Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	44.5KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI

Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
_________ N.Chiniqulov
“____” __________________

MAVZU: Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi
mavzusida
KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

TOSHKENT – 2024
Talabaning F.I.SH. Boymirzayeva Sevinch
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305 - guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi: “Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi”
1

Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________ _
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi ______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________

2

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………….4
I BOB. HOL HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1.Holning ta’rifi haqida…………………………………………………..….....13
1.2. Holning turlari haqida…………………………………………….................20
II BOB. HOLNING O`ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI
2.1. Tilshunoslikda gap bo’laklari va sintaktik aloqalar masalalari …………......35
2.2. Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti……………….………………….....39
XULOSA……………………………………………………………………….... 52
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..…… 54
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek:
“Istiqlol yillarida o’zbek tilining qo’llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni
ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o’ziga xos
xususiyatlariga bag’ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o’quv qo’llanmalari,
yangi-yangi lug’atlar ko’plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o’z
hissasini qo’shmoqda”. O’zbek tilshunosligida sintaktik birliklarning tildagi
vazifalarini aniqlash tadqiqi masalasi ham ona tilimizning yangi-yangi qirralarini
ko’rsatib berishga xizmat qiladi. Yangi asr o’qituvchisini tayyorlashda uning
pedagogik-psixologik va intellektual salohiyat bo’yicha, innovatsion ta’lim bo’yicha
chuqur bilimga egaligi, innovatsion ta’lim texnologiyalari, ta’limning interfaol
usullari va ilg’or samarali metodlariga oid ijodiy faollikni oshirishning samarali
usullaridan xabardor bo’lishi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada muhtaram
birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”
asarida “...farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy
maqsad va vazifasi bo’lishi lozim,” deb ta’kidlagan edilar. 2017-yil 7-fevralda
imzolangan 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha “Harakatlar strategiyasi” IV bobi “Ijtimoiy sohani
rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari” bo’limining “Ta’lim va fan sohasini
rivojlantirish” bo’limi aynan ta’lim sohasiga bag’ishlangan: “Uzluksiz ta’lim
tizimini yanada takomillashtirish, sifatli ta’lim xizmatlari imkoniyatlarini oshirish,
mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga mos yuqori malakali kadrlar tayyorlash
siyosatini davom ettirish; umumiy o’rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar,
informatika hamda matematika, fizika, kimyo, biologiya kabi boshqa muhim va talab
yuqori bo’lgan fanlarni chuqurlashtirilgan tarzda o’rganish; ta’lim va o’qitish sifatini
baholashning xalqaro 4 standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari
faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul
kvotalarini bosqichmabosqich ko’paytirish; ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini
rag’batlantirish, ilmiy va innovasiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali
4

mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida
ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari
va texnoparklarni tashkil etish”.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ushbu sintaktik
birliklar yuzasidan turli munosabat va qarashlar mavjud. Biz ushbu ishimizda
ustozlarning fikrlarini inobatga olga holda, gap bo’laklarini xarakterini chuqurroq
o’rganishga, o’zbek tilini o’qitish modellarini tadqiq qilishga qaror qildik. Ushbu
maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilarni o’rganishni vazifa qilib oldik.
– mavzu yoritilgan barcha ilmiy adabiyotlarni o’rganib chiqish;
– ushbu mavzu yuzasidan boshqa tillarda yaratilgan asarlar va ulardagi fikrlarni
aniqlash;
– badiiy adabiyotlardan gap bo’laklariga xilma-xil misollar to’plash;
– an’anaviy hamda innovatsion ta’lim metodlarini chuqurroq o’rganish;
– o’rganilgan nazariy bilimlarni amaliyotga tadbiq etish.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi tarkibiy tuzilishiga ko’ra kirish,
ikkita mustaqil bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat
5

I BOB. HOL HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1.Holning ta’rifi haqida
Odatda fe’l bilan ifodalangan bo’lakka bitishuv yoki boshqaruv yo’li bilan
bog’lanib, undan anglashilgan ish-harakatning belgisini bildiradigan ikkinchi
darajali bo’lakka hol deyiladi. Hol ish-harakatning qay tarzda bajarilishini, uning
bajarilishi bilan bog’liq bo’lgan o’rin, payt, sabab, maqsad, miqdor-daraja kabilarni
bildiradi. Hol ravish, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishiklari shakllaridagi ot yoki
ko’makchili ishlatilgan so’zlar, sifat, son, fe’l shakllari, taqlid so’z hamda so’z
birikmasi orqali ifodalanadi.
Ravish, asosan, hol vazifasini bajaruvchi mustaqil so’z turkumidir.
Masalan: Faqat idora yaqinidagi MTS tomonidan yakka traktorning o’qtin-
o’qtin gurillagani eshitildi. (O’.Hoshimov). Asta esa boshlagan shamol
tumanni pastliklarga olib ketdi. (J.Abdullaxonov).
Gapda hol bo’lib kelish fe’lning ravishdosh shaklining ham asosiy
vazifalaridandir. Masalan: Tomchilarning derazaga chirsillab urilishi aniq eshitila
boshladi. (O’.Hoshimov). Erali bu gaplarni choyxonada odam gavjum
paytida maqtana-maqtana aytib berdi. (S.Ahmad).
Ot jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigida kelib yoki ko’makchi bilan birga
ishlatilib hol vazifasini bajarishi mumkin: Toshkentga butun mamlakatdan katta
geolog olimlar kelishgan. (S.Karomatov). Mashina shiddat bilan qaltis tog’
yo’lidan uchib ketdi. (O’.Hoshimov).
Harakat nomi gapda hol bo’lib kelganda, u ham ot kabi
shakllanadi: Mehmonlarni kutish uchun bog`ga dasturxon tayyorlatib qo’yishgan
edi. (S.Ahmad). Taqlid so’z ham gapda hol vazifasida kela oladi: Toshlar
havoni g’iz-g’iz yorib o’tadi. (Oybek). Ko’chadan dupur-dupur o’ynoqlab bir
gala otlar o’tadi. (J.Abdullaxonov). Ba’zan hol so’z birikmasi bilan
ifodalanadi: Tong otar payti bulbullar paydar-pay sayraydi. (S.Ahmad). Aqlni
o’stirmoq uchun hadeb o’qiyvermasdan ko’proq fikrlash kerak. («Tafakkur
gulshani»).
6

Hol o’zi bog’lanib kelgan so’z bilan «hol-hollanmish» sintaktik
munosabatini yuzaga keltiradi.
1.2. Holning turlari haqida
Hollar ma’nolariga ko’ra bir necha turga bo’linadi.
1. Ravish holi ish-harakatning qay tarzda bajarilganligini bildirib, qanday?
qanday qilib? qay tarzda? qay holda? degan so’roqlarning biriga javob bo’ladi. U
quyidagicha ifodalanadi:
1) holat ravishi bilan: Sahnada hozir biron yangilik yuz berishi kerakday,
hamma nafasini ichiga yutib, jimgina tikilib qoldi. Birdan qarsak chala
boshladilar. (J.Abdullaxonov).
2) ravishdosh bilan: To’rg’aylar bir nuqta ustida qanot
qoqib g’ujurlashadi. (P.Qodirov). Temirjon ularning kuyib-pishib bir-birlariga
gap uqtirishlarini ko’rib, o’qituvchilarning muvaffaqiyatidan qanchalik
faxrlanishlarini his qila boshladi. (J.Abdullaxonov). Qiqirlab kulganicha qochib
borayotgan qizning ortidan jilmayib qarab turdi. (J.Abdullaxonov). Ona
yana o’ylay-o’ylay o’yiga etolmay qoldi. (J.Abdullaxonov).
3) sifatdosh+ «holda» ko’makchi so’zi bilan: Bu payt Yulduzning
dugonalari o’zaro bahslashgan holda yaqinlasha boshladilar. (J.Abdullaxonov).
4) bosh kelishikdagi ot yoki ko’makchili ishlatilgan ot
bilan: Turmushning yaxshi o’tib, farovonlik bilan yashashni istasang,
isrofgarchilikka yo’l qo’yma. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»).
5) sifat bilan: Qiyshiq o’tirsang ham, to’g’ri gapir. (Maqol). Albatta,
mendan ko’ra paxta ishining ustalari yaxshiroq bilishadi. (J.Abdullaxonov).
6) taqlid so’z bilan: Ufqqa yonboshlagan quyoshning so’nggi nurlaridan
yaltiragan mirzateraklar uchidagi nurlar lip-lip o’chdi. (J.Abdullaxonov). Ba’zilar
negadir hiring-hiring kulishar, pichir-pichir so’z qotishardi. (J.Abdullaxonov).
7) frazeologik ibora bilan: U tarvuzi qo’ltig’idan tushib ko’chaga chiqdi.
(F.Musajonov).
2. Payt holi ish-harakatning bajarilish paytini, uning chegarasini
bildirib, qachon? qachongacha? qachondan beri? kabi so’roqlardan biriga javob
7

