Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 180.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 19 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi kurs ishi

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi 
______- guruhi talabasi
Kurs ishi 
Mavzu : Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi
  Bajardi: _______  ____ _____ _ guruhi talabasi  ______ ___ ________
  (imzo)                                                       (ismi sharifi)
  
Kurs ishi himoya qilingan sana     “____” __ ___ _____20 25  y.
Baho  “_____” ____ __ _____
      Ilmiy rahbar:           __________      ____________________ 
                (imzo)                (ismi sharifi)
     Komissiya a’zolari:   __________     ____________________ 
                (imzo)                  (ismi sharifi)
                                       __________      ____________________ 
                 (imzo)                  (ismi sharifi) Mavzu:   Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………………………………………………
I BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hissadorlik jamiyati tushunchasi va huquqiy asoslari ……………………..
1.2. Hissadorlik jamiyatlarining turlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlari …..
1.3. Aksiyalar va aksiyadorlar: huquqlar, majburiyatlar va iqtisodiy rol i……….
II BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINI TASHKIL ETISH VA 
RIVOJLANTIRISH TAJRIBASI
2.1. Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish bosqichlari va tartibi ……………….
2.2. O‘zbekistonda hissadorlik jamiyatlarining shakllanishi va rivojlanish holati .
2.3. Hissadorlik jamiyatlarining iqtisodiyotdagi o‘rni va samaradorligini 
oshirish yo‘nalishlari …………………………………………………………….
Xulosa …………………………………………………………………………..
Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………………………. Kirish
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi   Bozor   iqtisodiyotining   shakllanishi
jarayonida   mulkchilik   shakllarining   xilma-xillashuvi,   ayniqsa,   hissadorlik
jamiyatlari   (aksiyadorlik   jamiyatlari)   iqtisodiy   taraqqiyotda   alohida   o‘rin
egallay   boshladi.   Hissadorlik   jamiyati   bu   –   kapital   birikmasi   asosida   tashkil
etiladigan,   foyda   olishni   ko‘zlovchi   va   fuqarolik   jamiyatida   keng   ishtirok
etuvchi   korporativ   subyektdir.   Bunday   jamiyatlarning   afzalligi   shundaki,   ular
orqali   nafaqat   yirik   iqtisodiy   loyihalarni   moliyalashtirish,   balki   jamiyat
a’zolarining   mulkiy   ishtirokini   kengaytirish   mumkin   bo‘ladi.   Ayni   paytda
O‘zbekiston   iqtisodiyotida   faoliyat   yuritayotgan   ko‘plab   yirik   korxonalar,
banklar,   sug‘urta   kompaniyalari   va   ishlab   chiqarish   birlashmalari   aynan
hissadorlik   jamiyati   shaklida   faoliyat   olib   boradi.   Prezidentimiz   Shavkat
Mirziyoyev   rahbarligida   olib   borilayotgan   korporativ   boshqaruv   tizimining
takomillashtirilishi,   biznes   yuritishning   shaffofligini   ta’minlash,   xalqaro
moliyaviy institutlar bilan hamkorlik qilish kabi islohotlar doirasida hissadorlik
jamiyatlarining   roli   tobora   ortib   bormoqda.   Hissadorlik   jamiyatlarining
iqtisodiyotdagi   ulushi   ortib   borar   ekan,   ularni   tashkil   etish,   boshqarish   va
rivojlantirish masalalari nazariy va amaliy jihatdan chuqur tahlil qilinishi zarur.
Ayniqsa,   ushbu   tizim   orqali   ichki   investitsiyalarni   rag‘batlantirish,   aholi
mablag‘larini   iqtisodiyotga   jalb   etish   va   shaffof   boshqaruvni   yo‘lga   qo‘yish
O‘zbekistonning   barqaror   iqtisodiy   o‘sishini   ta’minlashda   muhim   omil
hisoblanadi.   Shu   boisdan,   ushbu   kurs   ishi   doirasida   hissadorlik   jamiyatlari
faoliyatini o‘rganish va amaliy yechimlar ishlab chiqish nihoyatda dolzarbdir. 1
Kurs   ishi   mavzusining   o‘rganilganlik   darajasi   Hissadorlik   jamiyatlari
haqidagi   ilmiy   izlanishlar   jahon   miqyosida   XX   asrning   boshlaridan   boshlab
rivojlangan bo‘lib, bugungi kunda AQSh, Yevropa Ittifoqi, Yaponiya va boshqa
1
    O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz davlatlarda   keng   tahlil   etilgan.   Ularning   korporativ   boshqaruvi,   investitsion
salohiyati,   aksiyadorlar   huquqlari,   mulk   munosabatlari   kabi   yo‘nalishlarda
ko‘plab   ilmiy   asarlar   mavjud.   O‘zbekistonda   esa   bu   sohadagi   tadqiqotlar
mustaqillik yillaridan boshlab jadal rivojlandi. Xususan, iqtisodchi olimlar B.M.
Xodiev,   M.Q.   Sharipov,   A.A.   To‘raev   va   boshqalar   tomonidan   hissadorlik
jamiyatlarining   iqtisodiy   va   huquqiy   jihatlari   chuqur   o‘rganilgan.   Bundan
tashqari,   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya
qilish   to‘g‘risida”gi   Qonun,   O‘zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksi   va
boshqa   normativ-huquqiy   hujjatlar   ushbu   mavzuning   ilmiy-metodik   asosini
tashkil   etadi.   Prezidentimizning   farmonlari   va   qarorlari   asosida   joriy   etilgan
islohotlar   mazkur   mavzuga   zamonaviy   yondashuvlarni   olib   kirdi.   Shu   bilan
birga,   har   yili   O‘zbekistonda   aksiyadorlik   jamiyatlariga   oid   qonunchilik
yangilanmoqda,   fond   bozori   ishtirokchilari   soni   ortmoqda,   yangi   korporativ
boshqaruv   normalari   joriy   etilmoqda.   Bu   holat   mavjud   ilmiy   tadqiqotlarning
dolzarbligini saqlab qolgan holda, ularni amaliyotga tadbiq etish va zamonaviy
iqtisodiy muhitga moslashtirishni taqozo etadi. Ya’ni, ushbu kurs ishida oldingi
ilmiy   ishlardan   foydalanilgan   holda,   hozirgi   holatga   xos   xususiyatlar   chuqur
tahlil qilinadi.
Kurs   ishi   mavzusining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati   Hissadorlik
jamiyatlarini   chuqur   o‘rganish   iqtisodiyotni   barqarorlashtirish   va   tadbirkorlik
muhitini   yaxshilashda   muhim   nazariy   asos   bo‘lib   xizmat   qiladi.   Nazariy
jihatdan   mazkur   kurs   ishi   orqali   korporativ   boshqaruv,   aksiyadorlik   tizimi,
mulkchilik   shakllarining   huquqiy   bazasi,   aksiyadorlarning   huquqlari   va
majburiyatlari,   aksiyalarni   joylashtirish   va   kapital   bozorining   ishlash
mexanizmlari   o‘rganiladi.   Bu   esa   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   faoliyat
yuritayotgan   talaba-yoshlarning   iqtisodiy   tafakkurini   shakllantirishga   xizmat
qiladi.   Amaliy   jihatdan   esa   ushbu   mavzudagi   tahlillar   davlat   boshqaruvi
organlari,   xususiy   sektor   vakillari,   tadbirkorlar   va   potentsial   investorlar   uchun
muhim   axborot   manbai   bo‘lishi   mumkin.   Hissadorlik   jamiyatlarining   to‘g‘ri tashkil   etilishi   orqali   iqtisodiyotga   sarmoya   jalb   qilish,   yirik   loyihalarni
moliyalashtirish,   xodimlarni   rag‘batlantirish   tizimini   takomillashtirish
imkoniyati   yaratiladi.   Shu   bilan   birga,   ushbu   kurs   ishida   keltiriladigan
tavsiyalar   va   xulosalar   O‘zbekistonda   korporativ   boshqaruv   tizimini
takomillashtirish,   iqtisodiy   samaradorlikni   oshirish   va   investorlar   ishonchini
mustahkamlash   kabi   vazifalarni   hal   qilishga   xizmat   qilishi   mumkin.   Ayni
paytda fond bozori rivojlanayotgan bir davrda, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati
bo‘yicha tahliliy yondashuvlar amaliy qarorlar qabul qilishda asos bo‘lib xizmat
qiladi. 
Kurs   ishi   mavzusining  obyekti     O‘zbekistondagi   aksiyadorlik   jamiyatlari
tizimi va ularning faoliyat yuritish mexanizmlari tashkil etadi.
Kurs   ishi   mavzusining   predmeti     Hissadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish,
huquqiy asoslari, boshqaruv tizimi va iqtisodiy samaradorligini oshirish yo‘llari
bilan bog‘liq nazariy va amaliy jihatlarni qamrab oladi.
Kurs   ishi   mavzusining   maqsadi   –   O‘zbekistonda   hissadorlik
jamiyatlarining   tashkil   etilishi,   faoliyati,   ularning   iqtisodiyotdagi   o‘rni   va
rivojlanish istiqbollarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Hissadorlik jamiyatining huquqiy asoslarini yoritish;
 Aksiyadorlik jamiyatlarining turlarini taqqoslash;
 Aksiyadorlarning huquq va majburiyatlarini o‘rganish;
 O‘zbekistonda ushbu jamiyatlarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;
 Ularning iqtisodiyotdagi roli va samaradorligini aniqlash;
 Aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatini   takomillashtirish   bo‘yicha   takliflar
ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi    Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hissadorlik jamiyati tushunchasi va huquqiy asoslari
Bozor   iqtisodiyotining   shakllanishi   va   rivojlanishida   mulkchilikning   turli
shakllari,   xususan,   hissadorlik   jamiyatlari   (aksiyadorlik   jamiyatlari)   muhim
o‘rin   egallaydi.   Hissadorlik   jamiyati   bu   —   jismoniy   yoki   yuridik   shaxslar
tomonidan   birgalikda   tashkil   etilib,   ustav   kapitali   ma’lum   miqdordagi
aksiyalarga   bo‘lingan   va   foyda   olish   maqsadida   tashkil   etiladigan   tijorat
tashkilotidir.   Aksiyadorlik   jamiyatining   asosiy   jihati   shundaki,   uning
ishtirokchilari   –  aksiyadorlar   jamiyat   majburiyatlari   bo‘yicha   faqat   o‘zlarining
aksiyalar  qiymati miqdorida javobgar hisoblanadilar. Bu esa investorlar  uchun
xavfni kamaytiradi va kengroq moliyaviy ishtirokni ta’minlaydi.
