy yuqori tuzilmadagi o'zgarishlarga ta'siri, shuningdek, Ikkinchi
Jahon urushidan keyingi Hindistonning iqtisodiy rivojlanish jarayoni tahlil
qilinadi.Komarova E.N kabi sovet olimlarining asarlaridan ham foydalandim.
"Zamonaviy Hindistonning siyosiy rivojlanish tendentsiyalari", Chicherov A.I,
Yurlova F.N.ning asarlari. "Indira Gandi: hokimiyatga yo'l", "Hindistonda
ayollarning ijtimoiy holati va ayollar harakati", Rastyannikova V.G. Hindistonda
32

yer islohoti. Hindiston bugun" va boshqalar. Boburiylar davlatini kengaytirish
siyosatini davom ettirdi. Jahongir 1614 - yil Mevarni, 1615 - yil Assomni va 1621 yil
Kashmirdagi kichik Kishtvora navobligini bosib oldi. Bangola viloyatidagi afg onʻ
qabilalarining g alayonlarini bartaraf etib, ularni bo ysundirdi.
ʻ ʻ
1624 - yildan boshlab hokimiyat uning o qimishli va tadbirkor xotini Shoh Jahon
ʻ
qo liga o tdi. Xuddi shu yillardan boshlab mamlakatda ichki kurash yanada
ʻ ʻ
kuchayib ketdi. Bu kurashni uning o g illari Xurram (Shoh Jahon) va Hisrav Mirzo
ʻ ʻ
boshladilar. 1622 - yil Xurram otasiga qarshi qo zg olon ko tarib, oxiri taslim
ʻ ʻ ʻ
bo ldi. U faqat otasining vafotidan (
ʻ 1627 ) keyingina Shoh Jahon nomi bilan taxtga
o tirdi. Shoh Jahon (1627—58) ayrim mahalliy mulkdorlar (Bundel hokimi Jujhar,
ʻ
Dekan hokimi Xon Jahon Lo diy va boshqa)ning qarshiligiga duch keldi va
ʻ
ularning isyonlarini bostirdi, 1632 — 1636 - yillarda Dekan hokimliklarini
bo ysundirdi,
ʻ 1638 yilda Qandahorni egalladi.
Boburiylar davlatining eng mashhur hukmdorlaridan yana biri Avrangzeb
Olamgirdir (1618—1707). U Dekan va Bijapurni bo ysundirdi. Akbar, Shoh Jahon
ʻ
va Avrangzeb hukmronligi davrida Boburiylar davlati taraqqiy etdi. Mamlakat
birmuncha markazlashdi, iqtisod va madaniy hayot o sdi. Parchalanishi
ʻ tahrir
manbasini tahrirlash Avrangzeb hukmronligining ohirgi yillarida Dekanda
marathalar, Shimolida afg on qabilalari, Panjobda sikhlar, Mevar va Marvarda
ʻ
rajputlar qo zg olonlari tufayli Boburiylar davlati og ir ahvolga tushib qoldi.
ʻ ʻ ʻ
Avrangzeb vafotidan so ng ichki kurashlar kuchaydi. Undan
ʻ
tashqari, yevropaliklar ( Portugaliya , Daniya , Gollandiya va Angliya) ningbosqinchl
ik siyosati boshlandi. Natijada mamlakat mayda-mayda davlatlarga bo linib ketdi.
ʻ
Boburiylar davlati 1858 - yil ingliz mustamlakachilari tomonidan butunlay tugatildi.
Hindistonning bu davr tarixi jahonda mustamlakachilik harakatining yangi
bosqichi, Angliya tomonidan hind xalqini ekspluatatsiya qilishning kuchayishi va
milliy-ozodlik harakatining Umumhindiston miqyosida keng tarqalishi bilan
bog'liq kechdi.Hindiston buyuk Britaniyaning mustamlakasiga aylangan edi.
Inglizlar Hindistonni vitse-qirol boshchiligidagi amaldorlar va politsiya apparati
33