bo’ladi. Payt holi payt ravishi, ravishdosh, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish
kelishigidagi so’zlar bilan, ko’makchili ishlatilgan so’zlar bilan, so’z birikmasi
bilan ifodalanadi. Masalan: Tomosha qilib turganlar doim uni kulgi qilishardi.
(P.Qodirov). Ertalab bolalar uchun olgan suvlaridan ozgina qolgan edi.
(P.Qodirov). Hech qachon o’z aybingni birovga yuklashni o’rganma!..
(J.Abdullaxonov).
Yoshligingda odat qilsang, qariguncha ko’nikasan, qariganingda odat qilsang,
ko’ nikkuncha ko’milasan. (Maqol). O’ ttizida er atangan, qirqida sher atanar.
(Maqol). Kuni bilan jiyanlarini erkalatib, soy bo’ylarida aylandi.
(J.Abdullaxonov). Biz dam olish kuni shahardan tashqariga, Bo’zsuv bo’yiga
chiqdik. (O.Yoqubov).
Payt holi harakatning bajarilish paytini bildiradi: Shunday diqqat bo’lgan
kunlarning birida Tolibjon kechasi xontaxtaga bag’rini berib... xat yozdi.
(S.Ahmad). Temirjonning ongi hech qachon bunchalik yangiliklar bilan
boyimagan edi. (J.Abdullaxonov).
Payt holi harakatning bajarilishidagi chegarani bildiradi: Yangi
yilgacha yog’ingarchilik kam bo’ldi... (J.Abdullaxonov). Ertalabdan to qorong’i
tushgunga qadar barcha qatori dala qoshidan nari ketmasdi. (J.Abdullaxonov).
Temirjon allamahalgacha uyqusi qochib, Usmonali otaning Hilol aka haqidagi
gaplarini eslab yotdi. (J.Abdullaxonov). Men yigirma besh yildan beri paxta
ekaman. (J.Abdullaxonov).
3. O’rin holi ish-harakatning bo’lish, boshlanish, yo’nalish o’rnini
bildirib, qayerda? qayerdan? qayerga? qayergacha? kabi so’roqlarning biriga javob
bo’ladi. O’rin holi o’rin ravishi, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish kelishigidagi otlar
hamda ko’makchili ishlatilgan otlar, so’z birikmasi bilan ifodalanadi.
Masalan: Unda yuqoridan shitob bilan quyilib kelayotgan tiniq suv toshlarga
urilib, qirg’oqqa sapchib oqardi. (S.Ahmad). Afsus, oyoqlar ostida tuzoqlar ko’p.
(T.Malik). Osmoni falakka burgut qanotini tarang yozib uchadi. (S.Ahmad).
O’rin holi ma’nosiga ko’ra uch xil:
8

1) ish-harakatning bo’lish o’rnini bildirib, qayerda? so’rog’iga javob
bo’ladi. U o’rin ravishi, o’rin-payt kelishigidagi so’zlar hamda ko’makchili
ishlatilgan so’zlar bilan ifodalanadi: Bostirmada g’ildiraklari olingan... «Volga»
mashinasi turibdi. (P.Qodirov). Yuqorida ... bola shitirlashni eshitgan zahoti bu
tomonga qarab chopgan edi. (P.Qodirov). Ular yuqoridan shildirab
tushayotgan suv bo’yida archa bilan ayqashib o’sgan zirk tagida o’tirib
ovqatlanishadi. (P.Qodirov).
2) ish-harakatning yo’nalish o’rnini yoki harakatning bo’lishidagi eng
so’nggi chegarani bildirib, qayerga? qayergacha? so’rog’idan biriga javob
bo’ladi: U Tolibjonga ro’para kelishdan qo’rqib, so’qmoqdan o’ngga burildi...
(S.Ahmad). Ishkomlar tunnel singari bir tekis olis-olislarga cho’zilgan.
(J.Abdullaxonov). Qo’rg’oshindek qora bulutlar Oyqor tog’lari tomon o’tib ketdi.
(S.Ahmad). – Kelib turing, xola,- eshikkacha kuzatib qo’ymoqchi bo’ldi Qunduz.
(J.Abdullaxonov).
3) ish-harakatning boshlanish o’rnini ifodalab, qayerdan? so’rog’iga javob
bo’ladi: Ministrlikdan telefon qilishardi. (J.Abdullaxonov).
Ammo qayoqdandir hoshiya tortib kelayotgan qora bulut uning yuzini sholday bir
nafas o’rab turdi... . (J.Abdullaxonov). Temirjon haligina kutubxonadan olib
kelib, divanga betartib sochib qo’ygan kitoblariga qaradi. (J.Abdullaxonov).
4. Sabab holi ish-harakatning bajarilish sababini anglatib, nimaga? nima
uchun? nima sababdan? kabi so’roqlarning biriga javob bo’ladi.
Sabab holini ko’pincha «uchun», «sabali», «tufayli», «bois» kabi
ko’makchilari yoki chiqish kelishigi –dan affiksi shakllantiradi.
Sabab holi ravish, ot, olmosh, sifatdosh, so’z birikmasi bilan ifodalanadi.
Masalan: U tortinchoqligi , parishonholligi tufayli ayrimlarga g’alatiroq
ko’rinayotganini ham seza boshladi.
(J.Abdullaxonov). Muvaffaqiyatsizliklardan ranjishlar yo’llariga g’ov bo’lmas.
(J.Abdullaxonov). Negadir birdan zildek bo’lib ketgan qo’lini arang ko’tarib,
qo’ng’iroq tugmasini bordi. (F.Musajonov). Hozirgina savdosi yaxshi
bo’lganidan Azizbekning ko’ngli vayron bo’ldi. (S.Ahmad).
9