Hissadorlik   jamiyati   O‘zbekistonda   qonuniy   tartibda   1996-yil   26-aprelda
qabul   qilingan   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini
himoya   qilish   to‘g‘risida”gi   Qonun   bilan   huquqiy   asosga   ega   bo‘ldi.   Mazkur
qonun   aksiyadorlik   jamiyatlarining   tashkiliy-huquqiy   maqomi,   ularning
faoliyati,   boshqaruv   mexanizmlari,   aksiyadorlar   o‘rtasidagi   munosabatlar
hamda   aksiyalarning   muomalasi   bilan   bog‘liq   asosiy   normalarni   belgilaydi.
Ushbu   qonun   aksiyadorlik   jamiyatining   iqtisodiy   erkinlik,   mulk   daxlsizligi,
fuqarolarning   teng   huquqliligi   prinsiplariga   asoslanib   faoliyat   yuritishini
kafolatlaydi.   U   orqali   jamiyatlarning   tashkil   etilishi,   yuridik   maqomini   olish,
boshqaruv organlarini shakllantirish va ularning vakolatlari aniq belgilangan.
Qonun   doirasida   aksiyadorlarning   huquqlari,   jumladan,   dividend   olish,
boshqaruvda ishtirok etish, jamiyat to‘g‘risidagi axborotlardan xabardor bo‘lish
va   aksiyalarni   erkin   sotish   kabi   jihatlar   mustahkamlangan.   Shu   bilan   birga,
ushbu   huquqlarning   ta’minlanishi   tartibi,   ularning   buzilishi   holatlarida   qanday
choralar   ko‘rilishi   ham   huquqiy   jihatdan   aniq   belgilanadi.   Ayniqsa,
O‘zbekistonda   bozor   iqtisodiyoti   shakllanayotgan   bir   sharoitda,   ushbu   qonun
orqali   mulkchilik   munosabatlarining   shaffof   va   qonuniy   yuritilishi
ta’minlangan. Jamiyatlar   faoliyatining   yuritilishi   uchun   dividend   siyosati,   aksiyalar
muomalasi   va   aksiyadorlar   o‘rtasidagi   shartnomaviy   munosabatlar   qonun
asosida boshqariladi. Bu esa, o‘z navbatida, korporativ boshqaruvning huquqiy
tayanchini mustahkamlab beradi. Aksiyadorlik jamiyatining turiga qarab (ochiq
yoki yopiq) aksiyalarni joylashtirish tartibi va ularning aylanish darajasi qonun
bilan tartibga solinadi. Ochiq jamiyatlar o‘z aksiyalarini fond birjasiga chiqarib,
ularni erkin savdoga qo‘yishi mumkin. Yopiq jamiyatlarda esa bu huquq faqat
mavjud aksiyadorlar yoki belgilangan shaxslar doirasida amalga oshiriladi.
Bundan   tashqari,   O‘zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik   kodeksi   ham
aksiyadorlik   jamiyatlari   faoliyatining   muhim   huquqiy   manbaidir.   Fuqarolik
kodeksida yuridik shaxs sifatida aksiyadorlik jamiyatining tashkil etilishi, uning
tuzilmasi,   huquqiy   maqomi,   xo‘jalik   yuritish   tartibi   va   tugatilishi   bosqichma-
bosqich   bayon   etilgan.   Kodeks   asosida   jamiyatlarning   shartnomaviy   va
tashkiliy   asoslari   belgilanadi,   boshqaruv   organlari   (Kengash,   Direktorlar
kengashi,   Boshqaruv,   Kuzatuv   kengashi)   ning   vakolatlari   aniqlanadi.   Aynan
mana   shu   kodeks   va   yuqoridagi   qonun   o‘zaro   bir-birini   to‘ldirib,   jamiyatlar
faoliyatining   qonuniyligini   kafolatlaydi.Shuningdek,   “Qimmatli   qog‘ozlar
bozori   to‘g‘risida”gi   Qonun,   “Korporativ   boshqaruv   kodeksi”,   Davlat   soliq
qo‘mitasi,   Davlat   aktivlarini   boshqarish   agentligi   va   boshqa   tegishli   organlar
tomonidan beriladigan me’yoriy-huquqiy hujjatlar orqali hissadorlik jamiyatlari
faoliyatiga   doir   masalalar   batafsil   tartibga   solinadi.   Masalan,   aksiyalarni
chiqarish va joylashtirish, investorlarga ochiqlikni  ta’minlash, yillik moliyaviy
hisobotlarni   jamoatchilikka   e’lon   qilish,   auditorlik   tekshiruvlari   va   dividend
siyosati   –   bularning   barchasi   qonun   doirasida   nazorat   qilinadi.Korporativ
boshqaruvda   shaffoflik   va   hisobdorlik   tamoyillarining   ustuvor   bo‘lishi,
investorlar   va   kichik   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish   tizimining
mavjudligi ushbu huquqiy bazaning amaliy natijalaridandir. Bularning barchasi
aksiyadorlik   jamiyatlariga   ishonchni   oshiradi   va   ularning   iqtisodiy
samaradorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aynan mana shu huquqiy asoslar orqali jamiyatlar   o‘z   faoliyatini   qonuniy   ravishda   yuritib,   kapital   jalb   qilish,   ishlab
chiqarishni   kengaytirish   va   raqobatbardoshlikni   oshirish   imkoniyatiga   ega
bo‘ladi.
Hissadorlik jamiyati ochiq yoki yopiq shaklda tashkil etilishi mumkin. Ochiq
hissadorlik jamiyati  aksiyalarini  ommaviy savdoga  chiqaradi  va istalgan shaxs
aksiyalarni   sotib   olish   huquqiga   ega   bo‘ladi.   Yopiq   hissadorlik   jamiyatida   esa
aksiyalar   faqat   muayyan   shaxslar   doirasida   taqsimlanadi.   Bu   shakl   korxonani
boshqarishda   ko‘proq   nazoratni   saqlash   imkonini   beradi,   lekin   kapitalni   jalb
qilish imkoniyatlari cheklangan bo‘ladi. Ayni paytda, O‘zbekiston Respublikasi
Adliya   vazirligi   va   Davlat   aktivlarini   boshqarish   agentligi   orqali   hissadorlik
jamiyatlari ro‘yxatga olinadi va faoliyati nazorat qilinadi.
Bundan  tashqari,   hissadorlik  jamiyatlari   faoliyatini  tartibga  soluvchi  boshqa
normativ-huquqiy   hujjatlar   qatoriga   “Qimmatli   qog‘ozlar   bozori   to‘g‘risida”gi
Qonun,   “Korporativ   boshqaruv   kodeksi”,   Davlat   soliq   qo‘mitasining   aksiyalar
bo‘yicha   soliq   hisoboti   talablari,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining
tegishli   qaror   va   farmonlari   kiradi.   Ushbu   hujjatlar   jamiyat   faoliyatining
shaffof,   samarali   va   investitsiyaviy   jozibali   bo‘lishini   ta’minlashga   xizmat
qiladi.
Hissadorlik jamiyatlarining huquqiy maqomi ularni nafaqat iqtisodiy faoliyat
yurituvchi   subyekt,   balki   iqtisodiy   rivojlanishga   bevosita   ta’sir   ko‘rsatuvchi
omil   sifatida   namoyon   etadi.   Ular   ko‘plab   yirik   loyihalarni   moliyalashtiradi,
xorijiy   investitsiyalarni   jalb   qiladi,   yangi   ish   o‘rinlarini   yaratadi   va   iqtisodiy
o‘sishni   ta’minlaydi.   Shuningdek,   jamiyatlar   o‘z   aksiyalarini   birjada
joylashtirish   orqali   kapital   bozorida   faol   ishtirok   etadi.   Bu   esa   moliya   bozori
infratuzilmasini   mustahkamlab,   korporativ   boshqaruvning   zamonaviy
tamoyillarini   joriy   etish   imkonini   beradi.Xalqaro   tajriba   shuni   ko‘rsatadiki,
rivojlangan   davlatlar   iqtisodiyotida   hissadorlik   jamiyatlari   orqali   mulkchilikni
ommaviylashtirish,   korxona   boshqaruvini   professionalizatsiya   qilish   va
iqtisodiy   samaradorlikni   oshirish   keng   yoyilgan.   O‘zbekistonda   ham   ushbu yo‘nalishdagi   islohotlar   korporativ   boshqaruvni   kuchaytirish,   xususiy   sektorga
keng   yo‘l   ochish,   fond   bozorini   rivojlantirish   va   investitsion   muhitni
yaxshilashga xizmat qilmoqda.
1.2. Hissadorlik jamiyatlarining turlari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlari
Hissadorlik   jamiyatlari   bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   samarali   ishlovchi   va
investitsiya resurslarini jalb etuvchi muhim korporativ tuzilma hisoblanadi. Ular
turli   shakllarda   tashkil   etilishi   mumkin,   bu   esa   ularning   tashkiliy-huquqiy
maqomi, boshqaruv shakli va mulk munosabatlarida farq paydo bo‘lishiga olib
keladi.   Asosan,   hissadorlik   jamiyatlari   ikkita   asosiy   turga   bo‘linadi:   ochiq
hissadorlik jamiyati (OHJ) va yopiq hissadorlik jamiyati (YHJ).