yordamida boshqarar edilar. Ingliz mustamlakachilik istibdodi sharoitiga qaramay,
Hindistonda ham sarmoyadorlikka asoslangan mahalliy ishlab chiqarish tizimi
yuzaga kela boshladi. Yirik sanoat korxonalari qurishga kirishildi. 1886 yilda
to'qimachilikning 95 ta fabrikasi bor edi, konlar soni 1880-1900 yillarda 56 tadan
286 taga yetdi. Temir yo'l tarmoqlari 1900 yilda salkam 40.000 kmni tashkil qildi.
Bu xom-ashyo tayyorlash va tashishda ham muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
Hindistonda sanoatni Angliya o'ziga qulay qilib joylashtirishga harakat qildi.
Asosiy sanoat korxonalari dengiz bo'yi port shaharlari yaqinida edi, maqsad
Hindiston boyliklarini arzon va oson olib chiqib ketish edi. 1873 yildan 1883
yilgacha Hindiston bilan Angliya savdosi 60 foizga o'sdi.

2.2.XIX asr boshlarida Hindistonning tashqi aloqasi
34

Hindiston ingliz burjuaziyasining kapital kiritish zonasiga aylanib qoldi.
Ingliz banklaridan Hindistondagi boshqaruv apparati katta miqdorda zayomlar olib
turadi. Bu summa 1856 yildagi 4 mln. funt sterlingdan 1900 yilga kelib 133 mln.
funt sterlingga ko'tarildi 1
. Britaniya banklari juda katta foiz olardilar. Sanoatga
biryoqlama zo'r berilishi qishloq xo'jaligini qiyin ahvolga solib qo'ydi.
Dehqonchilikda agrotexnika madaniyati past edi. Mustamlakachilik harakati bilan
ochilgan sug'orish inshootlari bor-yo'g'i 20 foiz yerni sug'orishga yetar edi. Bu
daraja Boburiylar (1526-1858) davrdagidan ham kam edi. Qishloqda eski feodal
mulkchiligi, yarim qaram dehqonlarni ekspluatatsiya qilish davom etdi. Yerni 60-
70 foiz hosilni to'lash sharti bilan dehqonlarga ijaraga berildi. Qarz hisobiga ishlab
berishga majbur qilish odamlar toifasi tobora ko’paya bordi.
Qishloq xo'jaligining eng serdaromad tarmoqlariga (choy, kanop, paxta) sarmoya
solish katta foyda keltirar edi. Bu sohada ingliz ishbilarmonlari ishchilar yollar va
ular qul deb atalar edi. Ularni ezishning barcha usullaridan foydalanilardi. Shunday
qilib Hindiston XIX asr oxirida dunyo bozoriga katta miqdorda sanoat va qishloq
xo'jaligi mollari chiqara boshladi. Lekin olingan daromad ingliz
mustamlakachilarini boyitdi xolos. Mehnatkashlar ahvoli esa tobora yomonlashdi,
qishloq xo'jaligida monokultura vujudga keldi. Bengaliya kanop, Assom choy,
Bombay va Markaziy Hindiston paxta, Panjob bug'doy yetishtirishga ixtisoslashdi.
Lekin texnik ta'minotda hech narsa o'zgarmadi. Dehqon yanada qattiq ezildi.
Zamindorlar, bank egalari, sudxo'rlar dehqonlarni qarzga botirib, oxirgi parcha
nonini ham qoldirmas edi. 1870-1890 yillar davomida Hindistonda 20 martadan
ko'p ocharchilik bo'lib, unda 18 million odam ochlikdan qirildi 2
.
Shunday ahvol Hindislonda milliy ozodlik va ijtimoiy harkatlarga olib keldi.
Dastlab Kalkutta, Bombay, Madras kabi shaharlarda bu harakat uch oqim bo'lib
shakllandi. Jumladan, Bombeyda burjua-zamindorlarining konservativ
«Britaniyahindiston assotsiatsiyasi» tuzildi. So'ng nisbatan ilg'or g'oyalar bilan