5. Maqsad holi ish-harakatning bajarilishidagi maqsadni anglatib, nima
uchun? nimaga? nima maqsadda? degan so’roqlardan biriga javob bo’ladi.
Maqsad holini ko’pincha «uchun», «maqsadida», «niyatida» yordamchi
so’zlari, shuningdek jo’nalish kelishigi – ga affiksi shakllantiradi.
Maqsad holi ravish, ravishdosh, ot, frazeologik ibora, harakat nomi, so’z
birikmasi bilan ifodalanishi mumkin. Masalan: Qadamimni ataylab dadil-dadil
bosaman. (P.Qodirov). Ular baliqlarni tomosha qilgani pastga tushishdi.
(S.Ahmad). ... Votti kennoyi andak ko’nglini yozib ketish uchun kelgan
ko’rinadi. (J.Abdullaxonov).
6. Miqdor-daraja holi ish-harakatning bajarilishini miqdor jihatdan
belgilab, qancha? necha marta? qanchalab? kabi so’roqlaridan biriga javob bo’ladi.
Miqdor-daraja holi ko’pincha miqdor-daraja ravishlari bilan
ifodalanadi: Gapni oz so’zla, ishni ko’p ko’zla. (Maqol). Dodamat akaning qotma
va abjir gavdasiga mos qoramag’iz basharasi Ahmadga borgan
sari ko’proq yoqardi. (F.Musajonov). Bular dushman pozitsiyasiga mumkin qadar
yaqinroq borib, biron qulay joyda soatlab... poylab etishadi. (A.Qahhor).
Yelkasiga charm xalta osgan yigit tarjimon bilan xiyla tortishib qoldi.
(J.Abdullaxonov).
Miqdor-daraja holi son bilan ifodalanadi. Bunda son yakka o’zi
yoki «marta», «karra» so’zlari bilan kelib miqdor-daraja holi vazifasini
bajaradi: Yetti o’lchab, bir kes. (Maqol). Ana shunaqa, azizlar, fan yana bir
karra g’alaba qozondi. (J.Abdullaxonov). Ortiq ham ayiq ovini bir
marta ko’rgan. (P.Qodirov).
So’z birikmasi ham miqdor-daraja holi vazifasini bajarishi mumkin.
Masalan: Mehmonlar yana bir necha muddat teplitsani aylanishdi.
(J.Abdullaxonov).
7 . S hart holi nima qilsa(-m , -ng, -k , -ngiz) so’rog’iga javob bo’ladi va bir
harakatning bajarilishi uchun shart bo’lgan ish-harakatni
bildiradi: Eksang o’rasan. Qaytarish sharti bilan oldi.
10

8 . To’siqsizlik holi nima qilsa (-m, -ng, -k , -ngiz) ham//-da? so’roqlariga javob
bo’lib, bir ish-harakatning bajari¬lishi uchun to’siq bo’la olmaydigan ish-harakatni
bildiradi va shart fе’li+ham//-da), ravishdosh, sifatdosh+bilan ko’makchisi,
qaramay, qaramasdan so’zlari qatnashgan qurilma orqali ifodalanadi: Chaqirilmasa
ham qatnashdi. Kichik bo’lgani bilan ancha og’ir edi. Shoshganiga qaramay kutib
turdi .
II BOB. HOLNING O`ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI
2.1. Tilshunoslikda gap bo’laklari va sintaktik aloqalar masalalari .
O’zbek tilida gap bo’laklarining tartibi, asosan, erkin. Ularning o’rnini
almashtirish odatda grammatik holatni o’zgartirmaydi. Masalan: Oppoq bulutlar
qishloq ustidan shoshilmay, tog`ga qarab o’tib ketadi. (S.Ahmad). - Qishloq
ustidan oppoq bulutlar shoshilmay o’tib ketadi tog`ga qarab. - O’tib ketadi
shoshilmay tog`ga qarab oppoq bulutlar qishloq ustidan. – Shoshilmay o’tib ketadi
qishoq ustidan tog`ga qarab oppoq bulutlar. Mazkur gaplarda gap bo’laklarining
o’rinlarini almashtirish grammatik holatni o’zgartirmagan, ammo gap mazmuniga
ma’lum darajada ta’sir etgan, negaki har gal boshqa-boshqa gap bo’laklariga
odatdagidan ko’proq ahamiyat berilgan. Lekin, shunga qaramay, gap bo’laklari
ma’lum bir normativ tartibda joylashish xususiyatiga ega.
O’zbek tilida ega, odatda, gap boshida, kesim gapning oxirida keladi.
Ikkinchi darajali bo’laklar esa ega va kesim orasida joylashadi. Bunday tartib,
asosan, darak gaplarda bo’lib, u to’g’ri yoki normativ tartib deyiladi.
Har bir gap bo’lagiga nisbatan tartib quyidagicha bo’ladi:
I. Ega, odatda, gap boshida keladi: Kishilar mirishkor raisni qarsaklar
bilan olqishladilar . (Y.Shukurov).
Yoyiq gaplarda ega ba’zan kesim oldida ham kelishi mumkin: Uning
yigirmataga yaqin qo’y-echkisi borligini ko’p odam bilar edi . (P.Qodirov).
Ba’zan ega gapning oxirida ham keladi: G’o’za umriga zavol-
ku u. (J.Abdullaxonov).
II. Kesim odatda gapning oxirida keladi: Bog’da yetti-sakkiz tup mevali
daraxt, ikki chinor, ikki tup mirzaterak o’sgan edi. (J.Abdullaxonov).
11

She’riyatda, shiorlarda kesim gapning boshida ham keladi:

Intilar borliqni inson
Barkamol etmoq uchun.
Ne ajab, insonni borliq
Barkamol etgan emas.
(E.Vohidov.)
III. Vositasiz to’ldiruvchi odatda fe’l kesim oldida keladi. Masalan: Mashina
shamoli brezentning uchini hilpiratib, chakmonning etaklarini tortqilaydi.
(P.Qodirov).
Ba’zan vositasiz to’ldiruvchi gapning boshida keladi: Yomonlik o’tini faqat
yaxshilik o’chiradi. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»).
Vositali to’ldiruvchi ham ko’pincha kesimdan oldin keladi: Xayrli va savobli
ishlar insonni turli halokatlardan saqlaydi . (Hadis namunalari).
IV. Hol ham asosan kesimdan oldin keladi:
1. Payt holi, odatda, gap boshida, ba’zan egadan keyin, ayrim hollarda
kesimdan oldin keladi. Masalan: Bugun vahshiy tog’lar orasida u bilan yuzma-yuz
keldi. (S.Ahmad). Gazeta yo’q, televizor hali ham ishlamaydi. (S.Ahmad).
Erali allaqachon juftakni rostlab qolgan edi. (S.Ahmad).
2. O’rin holi, odatda, kesimdan oldin keladi, ba’zan esa gap boshida
keladi: ... mashina tog’ etagidagi ellik-oltmish hovlilik Oyko’l qishlog’iga kirib
bordi. (P.Qodirov). Tekislikka yoqqan yomg’ir tog’ tepasiga qor bo’lib tushgan
ekan. (P.Qodirov).
3. Ravish holi, odatda, kesim oldida, ba’zan gap boshida keladi: ... barglar
orasiga to’planib qolgan oppoq yomg’ir suvi oftobda yaltirab, tirqirab to’kildi.
(P.Qodirov). – Keling,- deb sovuqqina ko’rishdi.
(P.Qodirov). Qo’qqisdan qorasovuq boshlanib, cho’ponlarni tashvishga solib
qo’ydi. (M.Qoriyev).
4. Miqdor-daraja holi ham kesim oldida keladi: Ko’p yurgan ko’p ko’rar,
ko’p o’qigan ko’p uqar. (Maqol).
12

5. Sabab va maqsad hollari kesimdan oldin, gapning boshida yoki o’rtasida
keladi: Aqlning eng katta g’alabalari, ehtimol, ehtiroslar tufayli ro’yobga
chiqqandir. («Tafakkur gulshani»). Atay izlab keldim, oq qoya, sen naqadar
mag’rur va kibor. (Mirtemir). Endi ularning xatosini tuzatish uchun hammamiz
qancha mashaqqat chekamiz. (P.Qodirov).
V. Aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Agar bu tartib o’zgarsa,
ularning grammatik holati ham o’zgaradi.
1. Qaratuvchi qaralmishdan oldin keladi: Har bir kishining so’zi o’z
fazilatlari dalili va aqlining tarjimonidir. («Oz-oz o’rganib dono bo’lur»).
2. Sifatlovchi sifatlanmishdan oldin keladi: Havoda ... yong’oq
hazonlarining o’tkir hidi gurkirardi. (O’.Hoshimov). Muvaffaqiyatli tarbiyaning
siri - o’quvchiga hurmatda bo’lish. («Tafakkur gulshani»).
Gapda sifatlovchi birdan ortiq qo’llansa, ularning tartibi quyidagicha
bo’ladi:
1) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi+sifatlanmish: U atrofida mavj
urib turgan yashil daraxtlarga ... zavq bilan tikilardi. (P.Qodirov).
2) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi + olmosh bilan ifodalangan
sifatlovchi + sifat bilan ifodalangan sifatlovchi + sifatlanmish: Osmonning
yarmigacha chiqib borgan bu bahaybat devorning u yer - bu yerida cho’ponlar
yoqqan gulxanlar milt-milt qiladi. (P.Qodirov).
3) –dagi affiksli so’z bilan ifodalangan sifatlovchi + sifat bilan ifodalangan
sifatlovchi + sifatlanmish: Hulkar chelakdagi tiniq suvdan ... olib kelib berdi.
(P.Qodirov).
4) miqdor tushunchasini bildiruvchi so’z (son, olmosh, ravish) bilan
ifodangan sifatlovchi + sifat bilan ifodangan sifatlovchi + sifatlanmish: ...
suvdan bir chinni kosa olib kelib berdi. (P.Qodirov).
5) sifatdosh bilan ifodalangan sifatlovchi + son bilan ifodalangan sifatlovchi
+ sifatlanmish: Yomg’irdan keyingi loyqada muhrlanib qolgan ikkita izning
nimasidir go’dak tovonini eslatar edi. (P.Qodirov).
13

Izohlovchi izohlanmishdan oldin yoki keyin keladi: O’shanda Oxunboboev
bilan quvalik temirchi Shakarxon Mo’minova degan juvonning suvrati gazetada
chiqqandi. (S.Ahmad). Norboy ota usta Qambarga gap uqtirib ketdi. (P.Qodirov).
Agar gap bo’laklarining normativ, to’g’ri tartibi o’zgarsa, inversiya hodisasi
ro’y beradi. Inversiya hodisasi ko’proq jonli tilda va she’riyatda kuzatiladi.
Inversiyada odatda gap bo’laklarining grammatik holati o’zgarmaydi. Masalan:.
Zotiljam kasali-yu yurak siqilishi nimaligini bilmaydi o’sha xonadon
ahli. (J.Abdullaxonov). (Ega, ega tarkibi gap oxirida kesimdan so’ng kelgan).
Chindan ham hayvonot bog’i desa bo’larkan bu yerni .
(J.Abdullaxonov). (Vositasiz to’ldiruvchi inversiyaga uchrab kesimdan keyin
qo’llangan.) Qaysi bir gazetada ota-bolaning ko’chat ekib turgandagi surati ham
e’lon qilingan edi bir yili. (J.Abdullaxonov). (Payt holi gap oxirida kesimdan
keyin kelgan.).
Tilshunoslikda gap nutq birligidir. Shuning uchun, uning sintaktik tahlili nutq
lingvistikasi qonun – qoidalari bo’yicha amalga oshirilishi kerak bo’ladi. Nutq
lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina ilmiy asoslana boshladi. Shu sababli ular
orqali sintaktik tahlilda o’z aksini topishi lozim bo’lgan gapning struktur
butunligini tashkil etayotgan bevosita ishtirokchi elementlarning tildan nutqqa
ko’chirilishi va bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik faollik olishi,
sintagmatik zanjirning voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab bo’lmaydi. Gap
bo’laklari nazariyasiga asoslanuvchi an’anaviy sintaktik tahlilning zaif tomonlari
haqida ba’zi tilshunoslar o’z fikr va mulohazalarini bildirishgan bo’lishiga
qaramay, bu sohada hali keskin o’zgarishlar sodir etilganicha yo’q.
Z.D. Popova gap bo’laklari tushunchasiga yangicha yondashib, ularning gapda
bajaradigan vazifalarini birmuncha mukammalroq va aniqroq izohlashga harakat
qiladi. Olima G.A.Zolotova qo’llagan “subyektiv” va “predikativ” terminlaridan
foydalanib, gap bo’laklarini ularning vazifalariga ko’ra quyidagicha tasnif etadi.
Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap bo’laklari. Bunga subyektivlar (ega,
dativ subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ subyekt va h.k.lar); predikativlar
14

(kesim, predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi. Gapning struktur sxemasiga
kirmaydigan gap bo’laklari. Bu bo’laklar, o’z navbatida, ikkiga bo’linadi:
1. Gapning pozitsion sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo’laklar (to’ldiruvchi,
hol).
2.Gapning pozitsion sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali bo’laklar
(aniqlovchi).
Tilshunoslarning gapning ikkinchi darajali bo’laklari haqida ham bildirishayotgan
salbiy mulohazalarini kuzatamiz. Bu xususda gapirganda akademik V. V.
Vinogradov gapning ikkinchi darajali bo’laklari masalasini tubdan qayta ko’rib
chiqish kerakligini, ular grammatik tamoyillarga izchil asoslanmaganligi tufayli
gap strukturasida sodir bo’ladigan jonli sintaktik aloqalarni mutlaqo sun’iy
ifodalashini alohida ta’kidlagan edi. Bunday fikr Ya. I. Rosloves tadqiqotlarida
ham ko’zga tashlanadi. Uning « Вопросы языкознания » jurnalida e’lon qilingan
maqolasida quyidagilarni o’qiymiz: « Традиционное учение о второстепенных
членах предложения … переживает своеобразный и противоречивый кризис ».
Olim masalaning bunday holatga kelib qolishining asosiy sababi mantiqiy va
sintaktik kategoriyalarning, gap va hukmning, gap bo’laklari va mantiqiy hukm
bo’laklarining bir-biridan keskin farqlanmayotganligida deb biladi.
Tilshunoslik adabiyotlarida gap bo’laklari va ularning talabga javob bera
olmayotgani haqida aytilgan fikr va mulohazalar anchagina bo’lishiga qaramay,
hozirgacha bu xususda sof lingvistik qonun-qoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir
konkret taklif kun tartibiga qo’yilgani yo’q. Bizningcha, buning amalga oshishi
nutq lingvistikasining to’liq ilmiy asoslanishi bilan bevosita bog’liqdir. Boshqacha
aytganda, gap nutq birligidir va shu bois uning sintaktik tahlili muammolarini ham
nutqdan ayri holda hal etish mushkuldir. Ma’lumki, har bir til tizimining sintaktik
qatlamini o’rganishda gaplar struktura jihatdan kommunikativ yo’nalishiga hamda
tarkibiga ko’ra tasniflanadi. Ammo gapdagi so’zlar o’zaro bog’langan bo’lib,
ularning har biri gap tarkibida biror grammatik vazifani bajaradi. Gap strukturasini
tahlil qilishda undagi gap bo’laklari sintaktik kategoriya hisoblanadi. Mazkur
kategoriyalar gap tarkibidagi elementlarning o’zaro munosabatini, bu
15

munosabatning harakterini, gapning grammatik jihatdan qanday bo’laklarga
ajralishini, so’zning gapdagi rolini ko’rsatadi. Har bir gap ma’lum obyektiv
mazmun va substant material, ya’ni so’zlar yordamida ifodalanadi. Gapning
substantsional tomoni uning sintaktik strukturasi hisoblanadi. Sintaktik strukturani
tashkil etgan elementlar tilshunoslikda turlicha, ya’ni "gap bo’laklari",
"sintaksema", "sintaktik shakl" kabi1 nomlanib kelinmoqda. Sintaktik
elementlarni, shuningdek, aktant nomi bilan ham atashadi. Avvalo shuni aytish
lozimki, «aktant» termini tilshunoslikka taniqli fransuz olimi Lyus’en Ten’yer
tomonidan kiritilgan edi. U aktant deganda, fe’l bajarayotgan ish-harakati ijrosida
faol qatnashayotgan leksik birliklarni tushunadi. Aktantlar, boshqacha aytganda,
harakat ijrochisi va uning iste’molchilaridir. Ularning ishtirokisiz fe’lning sintaktik
vazifalari xususida hamda uning jumla tarkibida voqyelanayotgan faolligi xususida
mukammal ma’lumotga ega bo’lish qiyin. Aktant gap sathida ot turkumidagi so’z
yoki mazkur so’zning o’rnida qo’llanilishi mumkin bo’lgan olmosh, otlashgan
biror so’z orqali ifodalanadi. L.Ten’yer aktantlarni harakat ijrosidagi darajasiga
qarab uch turga bo’lib talqin etadi va ularni 1-darajali, 2- darajali, 3- darajali
aktantlar deb nomlaydi. L.Ten’yerning aktantlar nazariyasi mantiq iskanjasida
bo’lgan tilshunoslikni sezilarli darajada undan tozalash uchun xizmat qilishi
shubhasizdir, zotan, mazkur nazariyada an’anaviy sintaktik tahlilda qo’llaniladigan
ega, kesim, aniqlovchi va h.k. tushunchalaridan foydalanilmaydi. Ma’lumki,
an’anaviy tilshunoslikda gapning sintaktik talqini xususida so’z yuritilganda gapni
bo’laklarga ajratib tahlil qilish tushuniladi. Gap bo’laklarining bunday tavsifi
tilshunoslikda XX asrning o’rtalariga qadar sintaktik tahlil jarayonida yetakchi rol
o’ynadi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, til birliklariga, shu jumladan,
sintaksemalarga muayyan ichki strukturaga ega bo’lgan murakkab sistema sifatida
yondashuv, tilning boshqa sathlarida bo’lgani kabi sintaktik sathda ham turli
yangicha tahlil mezonlarini ishlab chiqish uchun asos bo’ldi. Xususan, A.
Nurmonovning fikricha, sistem tilshunoslikda gapning struktur elementlari gap
bo’laklari yoki sintaktik pozitsiya, propozitiv struktura elementlari esa obyektiv
reallik strukturasiga nisbatan izomorflik, kommunikativ (aktual) struktura tema
16

(ma’lum) va rematik (yangi), modal struktura obyektiv va subyektiv munosabatlar
nuqtayi nazaridan o’rganiladi. Darhaqiqat, har bir strukturaning o’ziga xos
elementlari mavjud bo’lib, ular faqat shu struktura darajasidagina o’zaro assotsiativ
va sintagmatik aloqada bo’ladi. Shu jihatdan qaralganda, an’anaviy
tilshunoslikdagi ayrim muammolarning sababi oydinlashadi. Xususan, an’anaviy
tilshunoslikda gapning sintaktik tahlili uni bosh va ikkinchi darajali bo’laklarga
ajratish bilan chegaralanadi. Bunday tahlil gapning shakliy tomonini tekshirish
hisoblanadi. Mantiq tilshunoslari esa gap elementlarini ega o’rnida «subyekt»,
kesim o’rnida «predikat» kabi lisoniy atamalar yordamida tahlil qiladi. Lekin bu
borada ega bilan subyekt, kesim bilan predikat o’rtasidagi o’xshashlik tomonlar
hamda ularning bir-biridan farq qilish muammosi anchagina bahslarga yo’l ochib
berishi e’tibordan chetda qoladi. Masalan, rus mantiqiy tilshunosi F.I. Buslayev,
«...tilda egaga bosh kelishikda kelgan ot mos keladi... ba’zan ega va kesim boshqa
so’z turkumlari bilan ifodalanadi, lekin har holda egani anglatgan so’z ot
ma’nosini, kesimni anglatgan so’z esa fe’l ma’nosini oladi» ,[8-c.8.] degan fikrni
bildiradi. Shunday ekan, gapda ega har doim bosh kelishikda kelib, faqat subyektni
ifodalasa, kesim fe’l bilan ifodalanib, predikat bo’lib kelsa va ularda bir xillik
mavjud bo’lsa, bosh bo’laklarni har xil atamalar bilan atashga nima majbur qiladi,
degan savol tug’iladi. Mantiqda implikatsiya munosabatlari ekstensional,
intensionallar va ularning orasidagi bog’liqlik orqali, grammatikada esa grammatik
kategoriyalar, gapdagi fe’lli va otli qurilmalarning bog’liqligi bilan aniqlanadi.
Gapning sintaktik qatlami tahlil qilinganda gapda ega yoki kesimning muhim
ahamiyatga ega ekanligi ham ayrim bahslarning kelib chiqishiga sabab bo’ladi. A.
G’ulomov va M. Asqarovalar bu haqda shunday deydi: «Bosh bo’laklar gapning
asosini tashkil etadi: ular gap konstruksiyasining asosidir, markazidir-gapdagi ikki
uyushtiruvchi markazdir. Lekin bosh bo’laklarning yolg’iz o’zi ham mustaqil
gapni tashkil qiladi, biroq ba’zi o’rinlarda ularning o’zidan to’liq fikr
ifodalanmaydi», deb yozadilar. Bu olimlar egani hokim tarkibning grammatik
markazi, shuningdek, uni tobe tarkibdagi bosh bo’lakka - kesimga ham hokimdir,
deb ta’kidlashadi. Kesim haqidagi bunday talqin 1980-yillargacha, ya’ni fanimizga
17

sistem-struktur sintaktik tadqiqotlar kirib kelgunga qadar davom etib keldi. Ammo
H. Ne’matov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, R. Sayfullayeva, M. Abzalova kabi
o’zbek hamda boshqa xorijiy tadqiqotchilarning ishlarida kesimning mavqyei
yangicha baholandi - kesim gap qurilishidagi mutlaq hokim bo’lak, gap markazi
sifatida talqin etildi".
Umuman olganda, kesim bosh bo’laklarning biri sifatida barcha tillarda universal
harakterga ega bo’lishiga qaramasdan, u ifodalanishiga ko’ra tasniflanganda
tilshunoslarning kesim haqidagi fikri turli-tumanligining guvohi bo’lamiz.
Masalan, ingliz tili nazariy grammatikalaridan birida kesim quyidagicha
tasniflanadi: sodda fe’l kesim, tarkibli fe’l kesim. Tarkibli kesim ikki ko’rinishga
ega: 1) tarkibli ot-kesim; 2) tarkibli fe’l-kesim. Ularning ifodalanishi haqida fikr
yuritilganda, sodda fe’l-kesim nafaqat yaxlit, yagona fe’l yordamida, balki fe’lning
murakkab shakli orqali ham ifodalanishi qayd etilgan. Bundan tashqari, tarkibli ot-
kesim bog’lama fe’l hamda predikatni ifodalovchi ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh,
holatni ifodalovchi so’zlar, infinitiv, gerundiy yoki ravish orqali ifodalanadi, deb
ta’kidlanadi. V.D. Arakinning fikricha, kesim bir komponentli va ikki komponentli
kesimlarga bo’linib, bir komponentli kesim ikki turga ajratiladi: a) ega bilan
moslashadigan; b) ega bilan moslashmaydigan. Ikki komponentli kesimlar ham
ikki turga ajratiladi: a) ot kesim; b) murakkab kesim. Kesimning bunday
tasniflanishi B.A. Il’ishning fikrini ham tasdiqlaydi, ya’ni u ingliz tili nazariy
grammatikasida kesimni ikki katta guruhga bo’ladi: fe’l kesim, ot kesim,
shuningdek, ularning har birini yana ikkiga bo’ladi: sodda fe’l-kesim, qo’shma
fe’l-kesim; sodda ot-kesim, qo’shma ot-kesim. Ingliz tili amaliy grammatikasida
kesim quyidagicha tasniflanadi: 1) Sodda kesim (Simple predicate); 2) Qo’shma
kesim (The compound predicate). Birinchi kesim turi fe’lning shaxsli shakli bilan
ifodalanadi, ammo uning tarkibi frazeologik birliklar yordamida ifodalanganini
hisobga olib, u frazeologik kesim deb nomlanadi. Masalan: I’ll get a divorce.
Kesimning ikkinchi turi ifodalanishiga ko’ra ikki qismdan iborat bo’ladi, birinchi
qismi fe’lning shaxsli shakli bilan ifodalansa, ikkinchi qismi esa ot, olmosh, sifat,
sifatdosh, gerundiy va infinitiv yordamida ifodalanadi. Qo’shma kesimning o’zi
18

ikki guruhga bo’linadi: 1) qo’shma ot-kesim; 2) qo’shma fe’l kesim. Qo’shma ot-
kesim bog’lama fe’l va boshqa so’z turkumlari yordamida ifodalanadi. Bu borada
shuni ta’kidlash lozimki, ingliz tilida juda ko’p fe’llar borki, ular gapda bog’lama,
mustaqil va yordamchi fe’llar vazifasida ishlatiladi. Bunday hol ingliz tilini
o’rganuvchilar uchun ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi. Everyone was the king.
Qo’shma fe’l-kesim ifodalanish usuliga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1) Qo’shma modal
fe’l-kesim; 2) qo’shma aspekt fe’l-kesim. Qo’shma modal fe’l-kesim asosan,
modal fe’llar yoki ularning muqobillari hamda fe’lning infinitiv shaklini qo’shish
bilan ifodalanadi: We shall have to exirt ourselves. Kesimning bu turi haqida ham
ayrim qiyinchiliklarga duch kelamiz. Masalan, gap tarkibida to hope, to expect, to
intend, to attempt, to try, to want kabi fe’llar infinitiv yoki gerundiy bilan birikib
kelsa ham qo’shma modal fe’l-kesim deyish mumkin, lekin bu uni chuqurroq tahlil
qilishga undaydi. Masalan, I don’t want to take it to anybody (18-M.Wilson,
p.313) gapiga e’tibor qilaylik. Bu gapga shunday savol qo’yish mumkin: What
don’t you want? Yana, ikkinchi bir gapni olaylik: He tried to open the tin with a
pocket knife. Bu gapga esa Why did he try? deb, savol qo’yish mumkin. Mazkur
gaplarning birinchisiga qo’yilgan savol to’ldiruvchiga mos bo’lsa, ikkinchisidagi
esa, maqsad holiga mos keladi. Yoki ba’zi darsliklarda qayd etilganidek, gapda
kesim o’rnida to be obliged, to be bound, to be anxious, to be capable kabi
birikmalar infinitiv bilan kelsa ham qo’shma modal fe’l-kesim deb atalishi
mumkin. Qo’shma aspekt fe’l-kesim haqida to’xtalsak, u gapda kesim o’rnida to
begin, to start, to continue, to stop kabi fazali fe’llar bilan infinitiv yoki
gerundiyning birikib kelishi yordamida ifodalanadi. He began to speak; He began
speaking. Har ikkala gapga bir xil savol, ya’ni to’ldiruvchiga beriladigan savol
mos keladi, What did he begin? E’tibor berib qaralsa, bu kesim turini alohida
ajratishda fe’llarning leksik ma’nosi asosiy o’rinni egallaydi. Boshqalarida esa
ifoda planiga qarab ajratilgani yaqqol ko’rinib turibdi. Yuqorida qayd etilganlardan
ma’lum bo’ladiki, aspekt kategoriyasi qaysi qatlamda, ya’ni morfologik, sintaktik
yoki leksik qatlamda o’rganilishidan qat’iy nazar izohtalabdir. Aspekt kategoriyasi
L.S. Barxudarovning fikricha, fe’lning zamon shakllariga qarab o’rganilib
19

davomsizlik (non—continuous aspect) va davomlilik (continuous aspect)
aspektlariga ajratiladi, ya’ni tilning morfologik qatlamida o’rganiladi.
Grammatik materiallarni tadqiq etishda distributiv, transformatsiya, bevosita
ishtirokchilarga ajratish tahlil usullari asosida ko’zga ko’rinarli ishlar qilingan
bo’lsa-da.], biz o’z tadqiqotimizda komponent va sintaksemalarga ajratib tahlil
qilish usulini qo’llashni afzal ko’rdik. An’anaviy grammatikada gapni bosh va
ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib tahlil qilishda o’ziga xos juz’iy kamchiliklar
mavjud. Chunki an’anaviy tilshunoslikda sintaktik birliklarga ajratiladigan
bo’laklar ham gapning bir bo’lagi deb qaraladi. Bu esa gap bo’laklarini elementar
sintaktik birliklarga ajratish imkonini bermaydi. Undan tashqari, gap tahlilida
sintaktik elementlarning semantikasi hisobga olinmaydi. Ammo ushbu ishda tillar
tizimida gapda kesim o’rnida kelgan sintaktik birliklarga e’tibor qaratgan holda
ularni sintaktik jihatdan o’rganish bilan cheklandik. Ushbu muammoni tadqiq
etishda A. M. Muxin va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan lisoniy metoddan
[20-304 с .] foydalanish bizning nazarimizda yuqorida qayd etilgan usullarga xos
ayrim kamchilik va nuqsonlarni to’ldirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur
tahlil usuli boshqalaridan farqli ravishda ikki bosqichda amalga oshiriladi.
Xususan, boshlangich bosqichda gapdagi elementlar komponentlarga ajratib tahlil
qilinadi hamda ushbu bosqichda berilgan elementlarning o’zaro sintaktik aloqalari
aniqlanib, bir-biridan farqlanish usullari yunksion va komponent modellarda ifoda
etiladi. Tilshunoslik fani taraqqiyotining hozirgi davri bosqichida til tizimi
birliklarining qay tarzda nutqqa ko’chirilishi va jumlaning nutqiy zanjirda
voqelanishi, sintaktik strukturalarning nutqiy faollashuvi, ularning semantik va
sintaktik munosabatlari masalasiga doir muammolar tilshunos olimlarimizdan o’z
tadqiqini kutmoqda. Chunki hozirgacha tilning sistema ekanligi to’g’risida
diqqatga sazovor tadqiqot ishlari qilingan bo’lsa ham, sistema belgilarining nutqqa
ko’chirilishi, boshqacha aytganda, ularning nutqda real ishlatilishi masalasiga kam
e’tibor berildi.
Mazkur masalalar ayniqsa nutq lingvistikasi ilmiy asoslanayotgan bugungi kunda
yanada dolzarb bo’lib qolmoqda. Zotan, til tizimidagi har bir belgining
20

paradigmatik qator doirasidan sintagmatik qator doirasiga o’tishi, virtuallik
belgilarini tark etib, aktual holat kasb etishi va shu yo’sinda gapning sintaktik
shakllanishi nutq lingvistikasining g’oyat muhim masalalarini taqozo etadi.
Ravshanki, gapning asosiy bevosita ishtirokchi elementlari so’zlar hisoblanadi.
Biroq gap sathida so’zlarning o’zaro bog’lanishi ularning shunchaki ketma-ket
kelishidan iborat bo’lmay, bunda tilning semantik, sintaktik va hatto fonologik
qurshov (distributsiya) qoidalari ustuvor ahamiyatga ega bo’ladi. Bu jarayonda gap
shaklini tashkil etayotgan har bir bevosita ishtirokchi element uning ajralmas bir
bo’lagi vazifasini olib, ma’lum bir funksional qiymat kasb etadi. Chunki gap
tarkibida faollashayotgan har bir element orqali ma’lum bir kommunikativ,
semantik yoxud pragmatik maqsad ko’zda tutiladi. Mazkur maqsad ifodasi esa
turlicha ro’y beradi. Masalan, gapda tilning ba’zi birliklari katta yoki kichik
bo’lishidan qat’i nazar, mustaqil holatda faollashib, ega yoki kesim vazifasini
bajarsa, ba’zilariga boshqalarning yordamida aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol
vazifalari yuklanadi, ayrimlari esa muxtor tarzda harakatga keladi.
21

2.2. Hozirgi o’zbek tilshunosligi taraqqiyoti.
O’zbek tilining lug’at tarkibi ko’pdan buyon o’rganilib keladi. O’zbekiston
Respublikasi M.Qoshg’ariy nomidagi til va adabiyot instituti tomonidan 1957 yil
nashr etilgan «Hozirgi zamon o’zbek tili» 1966 yilda nashr etilgan «Hozirgi o’zbek
adabiy tili» asarining birinchi tomida o’zbek tili lug’at tarkibining masalalariga
birmuncha o’rin berilgan. O’zbekiston Respublikasi oliy o’quv yurtlari filologiya
til va adabiyot fakultetlari talabalari uchun yozilgan darslik va qo’llanmalarda ham
o’zbek tilining lug’at boyligiga ancha o’rin ajratilgan.
Bu ishlar asos e’tibori bilan normativ-tasviriy ishlar bo’lgani uchun o’zbek tilining
so’z boyligi ularda norma va grammatek talablari asosida tavsif etiladi.
O’zbek tili lug’at tarkibining ma’lum sohalariga bag’ishlangan monografik
tadqiqotlar yaratildi. O’zbek tilida xorijiy so’zlar, evfemizmlar, eskirgan so’zlar,
kasb-hunar leksikasi, antroponimlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya
qilindi.
S.Ibrohimov 1961 yilda «O’zbek tilining kasb-hunar leksikasi» degan temada
doktorlik dissertatsiyasini yoqladi. O’zbek tili frazeologiyasiga bag’ishlangan
birinchi yirik ish Sh.Rahmatullaevning 1952 yilda Moskvada himoya qilingan
22

«Hozirgi zamon o’zbek tilidagi obrazli fe’l frazeologik birliklarning asosiy
grammatik xususiyatlari» nomli nomzodlik dissertatsiyasi bo’ldi.
Bu ishning kirish qismida akad. V.V.Vinogradovlarning frazeologik kontseptsiyasi
o’zbek tili materialiga tadbiq etildi. Sh.Rahmatullaev 1966 yilda «O’zbek
frazeologiyasining ba’zi masalalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasini
himoya qildi. O’zbek tili frazeologik boyligini to’plash va o’rganish keyinchalik
badiiy adabiyot tili materialida olib borildi. Muqimiy frazeologiyasi, Oydin asarlari
frazeologiyasi, A.Qahhorning novatorligi bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari
himoya qilindi. M.Hakimov 1971 yilda frazeologiyaga oid «Yozuvchi va xalq tili»
degan monografiya e’lon qildi. Keyingi yillarda o’zbek tilining lug’at boyligi
semasiologik planda ham o’rganila boshlandi. O’zbek tilida sinonim so’zlar,
antonim so’zlar, polisemantik so’zlar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari himoya
qilindi: o’zbek tilida polisemiya, so’z ma’nosi va uning valentligi masalalari
bo’yicha monografiyalar bosilib chiqdi. I.Qo’chqortoev 1978 yilda «O’zbek tilida
nutq fe’llari semantikasi» degan mavzuda doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi.
SH.Rahmatullaev va uning shogirdlari leksik ma’noning tabiati haqida ,
polisemiya va antonimiya, sinonimiya bo’yicha maqolalar e’lon qilib, dissertatsiya
yoqladilar.
O’zbekiston leksikografiyasi uzoq tarixga ega. O’zbek tilshunosligining bu sohasi
Oktyabr to’ntarishidan keyin ayniqsa tez sur’atlar bilan rivojlandi.
To’ntarishidan keyin yaratilgan dastlabki lug’atlar asosan o’quv-ma’rifiy
xarakterga ega. E.D.Polivanovning «Kratkiy russko-zbekskiy slovar»,
K.K.Yudaxinning «Qisqacha o’zbekcha-ruscha lug’at», S.Rahmatiy va
A.Qodiriyning «Russko-uzbekskoy slovar» kabi asarlari ana shunday lug’atlar
qatoriga kiradi. Bu lug’atlarda o’zbek tili leksikasining asosiy qismi tavsiflandi,
o’zbek leksikografiyasining keyingi taraqqiyoti uchun zamin hozirlandi. O’zbek
tilining fonetikasi hali keng ko’lamda o’rganilmagan. Bu sohaga bag’ishlangan
ishlar sifatida o’zbek tili haqidagi tasviriy asarlar va darsliklarning fonetika
qismlarini, yirik ish sifatida V.V.Reshetovning «Uzbekskiy yazk» nomli
monografiyasini ko’rsatish mumkin.
23

A.Mahmudov o’zbek tili fonetik sistemasi masalalari bilan ko’pdan buyon
shug’ullanib keladi. Uning «O’zbek tilida so’z urg’usi», «O’zbek tili unlilari»,
«O’zbek tili sonorlar» kabi monografiyalari bosilib chiqdi. O’zbek tili
grammatikasi ancha tugal o’rganilgan. E.D.Polivanov, A.N.Kononov va boshqa
rus olimlarining umumturkologik va o’zbek tili grammatikasi bo’yicha yozgan
asarlari bu sohada olib borilgan tadqiqotlar uchun nazariy va ilmiy-metodik asos
bo’ldi. O’zbek tili grammatikasi bahsining rivojida A.G’ulomov, U.Tursunov,
F.Kamolov kabi olimlar katta rol o’ynadi. O’zbek tilshunosligida grammatik
tadqiqotlar so’z tarkibi, so’z yasalishi, so’z turkumlari va sintaksis bo’yicha olib
borildi.
O’zbek tilida so’z tarkibi masalalariga oid tadqiqotlarda so’zning morfologik
tarkibi, qo’shma so’z, juft so’z bo’yicha amalga oshirilgan ishlarni ko’rsatish
mumkin.
S.Usmonov 1964 yilda «Hozirgi zamon o’zbek tilida so’zning morfologik
xususiyatlari» temasida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. U o’zbek tili
haqida qator darslik va qo’llanmalar yozishda ishtirok etdi. S.Usmonov o’zbek
tilida birinchi bo’lib «Umumiy tilshunoslik» darsligini yaratdi. So’z-yasalishi
o’zbek tilshunosligining maxsus sohasi.Bu sohaning sistemali o’rganilishi
A.G’ulomovning ilmiy tadqiqotlaridan boshlandi. U 1957 yilada «O’zbek tilida
so’z yasalishi tarixiy problemalari» degan temada doktorlik dissertatsiyasi yoqladi.
A.G’ulomov o’zbek tili bo’yicha bir qancha darslik va qo’llanmalar yozdi,
monografiyalar yaratdi. Akademik grammatikani yozishda Etakchi avtorlardan biri
sifatida ishtirok etdi. Uning nazariy-lingvistik qarashlari, tadqiqot usullari o’zbek-
sovet tilshunosligining deyarli barcha sohaldarida ta’sir ko’rsatdi. O’zbek tilida
so’z yasovchi va forma yasovchi affikslar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari
himoya qilindi.
So’z turkumlari bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqotlarning tematikasi ancha keng.
O’zbek tilda ravish, numerativ so’zlar, son bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalar
himoya qilindi, ko’makchilar, tasviriy so’zlar, kelishiklar, ish-amal va holat
nomlari, fe’l darajalari maxsus tadqiqotlar ob’ekti bo’ldi. A.Safoev- o’zbek tilida
24