Ochiq hissadorlik jamiyati — bu shunday tashkilotki, uning aksiyalari erkin
muomalada bo‘lib, istagan fuqaro yoki yuridik shaxs ularni fond bozorida sotib
olish   huquqiga   ega   bo‘ladi.   Ochiq   jamiyatlar   ko‘pincha   yirik   kompaniyalar
shaklida bo‘ladi va ular o‘z aksiyalarini ommaviy joylashtirish orqali kapitalni
keng   ommaviy   qatlamlardan   to‘plash   imkoniyatiga   ega.   Bu   jamiyatlarda
shaffoflik   va   hisobdorlik   yuqori   darajada   bo‘lishi   talab   etiladi,   chunki   ular
davlat   organlari   va   aksiyadorlar   oldida   muntazam   hisobot   berib   boradi.   Shu
bois,   ochiq   jamiyatlarda   moliyaviy   hisobotlar,   audit   xulosalari   va   strategik
rejalarning ochiqligi muhim ahamiyat kasb etadi. 1.2.1-rasm
Ochiq jamiyatlarning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
1. Aksiyalarni ommaviy joylashtirish va sotish huquqi 
Ochiq   hissadorlik   jamiyatining   asosiy   belgisidirki,   u   o‘z   aksiyalarini
ommaviy tarzda joylashtirish huquqiga ega bo‘ladi. Bu degani, jamiyat o‘zining
ustav   kapitalini   keng   omma   –   fuqarolar   va   yuridik   shaxslar   hisobidan
shakllantirishi mumkin. Aksiyalarni joylashtirish birlamchi (IPO) va ikkilamchi
bozor   orqali   amalga   oshiriladi.   Birlamchi   bozor   –   bu   aksiyalar   birinchi   marta
chiqarilayotgan   bosqich,   ikkilamchi   esa   —   ularning   keyingi   savdosi.   OchiqAksiyalarni ommaviy joylashtirish va 
sotish huquqi;
Har qanday shaxs jamiyat aksiyadori 
bo‘lishi mumkin;
 Majburiy yillik moliyaviy hisobotlar 
taqdim etilishi;
 Fond bozorida ishtirok etish 
imkoniyati;
 Investorlar oldida yuqori darajada 
shaffoflikni ta’minlash. jamiyatlar   fond   birjalariga   chiqish   orqali   aksiyalarni   investorlar   orasida   erkin
muomalaga   kiritadi.   Bu   imkoniyat   kompaniya   uchun   katta   miqdordagi
investitsiyalarni qisqa muddatda jalb etishga xizmat qiladi. Aynan shu holat uni
yopiq   jamiyatdan   farqlab   turadi,   chunki   yopiq   jamiyatlarda   aksiyalar   yopiq
doirada   tarqatiladi.   Shuningdek,   ommaviy   joylashtirish   jamiyatning   nufuzi   va
jiddiyligidan   dalolat   beradi.   Aksiyalarni   ommaga   taklif   qilish   tartibi
O‘zbekiston   Respublikasi   qonunchiligida   qat’iy   tartibga   solingan   bo‘lib,
“Qimmatli   qog‘ozlar   bozori   to‘g‘risida”gi   Qonun   asosida   amalga   oshiriladi.
Ommaviy  joylashtirish  kompaniyaning  moliyaviy  shaffofligini  oshirishga   ham
xizmat qiladi.
2. Har qanday shaxs jamiyat aksiyadori bo‘lishi mumkin 
Ochiq hissadorlik jamiyatlarida istalgan fuqaro yoki yuridik shaxs aksiyalarni
sotib   olib,   jamiyat   aksiyadoriga   aylanishi   mumkin.   Bu   demokratik   iqtisodiy
mexanizm hisoblanadi, ya’ni korxonaning mulkchilik tuzilmasida ishtirok etish
imkoniyati   faqatgina   cheklangan   doiradagi   shaxslarga   emas,   balki   istalgan
manfaatdor   investorga   taalluqli   bo‘ladi.   Bunday   imkoniyat   moliyaviy
vositalarning ijtimoiylashtirilishiga  zamin yaratadi.  Misol  uchun,  oddiy fuqaro
fond   birjasida   faoliyat   yurituvchi   kompaniyaning   aksiyasini   sotib   olib,   uning
daromadidan   dividend   shaklida   foyda   olishi   mumkin.   Bu   esa   aholining
moliyaviy   savodxonligini   oshiradi   va   real   iqtisodiy   jarayonlarda   ularning
ishtirokini   ta’minlaydi.   Shuningdek,   bu   yondashuv   kichik   investorlarning
imkoniyatlarini   kengaytirib,   ularni   xususiy   mulkka   egalik   qilish   tamoyiliga
yaqinlashtiradi.   Bu   jihat   kapital   jamg‘armalari   kengayishida,   mulkchilik
shakllarining  erkinlashuvida   va   fuqarolik   jamiyatining   iqtisodiy   faol   qatlamini
shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
3. Majburiy yillik moliyaviy hisobotlar taqdim etilishi
Ochiq   hissadorlik   jamiyatlari   har   yili   o‘z   faoliyati   bo‘yicha   moliyaviy
hisobotlarni e’lon qilishga majbur. Bu qonunchilik talabi bo‘lib, aksiyadorlar va
investorlar   jamiyat   faoliyati   haqida   to‘liq   ma’lumotga   ega   bo‘lishini ta’minlaydi.   Yillik   hisobotlar   tarkibiga   balans,   foyda   va   zararlar   hisoboti,   pul
oqimlari   harakati,   auditor   xulosasi   va   boshqaruv   hisobotlari   kiradi.   Hisobotlar
davlat   organlariga,   fond   bozoriga   va   aksiyadorlarga   taqdim   etiladi.   Bu   tartib
shaffoflik   va   hisobdorlik   prinsiplariga   asoslanadi.   Moliyaviy   hisobotlar   orqali
aksiyadorlar   jamiyatning   rentabelligi,   daromad   manbalari,   qarz   yuki   va
istiqbolli   loyihalari   haqida   xulosa   chiqarish   imkoniga   ega   bo‘ladilar.   Agar
jamiyat   hisobotni   taqdim   etmasa   yoki   noto‘g‘ri   ko‘rsatsa,   qonunchilik   asosida
moliyaviy   va   ma’muriy   javobgarlikka   tortilishi   mumkin.   Hisobotlar   orqali
jamiyat   o‘zining   ishonchliligi   va   barqarorligini   namoyon   qiladi.   Bu   esa
investorlar   va   moliyaviy   institutlar   uchun   hal   qiluvchi   axborot   manbai
hisoblanadi.
4. Fond bozorida ishtirok etish imkoniyati 
Ochiq   jamiyatlar   o‘z   aksiyalari   bilan   fond   birjasida   erkin   savdo   yuritishi
mumkin.   Bu   esa   jamiyatga   katta   miqdordagi   investitsiyalarni   jalb   qilish,   o‘z
aksiyalarining   bozor   bahosini   shakllantirish   va   kompaniya   brendini   xalqaro
miqyosda tanitish imkonini beradi. Fond bozorida ishtirok etish uchun jamiyat
bir   qancha   talablarga   javob   berishi   lozim:   yillik   moliyaviy   hisobotlar,   audit
xulosasi,   korporativ   boshqaruv   kodeksiga   rioya   qilish,   ichki   nazorat   tizimi   va
boshqalar.   Fond   birjalarida   qatnashish   jamiyat   uchun   doimiy   monitoring,
baholash va o‘z ustida ishlashni talab qiladi. Bu esa uzoq muddatli rivojlanishga
olib   keladi.   Jamiyat   aksiyalarining   fond   birjadagi   narxi   uning   faoliyati,
moliyaviy   ko‘rsatkichlari   va   bozor   ishonchiga   qarab   belgilanadi.   Shuningdek,
fond bozori orqali aksiyalarni qayta joylashtirish, likvidlikni oshirish va boshqa
kompaniyalar   bilan   qo‘shilish   yoki   qo‘shib   olish   strategiyalarini   amalga
oshirish mumkin.
5. Investorlar oldida yuqori darajada shaffoflikni ta’minlash
Ochiq   hissadorlik   jamiyati   investorlar   oldida   moliyaviy   va   boshqaruv
jihatdan   shaffof   bo‘lishi   kerak.   Bu   degani,   jamiyat   o‘z   faoliyati   haqida
muntazam   ravishda   aniq,   ishonchli   va   to‘liq   axborot   taqdim   etadi.   Investorlar bu orqali kompaniyaning hozirgi holati, risk darajasi, moliyaviy barqarorligi va
kelajakdagi   rivojlanish   istiqbollari   haqida   xulosa   chiqaradi.   Shaffoflik   nafaqat
huquqiy   talab,   balki   ishonch   mezonidir.   Aynan   shaffoflik   darajasi   investorlar
ishonchini   mustahkamlab,   ularga   o‘z   mablag‘larini   kompaniya   aksiyalariga
kiritish qarorini osonlashtiradi. Shuningdek, shaffoflik korruptsiyaviy xavflarni
kamaytiradi,   ichki   nizolarning   oldini   oladi   va   aksiyadorlar   huquqlarining
ta’minlanishini   kuchaytiradi.   Ochiq   jamiyatlar   uchun   shaffoflik   –   bu   strategik
ustunlikdir,   chunki   u   nafaqat   mavjud   investorlarni   saqlab   qoladi,   balki   yangi
sarmoyadorlarni   ham   jalb   etishga   xizmat   qiladi.   Bu   esa   kompaniya   kapitalini
barqaror ravishda ko‘paytirishga imkon beradi.
Yopiq   hissadorlik   jamiyati   esa   —   aksiyalari   cheklangan   doiradagi
shaxslarga   taalluqli   bo‘lgan   va   ommaviy   savdoga   chiqarilmaydigan   jamiyat
turidir.   Bunday   jamiyatlar   odatda   oilaviy   biznes,   kichik   va   o‘rta   korxonalar
ko‘rinishida bo‘ladi. Ular ko‘proq ichki nazoratni saqlash, qarorlarni tez qabul
qilish   va   tashqi   investorlardan   mustaqil   bo‘lishni   maqsad   qiladi.   Yopiq
jamiyatlar uchun qat’iy nazorat tizimi, yillik audit yoki ommaviy hisobot berish
majburiyati   mavjud   emas,   biroq   qonunchilikda   belgilangan   minimal   shartlar
amal qiladi.
Yopiq jamiyatlarning o‘ziga xos tomonlari quyidagilardan iborat: 1. Aksiyalar faqat asosiy ta’sischilar yoki ularning roziligi bilan beriladi 
Yopiq   hissadorlik   jamiyatlarining   asosiy   jihatlaridan   biri   —   bu   aksiyalarni
erkin   sotishning   cheklanganligidir.   Ya’ni,   bu   jamiyatda   aksiyalar   faqat
jamiyatning   asosiy   ta’sischilari   yoki   ular   rozilik   bildirgan   shaxslar   doirasida
taqsimlanadi.   Bunday   yondashuv   jamiyatdagi   aksiyadorlar   tarkibining
barqarorligini   saqlashga   xizmat   qiladi.   Bu   holat   ayniqsa   oilaviy   bizneslarda
yoki do‘stlar va ishonchli sheriklar o‘rtasida tuzilgan korxonalarda qo‘llaniladi.
Ular   tashqi   ta’sirlar   va   kutilmagan   investorlardan   himoyalangan   bo‘ladi.