1 Ш . Эргашов . Жаҳон тарихи ., Энг янги давр 1945 – 2017 – йиллар ., Т .: 2019., B.431
2 Arxiv.uz
35

bogliq (liberal) «Hindiston assotsiatsiya» paydo bo'ldi. Ilg'or (radikal) oqimlar ham
bor edi lekin bu harakatlar keng ommani yetaklashda yirik zamindorlarga xizmat
qilardi. Dehqonlarning stixiyali harakatlari kuchaygan sari Britaniya
mustamlakachilari Hindistonda reaktsion kuchlar-knyazlar, pomeshchiklar,
kompradorlar bilan yaqinlashib musulmonlar bilan hindlar o'rtasida dushmanlik,
nizo «urug'ini» socha boshladilar.
1870-1880 yillarda ingliz mustamlakachilariga, mahalliy zamindorlarga va
sudxo'rlar zulmiga qarshi dehqonlar qo'zg'olonlari boshlanib ketdi. Panjobda Baba
Ram Singx boshliq yarim harbiy tashkilot qo'zg'olon ko'tardi. 1872-1873 yillarda
Patna, Bogra, Sharqiy Bengaliya dehqonlari, 1875 yili Barod hokimligida, Puna,
Ahmadnazar tumanlarida qo'zg'olon boshlandi,1871 yil 1-yanvarda Angliya
qirolichasi Viktoriya Hindiston qirolichasi deb e'lon qilindi. Bu tadbir reaktsiya
kuchlarini bir yerda to'plashga qaratilgan edi. Mustamlaka ma'murlari turli
soliqlarni yanada oshirish, ochlarga yordam fondini qisqartirish, davlat
xizmatchilariga beriladigan maoshlar miqdorini kamaytirish yo'lidan bordi. Yangi-
yangi qo'zg'olon va g'alayonlar boshlandi. 1871-yili Bombay, Madras, Puna,
Suratda ish tashlashlar, 1879 yili Maratx dehqonlarining qo'zg'olonlari bo'ldi.
Uning boshlig'i Vasudev Pxadke mustaqil Maratx davlati tuzish shiorini qo'ydi. Bir
yildan so'ng 1880-yili inglizlar bu qo'zg'olonni bostirishdi.
Pxadke osib o'ldirildi, 70 kishi badarg'a qilindi.1877 yilda Dehlida qirolicha
Viktoriyani Hindiston qirolichasi qilib ko'tarish marosimi bo'lib o'tdi.
Hindistonning turli burchaklaridan kelgan knyazlar Viktoriyaga sodiqlik haqida
qasamyod qildilar. Bu narsa knyazlar bilan ingliz mustamlakachilarini
yaqinlashtirish lozim edi. 1878 yilda ingliz ma'muriyati «vitseqirol» deb atalardi.
Hindistondagi milliy tillarda chiqadigan matbuot haqida qonun qabul qilindi va bu
qonun bo'yicha barcha gazetalar inglizlar nazoratiga o'tdi. Oradan bir yil o'tgach,
o'q otar qurollarni saqlamaslik haqida akt-qabul qilindi va barcha aholining o'q otar
qurol saqlashi man qilindi. Ammo, bu narsa yovvoyi hayvonlar ko'p bo'lgan
o'rmonlar yaqinida yashovchi dehqonlarning noroziligiga sabab bo'ldi. Inglizlar
36