gap bo’laklari bo’yicha ko’zga ko’ringan mutaxassislardan biri. U «O’zbek tilida
gapning bosh bo’laklari», «Hozirgi o’zbek tilida gapning semantik-sintaktik
jihatdan bo’linishi» degan temada doktorlik dissertatsiyasi himoya qildi.
Qo’shma gap-o’zbek tilining qizg’in o’rganilayotgan sohalaridan biri. O’zbek
tilida shart va to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplar payt, to’ldiruvchi, bir necha
gapli qo’shma gaplar bo’yicha nomzodlik dissertatsiyalari yoqladi.
O’zbek tili punktuatsiyasi bo’yicha qator qo’llanmalar yaratildi.X.G’oziev o’zbek
punktuatsiyasi tarixiga oid bir qancha asar yozdi. K.Nazarov «O’zbek tili
punktuatsiyasi asoslari,, «Tinish belgilari va yozma nutq» qo’llanmalarini bostirib
chiqardi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda tilimizda shunday elementlar ham mavjudki, ular biror
sintaktik vazifani bajarmay so’zlovchining o’zi bayon etayotgan fikrga, yoxud
o’sha fikrning ifoda etilishi usuliga bo’lgan munosabatni bildiradi. Bunday
munosabat tasdiq, umid, ishonch, gumon, taxmin, shodlik, taajjub va hokazo
ma’nolarni anglatib, bayon qilinayotgan fikr tartibini, mazkur fikrning oldingi
mulohaza bilan bog’liqligini ifodalaydi. Bular modal so’zlar bo’lib, gapning biror
bo’lagiga yoki butun gapga taalluqli holda kirish so’z mavqyeida kelishi bilan
sintaktik va nihoyat, fikrga aniqlik kiritishi, tasdiq, taxmin, tartib turlicha
emotsional munosabatlarni ifodalashi bilan semantik belgilarga ega bo’la oladi
[21-560 б ]. Kirish so’z va kirish birikmalar gapning umumiy strukturasini
kengaytirib, uning mazmuniga qo’shimcha ma’no berishiga qaramay, an’anaviy
grammatikalarda gap bo’laklari qatoriga kiritilmaydi. Bu esa gapni tashkil etuvchi
bevosita ishtirokchilarning birini bosh bo’lak, ikkinchisini ikkinchi darajali bo’lak
25

deb, boshqasini nomsiz qoldirib, hech qanday bo’lak qatoriga qo’shmaslik masala
mohiyatini nihoyatda chigallashtirib yubormoqda. Bunday vaziyatga ko’pchilik
olimlarimiz ko’nikib ketishgan bo’lsalar-da, so’nggi yillarda ba’zi tilshunoslar bu
haqda o’zlarining e’tirozli fikrlarini bildirmoqdalar. Masalan, A.R.Sayfullayev
o’zining ilmiy izlanishlarida modal so’z va modal birikmalar gapning uchinchi
darajali bo’laklari ekanligini va ular semantik vazifalaridan tashqari sintaktik
vazifa bajarishi mumkinligini ilmiy jihatdan asoslab berdi. A. R. Sayfullayevning
fikricha, kirish so’z va kirish birikmalar ko’pincha gapning kesimi vazifasida
kelgan so’z bilan sintaktik munosabatda bo’lib, ular bilan boshqaruv, bitishuv
usullari orqali bog’lanadi. Lekin shunga qaramay, bu o’rinda ham muammo
yechimi to’liq hal qilinganligini e’tirof etishimiz qiyin ko’rinadi. Chunki gap
bo’laklari nazariyasi gap muchalarining formal-sintaktik funksiyalarini atroflicha
yoritmayapti. Bizningcha, buning asosiy sababi gap bo’laklari tushunchasining
mantiqiy xarakteri bilan bog’liqdir. Boshqacha aytganda, gap bo’laklari
tushunchasi sof lingvistik maqsadlarni ko’zda tutmagani bois, u orqali gap
komponentlarining tildan nutqqa ko’chirilishi va bu jarayonda qanday sintaktik
vazifalar bajarishi masalasi talqinini berib bo’lmayapti. Albatta, vaziyatning
bunday tus olishi tilshunos olimlarimizni tashvishlantirmoqda va shu bois gap
komponentlari sintaktik tahlilining yangi-yangi usullari taklif ham etilmoqda. Ana
shunday tahlil usullaridan biri Praga tilshunoslik maktabining yirik
namoyandalaridan biri A.Martinening funksional tahlil nazariyasidir. Mazkur
nazariyada nutqning eng kichik birligi «monema» tushunchasi ilmiy iste’molga
kiritildi. Bu struktur-funksional tahlil uchun eng qulay atama bo’lib, uning
yordamida gap elementlarining funksional tomonlarini va sintaktik qurilmaning
shakllanishida har bir elementning paradigmatik qator doirasidan sintagmatik qator
doirasiga o’tishi masalalarini mukammal talqin etish mumkin. A.Martine
monemalarni uchga bo’ladi: avtonom, funksional va qaram monemalar. Avtonom
monema gap tarkibida muxtor holda qo’llanilib, tildan nutqqa biror bir morfologik
vositaning yordamisiz ko’cha oladi. Nutqda uning faolligi boshqa monemalar bilan
26

bog’lanmaydi. Boshqacha aytganda, muxtor monema o’zining sintaktik, semantik
va funksional faolligi jihatidan boshqa biror monemaga tobe bo’lmaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. S.Peysikov. Voprosi sintaksisa persidskogo yazika M., 1959. 387397 b .
2. Y.A.Rubinchik. Osnovi frazeologii persidskogo yazika., 1981.
3. Y.A. Rubinchik. Grammatika sovremennogo persidskogo literaturnogo
yazika.
4. A.A. Vertennikov. O tipax ramochnoy konstruksii glagolnix frazeologizmov
persidskogo yazika. V sbornike: Aktualniye problemi stroya iranskix
yazikov. Izd. MGU, 1988, s. 3-17
5. Asqarova M., Abdurahmonov G’. Hozirgi o’zbek adabiy tili.T. Fan, 1986.
231 b.
6. Boboyeva A. Hozirgi o’zbek adabiy tilida to’liqsiz gaplar. -T.Fan, 1978. –
104 b.
7. O’zbek tilida murakkablashgan sodda gaplar. – T.: FAN, 1969. -174 b.
8. Mahmudov N., Nurmonov A. O’zbek tili nazariy grammatikasi. –T.:
O’qituvchi, 1995. –228 b.
9. Mahmudov N.M. O’zbek tilidagi sodda gaplarda semantik-sintaktik
asimmetriya. –T.: O’qituvchi, 1984. –147 b.
10. Ne’matov X., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O’zbek tili struktural
sintaksisi asoslari. –T.: Universitet, 1999. –55 b.
11. Omonturdiyev J. Hozirgi o’zbek adabiy tilida gap bo’laklari tipologiyasi. T.:
O’qituvchi, 1988. – 212 b.
12. Rasulov I. Hozirgi o’zbek tilida bir sostavli gaplar. –T.: Fan, 1974. –236 b.
13. Jamolxonov H.A. Hozirgi o`zbek adabiy tili. - T.: “Talqin” nashriyoti.
2005, 25-bet .
27

Hol va uning o’zbek tilshunosligidagi tadqiqi

Sotib olish