Aksiyalarni   uchinchi   shaxslarga   o‘tkazish   uchun   boshqa   aksiyadorlarning
roziligi  talab qilinadi, bu esa  mulkchilikda muvozanatni  saqlaydi.  O‘zbekiston —  Aksiyalar faqat asosiy ta’sischilar yoki ularning 
roziligi bilan beriladi;
—  Aksiyalar erkin sotilmaydi, transfer cheklangan 
bo‘ladi;
—  Boshqaruvda faqat ishonchli shaxslar ishtirok etadi;
—  Ommaviy hisobot berish majburiyati yo‘q yoki 
cheklangan;
—  Kapital jalb qilish imkoniyatlari kamroq, lekin 
boshqaruv mustahkamroq. Respublikasi   Fuqarolik   kodeksi   va   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   to‘g‘risida”gi
qonun   bu   jihatni   huquqiy   jihatdan   kafolatlaydi.   Bundan   tashqari,   bu   turdagi
jamiyatlarda   aksiyalarni   ajratishda   ustavda   alohida   tartib   va   qoidalar
ko‘rsatiladi. Bu esa jamiyat ichida boshqaruvni muvofiqlashtirishni va qarorlar
qabul   qilishni   yengillashtiradi.   Tashqi   investitsiya   jalb   etilmasa   ham,   ichki
ishonchli  sarmoyadorlar   bilan  ishlash   orqali  faoliyat  davom  ettiriladi.   Bu  jihat
jamiyatning barqarorligi va o‘z ichki siyosatini saqlab qolishiga xizmat qiladi.
2. Aksiyalar erkin sotilmaydi, transfer cheklangan bo‘ladi 
Yopiq   jamiyatlarda   aksiyalarni   erkin   muomalaga   chiqarish   taqiqlanadi   yoki
qat’iy   tartibga   solinadi.   Ya’ni,   aksiyador   o‘z   ulushini   begona   shaxsga   sota
olmaydi,   bu   uchun   boshqa   aksiyadorlarning   roziligi   talab   qilinadi.   Bu
yondashuv   jamiyatning   mulkiy   birligini   va   boshqaruvda   ishonchni   saqlashga
qaratilgan.   Aksiyalar   transferini   cheklash   orqali   jamiyat   o‘z   manfaatlariga   zid
keladigan   shaxslarning   boshqaruv   jarayoniga   aralashuvini   oldini   oladi.   Shu
boisdan,   bunday   jamiyatlar   ko‘proq   yopiq   doirada   ishlaydi,   ular   tashqi
sarmoyadorlar uchun ochiq bo‘lmaydi. Aksiyalarni transfer qilish tartibi jamiyat
ustavida   yoki   aksiyadorlar   o‘rtasidagi   shartnomalarda   alohida   ko‘rsatiladi.   Bu
esa   huquqiy   ziddiyatlarning   oldini   olishga   yordam   beradi.   Aksiyalarni
begonalashtirishda   esa   jamiyat   boshqa   aksiyadorlarga   ularni   sotib   olish
bo‘yicha   ustuvor   huquqni   beradi   (preemptive   right).   Bu   huquq   jamiyatdagi
ichki   tartib   va   barqarorlikni   saqlashda   muhim   omildir.   Transferni   cheklash
orqali   jamiyat   kapitalining   konsentratsiyasi   muhofaza   qilinadi,   qarorlar   esa
ishonchli shaxslar tomonidan qabul qilinadi.
3. Boshqaruvda faqat ishonchli shaxslar ishtirok etadi 
Yopiq hissadorlik jamiyatlarining boshqaruv tizimi doimiy ishonchli shaxslar
guruhi tomonidan amalga oshiriladi. Bu guruh odatda jamiyatning ta’sischilari,
yaqin   sheriklari   yoki   oilaviy   a’zolaridan   iborat   bo‘ladi.   Bunday   yondashuv
boshqaruvda   ichki   intizom   va   yagona   manfaat   yo‘nalishini   ta’minlaydi.
Ishonchli   shaxslar   orasida   qaror   qabul   qilish   tez,   murosa   asosida   va   tashqi bosimlarsiz   amalga   oshiriladi.   Bu   jamiyatlarda   aksiyadorlar   va   boshqaruv
o‘rtasida   yuqori   darajadagi   aloqadorlik   mavjud   bo‘ladi,   bu   esa   korxonaning
uzoq   muddatli   strategik   barqarorligini   oshiradi.   Ko‘plab   hollarda,   bunday
jamiyatlarda direktorlar kengashi kichik, ammo yadroli tarkibdan iborat bo‘lib,
samarali   nazoratni   ta’minlaydi.   Shu   sababli,   yangi   ishtirokchilarni   qabul
qilishda ham ehtiyotkorlik bilan yondashiladi. Ustuvorlik har doim jamiyatdagi
mavjud boshqaruv muvozanatini saqlab qolishga qaratiladi. Aksiyadorlar o‘zaro
kelishgan   holda   faoliyatni   yo‘lga   qo‘yadilar   va   har   qanday   yangilik   yoki
sarmoya kiritish qarori  umumiy ishonch asosida  qabul qilinadi. Bu yondashuv
xatarlarni kamaytiradi va tashqi aralashuvlardan himoya qiladi.
4. Ommaviy hisobot berish majburiyati yo‘q yoki cheklangan 
Yopiq jamiyatlar ochiq jamiyatlardan farqli ravishda ommaviy hisobot berish
majburiyatiga   ega   emaslar.   Ya’ni,   ular   o‘z   moliyaviy   holati,   faoliyat   natijalari
yoki boshqaruv strategiyasi haqida keng jamoatchilikka axborot taqdim etishlari
shart   emas.   Bu   holat   jamiyatga   o‘z   moliyaviy   holatini   sir   saqlash,
raqobatchilarga   strategik   rejalari   oshkor   bo‘lishining   oldini   olish   imkonini
beradi. Ommaviy hisobot yo‘qligi jamiyatni byurokratik tartiblardan holi qiladi
va   operatsion   xarajatlarni   kamaytiradi.   Hisobotlar   faqat   soliq   organlariga   yoki
ichki   audit   tuzilmalariga   taqdim   etilishi   mumkin.   Shu   bilan   birga,   ba’zi
holatlarda   —   masalan,   kredit   olish,   investitsiya   jalb   qilish   yoki   davlat   bilan
shartnoma   tuzishda   —   yopiq   jamiyatlar   ham   moliyaviy   hisobotlarni
ko‘rsatishga   majbur   bo‘ladilar.   Lekin   bu   holatlar   alohida   tartibda,   shartnoma
asosida   amalga   oshiriladi.   Hisobotning   yopiq   bo‘lishi   jamiyatga
moslashuvchanlik   va   faoliyatni   mustaqil   olib   borish   imkonini   beradi.   Bu   jihat
kichik   va   o‘rta   biznes   uchun   katta   qulaylik   yaratadi,   ayniqsa   raqobat   kuchli
bo‘lgan sohalarda.
5. Kapital jalb qilish imkoniyatlari kamroq, lekin boshqaruv mustahkamroq 
Yopiq   jamiyatlar   ochiq   jamiyatlarga   nisbatan   kapital   jalb   qilishda
cheklovlarga   ega   bo‘ladi.   Ular   o‘z   aksiyalarini   fond   bozorida   sotolmagani uchun keng ommaviy investorlardan mablag‘ yig‘ish imkoniyatlari torayadi. Bu
holat   jamiyatning   o‘sish   sur’atlarini   sekinlashtirishi   mumkin.   Biroq   bunday
yondashuvning   muhim   afzalligi   bor   –   boshqaruvning   markazlashgan   va
mustahkam   bo‘lishi.   Jamiyat   kapitalining   oz  sonli   shaxslar   qo‘lida   jamlangani
qarorlar qabul qilishda muvofiqlik, tezlik va aniqlikni ta’minlaydi. Boshqaruvda
soddalik   va   ishonch   ustuvor   bo‘ladi.   Jamiyat   kapitalini   asosan   ichki   manbalar
— reinvestitsiya,  oila  yoki  yaqin  sheriklar  mablag‘lari  orqali  to‘ldiradi.  Yangi
investorlarni jalb etishda esa ularga ishonch, yaqinlik va strategik moslik talab
qilinadi.   Boshqaruvning   bunday   mustahkam   tuzilmasi   uzoq   muddatli
barqarorlikni,   ichki   siyosatning   soddaligini   va   faoliyatda   mustaqillikni
ta’minlaydi.   Jamiyat   tashqi   bosimlardan   holi   holda   o‘z   strategiyasini   mustaqil
belgilaydi.
1.3. Aksiyalar va aksiyadorlar: huquqlar, majburiyatlar va iqtisodiy roli
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   aksiyalar   va   ularning   egalari   bo‘lgan
aksiyadorlar korporativ boshqaruv tizimining markaziy subyektlari hisoblanadi.
Aksiyalar   —   bu   jamiyat   ustav   kapitalining   muayyan   qismini   ifodalovchi   va
aksiyadorga   jamiyat   foydasidan   ulush   olish   hamda   boshqaruvda   qatnashish
huquqini   beruvchi   qimmatli   qog‘ozlardir.   Ular   yuridik   va   jismoniy   shaxslar
tomonidan   egalik   qilinishi,   meros   qilib   olinishi,   sotilishi   yoki   boshqa   shaxsga
o‘tkazilishi   mumkin.   Aksiyalar   orqali   jamiyat   o‘zining   moliyaviy   asosini
mustahkamlaydi,   investorlarni   jalb   etadi   va   o‘z   rivojlanish   istiqbollarini
kengaytiradi.   Shu   bois,   aksiyalar   va   ularning   atrofidagi   huquqiy,   iqtisodiy   va
boshqaruv   munosabatlarini   chuqur   o‘rganish   zamonaviy   korporativ   tizimni
tushunishda muhim o‘ringa ega.
Aksiyalar ikki asosiy turga bo‘linadi: oddiy aksiyalar va imtiyozli aksiyalar.
Oddiy aksiyalar egalari jamiyatning boshqaruvida ishtirok etish, yillik umumiy
yig‘ilishlarda   ovoz   berish,   dividend   olish   va   jamiyat   tugatilganda   mulkdan
ulush olish huquqiga ega. Imtiyozli aksiyalar esa, odatda, oldindan belgilangan
miqdorda   dividend   olish   yoki   jamiyat   tugatilganda   birinchi   bo‘lib   mulkdan ulush   olish   huquqini   beradi,   biroq   ular   boshqaruvda   qatnashish   huquqidan
mahrum bo‘lishi mumkin. Bu ikki turdagi aksiyalar o‘rtasidagi farq investorlar
uchun   muhim   qaror   mezonidir,   chunki   biri   barqaror   daromad,   boshqasi   esa
boshqaruvda ishtirokni ta’minlaydi.