shu bilan bir vaqtda o'zlarini mahalliy burjuaziyaga «yon berganday» qilib
ko'rsatishga harakat qildilar.
Shahar ma'muriyatiga boy hindlar saylansa-da, amalga hokimiyat shahar
boshlig'iingliz qo'lida edi. Ingliz vitseqiroli Kerzon Hindistonda zo'ravonlik
siyosati o'tkaza boshladi. 1883 yili u kumush rupiya pul zarb qilishni taqiqladi.
Rupiyaning valyuta qiymatini sun'iy ravishda ko'tarib qo'yib, yangi qiymatga
«mos» keluvchi oltin rupiya chiqardi. Shu yo'l bilan Hindistondagi tarixiy pul
tizimiga barham berdi.
Uning chet mamlakatlar bilan an'anaviy savdo aloqalariga zarba berdi. Hindistonni
faqat Angliya orqali savdo qilishga majbur etdi.1885 yili Broche viloyatida Lakx
boshchiligida qo'zg'olon bo'lib o'tdi. Lakx inglizlar hukmronligiga barham berdi.
Hindiston mustaqil podsholik deb e'lon qilindi. Inglizlar kuchbilan qo'zg'olonni
bostirib, Lakx va uning ikki safdoshni osib o'ldirdi, 57 kishi surgun qilindi. Xalq
harakatiga boshchilik qiladigan darajada kuchga ega bo'lgan, muayyan dasturi bor
siyosiy partiya Hindiston Milliy Kongressi 1885 yilda Bombay shahrida tuzildi.
Keyinroq «Musulmonlar ligasi» ham tuzildi va shundan e'tiboran inglizlar hind-
musulmon raqobatini kuchaytirib yubordilar. Unga Kalkuttada 1884 yili tuzilgan
«Hindiston Milliy ittifoqi» tashkiloti ham qo'shilib ketdi. Delegatlarning yarimi
hind yuqori tabaqa ziyolilaridan bo'lsa, yarmi sanoatchilar, savdogarlar va katta yer
egalari edi.
O'sha davrda qabul qilingan nizomda mamlakatda o'z-o'zini boshqarishda hindlar
bilan inglizlarning tengligi aytilgan edi. Yana bir bandi Hindiston sanoatchilari
manfaatlarini ko'zlab, chet eldan keltirilgan mollarga bojxona tarifi joriy qilishga
bag'ishlaridi. Dastlabki vaqtlarda Hindiston Milliy Kongressiga ingliz mustamlaka
ma'muriyati qarshilik qilmadi. Bunday munosabatni Angliyaning
Hindistondagi vitse-qiroli lord Daferin: «Milliy Kongress inqilobdan arzonroq»
deb izohlagan edi. Chindan ham 1880 yillarda Hindistonda milliy ruh kuchaygan
edi 1
. Xalq mustamlaka zulmi azobidan holdan toygan hukmron doiralari vaziyatni
1 Ш . Эргашов . Жаҳон тарихи ., Энг янги давр 1945 – 2017 – йиллар ., Т .: 2019., B.434
37

nazorat qilib turishlari qiyin bo'lib qolgan edi. Shuning uchun ham HMK partiyasi
tuzilishini inglizlar xayrixoh bo'lib, ular bu liberal tashkilot vaziyatni yumshatib
turadi, deb hisoblar edilar. Lekin ingliz ma'murlari biroz vaqt o'tgach, HMK
partiyasi tutgan

yo'ldan dahshatga tushib, uni parchalab, zaiflantirib qo'yishga harakat qila
boshladilar.HMK partiyasining talablari dastlabki paytlarda juda mo'tadil edi, bu
talablar Buyuk Britaniya hukmronligini saqlab qolib, ba'zi islohotlarnigina ko'zda
tutardi. Masalan, chetdan keltiriladigan gazlama (tovar)larga bojlarni belgilash,
mahalliy vakillik muassasalarining vakolatlarini kengaytirish, hindlarni boshqaruv
ishiga jalb etish, texnik ta'limni uyushlirish vaboshqalar edi. Lekin mamlakatda
kapitalistik munosabatlar rivojlanib borgan sari metropoliya bilan koloniya
o'rtasida kurash, ziddiyat kuchayib bordi. Hind xalqining esa mustaqillikka intilish
harakati ham yetilib, ular inglizlarning hiyla-nayranglarini tushunib yetdilar. Tilak
va uning inqilobiy faoliyatida, dastlab HMKning tepasiga turadigan loyiq kuch
topilmadi. Nihoyat 1890 yillarda HMK da ilg'or, xalqchil, so'l radikal-demokratik
oqim shakllandi, uning rahbari Bal Gandhara Tilak (1856-1920) edi. Maratxlik,
ijtimoiy (til, tarix, huquqiy) bilimlar bilan yaxshi qurollangan Tilak
mustamlakachilik tuzumi bilan kelishuvchi HMKdan yuz o'girdi. U hind xalqining
milliy ongini uyg'otish, milliy g'ururini ko'tarish yo'lidanborib, ayni vaqtda dinga
va uning ommani birlashtiruvchi kuchga katta baho berdi. Uning sevgan
qahramonlari Garibaldi va Madzini edilar. Kollejni tugallash paytida butun
kuchini, vatan mastaqilligiga sarflashga, sadoqatli bo'lishga qasamyod qildi. Tezda
u Puna shahrida maktab tashkil qilib, unda o'quvchilarga mustaqillik g'oyalarini
singdira boshladi. 1880 yilda «Kesari» (Sher) gazetasini tashkil etdi, yoshlar
o'rtasida vatanparvarlik g'oyalarini targ'ib etdi.
Ayniqsa, maratxlar qahramoni, chet ellik bosqinchilarga qarshi mardonavor kurash
olib borgan Shivaji xotirasiga bag'ishlab xalq bayramlarini tashkil qildi,
38

«Xudo Hindistonni xorijiy mamlakatlarga hech qachon hadya qilgan emas», -
degan edi Tilak, bu harakat katta ta'sirga ega bo'lib, mustamlakachilar undan
qo'rqib qoldilar, hatto 1897 yilda Tilak qamoqqa olindi. Biroq xalq talabi bilan u
tezda ozod qilindi. Bu voqeamng o'zi Hindistonda mustaqillik harakati jadal
rivojlanayotganidan dalolat berar edi. XX asr boshida Hindistonda kapitalizm
yanada o'sdi. 1910 yilda kanop-tola fabrikalari ikki barobar ko'paydi. Paxta
xomashyosidan surp mato ishlab chiqish o'sdi. Korxonalar soni 215 taga ishchilar
soni 1 mlnga yetdi. Yangi ijtimoiy qatlam bo'lgan bu sinfning soni ko'payib bordi.
Inglizlar Hindistonni boshqarishni agentliklar va banklar qo'liga topshirib qo'ygan
edi. Agentliklar ingliz kapitalini Hindistonga joylashtirish uchun dallollik qilar
edilar. Shunday yo'l bilan mustamlakachilar barcha tarmoqlarni, masalan, ko'mir
havzalari, kanop sanoati, choy plantatsiyalari, transport, savdo, sug'urta
jamiyatlarini o'z qo'llariga oldilar va bu bilan butun Hindistonda ishlab chiqarish,
iqtisodiyot ustidan nazorat o'rnatdilar.
Angliyaning sharqda mustamlakalar orasida eng rivojlangani Hindiston edi. Shu
sababli bu yerda Angliya kapitali tez o'sib bordi. Ular 1893-1907 yillarda temir yo'l
53%, xususiy kompaniyalarda 23, banklarda 95 foizga oshdi. 1905 yilda
Hindistonda 165 ta chet el aksionerlik kompaniyalari mavjud bo'lib, ular
mamlakatni taladilar, xalqning ahvoli og'irlashdi. 1896-1906 yilda 10 mln odam
ochlikdan o'ldi. 1904 yilda 1 mln odam vabodan qirildi. 1899-1900 yilda markaziy
viloyatlarda dehqonlar qo'zg'oloni bo'lib o'tdi. Inglizlar bu qo'zg'olonni kuch bilan
bostirdilar. O'z manfaatlari uchun yangi-yangi qonunlar chiqardilar.1901 yil
Kerzonning «Kon qonunlari» e'lon qilindi. Unga muvofiq 20 fut chuqurlikdagi yer
osti boyliklari Angliyaniki deb e'lon qilindi. Bu hind mulkini talon-taroj qilish edi.
Soliq tizimi murakkablashdi. 44 funt sterling yig'imlarining 37 oylik va
nafaqalarga va politsiya uchun sarflandi.
1905 yil Kerzon universitetlariga kirish haqini 2 barobar oshirdi, ulardagi
huquqshunoslik fakultetlari «yopib» qo'yildi. Xalqchil, demokratik, mustaqillik,
vatanparvarlik ruhidagi talabalarga oliy o'quv yurt eshiklari yopildi. Bu qonun
39

irqchilik va milliy kamsitish ruhi bilan sug'orilgan bo'lib, u xalq nafratini oshirdi.
Mustamlakachilikda milliy ozodlik harakatini bo'lib tashlash maqsadida, Hindiston
hududini parchalab yuborish siyosatini tutdilar. 1905 yili Bengaliya ikkiga bo'lib
tashlandi, chunki bu o'lka mustaqillik markazlaridan biri edi, kalkuttaliklardan 100
ming kishi namoyishga chiqdi. Ular «Bande mataram» (Salom senga
Vatanimonam) qo'shig'ini aytib bordilar. Norozilikning yana bir ko'rinishi xorij
mollaridan yuz o'girish-baykot qilish bo'ldi, bundan ingliz kompaniyalari katta
zarar ko'rdi.
Xulosa.
O’zbekiston davlatchiligining bugungi kunda o’ziga xos boshqaruv sistemasi
uzoq mingyilliklar mobaynida shakllanib, turli bosqinchilik yurishlari natijasida
esa sinovdan o’tdi. Bu jarayonlarni ilk ildizlaridan biri bo’lib Turk xoqonligi va
uning bosqinchilik yurishlari va ularning o’lkamiz hayotida qoldirgan iqtisodiy,
madaniy jarayonlar bilan birga olib borgan boshqaruv siyosati ham ilk
boshqaruvning namunalaridan biri hisoblanadi desak xato bo’lmaydi. Bunda biz
o’tmishimiz voqeliklarini o’rganish va unga haqqoniy baho bermoq uchun, albatta
tarixiy xotira kerak bo’ladi. Zero O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I. A
Karimov ta’kidlaganlaridek: “Tarixiy xotira, xalqning, jonajon o’lkaning,
davlatimiz hududining xolis va haqqoniy tarixini bayon etish, milliy o’zlikni
anglash ta’bir joiz bo’lsa, milliy iftixorni tiklash va o’stirish jarayonida nihoyat
muhim o’rin tutadi”. XX asrning 60-70-yillari Hindiston uchun juda og ir kechdi.ʻ
Harbiy to'qnashuvlardan tashqari, 60-yillarning o'rtalarida iqtisodiy tiklanishdan
so'ng, mamlakat iqtisodiy va siyosiy inqirozni boshdan kechirdi. 1975 yilda
Hindiston Bosh vaziri Indira Gandi mamlakatda favqulodda holat joriy etishga
majbur bo'ldi, senzura va amalda hokimiyatni to'liq o'z qo'liga oladi. Uning qat'iy
harakati Hindiston iqtisodiyotini yuksaltirish va korruptsiyani cheklashga yordam
berdi, lekin uni jamiyatning demokratik asoslarini oyoq osti qilishda ayblash uchun
asos bo'ldi. Uch yil davomida Indira Gandi va u boshchiligidagi Milliy Kongress
partiyasi hokimiyatdan chetlashtirildi, ammo yangi hukumat mamlakatni yana
40

iqtisodiy tanazzul va inflyatsiya tubiga botganida, Indira Gandi yana bosh vazir
etib saylandi (1980 yilda) va Hindiston uchun juda muhim iqtisodiy va siyosiy
islohotlarni davom ettirish imkoniyati.
Indira Gandi tomonidan qo'llanilgan usullar hali ham tarixchilar va Hindistonning
oddiy aholisi tomonidan turli xil sharhlarni oladi. Uning hukmronligining eng
munozarali epizodlaridan biri sikxizmning diniy ziyoratgohi - Amritsardagi
(Panjob) Oltin ibodatxona majmuasini uni egallab olgan, Panjobni Hindistondan
ajratib qo'yish va Hindistondan ajratish tarafdori bo'lgan sikx ekstremistlaridan
ozod qilish operatsiyasi bo'ldi. Sikh davlati. 1984-yilda Indira Gandining bevosita
nazorati ostida bo lib o tgan amaliyotda qo shinlar va og ir qurollar, jumladan,ʻ ʻ ʻ ʻ
tanklar ham qo llanilgan. Bu ko'plab tinch aholining qurbon bo'lishiga va sikxlar
ʻ
ziyoratgohiga jiddiy zarar etkazdi. Indira Gandining harakatlari Hindistonning sikx
aholisining noroziligiga sabab bo'ldi va uning uchun halokatli bo'ldi. 1984 yil 31
oktabrda u Dehlidagi qarorgohi bog'ida ikki sikx tansoqchilari tomonidan otib
o'ldirilgan.
XXI asr boshiga kelib Hindiston dunyodagi eng jadal rivojlanayotgan
mamlakatlardan biriga aylandi. Bu asosan Hindiston hukumati tomonidan
20asrning 90-yillarida amalga oshirilgan va kichik va o rta biznesni
ʻ
rivojlantirishga, shuningdek, Hindiston iqtisodiyotiga yirik xorijiy investitsiyalarni
jalb qilishga qaratilgan bir qator tub islohotlar tufayli mumkin bo ldi. Islohotlar
ʻ
ta’lim tizimi, tibbiyot va jamiyat hayotining boshqa muhim sohalariga ham ta’sir
ko‘rsatdi. Bugungi kunda Hindiston iqtisodi AQSH va Yevropa Ittifoqiga
qaraganda tezroq rivojlanayotgan davlatdir. Yirik kompaniyalar Hindistonga
nafaqat arzon ishchi kuchi (Xitoydagi kabi), balki yuqori darajadagi kadrlar
tayyorlash, ayniqsa, axborot texnologiyalari sohasida ham o‘ziga jalb etilmoqda.
Hindiston olimlari birinchi kattalikdagi xalqaro loyihalarda faol ishtirok etib,
koinotga sun’iy yo‘ldoshlarni olib chiqish va Oyga qo‘nishga hozirlik ko‘rmoqda.
Turizm industriyasi misli ko‘rilmagan yuksalishni boshidan kechirmoqda
(Hindiston dunyodagi eng ko‘p tashrif buyuradigan mamlakatlardan biri)...
41

Muvaffaqiyatlarning bu ro‘yxatini uzoq vaqt davom ettirish mumkin. Hindiston
asta-sekin qoloq uchinchi dunyo davlatidan G8 davlatlari bilan hisoblashishi kerak
bo'lgan super kuchga aylanmoqda. Ammo bu asal bochkasida malhamda hali ham
bir nechta chivinlar mavjud. Mumbayning osmonga ko'tarilgan osmono'par
binolari yonida, butun xaroba hududlari kilometrlarga cho'zilgan, shaharlar va
sanoat markazlaridan chiqindi qora daryolar oqib o'tadi, hindular va musulmonlar
doimo o'zaro nimadir bo'lishishmaydi, savodsiz bolalar va ayollar javonlarda
tiyinga g'isht ko'tarib yurishadi. O'sha osmono'par binolarning ... Afsuski, bu
ro'yxat, muvaffaqiyatlar ro'yxati kabi, juda uzoq vaqt davom ettirilishi
mumkin.Biroq, Hindistonning yorqin kelajak sari yo'lidagi muvaffaqiyatlari va
mag'lubiyatlari qanday bo'lishidan qat'i nazar, bu mamlakat har doim sayyohlarni,
sayohatchilarni, tadqiqotchilarni, izlovchilarni va butun dunyodan kirishni orzu
qiladigan qiziquvchan odamlarni o'ziga jalb qiladigan magnit bo'lib kelgan va
shunday bo'ladi.

42

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
I. A. Karimov. "Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q". Sharq nashriyoti. Toshkent
II. Ш. Эргашов. Жаҳон тарихи., Энг янги давр 1945 – 2017 – йиллар.,
Т.: 2019
III. Abdullayev. U. A. "Jahon tarixi (qadimgi dunyo tarixi)". Toshkent davlat
sharqshunoslik instituti. Toshkent 2017.
IV. D. O'roqov. A. Sharopov. "Jahon tarixidan universal qo'llanma".
Akademnashr nashriyoti. Toshkent 2019.
V. Y. Semyonov. "O'rta asrlar tarixi". 150-156-Bet.
VI. Хабаева. Р. В. "Историya Востока". Восток в средние века.
Восточнаya литература , 1995.
VII. Рубль.В. А. "Историya среднекового Востока, Киев, " Либидь", 2002.
VIII. И. Е. Суриков. Б. С. Лyaпустин. "Историya древного востока ".
IX. Sayfiddin Jalil Bobur haqida o’ylar. -T.: Sharq, 2006. X. З.М. Бобур.
Бобурнома. –Т. Юлдузча, 1990.
XI. Қудратиллаев Ҳ. Ҳиндистонда Бобурийлар сулоласи салтанати. –Т.
Ўқитувчи, 1996
XII. Эрскин Уиллиам. Бобур Ҳиндистонда. –Т. Фан; 1995.

Internet saytlari
43

1. www.google.com
3.Arxiv.uz

44

Hindistonda Boburiylar sulolasining hukumronligi haqida

Sotib olish