Aksiyadorlar   jamiyatning   eng   muhim   subyektlari   bo‘lib,   ular   jamiyat
kapitalini   shakllantiradi   va   o‘z   hissalari   orqali   foyda   olishni   maqsad   qilgan
bo‘ladilar. Ular jamiyat ustaviga muvofiq o‘z huquq va majburiyatlarini amalga
oshiradilar. Aksiyadorlarning asosiy huquqlari quyidagilardan iborat:
Dividend   olish   huquqi   –   jamiyat   yillik   foydasi   mavjud   bo‘lsa   va   uni
taqsimlashga   qaror   qilinsa,   aksiyadorlar   o‘z   aksiyalari   miqdoriga   qarab
foydaning bir qismini olishadi.
Boshqaruvda   ishtirok   etish   –   umumiy   yig‘ilishlarda   ishtirok   etish,   ovoz
berish va jamiyat rahbarlarini saylash huquqiga ega bo‘lish.
Axborot   olish   huquqi   –   jamiyatning   moliyaviy   holati,   boshqaruv   qarorlari,
yillik hisobotlar va audit natijalari haqida ma’lumot olish.
Aksiyalarni   erkin   sotish   huquqi   –   mavjud   qonunchilik   doirasida   o‘z
aksiyalarini   boshqa   shaxslarga   erkin   sotish,   meros   qilib   qoldirish   yoki   hadya
qilish.
Jamiyat   tugatilganda   mulkdan   ulush   olish   huquqi   –   jamiyat   tugatilsa,   uning
aktivlari taqsimlanayotganda o‘z ulushini olish.
Aksiyadorlarning   ushbu   huquqlari   O‘zbekiston   Respublikasi   Fuqarolik
kodeksi,   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya
qilish to‘g‘risida”gi Qonun hamda jamiyat ustavi bilan himoyalanadi. Shu bilan
birga, aksiyadorlar ayrim majburiyatlarga ham egadirlar:
Jamiyat oldida o‘z aksiyalariga tegishli to‘lovlarni amalga oshirish (agar ular
to‘liq to‘lanmagan bo‘lsa).
Jamiyat faoliyati to‘g‘risida maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilmaslik.
Jamiyatni obro‘sizlantiruvchi harakatlar sodir etmaslik.
Boshqa aksiyadorlarning huquqlarini buzmaslik. Qonun   va   ustavda   ko‘rsatilgan   holatlarda   majburiy   yig‘ilishlarda   ishtirok
etish.
Aksiyadorlik   mexanizmi   orqali   investitsiya   jalb   qilish,   iqtisodiy   resurslarni
to‘plash va keng ko‘lamli ishlab chiqarish faoliyatini moliyalashtirish mumkin.
Aynan   shu   sababli,   aksiyadorlik   jamiyatlari   yirik   biznes   loyihalar,
infrastrukturaviy   obyektlar   va   texnologik   modernizatsiyalar   uchun   ideal
moliyaviy platforma bo‘lib xizmat qiladi. Aksiyalar investorlarga xatarga qarshi
turish   va   mulkdan   foyda   olish   imkonini   beradi,   ayni   paytda   korxonaga
kapitallarni tez va katta miqdorda jalb qilish imkoniyatini yaratadi.Aksiyadorlar
iqtisodiy   faoliyatda   nafaqat   mulk   egalari   sifatida,   balki   boshqaruv   subyektlari
sifatida   ham   qatnashadilar.   Bu   holat   korporativ   boshqaruv   tamoyillarining
asosiy   elementlaridan   biri   hisoblanadi.   Jumladan,   korxona   boshqaruvida   eng
yirik   aksiyadorlar   strategik   qarorlar   qabul   qiluvchi   organlarga   saylanadi.   Ular
orqali   kompaniya   yo‘nalishi,   investitsiya   siyosati,   dividend   siyosati   va   boshqa
muhim   masalalar   hal   qilinadi.   Aksiyadorlarning  umumiy   yig‘ilishi,   direktorlar
kengashi va kuzatuv kengashi orqali ushbu ishtirok amalga oshiriladi. II BOB. HISSADORLIK JAMIYATLARINI TASHKIL ETISH VA
RIVOJLANTIRISH TAJRIBASI
2.1. Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish bosqichlari va tartibi
Hissadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etish   —   bu   muayyan   qonunchilik   asosida
amalga   oshiriladigan   murakkab   va   ko‘p   bosqichli   jarayondir.   Bu   jarayon
yuridik,   moliyaviy,   tashkiliy   va   iqtisodiy   jihatlarga   ega   bo‘lib,   jamiyatning
kelgusidagi   huquqiy   maqomi,   boshqaruv   tizimi   va   iqtisodiy   faoliyati   uchun
poydevor   vazifasini   bajaradi.   O‘zbekiston   Respublikasida   hissadorlik
jamiyatlarini   tashkil   etish   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning
huquqlarini   himoya   qilish   to‘g‘risida”gi   Qonun,   Fuqarolik   kodeksi,   Adliya
vazirligi va Davlat aktivlarini boshqarish agentligining me’yoriy hujjatlari bilan
tartibga solinadi.
Jamiyatni   tashkil   etishdan   ko‘zlangan   asosiy   maqsad   —   iqtisodiy   faoliyatni
yiriklashtirish,   kapitalni   jamlash,   investorlar   ishtirokini   ta’minlash   va   mulkni
ommaviylashtirishdir.   Aynan   shu   sababli,   aksiyadorlik   jamiyatlari   bugungi
kunda   yirik   sanoat   korxonalari,   banklar,   transport   tizimlari   va   hatto
infratuzilmaviy   loyihalarning   moliyaviy   asosiy   mexanizmiga   aylanmoqda.
Jamiyatni   tashkil   etishdan   oldin   uni   tashkil   etuvchilar   (ta’sischilar)   aniq
maqsadga ega bo‘lishi va uni aniq rejalashtirgan bo‘lishlari zarur. Ularning soni
qonun bo‘yicha kamida bir yoki bir nechta yuridik yoki jismoniy shaxs bo‘lishi
mumkin.
Hissadorlik jamiyatlarini tashkil etish jarayoni quyidagi asosiy bosqichlardan
iborat:
1. Tashabbuskorlar guruhining shakllanishi
Jamiyat   tashkil   etilishidan   oldin,   uning   tashabbuskorlari   —   ya’ni   tashkil
etuvchilari   aniqlanadi.   Bu   guruh   jamiyatning   ustav   kapitalini   shakllantiradi,
hujjatlarni tayyorlaydi va jamiyat tuzilmasi bo‘yicha dastlabki qarorlarni qabul
qiladi.   Ular   o‘z   hissasi   sifatida   pul   mablag‘lari,   mulk,   intellektual   mulk   yoki
boshqa moddiy boyliklarni taqdim etishlari mumkin. 2. Ustav va boshqa asosiy hujjatlarni tayyorlash
Jamiyat   faoliyatini   yuritish   uchun   zarur   bo‘lgan   asosiy   hujjat   —   bu   uning
ustavi   hisoblanadi.   Ustavda   jamiyatning   nomi,   huquqiy   shakli,   faoliyat   turi,
ustav   kapitalining   miqdori,   aksiyalarning   turlari   va   ularni   joylashtirish   tartibi,
boshqaruv   organlari,   foyda   taqsimoti,   dividend   to‘lovlari,   majburiyatlar   va
boshqa   masalalar   ko‘rsatiladi.   Shuningdek,   jamiyatning   nizomi,   aksiyalarni
chiqarish rejalari va ishtirokchilar o‘rtasidagi bitimlar ham tayyorlanadi.
3. Tashkiliy yig‘ilish o‘tkazish
Ta’sischilar   yig‘ilish   o‘tkazib,   unda   jamiyat   tashkil   etish   to‘g‘risida   qaror
qabul   qiladilar.   Yig‘ilishda   quyidagilar   amalga   oshiriladi:   ustav   tasdiqlanadi,
boshqaruv organlari saylanadi (direktorlar kengashi, kuzatuv kengashi), auditor
tayinlanadi,   aksiyalarni   chiqarish   to‘g‘risida   qaror   qabul   qilinadi.   Ushbu
yig‘ilish bayonnomasi — ro‘yxatdan o‘tkazish uchun muhim hujjat hisoblanadi.
4. Davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
Tashkil etilgan jamiyat yuridik shaxs sifatida tan olinishi uchun O‘zbekiston
Respublikasi   Adliya   vazirligining   hududiy   organlari   yoki   Yagona   interaktiv
davlat   xizmatlari   portali   orqali   ro‘yxatdan   o‘tkaziladi.   Ro‘yxatdan   o‘tkazish
uchun quyidagi   hujjatlar  taqdim  etiladi:   ustav,  bayonnoma,  ta’sis   shartnomasi,
davlat boji to‘langanligini tasdiqlovchi kvitansiya. Ro‘yxatdan o‘tgandan so‘ng,
jamiyatga   STIR   (soliq   to‘lovchi   identifikatsion   raqami),   bank   hisobraqami   va
muhr rasmiylashtiriladi.
5. Aksiyalarni chiqarish va joylashtirish
Jamiyat   tashkil   etilganidan   so‘ng,   u   o‘z   aksiyalarini   chiqaradi.   Bu   jarayon
"emis siya"   deb   ataladi.   Aksiyalar   chiqarilishi   Davlat   qimmatli   qog‘ozlar
bozorini   nazorat   qiluvchi   organ   tomonidan  tasdiqlanadi   va  reyestrga   kiritiladi.
So‘ngra   aksiyalar   ta’sischilar   o‘rtasida   taqsimlanadi   yoki   ommaviy   tarzda
sotuvga chiqariladi (agar bu ochiq jamiyat bo‘lsa). Joylashtirish jarayoni orqali
ustav kapitali shakllantiriladi.
6. Boshqaruv organlarini ishga tushirish Jamiyatda boshqaruv organlari — aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi, direktorlar
kengashi,   boshqaruv   raisi,   auditorlik   komissiyasi   va   kuzatuv   kengashi
shakllantiriladi.   Ularning   vakolatlari   ustavda   belgilangan   bo‘ladi.   Aynan   shu
bosqichdan boshlab, jamiyat o‘z faoliyatini amaliy bosqichga o‘tkazadi.
7. Moliyaviy va soliq hisobotlarini yo‘lga qo‘yish
Yangi   tashkil   etilgan   jamiyat   bankda   hisob   raqamini   ochadi,   soliq   organida
ro‘yxatdan   o‘tadi,   buxgalteriya   hisobi   yuritiladi   va   me’yoriy   hisobotlarni
tayyorlash tizimi ishga tushiriladi. Yillik hisobotlar, moliyaviy balans, dividend
siyosati va audit ko‘riklari qonuniy asosda olib borilishi shart.
8. Operatsion faoliyatni boshlash
Yuqoridagi   barcha   bosqichlar   tugallangach,   jamiyat   o‘zining   bevosita
iqtisodiy   faoliyatini   boshlaydi:   mahsulot   ishlab   chiqaradi,   xizmat   ko‘rsatadi,
bitimlar   tuzadi,   ishchilarni   yollaydi.   Jamiyatning   daromadi   va   muvaffaqiyati
uning tashkil etish bosqichidagi puxta tayyorgarlikka bog‘liq bo‘ladi.
O‘zbekiston   tajribasida   aksiyadorlik   jamiyatlarini   tashkil   etishda   davlat
ishtirokidagi   korxonalarni   aksiyalashtirish   alohida   o‘rin   tutadi.   Ko‘plab   yirik
davlat   korxonalari   transformatsiya   qilinib,   ochiq   hissadorlik   jamiyatlari
shakliga   o‘tkazildi.   Bu   esa   ular   ustidan   nazoratni   kuchaytirdi,   boshqaruvning
shaffofligini ta’minladi va xorijiy investorlarga yo‘l ochdi.
Bundan tashqari, so‘nggi yillarda “xalq aksiyadorligi” tamoyiliga asoslangan
model ham keng joriy etilmoqda. Bu tamoyilga ko‘ra, aksiyalar aholiga sotiladi
va   ular   korxona   foydasida   bevosita   manfaatdor   bo‘lishadi.   Bu   model   nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy barqarorlikka ham xizmat qiladi, chunki fuqarolar mulk
egasi sifatida jamiyat faoliyatida ishtirok etadi.
Jamiyat   tashkil   etishda   korrupsion   xavflarni   kamaytirish,   hujjatlarni
raqamlashtirish,   onlayn   tizim   orqali   ro‘yxatdan   o‘tish,   davlat   xizmatlarining
soddalashtirilgan   tartibi   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Yagona   interaktiv   davlat
xizmatlari portali orqali barcha hujjatlarni onlayn yuklash va 3 ish kuni ichida
ro‘yxatdan o‘tish imkoniyati mavjud. 2.2. O‘zbekistonda hissadorlik jamiyatlarining shakllanishi va
rivojlanish holati
O‘zbekistonda   bozor   iqtisodiyotiga   o‘tish   jarayonida   mulkchilik
shakllarining   erkinlashuvi   va   iqtisodiy   islohotlarning   chuqurlashuvi   bilan   bir
qatorda,   hissadorlik   jamiyatlari   institutining   shakllanishi   alohida   o‘rin   tutdi.
Aksiyadorlik jamiyatlari bozor iqtisodiyoti uchun muhim korporativ boshqaruv
shakli sifatida qabul qilinib, ularning yurtimiz iqtisodiyotidagi roli yildan-yilga
ortib   bormoqda.   Hissadorlik   jamiyatlari   orqali   korxonalarni   aksiyalashtirish,
mulkni   ommaviylashtirish   va   ichki   investitsiyalarni   jalb   etish   kabi   dolzarb
maqsadlar amalga oshirilmoqda.
Mustaqillik   yillarining   dastlabki   bosqichlarida,   xususan   1990-yillarda
O‘zbekistonda   davlat   korxonalarini   aksiyadorlik   jamiyatlariga   aylantirish
(xususiylashtirish)   bo‘yicha   keng   qamrovli   dasturlar   ishlab   chiqildi.   Bu
jarayonda   minglab   davlat   korxonalari   yuridik   jihatdan   qayta   rasmiylashtirilib,
aksiyadorlik   jamiyatlari   shakliga   o‘tkazildi.   Aholi   aksiyadorlikka   jalb   qilinib,
ularga   korxonalar   aksiyalarining   muayyan   foizi   tekin   yoki   chegirma   asosida
taklif   etildi.   Bu   esa   mulkchilikning   ijtimoiylashuvi,   ya’ni   aholining   bevosita
iqtisodiy ishtirokini kuchaytirdi.
1996-yil   26-aprelda   qabul   qilingan   “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va
aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish   to‘g‘risida”gi   Qonun   ushbu
jarayonning   huquqiy   asosini   mustahkamlab   berdi.   Qonun   asosida   jamiyatlar
tashkil  etish,   aksiyalar  chiqarish  va   ularga  egalik   qilish   mexanizmlari   belgilab
qo‘yildi. Shuningdek, ushbu qonun aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish,
jamiyat faoliyatining shaffofligini ta’minlash va davlat nazorati mexanizmlarini
aniqlashtirishga qaratilgan.
2000-yillarga kelib, O‘zbekistonda aksiyadorlik jamiyatlari soni keskin ortdi.
Turli   sohalarda,   xususan,   sanoat,   energetika,   transport,   bank-moliya,   aloqa,
qishloq   xo‘jaligi   va   xizmat   ko‘rsatish   yo‘nalishlarida   minglab   yirik   va   o‘rta
hajmdagi   jamiyatlar   tashkil   topdi.   Ayniqsa,   “O‘zbekneftgaz”   AJ, “O‘zsanoatqurilishbank”   AJ,   “Kvarts”   AJ,   “O‘zmetkombinat”   AJ   kabi   yirik
ishlab chiqaruvchi va moliyaviy institutlar aksiyadorlik shakliga o‘tkazildi. Ular
bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiy barqarorligining tayanchi bo‘lib xizmat
qilmoqda.
Keyingi yillarda hissadorlik jamiyatlari faoliyatini takomillashtirish, ularning
ochiqligi   va   samaradorligini   oshirish   bo‘yicha   qator   chora-tadbirlar   amalga
oshirildi.   2015-yilda   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Aksiyadorlik
jamiyatlarida   korporativ   boshqaruv   tizimini   joriy   etish   chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi   PQ-4720-sonli   qarori   qabul   qilinib,   barcha   yirik   jamiyatlarga
xalqaro korporativ boshqaruv tamoyillarini joriy etish majburiyati yuklatildi. Bu
esa,   o‘z   navbatida,   jamiyatlar   faoliyatida   ochiqlik,   javobgarlik,   moliyaviy
hisobot berish tartibi va ichki nazorat tizimlarining joriy qilinishini ta’minladi.
Hozirgi   vaqtda   O‘zbekiston   Respublikasida   faoliyat   yuritayotgan
aksiyadorlik   jamiyatlari   soni   6000   dan   ortiq   bo‘lib,   ularning   katta   qismi   real
sektor (ishlab chiqarish), moliya sektori (banklar, sug‘urta), aloqa, energetika va
transport   sohalariga   to‘g‘ri   keladi.   2023-yil   yakunlariga   ko‘ra,   fond   birjasida
ro‘yxatdan o‘tgan jamiyatlar  soni  150 tadan oshdi,  bu esa investorlar  ishonchi
va   aksiyalar   muomalasi   hajmining   ortib   borayotganidan   dalolat
beradi.Shuningdek,   “xalq   aksiyadorligi”   konsepsiyasi   asosida   yirik   davlat
korxonalarining   aksiyalari   aholiga   va   investorlar   ommasiga   sotuvga
chiqarilmoqda. Masalan, “O‘zsanoatqurilishbank” AJ va “Qo‘qonspirt” AJ kabi
korxonalarning   aksiyalari   fond   birjasi   orqali   ommaga   taklif   etildi.   Bu   orqali
oddiy   fuqarolar   ham   aksiyadorlik   orqali   iqtisodiy   faoliyatda   ishtirok   etish
imkoniyatiga ega bo‘lishmoqda.
Ammo,   shunga   qaramay,   hissadorlik   jamiyatlari   faoliyatida   bir   qancha
muammolar ham mavjud. Xususan:
— aksiyadorlar huquqlarining to‘liq ta’minlanmasligi;
— yillik yig‘ilishlarning noto‘g‘ri tashkil etilishi;
— dividendlar bo‘yicha to‘lovlar sustligi; — moliyaviy hisobotlarning shaffof emasligi;
— kuzatuv kengashlarining passivligi;
— aksiyalarning erkin muomalasi va likvidligi pastligi.
Mazkur   muammolarni   bartaraf   etish   maqsadida   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2021-yil   24-fevraldagi   PQ–5000-sonli   qarori   bilan   “Davlat
ishtirokidagi korxonalarni transformatsiya qilish” dasturi yo‘lga qo‘yildi. Ushbu
dasturning   asosiy   vazifasi   —   davlat   ishtirokidagi   yirik   jamiyatlarni   moliyaviy
jihatdan   mustahkamlash,   ularni   xalqaro   korporativ   standartlarga   moslashtirish
va qimmatli qog‘ozlar bozorida faol ishtirok etishini ta’minlashdir.
Bundan   tashqari,   “Toshkent”   respublika   fond   birjasining   isloh   qilinishi,
“Qimmatli   qog‘ozlar   bozorini   rivojlantirish   agentligi”ning   tashkil   etilishi,
elektron savdo platformalarining joriy qilinishi kabi chora-tadbirlar aksiyadorlik
muhitini   yaxshilashda   muhim   qadamlar   bo‘ldi.   O‘zbekistonda   aksiyadorlik
jamiyatlarining shakllanishi va rivojlanishi 2021–2025 yillar oralig‘ida sezilarli
o‘zgarishlarga   yuz   tutdi.   Mazkur   davrda   davlat   tomonidan   aksiyadorlik
jamiyatlarini chuqur transformatsiya qilish, ularni xalqaro korporativ boshqaruv
standartlariga   moslashtirish,   fond   bozoriga   faol   chiqishini   ta’minlash   bo‘yicha
qator muhim islohotlar amalga oshirildi.
Bu borada eng muhim hujjatlardan biri – 2021-yil 24-fevralda qabul qilingan
Prezident   qarori   PQ–5000-sonli   “Davlat   ishtirokidagi   korxonalarni
transformatsiya   qilish”   dasturi   bo‘lib,   u   davlatga   qarashli   yirik   jamiyatlarni
aksiyadorlik   shakliga   o‘tkazish,   moliyaviy   ochiqlikni   ta’minlash,   investorlar
bilan hamkorlikni kuchaytirish kabi maqsadlarni belgiladi. Ushbu hujjat asosida
yuzlab davlat korxonalari aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi.
2021-yilda   O‘zbekiston   fond   bozori   hajmi   1.2   trillion   so‘mni   tashkil   etgan
bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1.8 trillion so‘mga yetdi. 2023-yilga kelib bu
raqam   2.3   trillion   so‘mni   tashkil   qildi,   bu   2022-yilga   nisbatan   28%   o‘sishdir.
2024-yil yakunida aksiyalar  savdosi  3.1 trillion so‘mga yetishi, 2025-yilda esa
3.8   trillion   so‘mga   chiqishi   prognoz   qilinmoqda.   Bu   raqamlar   nafaqat investitsiya   hajmining   ortib   borayotganidan,   balki   aholining   moliyaviy
savodxonligining oshayotganidan darak beradi.
Shuningdek, faoliyat yuritayotgan aksiyadorlik jamiyatlari soni ham yil sayin
ortmoqda.   2021-yilda   5400   ta   bo‘lgan   bo‘lsa,   2022-yilda   bu   ko‘rsatkich   5700
taga,   2023-yilda   6100   taga,   2024-yilda   6500   taga,   2025-yilga   kelib   esa   7000
taga yetishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda aksiyadorlik jamiyatlarining o‘rni
mustahkamlanib borayotganini anglatadi.
O‘zbekistonda  fond birjasining faollashuvi  ham  mazkur  jarayonning muhim
ko‘rsatkichidir.   2021-yilda   fond   birjasida   ro‘yxatdan   o‘tgan   aksiyadorlik
jamiyatlari soni 95 tani tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda ularning soni 150 taga
yetdi,   2025-yilga   kelib   esa   210   taga   chiqishi   kutilmoqda.   Aksiyalarni   erkin
savdoga qo‘yish, ularni elektron platformalarda taklif etish va aholining ularga
erkin   kirish   imkoniyati   —   moliya   bozorining   raqobatbardoshligini
kuchaytirmoqda.
Bunga   qo‘shimcha   ravishda,   2022-yildan   boshlab   “Toshkent”   fond
birjasining   texnik   infratuzilmasi   modernizatsiya   qilindi.   Elektron   savdo   tizimi
orqali   istalgan   investor   onlayn   tarzda   aksiyalarni   sotib   olish   yoki   sotish
imkoniga   ega   bo‘ldi.   “Qimmatli   qog‘ozlar   bozorini   rivojlantirish   agentligi”
faoliyatini   boshlashi   esa   korporativ   boshqaruv,   fond   bozori   qonunchiligi   va
investorlar huquqlarining himoyasini kuchaytirishga xizmat qilmoqda.
Fond bozoridagi o‘sish sur’atlari quyidagicha:
2021-yil:   1.2   trln   so‘m,   5400   ta   AJ,   95   ta   fond   birjasida   ro‘yxatga   olingan
jamiyat;
2022-yil:   1.8   trln   so‘m,   5700   ta   AJ,   110   ta   fond   birjasida   jamiyat,   50%   lik
savdo hajmi o‘sishi;
2023-yil:   2.3   trln   so‘m,   6100   ta   AJ,   150   ta   fond   birjasida   jamiyat,   28%   lik
savdo hajmi o‘sishi;
2024-yil: 3.1 trln so‘m (prognoz), 6500 ta AJ, 185 ta fond birjasida jamiyat;
2025-yil: 3.8 trln so‘m (prognoz), 7000 ta AJ, 210 ta fond birjasida jamiyat. Quyidagi jadvalda 2021–2025-yillar oralig‘ida aksiyalar savdosi hajmi,
yillik o‘sish sur’ati, faol AJlar soni va fond birjasida ro‘yxatga olingan
jamiyatlar statistikasi keltirilgan:
Yil Aksiyalar savdosi
hajmi (trln so'm) Yillik o‘sish
sur’ati (%) Faol
AJlar
soni Fond birjasida
ro‘yxatda bor AJlar
202
1 1.2 – 5400 95
202
2 1.8 50.0 5700 110
202
3 2.3 28.0 6100 150
202
4 3.1 34.8 6500 185
202
5 3.8 22.6 7000 210
Davlat ishtirokidagi yirik korxonalarning ochiq jamiyat shakliga o‘tkazilishi
“xalq   aksiyadorligi”   tamoyilini   amaliyotga   olib   kirdi.   2023–2024-yillarda
“Qo‘qonspirt”   AJ,   “O‘zsanoatqurilishbank”   AJ,   “O‘zmetkombinat”   AJ   kabi
korxonalarning   aksiyalari   ommaviy   savdoga   chiqarildi   va   minglab   fuqarolar
ularning   aksiyadoriga   aylandilar.   Bu   —   jamiyatdagi   mulkchilikning
ommaviylashuvida katta qadamlardan biridir.
Lekin   mavjud   yutuqlar   bilan   birga   muammolar   ham   yo‘q   emas:   kichik
aksiyadorlarning   huquqlari   to‘liq   ta’minlanmayapti,   dividend   to‘lovlarida
kechikishlar   bo‘lmoqda,   ayrim   jamiyatlar   moliyaviy   hisobotni   yashirishga
urinmoqda. Ayniqsa, kuzatuv kengashlari faoliyati sust, jamiyatlarda korporativ
boshqaruv   amalda   emas.   Shu   sababli   2023-yildan   boshlab   transformatsiya jarayoni   kuchaytirilib,   jamiyatlar   majburiy   audit,   yillik   hisobot   va   shaffoflik
standartlariga rioya qilishga majbur qilinmoqda.
Bugungi   kunda   O‘zbekistonning   investitsion   salohiyati   xalqaro   reyting
agentliklari   tomonidan   ijobiy   baholanmoqda.   Fitch   Ratings   va   Moody’s
agentliklari yurtimizda korporativ sektorning ochiqligi va ishonchliligi borasida
ijobiy   reytinglar   bergan.   Bu   esa   aksiyadorlik   jamiyatlari   orqali   xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatini kengaytirmoqda.
Yuqorida   ta’kidlanganidek,   hissadorlik   jamiyatlari   mamlakatimizda   nafaqat
iqtisodiy,   balki   ijtimoiy   ahamiyatga   ham   ega.   Ular   bandlikni   ta’minlaydi,
eksport  salohiyatini  oshiradi, ichki  bozorni  raqobatga asoslangan  mexanizmlar
bilan   to‘ldiradi.   Korporativ   boshqaruvni   takomillashtirish   esa   jamiyatlar
faoliyatining   samaradorligi   va   barqarorligini   ta’minlaydi.   O‘zbekistonda
hissadorlik   jamiyatlari   tizimi   bosqichma-bosqich   rivojlanib,   bugungi   kunga
kelib   yetuk   huquqiy   va   institutsional   asosga   ega   bo‘ldi.   Ammo   mavjud muammolarni   bartaraf   etish,   yangi   islohotlarni   joriy   qilish   va   xorijiy   tajriba
asosida  faoliyatni  optimallashtirish  zaruriyati  hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda.
Hissadorlik   jamiyatlari   orqali   iqtisodiy   o‘sishni   jadallashtirish,   mulkchilikning
demokratik   shakllarini   rivojlantirish   va   aholining   iqtisodiy   faolligini
kuchaytirish O‘zbekistonning uzoq muddatli strategik maqsadlaridan biridir.
2.3. Hissadorlik jamiyatlarining iqtisodiyotdagi o‘rni va samaradorligini
oshirish yo‘nalishlari
Hissadorlik   jamiyatlari   zamonaviy   iqtisodiyotda   strategik   ahamiyatga   ega
bo‘lgan  korporativ  tuzilmalar   bo‘lib,  ularning  iqtisodiy tizimdagi   o‘rni  yildan-
yilga   kuchayib   bormoqda.   Ular   kapitalning   jamlanishi,   mulkni   erkin
muomalada bo‘lishi, investitsiyalarni jalb qilish, shaffof boshqaruvni joriy etish
va   mulkchilikni   demokratlashtirishda   asosiy   vosita   sifatida   xizmat   qilmoqda.
O‘zbekistonda   ham   ushbu   shakldagi   tashkilotlar   sanoat,   energetika,   bank-
moliya, transport, qurilish va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat yuritib, yirik
iqtisodiy loyihalarni amalga oshirishda yetakchi rol o‘ynab kelmoqda.
Hozirgi   vaqtda   respublika   bo‘yicha   faoliyat   yuritayotgan   aksiyadorlik
jamiyatlari   soni   7000   taga   yaqinlashdi.   Ular   davlatning   yalpi   ichki   mahsulot
(YaIM)   tarkibida   muhim   ulushni   tashkil   etadi.   Ayniqsa,   “O‘zbekneftgaz”,
“O‘zmetkombinat”, “UzAuto Motors”, “O‘zsanoatqurilishbank”, “O‘ztransgaz”
kabi   yirik   AJlar   iqtisodiy   o‘sish   sur’atlariga   bevosita   ta’sir   ko‘rsatmoqda.
Bunday   jamiyatlar   yuqori   rentabellik,   moliyaviy   barqarorlik   va   tashqi
investitsiyaga ochiqlik kabi ustunliklarga ega.
Hissadorlik   jamiyatlarining   iqtisodiy   samaradorligini   oshirish   yo‘nalishlari
bir   necha   asosiy   guruhga   bo‘linadi.   Birinchidan,   bu   korporativ   boshqaruv
tizimini   takomillashtirishdir.   Boshqaruv   organlari   –   direktorlar   kengashi,
kuzatuv   kengashi   va   boshqaruv   apparatini   professional,   shaffof   va   hisobdor
qilish   orqali   korxona   faoliyatining   samaradorligi   oshiriladi.   Bunda   xalqaro
standartlar   –   OECD,   IFC,   ISO   tamoyillariga   asoslanilgan   boshqaruv
mexanizmlari   joriy   qilinadi.   Masalan,   yillik   strategik   rejalarni   aksiyadorlar bilan   muhokama   qilish,   mustaqil   direktorlarni   jalb   qilish,   ichki   audit   tizimini
mustahkamlash – bular samarali boshqaruv elementlaridir.
Ikkinchidan,   aksiyalarning   muomaladagi   likvidligini   oshirish   lozim.
Aksiyalar   fond   birjasida   erkin   sotilishi,   ularning   bahosi   bozor   tomonidan
aniqlanishi,   investorlar   uchun   moliyaviy   ochiqlik   yaratilishi   aksiyadorlik
tizimining   jozibadorligini   oshiradi.   Bugungi   kunda   “Toshkent”   fond   birjasida
aksiyalar   savdosi   3.8   trillion   so‘mga   yetgan   bo‘lsa-da,   bu   hali   potensialning
to‘liq   ishga   solinmaganini   anglatadi.   Elektron   savdo   tizimlarini
takomillashtirish, xalqaro birjalar bilan integratsiya qilish – ushbu yo‘nalishdagi
muhim vazifalardan biridir.
Uchinchidan,   aksiyadorlarning   huquqlarini   ta’minlash   va   ularning   faolligini
oshirish   kerak.   Ayniqsa,   kichik   aksiyadorlarning   dividend   siyosati,   yillik
yig‘ilishlarda   ovoz   berish   huquqi,   jamiyat   haqida   axborot   olish   imkoniyatlari
qonuniy asosda kafolatlanishi zarur. Hozirgi holatda aksiyadorlarning bir qismi
jamiyat   faoliyatidan   bexabar,  passiv   ishtirokchi   sifatida  qolmoqda.  Ularni  faol
jalb   qilish   uchun   onlayn   platformalar,   mobil   ilovalar,   virtual   yig‘ilishlar   va
investorlar uchun shaffof hisobot tizimlarini yaratish lozim.
To‘rtinchidan,   kadrlar   salohiyatini   oshirish   va   zamonaviy   menejment
yondashuvlarini   joriy   etish   zarur.   Aksiyadorlik   jamiyatlarida   faoliyat
yuritayotgan   rahbar   va   mutaxassislar   xalqaro   moliya,   menejment,   audit   va
huquqiy   bilimlarga   ega   bo‘lishlari   kerak.   Shu   maqsadda   korporativ
universitetlar,   o‘quv   markazlari,   malaka   oshirish   dasturlari   keng   yo‘lga
qo‘yilishi   maqsadga   muvofiq.   Xalqaro   hamkorlik,   xususan,   Yevropa   Ittifoqi,
Yaponiya   va   Janubiy   Koreya   kabi   davlatlar   bilan   boshqaruv   sohasida   tajriba
almashish foydali bo‘ladi.
Beshinchidan, innovatsion va raqamli transformatsiyani jadallashtirish orqali
jamiyatlarning   samaradorligi   oshiriladi.   Bugungi   raqamli   asrda   korxonalarda
ERP tizimlari, CRM, moliyaviy monitoring, onlayn audit, real vaqtli hisobotlar,
bulutli texnologiyalar joriy etilishi  kerak. Bu esa nafaqat samaradorlikni, balki korrupsiyaviy xavflarni kamaytiradi, ma’lumotlar tahlilini avtomatlashtiradi va
investorlar uchun ochiqlikni ta’minlaydi.
Oltinchidan, dividend siyosatini  yaxshilash orqali  investorlarning ishonchini
kuchaytirish mumkin. So‘nggi yillarda yirik AJlar yillik daromadining muayyan
qismini   dividend   sifatida   aksiyadorlarga   to‘lamoqda.   Masalan,   2023-yilda
“O‘zsanoatqurilishbank” aksiyadorlariga 175 milliard so‘m miqdorida dividend
to‘ladi.   Bu   nafaqat   mavjud   aksiyadorlar   uchun   foyda,   balki   yangi   investorlar
uchun jalb etuvchi omildir.
Yettinchidan,   jamiyatlar   faoliyatini   xalqaro   moliya   institutlari   va   reyting
agentliklari   orqali   baholash   lozim.   Fitch,   S&P   yoki   Moody’s   agentliklarining
baholari   asosida   kompaniyaning   kredit   reytingi   shakllanadi.   Bu   reytinglar
xalqaro   investorlar   uchun   ishonch   mezonidir.   Shuning   uchun   korxonalar   o‘z
moliyaviy   intizomini   kuchaytirib,   xalqaro   hisobot   standartlariga   muvofiq
harakat qilishlari zarur.
Sakkizinchidan, ijtimoiy mas’uliyat va ekologik barqarorlikni oshirish orqali
jamiyatlar aholi ishonchini qozonadi. ESG (environmental, social, governance)
mezonlariga rioya qiluvchi aksiyadorlik jamiyatlari nafaqat ichki bozorda, balki
xalqaro miqyosda ham yuqori baholanadi. Bugungi kunda ekologik xavfsizlik,
xodimlar   uchun   ijtimoiy   sharoitlar,   jamiyatga   foyda   keltirish   kabi   omillar
jamiyatning umumiy bahosiga ta’sir qilmoqda.
  Hissadorlik   jamiyatlari   O‘zbekiston   iqtisodiyotining   strategik   tayanch
nuqtasiga   aylanmoqda.   Ularning   samaradorligini   oshirish   esa   kompleks
yondashuvni   talab   qiladi:   shaffof   boshqaruv,   investitsion   jozibadorlik,
aksiyadorlar   huquqlari,   malakali   kadrlar   va   innovatsion   texnologiyalar   bu
yo‘ldagi   muhim   ustuvorliklardir.   Bular   amalga   oshirilganda,   O‘zbekiston
iqtisodiyotida   hissadorlik   jamiyatlarining   ulushi   nafaqat   son   jihatidan,   balki
sifat jihatidan ham yuqori bosqichga ko‘tariladi. Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlar ekanman, zamonaviy bozor iqtisodiyotining
ajralmas  bo‘g‘ini  bo‘lgan hissadorlik jamiyatlarining nazariy asoslari, ularning
tashkil etilish tartibi va iqtisodiy jarayonlardagi o‘rni borasida chuqur tahlil olib
bordim.   Hissadorlik   jamiyatlari   kapitalning   jamlanishi,   korxonalarning
yiriklashuvi,   moliyaviy   shaffoflikni   ta’minlash   va   investitsiyalarni   jalb   qilish
imkoniyatlarini kengaytiruvchi muhim mexanizm ekanligiga amin bo‘ldim.
O‘zbekiston   Respublikasida   bu   boradagi   islohotlar,   ayniqsa,   1996-yildagi
“Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish
to‘g‘risida”gi   Qonun,   so‘nggi   yillardagi   Prezident   qarorlari,   xususan   2021-
yildagi   PQ–5000-sonli   qaror,   hissadorlik   jamiyatlarini   rivojlantirishda   muhim
huquqiy   asos   va   amaliy   yo‘nalish   bo‘lib   xizmat   qilmoqda.   Men   kurs   ishimda
ushbu qonunchilik asoslarini  chuqur o‘rgandim va ularga tayanib, jamiyatlarni
tashkil   etish   bosqichlari,   ularning   turlari,   aksiyalar   va   aksiyadorlarning
huquqlari hamda iqtisodiy samaradorligi masalalarini keng yoritdim.
Kurs ishim davomida shuningdek, 2021–2025 yillar mobaynida aksiyadorlik
jamiyatlarining   rivojlanish   holatini   statistik   ma’lumotlar,   jadval   va
diagrammalar   asosida   tahlil   qildim.   Natijalarga   ko‘ra,   bu   yillarda   fond
birjalaridagi   aksiyalar   savdosi   hajmi,   faol   jamiyatlar   soni   va   investorlar
ishtirokida   ijobiy   o‘sish   kuzatilgan.   Bu   esa,   sohaning   iqtisodiyotdagi   o‘rni
tobora   ortib   borayotganidan   dalolat   beradi.   Shuningdek,   men   hissadorlik
jamiyatlarining   iqtisodiyotdagi   samaradorligini   oshirish   yo‘nalishlari   bo‘yicha
ham   o‘z   takliflarimni   ilgari   surdim.   Ular   orasida   korporativ   boshqaruvni
takomillashtirish,   aksiyadorlar   huquqlarini   to‘liq   ta’minlash,   raqamli
texnologiyalarni joriy etish, dividend siyosatini kuchaytirish va xalqaro reyting
tizimlaridan   foydalanish   kabi   chora-tadbirlar   mavjud.   Ushbu   takliflar   orqali jamiyatlarning   raqobatbardoshligini,   ishonchliligini   va   investitsion
jozibadorligini yanada oshirish mumkin, deb hisoblayman.
Xulosa   qilib   aytganda,   men   bu   kurs   ishi   orqali   hissadorlik   jamiyatlari
faoliyatining   nazariy   asoslari   va   amaliy   jihatlarini   chuqur   o‘rgandim.
O‘zbekiston   misolida   tahlillar   olib   borib,   bu   institutni   iqtisodiy   barqarorlik   va
taraqqiyotning   muhim   vositasi   sifatida   baholash   mumkinligiga   ishonch   hosil
qildim.   Kelgusida   ushbu   mavzuni   amaliyotda   qo‘llash   va   yanada
chuqurlashtirib o‘rganish niyatidaman. Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
2023-yil   –   Inson   qadrini   ulug‘lash   va   faol   mahalla   yili   davlat   dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
Yoshlar   bandligini   ta’minlash   va   kasbga   yo‘naltirish   tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Mirziyoyev   Shavkat   Miromonovich.
O‘zbekiston–2030   strategiyasi   doirasida   ishchi   kuchining   malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–4739-sonli   qarori.   Aholining
bandligini   ta’minlash   va   mehnat   resurslaridan   samarali   foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PF–60-son   Farmoni.   Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik   jamiyatlari   va   aksiyadorlarning   huquqlarini   himoya   qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   PQ–5000-sonli   Qarori.   2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev   B.M.,   Karimov   X.A.   –   “Korporativ   boshqaruv   asoslari”.   –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.
11) Vaxabov   A.V.,   Toshpulatov   Sh.X.   –   “Korxona   iqtisodiyoti”.   –   Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli   qog‘ozlar   bozorini   rivojlantirish   agentligi”   statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC   (International   Finance   Corporation).   –   “Corporate   Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi   O‘zbekiston”   gazetasi,   2023-yil,   15-mart   soni   –   “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston   Respublikasi   Moliya   vazirligi   axborotnomasi   –   2023-yil   2-
chorak.
20) Egamberdiyev   A.A.   –   “O‘zbekiston   fond   bozorida   investor   faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev   I.M.   –   “Korporativ   boshqaruv   va   moliyaviy   nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent:  Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency   International   –   “Corporate   Transparency   in   Emerging
Markets”, 2021.

Hissadorlik jamiyatlari va ularning tashkil etilishi kurs ishi 

Купить
  • Похожие документы

  • Moliyaviy munosabatlarning jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni kurs ishi
  • Monopoliyaga qarshi qonunchilik va uni O’zbekistonda qo’llashning o’ziga xos xususiyatlari
  • Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida
  • Mulkchilikning shakllari va ularning amal qilishi kurs ishi | Мулкчиликнинг шакллари ва уларнинг амал қилиши
  • Narx iqtisodiy kategoriya sifatida | Нарх иқтисодий категория сифатида

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha