Hovuzlarni tabiiy mahsuldorligini aniqlash - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	422.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Sanat Jabbarov Mumin o'g'li

Ro'yxatga olish sanasi 08 Fevral 2024

103 Sotish

Hovuzlarni tabiiy mahsuldorligini aniqlash

Sotib olish

Tema: Hovuzlarni tabiiy mahsuldorligini
aniqlash.

Mundarija
Kirish.
I. Bob. Hovuz baliqchilik xo‘jaliklarining gidrotexnik
inshootlari va suv bilan ta’minlanishi .
I.1. Suv havzasining tabiiy ozuqa bazasi.
I.2. Tabiiy suv havzalarida baliqchilik.
II. Bob. Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi
II.1. Hovuz baliqchiligi xo‘jaliklarining tiplari,
tizimi va harakati.
II.2. Hovuzlardan foydalanishni yaxshilovchi melioratsiya
tadbirlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish.
Ishning aktualligi . Respublikamiz aholisining oziq – ovqat mahsulotlariga
bo‘lgan talabini qondirishda faqatgina uning miqdor ko‘rsatkichigagina emas,
balkim ularning salomatligini ta’minlovchi sifat ko‘rsatkichiga ham alohida
e’tibor berilmoqda. Ushbu dolzarb masalaning yechimida baliq va baliq
mahsulotlarining o‘rni kattadir. Insonlarning hayvonot dunyosi hisobiga qabul
qiladigan oqsillarning 18 – 20 foizi suvda yashovchi organizmlarga, asosan
baliqlarga to‘g‘ri keladi. Baliq go‘shti tarkibida boshqa chorva hayvonlari go‘shti
tarkibidagi barcha to‘yimli moddalar mavjud bo‘lgani holda, ularning odam
organizmi tomonidan xazmlanish darajasi yuqoridir. Baliq go‘shti va ayniqsa yog‘i
tarkibi ―D vitaminga o‘ta boy bo‘lib, uni yetarli darajada iste’mol qilgan tanada‖
Sa va R almashinuvi me’yorda saqlab turiladi, yosh bolalarda, kech kuz, qish
oylarida binodan tashqariga chiqarilib yayratilmagan hayvonlarda uchraydigan
raxit kasalligining oldi olinadi, kasal bo‘lganda esa davolashda muhim ahamiyatga
ega. Bundan tashqari ovqat uchun yaroqsiz baliqlar va baliqlarni qayta ishlash
korxonalari chiqindilaridan tayyorlanadigan baliq uni, qishloq xo‘jalik hayvonlari
va parrandalarining ratsionining to‘la qiymatliligini ta’minlovchi qimmatli
qo‘shimcha hisoblanadi. Meditsina nuqtai nazaridan bir kishi bir yilda 16 kg.
baliq iste’mol qilishi me’yor hisoblanadi. Ushbu me’yorni ta’minlash maqsadida
mamlakatimizning barcha aholisi uchun har yili 400 000 tonna baliq yetishtirish
kerak bo‘ladi. Respublikamizda shuncha miqdordagi baliq yetishtirish uchun
barcha imkoniyatlar mavjud. Uning hududida chordara suv omboridan suv
oqizilishi hisobiga shartli ravishda uch qismga bo‘linadigan yirik Haydar ko‘l
(130 000 ga.), Tuzkon ko‘l (40 000 ga.) va Arnasoy ko‘l (10 000 ga) kabi tabiiy
ko‘llar hosil bo‘lishi sababli, umumiy maydoni 820 000 ga. suv havzalari mavjud
bo‘lib, uning atigi uchdan bir qismidagina baliq urchitishining nojadal usulidan

foydalanib mahsulot yetishtirilmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra bugungi kunda baliq
yetishtirilayotgan sun’iy suv havzalarining har bir gektaridan 6 sentnerdan baliq
ovlansa, tabiiy suv havzalarida bu ko‘rsatkich atigi 6 – 8 kg.ga to‘g‘ri keladi.
Ushbu sohani rivojlantirish borasida Prezidentimizning qator farmonlari va
Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindikim, ular asosida baliqchilik bilan
shug‘ullanuvchi fermer xo‘jaliklarining moddiy bazasini kuchaytirish maqsadida
2012 yili 8 mlrd. so‘m imtiyozli kreditlar ajratildi. Respublikamizda hozirgi kunda
1400 dan ziyod hovuz baliqchiligi bilan shug‘ullanuvchi fermer xo‘jaliklari
faoliyat ko‘rsatmoqda. Baliq yetishtirishning jadal usullari: hovuzlarni
mellioratsiyalash, o‘g‘itlash, baliqlarni qo‘shimcha oziqlantirish, seleksiya –
naslchilik ishlarini yuritish hisobiga yuqori mahsuldor zotlar yaratish, yashash
sharoiti farq qiluvchi mintaqalardagi sermahsul baliq zotlarini iqlimlashtirish,
urchitishning zavod usulidan keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish, turli yoshdagi
baliqlarning o‘zlariga xos yashash va oziqlanish sharoitlariga bo‘lgan talabi xilma
– xilligidan kelib chiqib, ular uchun xuddi shunday sharoitlarni yaratish,
mustahkam oziqa bazasini yo‘lga qo‘yish va yana boshqa bir qator ishlar majmuasi
ushbu sohani jadal rivojlantirishning asosiy omillari hisoblanadi. Ushbu o‘quv
qo‘llanmada asosiy e’tibor qayd qilingan va yana bir qator masalalarning
yechimiga qaratilgan bo‘lib, uning asosiy maqsadi oliy o‘quv yurtlarining
zootexniya, veterinariya, biologiya yo‘nalishida ta’lim olayotgan talabalari,
magistrlari, tegishli kollejlarning o‘quvchilari, hamda baliqchilikga
ixtisoslashtirilgan fermer xo‘jaliklari rahbarlari va mutaxassislariga amali yordam
berishdir.

I. Bob. Hovuz baliqchilik xo‘jaliklarining
gidrotexnik inshootlari va suv bilan
ta’minlanishi
I.1. Suv havzasining tabiiy ozuqa bazasi
2004-yildan boshlab barcha tabiiy suvliklar uzoq muddatli ijaraga berildi.
Mavjud tabiiy suvliklarning baliq mahsuldorligi nihoyatda past, har bir gektarga
1,0—1,5 kg ni tashkil qiladi. Tabiiy suvliklarning baliq mahsuldorligini 10—12
kg/ga gacha yetkazish, baliq chavoqlarini yetishtirish uchun maxsus inkubatsion
sexlar tashkil qilish va tabiiy suvliklarni baliqlashtirish zarur omillardan biri
hisoblanadi. Iloji boricha har bir tabiiy suvliklarning yaqin joylarida bunday
sexlarni qurish davr talabidir. Chunki hisob-kitoblarga ko‘ra har 100 gektar tabiiy
suvlik yuzasiga muvofiq keladigan 1 gektarli chavoq o'stiruvchi hovuz qurish
kerak. Chavoqlarni o‘stiruvchi hovuzlarga to oktabr—noyabr oylarigacha o'stirib
(100-150 g) so'ngra segolekalarni katta suvlikni baliqlashtirish maqsadga
muvofiqdir. Shuning uchun ham tabiiy ko'llarning yaqin va qulay joylarida
inkubatsion sex qurish yaxshi natija beradi. To‘dako‘1 suv omborida «Shams»
hovuz baliqchilik xo'jaligida 31 inkubatsion apparat (shundan 25 — VNINPRX
tipida bo‘lsa 6 — Savin—Arxipov apparati) bir necha yildan beri faoliyat
ko'rsatmoqda. To'dako‘1 suv ombori maydoni 21—22 ming/ga. Shuncha suvlikni
baliqlashtirish uchun 31 ta inkubatsion apparat xizmat qiladi. Buxoro viloyati
suvliklari 101 ming/ gektar. Shuncha maydondagi suvliklarni baliqlashtirish uchun
«Buxoro baliq» hissadorlik jamiyatida 6—8 ta Savin-Arxipov apparati xizmat
qiladi. To‘dako‘l suv ombori baliq mahsuldorligi 2007-yilda o'rtacha 37 kg/ga ni
tashkil qilgan boisa, Buxoro viloyati suvliklari baliq mahsuldorligi nihoyatda
achinarli holatda 1-2 kg/gektariga. Shuning uchun ham yuqori darajali rentabellik
xo'jaligiga erishish uchun, har bir MCHJ baliqchilik xo‘jaligining inkubatsion
sexlari, o‘stiruvchi hovuzlari va tabiiy ozuqa yetishtiradigan hovuzlari bo'lishi
kerak. Shundagina kuchli rivojlangan baliqchilik xo'jaligini tashkil qilish mumkin.

Har bir hududning o‘ziga xos, xoh katta, xoh kichik hovuz baliqchilik xo'jaligini
tashkil qilish uchun qulay relyefga ega bo'lgan joylar tanlanadi. Lekin bunday
qulay joylarda o'stiruvchi hovuz yoki inkubatsion sex qurilsa, vaqtli chavoq olish,
boqish muddatidan ratsional foydalanish, segoletkalar massasini standart holatga
keltirish va baliq mahsuldorligini oshirish imkoniyatlari paydo boiadi.
Hovuz baliqchilik xo'jaligini loyihaiashtirish va qurish hozirgi zamon
instruksiyasiga asosan amalga oshiriladi. Ishlab chiqarilgan loyihaga asosan va
sanoat qurilishi smetasiga asosan (SN 202—76) va qoidaga muvofiq 2 stadiya:
texnikaviy provekt va ishchi chizmalar orqali amalga oshiriladi. Hovuzlarni
qurishdan oldin talab darajasida bolgan maydonlar tanlanadi, baliq o'stirish
hovuzlari loyihalashtiriladi va gidrotexnik inshootlar ham loyihaga kiritiladi.
So'ngra hovuzlarni va inshootlarni qurishga kirishiladi. Ajratilgan maydonlar
quyidagi talablarga javob berishi lozim: 1. Keng va nishab yoki qiya joylar,
qiyaliklar 15-20 gradus boiishi kerak. Suv kiradigan joydan suv chiqadigan
joygacha yoki joyiga qarab qiyaroq boiishi kerak. 2. Tashlandiq. qishloq xo'jaligi
uchun yaroqsiz joylar, ekin ekish yoki past hosil beradigan, boshqa xojjalik
ishlariga xalaqit bermaydigan maydonlar tanlanadi. Katta qurilish inshootlari
bolmasligi kerak. 3. Eng yaxshisi katta miqdorda suvni o'tkazmaydigan qattiq
tuproqli yer, iloji boricha suvning chiqish tomonida zovur boiishi zarur. Chunki
hovuz suvi almashinib turishi kerak boladi. 4. Hovuz baliqchilik xo'jaligi sifatli suv
bilan 95% darajada ta’minlanadi. Yana suvning tuproq orqali filtratsiyasi va suv
buglanishini hisobga olish kerak. Hovuzning bu ko'rsatkichi har birgektar suvlik
vuzasidan 0,5— 1,0 litr/s. Qishlash hovuzlari uchun suv debiti har bir gektar
maydon uchun 15-20 1/s. Agarda tanlangan joy balchiq bolsa albatta qo'shimcha
meliorativ ishlar bajariladi. Zax suvlar chiqarib, chuqur joy tekislanadi. Suv
kolmak bolib qolmasligi kerak. Toliq quritilishi lozim. Qishda suv toliq chiqarilishi
kerak.
Suv manbasi to‘g‘on (platina) yoki darnba (to‘siq)lar ko'rinishida quriladi.
Agarda to‘g‘on yoki dambalar tuproqdan qilinishi loyihalashtirilgan bo‘lsa, unda
quyidagi talablar amalga oshiriladi: To‘g‘on yoki damba uchun shlyuza—darvoza

uchun eng tor joy tanlanadi, suv urib ketmasligi uchun ishonchli, tuprog'i
mustahkam boigan joy tanlanadi. 1. Suv manbasi 100% suv bilan ta’minlanishi
lozim. 2. To‘g‘on yoki damba to‘siqlari mustahkam qiyalikka ega va tuproq
sifatiga bogdiq bo‘ladi. Qumloq bodgan joy talabga javob bermaydi. Dambalar
shunday mustahkam qurilishi kerakki, suv kuchli bosim bilan dambani olib
ketmasligi kerak. Damba cho'qqisidagi o'tish joyi 6 m, (eni) o‘tmaydigan joyi 3 m.
Damba cho'qqisi suvdan 1,5—2 m baland bodishi kerak (albatta sharoitga
qaraladi). Ayniqsa yaylov hovuzlarini joylashtirishda kuchli shamol esishi hisobga
olinadi va minimal todqin bodadigan maydonlar tanlanadi. Chunki suv todqinlari
dambalarni ishdan chiqaradi. Damba qiyaliklari yoki otkoslari chim yotqizilib yoki
qamish o'tkazilib mustahkamlanadi. Qamish (Phragmites communis) balandligi 60-
70 sm suv sathidan 1 m balandroq joyga suv sathi ko‘tarilganda qamish nihollari
suv ostida qolib ketmasligi uchun o'tqaziladi. Qamish nihollari masofasi 1,2 m
olinadi, birinchi yili ular sayoz o'tqaziladi va ikkinchi yili 1,5 m kenglikda
qoldiriladi. Bunday kenglikdagi qamish poyalari suv to‘lqinlari dambani buzishiga
yo‘1 qo‘ymaydi. Qamish ko'payib ketmasligi uchun qirqib turiladi. Dambaning
yuzasiga chim yotqizilsa ham bodadi. Suv chiqishi inshootlari. Hovuzda suv
almashinuvini ta’minlash va suv chiqib turishi uchun modjallanadi. Suv chiqadigan
inshoot mustahkam joyga quriladi. Iloji boricha sarjo‘na qurish maqsadga
muvofiq. Suv chiqadigan joyda beton yotqiziladi, suvning chiqish joyida baliq
tutgich qurish maqsadga muvofiq. Suv chiqish inshootlarida baliqlarni yigdsh
uchun maxsus moslamalar quriladi (18-rasm). Baliq tutgichlari baliq ovlash uchun
xizmat qiladi. Baliq tutgich dambaning pastki qismida quriladi. Baliq tutgich
hovuzlarining kategoriyasiga qarab quriladi: chavoqlar uchun, rnayda baliqchalar
uchun, segoletkalar va tovar baliqlar uchun modjallanadi. Baliq tutgich avtomatik
qurilmadan iborat bodishi kerak. Baliq tutgichining baliq yig'adigan gu67 ruhlari
va kattaligi hovuzning maydoni va boqiladigan baliq turiga ham bogdiq. Nerest
hovuzlari yoki o'stiruvchi hovuzlarning baliq tutgichlari shunday qurilishi kerakki,
suv chiqayotgan paytda balchiq baliqning normal holatiga ta’sir etmasin, suv
loyqalanmasdan, baliqchalar jarohatlanmasdan hovuzdan chiqib, baliq tutgich

moslamasiga tushishi kerak. Baliqchalarning jabrasi ifloslanmasligi kerak, ayniqsa
do'ngpeshana qattiq zararlanadi, natijada uning nobud bo'lish foizi ancha oshadi.
Segoletkalarni yig'ish uclnin maxsus moslamalar 19-rasmda ko'rsatilgan.
Baliqlarni himoyalovchi inshootlar. Hovuzni suv bilan ta’minlovchi ariqlarda yoki
hovuzga begona baliqlar kirmasligi uchun suv kiradigan trubaga maxsus
chambaralar quriladi. Xuddi shunday moslama hovuzdan suv oqirni bilan baliq
chiqib ketmasligi uchun chiqadigan joyga quriladi. Suv kiradigan joyga begona va
xashaki baliqlar hovuzga kirmasligi uchun yana kapron to‘rdan konussimon
moslama (bezdoloviy. ko'zlari 1-2 mm to‘r) quriladi. Un kombinatida
ishlatiladigan kapron sito: №10—№20 lar dor yasash uchun ishlatiladi. Suv
tushadigan va chiqadigan inshootlardagi himoya moslamalari hamma vaqt
tozalanib turilishi lozim. Chavoq o'stiriladigan hovuzlarning suv kiradigan va
chiqadigan joylarida №46 kapron sito ishlatiladi. Bunday kapron sitolar un
zavodlarida bo‘ladi. Sitolar liar ikki soatda tozalanadi.
Eng javobgarlik davrbu suvni ko‘paygan davri, suv toshqini davri hisoblanadi.
Shuning uchun ham suv inshootlari hamma vaqt ta’mirlanib turilishi lozim.
Hamma vaqt qo‘shimcha materiallar, kerakli qurol-aslahalari boMishi kerak. Suv
kiradigan joyda o'lchov lineykasi o'rnatiladi va javobgar shaxs, navbatchi ishchi
belgilanadi. Gidrotexnik inshootlar liar yili joriy ta’mirlanadi, har 10 yilda bir
marotaba kapital remont qilinadi. Dambalar otkoslari ta’mirlanadi, balchiqlashgan
joylar ko‘miladi, hovuz tubidagi chuqurliklar, suv to'planib turadigan joylar tuproq
bilan to'ldirilib tekislanadi. Yuksak suv o'simliklari yig'ib olinadi. Ayniqsa, yuksak
suv o'simliklari 2—3 marotaba urib olinadi. Agarda hovuz o'stiruvchi bo‘lsa,
hovuzda amur boqilsa, unda yuksak o‘simliklarini o'rib olish shart emas. Oq
amurning o'zi hovuzning meliorativ holatini yaxshilaydi.
Baliqlar uchun tabiiy ozuqa bazasi suv havzasidagi baliqlar iste’mol qiladigan
barcha «yegulik» liayvon va o'simlik organizmlari hisoblanadi. Bular makrofitlar,
fitoplankton, zooplankton va zoobentosdan iborat. Hovuz flora va faunasi 20-
rasmda ko‘rsatilgan.

Suv havzasining tabiiy ozuqa bazasini baholash uchun albatta namunalar yig'iladi.
Bulling uchun maxsus gidrobiologik zaruriy asbobuskunalarga ega boiish kerak.
Yig'ilgan namunalar 4% formalin va spirt eritmalarida fiksatsiya qilinadi.
Yig‘ilgan namunalarni ishlash uchun: mikroskop MBS-1, BIOLAM, tarzion va
texnik tarozi 200 g va tarzion tarozi 1 g gacha foydalaniladi. Fitoplankton
namunalarini yig‘ish uchun batometr, zooplankton uchun Djeddi to‘ri, zoobentos
uchun Petorson, dnocherpateli -D/cli—1/40 in2, Bogorov, Goryayev hisoblash
kameralari, aniqlagichlar va quyidagi adabiyotlar boiishi tavsiya etiladi: Bening,
(1940), Rilov, (1948), Manuilova, (1968), Pankratova (1948), Kiselyov, (1968),
Muhammadiyev, (1968, 1984), Niyozov (1999, 2006), Mirabdullayev (2003, 2006)
va h.k. Suv havzasida chavoqlar zichligi qanchalik katta bo'lsa, tabiiy ozuqa
shunchalik intensiv ravishda baliq chavoqlari tomonidan iste’mol qilinadi. Suv
havzasining tabiiy ozuqasi dinamikasini o‘rganishdan maqsad - nerest hovuzida
ozuqaning yetishmay qolganligini bilishdan iborat. Bulling uchun liar 100 yoki 50
1 suvni Djeddi to‘ri orqali filtrlanadi. Suvdagi tabiiy ozuqa miqdori
konsentratsiyasi aniqlanadi va baliq chavoqlari ichagidagi zooplankton bilan
solishtiriladi. Agarda chavoq ichagidagi zooplankton miqdori 15—20% ichakda
uchramasa, unda chavoqlar darhol bosliqa hovuzga o'tkazilishi kerak. Karp va oq
amur do'ngpeshana chavoqlarining uzunligi 5,5—6,0 mm, og‘irligi 1,4—2,0 mg
boMganda aktiv taogen oziqlanishga o'tadi. Ko'pchilik xo‘jaliklarda bu davrda
chavoqlarni tin bilan oziqlantiradilar. Fitoplankton va zooplankton
organizmlarning soni va biomassasini 1 m3 suv hajmida aniqlaydilar - hujayra/1 va
biomassa g/m3 fitoplankton uchun, zooplankton uchun esa (dona/m3) va biomassa
uchun (g/ m3) bilan hisoblanadi. Ozuqabop organizmlarni hisoblash quyidagi
formula bilan aniqlanadi: ^ -1 0 0 0 Bu yerda: A — 1 ml suvdagi organizmlar
soni; В — tekshirilayotgan namuna hajmi; N - ml dagi hisoblangan son; n -
filtrlangan suv miqdori; 1000 — hisoblash koeffitsienti. Masalan: 1 ml suvdagi
namunada 120 kolovratkadan asplanxna sanaldi. Tekshiriladigan namuna soni 100
ml ga ko'paytiriladi. Filtrlangan suv miqdori 100 I bo‘lsa, endi 1 m3 suvdagi
organizm soni topiladi: 72 120 100 1000 1 m l • 100 m l = 120000 tu / m Demak, 1

m3 suvda asplanxnaning umumiy soni 120 000 dona/m3 ekan. Endi buning
biomassasi aniqlanadi. Asplanxnaning biomassasi 0,02 mg, bir ta. 120,000 ta/m 3 x
0,02 mg 2,4 g/m 3. Hovuzlardan bar bir haftada bir marotaba yoki har 10 kunda bir
marotaba namuna yig'iladi. O'stiruvchi va yaylov hovuzlarda har bir ovda 2
marotaba o'tkaziladi va 1 m3 suv hajmda qancha organizm borligi aniqlanadi.
Fitoplanktonning har 100 million hujayrasi shartli ravishda 1 g deb qabul qilinadi.
Suv tubidan Peterson d/ch bilan yoki draga yordamida balchiq olinadi va u maxsus
sachok № 20 to‘rdan tayyorlangan boiib, d/ch bilan olingan balchiq sachokka
solinadi va yaxshilab yuviladi (lichinkalar, molluskalar, chuvalchanglar terib
olinadi va maxsus idishga solinadi). Idishga etiketka yopishtiriladi, ko'l nomi,
muddati, namuna turi, neclita d/ch bilan namuna olingan va 4% formalin bilan
fiksatsiya qilinadi. So'ngra har bir organizmlar guruhi tarzion tarozida odchanadi
va 1 m2 dagi hayvon soni hisoblanadi, sohigra butun hovuz maydonga
ko'paytiriladi va hovuzning bentos yalpi mahsuldorligi aniqlanadi. Hayvonlar
biomassasi g/m 2, hayvonlar soni esa dona/m2 bilan aniqlanadi. Hovuzlardagi
zooplankton namunalarini yig‘ish va ishlash Nerest o‘tadigan hovuzlardan
zooplankton namunalarini yig‘ishdan maqsad undagi yirik organizmlar — dafniya,
siklop kabilarning miqdorini aniqlash va zooplanktonlarning bu turlari baliq
chavoqlariga ahamiyat keltiradigan zararini hamda ozuqa zaxirasini aniqlashdan
iborat. Baliq chavoqlari taogen ovqatlanishga o'tish bilan dafniya, sikloplarni
yemaydi. Aksincha yirtqich sikloplar baliq chavoqlarini yeyishi mumkin. Shuning
uchun ham bu davrda chavoqlar asosan sodda hayvonlar (infuzoriya, evglena)
bilan oziqlanadi. Tabiiy nerest qanday o‘tishi va uning zichligi ko‘z bilan
chamalab chiqiladi va baho beriladi. Odatga ko'ra zooplankton namunalari Djedi
turi bilan si fat va miqdor namunalar yig‘iladi.
Yaylov hovuzlari tovar baliq yetishtirish uchun xizmat qiladi. To‘liq sistemali
xo‘jaliklarda yaylov hovuzlarining maydoni 50 gektar bodishi 73 mumkin. Ammo
bunday katta maydonni baliqxo'r (baklan, chayka, saplya, pelikan) qushlardan
asrash noqulaylik tug'diradi. Shuning uchun ham yaylov hovuz maydoni 3—5
gcktarli bo'Isa. nazorat qilish ancha qulay. Nagul hovuzi qiya bo‘lib, lining suv

kiradigan joyining chuqurligi 0,5-1,0 metr, o'rta qismi 1,5—2,0 metr va suv
chiqadigan joyi 2,5—3,0 metrni tashkil qiladi. Suv chiqadigan paytda suvni
qoldirmay chiqarish kerak. Chunki hovuz suvdan bo‘shatilgandan keyin u
quritiladi. Ota-ona zotlarni saqlash uchun, remont — qarigan ota-ona zotlar o‘rnini
toidiruvchi moljallangan maxsus hovuzlar bo‘lishi kerak. Bu hovuzlardagi baliqlar
yaxshilab boqiladi. Yaylov hovuzlarning xususiyatlari to'g‘risidagi ma’lumotlar
15-jadvalda keltirilgan.
Hovuzdagi suvning rangi undagi fitoplankton turi va miqdoriga bog‘liq. Agarda
suv yam-yashil bo'lsa, albatta yashil va ko‘k yashil suv hujayralari, agarda qo'ng'ir
jigar rang bo‘lsa albatta diatom suvo'tlari ustunlik qilishidan dalolat beradi. Hovuz
suvining turli xil joyidan namuna olinib, u avval tindiriladi. Fitoplankton
clio'kmaga tushadi. Chelak bilan suv olinadi, yarim litr hajmli idishda chelakdan
suv olinadi. Idishga 40% formalindan 25 ml solinib Fiksatsiya qilinadi. Idishni
qorong'i joyda 7-10 kun saqlanadi. Bu muddatda barcha fitoplankton clio'kmaga
tushadi. Konsentrlangan cho'kmadan 0,1 yoki 0,05 ml shteltel — pipetka
yordamida olinadi. Maxsus predmet shishasi ustiga qo'yiladi va qoplagich shisha
bilan yopiladi. 75 Mikroskop MBS — 1, yordamida fitoplankton guruhi
aniqlanadi. Fitoplankton 1 1 da sodigra biomassasi g/m3 da ko‘rsatiladi. Tuban
suvlarning solishtirma og‘irligi 1 deb qabul qilinadi. Fitoplankton, zooplankton
biomassasini hisoblashda adabiyotlardan foydalaniladi. Plankton organizmlarni
madaniylashtirish — qisqiehbaqasimonlar va tuban chuvalchanglarni yetishtirish.
Shoxdor mo‘ylovli qisqichbaqasimonlar (Cladocera) yoki suv burgalari: dafniya,
seriodafniya, moyina, xidorus va halqali chuvalchanglardan-kolovratkalar-
broxionuslar, asplanxna, keratella kabi ozuqa obyektlarini urg‘ochi zotlari orqali
ko‘paytiriladi. Bular asosan ozuqa hovuzchalarida yetishtiriladi. Hovuzchalar
betondan (uzunligi 2-3 metr, eni 1,0—1,5 metr, chuqurligi 1,0 metr) tayyorlanadi,
lotoklardan foydalansa ham bodadi. Plankton organizmlarini boqish uchun
(ularning ozuqasi bakteriya va suvo‘tlari hisoblanadi) toza mol go‘ngi kerak
bodadi, taxminan har bir m3 suvda 1,5 kg go‘ng beriladi. Mol go‘ngi qopga solib
lotok suviga tashlab qo'yiladi. Hamma narsa tayyor bodgandan so‘ng, ona

dafniyalar, kolovrotkalar lotokga qo'yib yuboriladi Konsentrat tayyorlab
foydalansa ham bodadi. Bulling uchun 1 1 suvda 15—20 g toza go‘ng va 100 g
unumdor tuproq sapropel foydalaniladi. Aralashma 20°C haroratda 3—5 kun
saqlanadi. Konsentrat yoki nastoy 1:4 nisbatda suvga qo‘shiladi. Tayyorlangan
eritmada dafniya 3 hafta davomida rivojlanadi. Yana keragicha konsentrat nastoy
yoki damlama tayyorlanadi: 2 kg pichan olinib 100 1 suvda ivitiladi va 3 kun
saqlanadi, sodigra hovuzga chiqariladi. 1 1 konsentrat 1 m3 suvga qo‘yiladi.
Bundagi dafniyalar rivojlanishi 2 hafta davom etadi. Dafniya va boshqa
umurtqasizlarni ko‘paytirish asosan chavoqlarni boqish uchun qaratilgan bodadi,
yaxshisi dafniya hovuzlariga ko‘paytirilib, lichinka o‘stiriladigan hovuzlarga berib
turish maqsadga muvoftqdir. Dafniya yetishtirilgan lotoklar kattaligi, chavoq
o‘stiriladigan hovuz maydoniga va chavoqlar zichligiga ham bogdiq. Flovuzni
o‘zini o'gdtlab turib dafniya va umurtqasiz ozuqa obyektlarni ham yetishtirsa
bodadi. Tabiiy ozuqa obyekti bodmish plankton (fito va zoo) to‘g‘risida madumot
16-jadvalda berilgan. Chavoqlar ozuqasini sadoq usulida yetishtirsa ham bodadi.
Bulling uchun temir karkas tayyorlab unga sito №20 to‘r bilan qoplanadi va
dafniya boqiladi. To‘r ko‘zlari orqali 0,7—0,8 mm mayda dafniyalar suvga chiqib
chavoqlar ozuqasiga aylanadi. Sadoq turi tozalab turiladi. Tabiiy ozuqa bazasi
obyektlari 16-jadvalda keltirilgan.
I.2. Tabiiy suv havzalarida baliqchilik
Bizning eramizdan ancha avvalroq insonlar (xitoylik va rimliklar) baliqlarni
sun’iy urchitishning usullarini bilganlar. Buning uchun baliqlarga sun’iy
urchiydigan hovuzlar qurib, ularning oziqlanish sharoitini yaxshilaganlar. Ularga
sun’iy hovuzlarda baliqlarning ikrasini urug‘lantirishning o‘ta oddiy usullari
ma’lum bo‘lgan, bundan foydalanib tabiiy suv havzalarini, kanallarni,
sholipoyalarni, hatto daryo va ko‘llarni ham otalangan ikra va lichinkalar bilan
baliqlantirganlar. Oradan asrlar o‘taborishi bilan baliqlarni ovlash (tutish) ishlari
takomillasha bordi, ayniqsa doimiy yashash joylaridan urchish joylariga
ko‘chayotgan yo‘llarda va urchish joylarida ularni tutish, daryo va ko‘llarda
baliqlar zaxirasining kamayib ketishiga sabab bo‘ldi. Shundan kelib chiqib, XI –

XIV asrlardayoq ayrim Yevropa mamlakatlarida voyaga yetmagan balqlarni
tutishni taqiqlovchi, baliqlarni tutish mavsumini qisqartiruvchi, urchish uchun
ko‘chayotgan yo‘llarda va urchiyotgan joylarda baliqlarni ovlashni taqiqlovchi
qonunlar joriy qilindi. Shunday mazmundagi qonunlar XVII asrlarga kelib
Rossiyada ham joriy qilina boshladi.
Ushbu qonunlar baliqlar zaxirasining ko‘payishiga ijobiy ta’sir qilsada,
insonlarning unga bo‘lgan talabini qondira olmas edi. Chunki insonlar baliqlarni
ko‘paytirishga nisbatan ularni tutish texnikasini takomillashtirishga ko‘proq
e’tibor berganlar. Dengiz va okeanlarda ularning o‘z – o‘zidan ko‘payishi hisobiga
hosil bo‘ladigan zaxirasi bitmas – tuganmas deb o‘ylaganlar. Bunday tushunchalar
XX asr boshlarida yanada kuchayib baliqlarni ovlash juda jadallashib ketdi.
Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) ning ma’lumotlariga ko‘ra dunyo bo‘yicha
1953 yilda iste’mol qilinadigan baliqlar 27,9 mln. tonnani tashkil qilgan bo‘lsa, bu
ko‘rsatkich
1970 yilga kelib 39,1 mln. tonnani, 1975 yilda 46,0 mln. tonnani, 1985 yilga kelib
esa 70,0 mln. tonnani tashkil qilgan. Bu tendensiyaning xanuzgacha davom etishi
dengiz va okeanlarda baliq zaxiralarining kamayib ketishiga, son jihatdan
ko‘payib borayotgan insonlarning baliq mahsulotlariga bo‘lgan taqchilligini
yuzaga keltirmoqda. Insonlarning tabiiy suv havzalarida baliqlarni ko‘paytirishga
qo‘ygan katta qadami, Stefan Lyudvig Yakobi (1711 - 1784) tomonidan
baliqlarning urchish biologiyasida qilgan kashfiyotlaridan boshlandi deyish
mumkin. S.L.Yakobining kashfiyotigacha olimlar baliqlarning ikrasi (tuxumi) ham
boshqa yer yuzidagi hayvonlar kabi organizm (tana) ning ichida otalanadi deb
o‘ylaganlar. Mashxur tabiatshunos Karl Linney (1708 - 1778) ham shu fikr
tarafdori bo‘lgan. U erkak baliqlar spermasini suvga to‘kadilar, urg‘ochilari uni o‘z
tanasiga so‘rib oladi va undan keyin otalanish urg‘ochi baliqlarning tanasi ichida
sodir bo‘ladi deb o‘ylagan. S.L.Yakobi forel balig‘ining urchish jarayonini
ko‘plab kuzatishlari natijasida uning ikrasi tananing ichida emas, suvda
otalanishini aniqlagan. Urg‘ochi forel balig‘ining yetilgan ikrasini suvli idishga
siqib olib, uning ustiga erkaklarining spermasini to‘kib suvning rangi sut

rangigacha loyqalanguncha aralashtirdi. Ushbu muvoffaqiyatli tajribadan keyin
S.L.Yakobi farel, losos va boshqa baliqlar ustida ham ko‘plab kuzatishlar olib
bordi va shunga o‘xshash natijalar oldi. Olingan lichinkalar o‘sishi va rivojlanishi
jihatidan tabiiy sharoitda olinganlaridan umuman farq qilmaganlar. Yakobi
tomonidan ixtiro qilingan bu kashfiyot baliqchilikga oid adabiyotlarda va
amaliyotda ―ho‘l usulda baliqlar ikrasini urug‘lantirish deb ataladigan bo‘ldi.‖
Shunday qilib, 1763 – 1765 yillarda Germaniyada nashr qilgan
asarlarida S.L.Yakobi nafaqat baliq ikrasini sun’iy otalantirish
usullarini yoritdi, balki otalanish baliqlarning tanasida emas, suvda sodir
bo‘lishini isbotlab berdi. 1842 yilda Jozef Remi va uning o‘rtog‘i Antuan Jegen
degan baliqchilar Yakobining tajribalarini muvoffaqiyatli takrorladilar. Ularning
tajribalari faqatgina Fransiyada emas boshqa Yevropa mamlakatlarida ham katta
qiziqish uyg‘otdi. Fransuz embriologi Jan Viktor Kost baliqlarning ikralarini
sun’iy
urug‘lantirishning sanoat asosida baliq yetishtirishda ahamiyati juda kattaligini
faol targ‘ib qiluvchilardan edi. U ikralarni inkubatsiyalash texnikasini
takomillashtirgan, inkubatsiya apparatini yaratgan hamda ―amaliy baliqchilikdan
qo‘llanmalar kitobini nashr qildirgan. Uning qilgan ishlari va sanoat asosida baliq
‖
yetishtirish borasidagi bildirgan g‘oyalari faqatgina olimlar orasidagina emas,
balki Fransuz hukumati organlarida ham katta qiziqish uyg‘otdi. Fratsiyada 1852
yilda Kosta kashf qilgan inkubatsiya uskunasi bilan jihozlangan Yevropadagi
dastlabki Gyuningen baliqchilik zavodi ochildi. Uning ochilishi munosabati bilan
baliqlarni sun’iy urchitish ishlari keng quloch yoydi.
Rossiyada baliqlarni sun’iy urchitishning asoschisi va targ‘ibotchisi mashhur rus
baliqshunosi Vladimir Pavlovich Vrasskiy (1829 – 1862) hisoblanadi. 1854 –
1855 yillarda dastlab forel baliqlarining, keyin ko‘plab boshqa baliqlarning
ikralarini sun’iy urug‘lantirish borasida ko‘plab tajribalar o‘tkazdi va sezilarli
muvoffaqiyalarga erishdi.
O‘sha paytda o‘tkazilgan baliqlarning ikralarini ho‘l usulda urug‘lantirish
borasidagi tajribalarning ko‘rsatishicha, urug‘lantirish uchun olingan ikralarning

10 – 20 foizigina urug‘lanib, qolgan 80 – 90 foizi urug‘lanmasdan qoladilar.
Urug‘lanish darajasining pastligi sabablarini o‘rganish maqsadida V.P.Vrasskiy
ikra va spermalarning suvga tushguncha va undan keyingi holatini, hamda
otalangan ikraning tuzilishi va rivojlanishlarini o‘rgandi. Olgan ma’lumotlarini
boshqa adabiyotlardagi ma’lumotlar bilan taqqosladi. Bunday olib borgan ishlari
unga ikralarning otalanish darajasining pastligi sabablarini o‘rganishga imkon
berdi. Bu sabablarni u qo‘yidagicha izohlagan.
1. Agarda ikralar baliqlar tanasidan suvga tushgach 1- chi daqiqalarda
spermatazoidlar bilan uchrashmasalar keyin ular otalanmaydilar. Chunki, uning
ustki qobig‘i suvda tezda shishib ikraning ichki qismidan uzoqlashadi va
spermatazoidlarning ichkariga kiradigan kanali (mikropili) yopiladi, natijada u
otalanmay qoladi. 2. Spermatazoidlar baliq tanasidan suvga tushgandan keyin 1 – 2
daqiqada o‘zining faolligini va hayotchanligini yo‘qotadi. V.P.Vrasskiy o‘z
navbatida ikralarni sun’iy urug‘lantirishning quruq usulini yoki rus usuli deb
yuritilgan usulini kashf qildi. Bu usul yordamida ikralarning 90 % gacha
otalanishiga erishildi. V.P.Vrasskiy usuliga ko‘ra urg‘ochi baliqlarning yetilgan
ikralari quruq idishga (kosa, likopcha, tog‘ora) erkaklarning urug‘i (spermasi)
boshqa quruq shunday idishlarga olinadi. Undan keyin sperma suv bilan sut rangi
darajasigacha aralashtiriladi va o‘sha zahotiyoq ikralar saqlangan idishga quyiladi.
Ehtiyotkorlik bilan aralashtirish natijasida ikralarning yuqori darajada otalanishi
amalga oshadi. V.P.Vrasskiyning muvoffaqiyati erkaklik va urg‘ochilik jinsiy
xujayralarining tanadan ajralib chiqgach bir xil yoki deyarlik bir xil va qisqa
vaqtda qo‘shilishidir. Yakobi va Remilarning muvoffaqiyatsizligining sababi
jinsiy xujayralarning ketma – ket va tanadan ajralgandan keyin bir muncha vaqt
o‘tgach aralashtirilishidir. Novgorod guberniyasidagi Nikolskiy baliqchilik zavodi
nafaqat
Rossiyada, balki butun dunyoda V.P.Vrasskiy kashf qilgan ikralarni
urug‘lantirishning quruq usulini qo‘llagan zavod hisoblanadi. Ushbu zavod o‘z
navbatida ilmiy laboratoriya vazifasini ham bajarib, u yerda V.P.Vrasskiy
baliqlarni urchitish va o‘stirish, naslli baliqlarni saqlash, spermani o‘zoqroq vaqt

otalantirish qobiliyatini yo‘qotmasdan saqlash, ikralarni inkubatsiyalash, yosh
baliqlarni saqlash va oziqlantirish, lichinkalarning dastlabki yoshlarida o‘sishini
to‘xtatib yoki juda sekinlashtirib ammo o‘ldirib qo‘ymasdan saqlash va tashish,
otalangan ikralarni tashish muammolarini yechishga qaratilgan tajribalar olib
bordi hamda bu borada o‘lkan muvoffaqiyatlarga erishdi. Bu boradagi o‘lkan
muvoffaqiyatlari uchun u hayoti paytidayoq Moskva qishloq xo‘jaligida
iqlimlashtirish qo‘mitasining Oltin medali va Parij fanlari akademiyasining Oltin
medali bilan taqdirlangan. V.P.Vrasskiy asos solgan o‘z zavodi yordamida
Rossiyaning qamrab bo‘lmas suv havzalarini yuqori sifatli baliqlar bilan
baliqlantirishni orzu qilgan edi. Ammo ijodiy faoliyatining eng gullab yashnagan
paytida, 33 yoshida kasalligi tufayli olamdan ko‘z yumdi. V.P.Vrasskiyning
vafotidan keyin Nikolskiy baliqchilik zavodi davlat mulki tasarrufiga o‘tkazildi.
1869 – 1879 yillarda zavodni M.K.Repinskiy, 1879 yildan keyin Oskar
Andreyevich Grimm (1845 - 1921) kabi yetuk mutaxassis va olimlar boshqardilar.
O.A.Grimm Nikolskiy baliqchilik zavodi qoshida ixtiologiya, gidrobiologiya,
gidrokimyo laboratoriyalarini tashkil qildi va muvvoffaqiyatli boshqardi. 1921
yildan boshlab Rossiyada baliqchilik boshqarmasiga qarashli barcha zavodlarda
baliqlarni yoppasiga sun’iy urchitishga e’tibor kuchaytirildi. 1921 – 1922 yillarda
ushbu zavodlarda 39 mln. sig, losos, belobris kabi baliqlarning lichinkalari
mamlakatning tabiiy suv havzalariga qo‘yib yuborildi. 1932 yillarga kelib bu
ko‘rsatkich 4,15 mlrd.ga yetdi. 1940 yilning boshlarida ko‘chmanchi va yarim
ko‘chmanchi baliqlarning lichinkalarini urchish jarayoni kechadigan joylarida
kattaroq yoshgacha o‘stirib, bir muncha baquvvatlashgandan keyin, ajdodlari
qaytib ketadigan doimiy yashash joylariga qo‘yib yuborishga erishish va shu
tufayli ulardan olinadigan yirik baliqlarning sonini, natijada umumiy baliq
mahsulotlari ishlab chiqarish miqdorini ko‘paytirish muammosini hal qilish
borasida ishlar boshlandi. Ikkinchi jahon urushi bu ishlarning to‘xtab qolishiga
sabab bo‘ldi. 1950 yillardan boshlab bu ishlar qaytadan davom ettirila boshlandi.
Azov, Orol, Baltiq, Barensov, Oq, Kaspiy, Qora dengizlar, Onega va Ladoga
ko‘llari, Uzoq Sharq dengizi, daryo va Sibir ko‘llari basseynlarida ko‘plab

baliqchilik zavodlari tashkil qilindi. Bu zavodlarda milliardlab sazan, lesh, sudak
baliqlarining, millionlab osetra va lososlarning yosh baliqchalari yetishtirilib
tabiiy suv havzalariga qo‘yib yuborildilar. Bu ishlarni muvoffaqiyatli amalga
oshirishda yuqori malakali kadrlar tayyorlash muhim ahamiyatga ega bo‘lish bilan
birgalikda mavjud suv havzalarining ekologik holatini yuqori darajada saqlash
uchun daryo, ko‘l, dengiz va okeanlarning ifloslanishining oldini olish choralarini
ko‘rish faqatgina davlat ahamiyatiga ega bo‘lib qolmasdan har bir fuqaroning
vazifasi bo‘lib qolmog‘i kerak.
II. Bob. Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi
II.1. Hovuz baliqchiligi xo‘jaliklarining tiplari,
tizimi va harakati
Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi deganda, bir mavsumda uning har bir
gektar maydonidagi baliqlarning faqat tabiiy oziqalar hisobigagina bera oladigan
qo‘shimcha vazn birligini tushunmoq kerak. Odatda, hovuzlarning tabiiy baliq
mahsuldorligi uning har gektaridan kg. hisobida olinadigan baliq miqdorida
ifodalanadi. Masalan, 1 ga. hovuzga bahorda har birining vazni 10 g. bo‘lgan 500
dona baliq solindi. Ularning har birining vazni tutilganda o‘rtacha 500 g.ga
yetgan. Shunda jami baliqlar (saqlanuvchanligi 100 foiz bo‘lganda) ning vazni
500 dona x 0,5 kg. = 250 kg. bo‘lganligi ma’lum bo‘ladi. Hovuzga solingan
baliqlarning vazni 500 dona x 0,01 kg. = 5kg. bo‘lgan. Demak, hovuzlarning
tabiiy oziqalar manbai undagi baliqlar vaznining 245 kg.ga ortishiga (250 kg. – 5
kg. = 245 kg.) imkon bergan. Ana shu ko‘rsatkich, ya’ni 245 kg. hovuzning tabiiy
baliq mahsuldorligini ifodalaydi. Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi – bu
shartli tushunchadir.
Uning miqdori doimo bir xil emas, uning ko‘p yoki ozligi turli sabablarga ko‘ra: -
hovuzning umumiy holati, suvining oz ko‘pligi va sifati, tuproq – iqlim sharoiti,
boqilayotgan baliqlarning zoti, ularning fiziologik holati, baliqlarni joylashtirish
zichligi va boshqa omillar ta’sirida o‘zgarib turadi. Issiq iqlimli yozi uzoqroq
cho‘ziladigan, unumdor tuproqli maydonlarda qurilgan va shunday unumdor

tuproqli maydonlardan oqib kelayotgan suvlar bilan to‘latiladigan hovuzlarning
tabiiy baliq mahsuldorligi albatta yuqori bo‘ladi. Tuprog‘i oriq, masalan qumloq,
suvi tabiiy oziqalardan holi, yozi salqin va qisqa mintaqalardagi hovuzlarning
tabiiy mahsuldorligi esa pastdir. Baliq yetishtirish madaniyati yuqori, ma’lum
muddatda peshma – pesh quritilib tubini o‘simliklarning ildizlari baquvvat
bo‘lishiga qaramay
chuqur ag‘darilib, tozalanib, o‘sha yili sochoq ildizli donli, ildizmevali va poliz
ekinlari ekiladigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi qatorasiga bir – ikki
yil juda yuqori bo‘ladi. Tubi uzoq yillar quritilmasdan balchiq bosib qolgan, turli
o‘tlar o‘sib ketgan hovuzlardagi suvda kislorod miqdori kam bo‘lib gaz
almashinuvi yomonlashadi, bunday hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi past
bo‘lishi odatiy xoldir. Yer yuzasidan kovlab qilingan hovuzlarning baliq
mahsuldorligi, gardishli qilib qurilgan hovuzlarnikidan hamma vaqt past bo‘ladi.
Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi unda boqilayotgan baliq turlarining turiga
ham bog‘liqdir: - o‘sishi qiyin bo‘lgan, masalan, tilla rang karas, lin kabi baliqlar
boqiladigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi tez o‘suvchi, masalan, karp
yoki sazan boqiladigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligidan ancha pastdir.
Hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi unda boqilayotgan baliqlarning yoshiga
ham bog‘liq. Bir turli yoshroq baliqlar boqilayotgan hovuzlarning mahsuldorligi,
shu turga mansub katta yoshdagi baliqlar boqiladigan hovuzlarning
mahsuldorligidan bir muncha yuqoriroqdir. Chunki yosh baliqlar kattalariga
nisbatan jadalroq o‘sadilar. Suvning harorati, oziqa manbai va boshqa sharoitlar bir
xil bo‘lganda shu yilgi karp baliqlarini boqadigan hovuzlarning mahsuldorligi, 2
yoshli karplarni boqadigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligidan 20 – 30 foiz
yuqori ekanligi aniqlangan. Ham bentoslarni, ham planktonlarni iste’mol qiluvchi
baliqlar boqiladigan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi, faqat bir turdagi
oziqalarni iste’mol qiladigan baliqlar boqiladigan hovuzlarnikidan yuqoridir.
Boqiladigan baliqlar zichroq joylashtirilgan hovuzlarning tabiiy baliq
mahsuldorligi, baliqlar siyrakroq joylashtirilgan hovuzlarnikiga qaraganda
yuqoriroq bo‘lishi shubhasizdir. Biroq baliqlarni joylashtirish zichligi ham

me’yordan o‘ta oshib ketganda, har bir baliqning o‘sishi juda pasayib ketishi
kuzatiladi, demak bunday holat, ya’ni baliqlarni juda zich joylashtirish hamavaqt
ham foydali bo‘lavermaydi. Bir mintaqaning o‘zidayoq turli yillari hovuzlarning
tabiiy baliq maysuldorligi bir – biridan farq qiladilar. Masalan issiq yozli, kuchli
shamolsiz, mavsum davomida harorati keskin o‘zgarmagan suv bilan
ta’minlanishi juda yaxshi bo‘lgan hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligi yuqori
bo‘ladi. Ayrim, havo harorati tez – tez almashib turuvchi (demak suvning harorati
ham) suvni balandligi yuqori darajada to‘lqinlantiruvchi shamolli yilda, xuddi
o‘sha hovuzning tabiiy baliq mahsuldorligi bir muncha past bo‘ladi. Baliqlarni
boqadigan hovuzlardan noto g ri foydalanish natijasida, u yerda har xil fizika –ʼ ʼ
kim
ѐVviy va biologik jara ѐVnlar kechadiki, bu jara ѐVnlar nafaqat hovuzlarning
o zining holatiga, hatto unda boqila
ѐVtgan baliqlarning holatiga ham salbiy ta sir ʼ ʼ
qiladilar, ba zan o lib qolishiga olib keladi. Bunday salbiy oqibatlarning ta sirini
ʼ ʼ ʼ
kamaytiruvchi, mutloqa yo qotuvchi va hovuzlarning tabiiy baliq mahsuldorligini
ʼ
kerakli darajada ushlab turuvchi, kerak bo lsa yanada oshiruvchi shunday tadbirlar
ʼ
olib boriladiki, bu tadbirlarning majmuasi hovuz baliqchiligida hovuzlarni
melioratsiyalash deyiladi. Hovuzlarda olib boriladigan melioratsiya tadbirlari,
baliqlar yashaydigan sharoitni, hovuzlardan foydalanish sharoitlarini yaxshilashga
qaratilgan. Baliqlar ha
ѐVtini, ular yashaydigan hovuzlardan foydalaniladigan
sharoitni yaxshilovchi tadbirlarni bir – biridan farqlashning aniq chegarasi yo q,
ʼ
ular bir – biri bilan chambarchas bog liq, kerak bo lsa bir – birini to ldiradi.
ʼ ʼ ʼ
Shuning uchun bu tadbirlarni bir butunlikda tushunmoq va amalga oshirmoq
kerak. Ushbu tadbirlar qo yidagilardan iborat:
ʼ
- hovuzlarga keladigan suvning sifatini yaxshilamoq;
- vaqti – vaqti bilan hovuzlarni quritib turmoq;
- hovuzning haddan (me
ѐVrdan) zi ѐVd o t bosib ketilishining, tubining ʼ ʼ
o ta balchiq bosib qolishining oldini olmoq;
ʼ
- yirtqich va ifloslovchi baliqlarning kirib kelishiga yo l qo ymaslik;
ʼ ʼ
- tuproqning rN ni me
ѐVrda saqlaydigan turli agrobaliqchilik tadbirlarini (quritish, ʼ
haydash va h.k.z.) amalga oshirmoq. Ushbu tadbirlarni amalga oshirish choralarini

peshma – pesh va batafsilroq baѐVn qilamiz. Suvning sifatini yaxshilash. Ko p ʼ
hollarda bosh hovuzga va u orqali baliqlar boqiladigan hovuzlarga
balchiqzorlardan, turli suv o tlari ko payib ketib, ularning chirishidan hosil
ʼ ʼ
bo lgan chirindilar to plangan joydan oqib keladigan, kislotaligi oshib ketgan,
ʼ ʼ
tarkibida temir oksidi bo lgan suvlar oqib keladilar. Bular o z navbatida baliqlarga
ʼ ʼ
va hovuzdagi oziqa manbalariga salbiy ta sir qiladi. Hovuzdagi suvning
ʼ
kislotaligi ozgina (rN 6,5 ga yaqin) oshganda ham, baliqlar lanj holatga tushib
qolib, oziqalarni kam iste mol qiladi, ularni hazmlashi susayadi, natijada o sishi
ʼ ʼ
susayadi. rN ning 6,0 dan ham pasayib ketishi ularning o limiga olib keladi.
ʼ
Shuning uchun suvning kislotaligi oshganda, uni pasaytirish uchun, suv olib
keladigan kanallarga ohakni maydalagich tegirmon o rnatiladi. Bu tegirmon
ʼ
ohakni maydalab, maydalangan ohakni avtomatik usulda suvga sepib turadi.
Ba zan maydalangan ohakni to g ridan – to g ri hovuzlar tubiga sepib chiqiladi.
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
Maydalangan ohakni hovuzdagi suv betiga sepib chiqishni mexanizatsiyalashtirish
maqsadida SKА –3 А, KRZ – 1 va DRK markali mexanizmlardan foydalanish
mumkin. Suvdagi temir oksidining tuzlari bilan kurashishning eng oddiy usuli,
suv olib keladigan kanallarga aeratorlar, ohakli filtrlar o rnatishdir. Eng oddiy
ʼ
aeratsiya qilish usuli, hovuzga oqib keladigan suvni keng zinapoyalar orqali
tushirishdir. Kislorodga to yingan suvdagi temir, tezda oksidlanadin va
ʼ
erimaydigan cho kma hosil qiladi. Ohak ushbu jara
ѐVnning kechishiga ѐVrdam qiladi. ʼ
Demak, suvni aerotsiyalash va hovuzni ohaklashni birgalikda olib borish yanada
yaxshi samara beradi. Yuqoridagi tadbirlardan tashqari buloqlarning, irmoqlarning
suv chiqadigan va oqib keladigan joylarini toza holda saqlash, suvning sifatinigina
yaxshilab qolmasdan uning miqdorini ham ko paytiradi. Hovuzlarni vaqti – vaqti
ʼ
bilan quritish. Har qanday hovuzning tubida u foydalanila boshlagandan keyin
ma lum vaqt o tishi bilan avval yupqa, ko proq vaqt o ta borishi bilan qalinlasha
ʼ ʼ ʼ ʼ
boradigan loy qatlami hosil bo ladi. O ta qalin bo lmagan
ѐVki yupqa (10 – 20 sm.) ʼ ʼ ʼ
loy qatlamining hosil bo lishi hatto foydali hamdir. Ushbu qatlamda kislorodning
ʼ
ta sirida mikrobiologik, biokim
ѐVviy jara ѐVnlar kechib, organik moddalarning ʼ
minerallashuvi natijasida, baliqlar uchun dastlabki paytda oziqa hisoblanuvchi

foydali o simliklar va jonivorlar hosil bo ladi. Loy qatlami qalin bo lganda, uningʼ ʼ ʼ
pastki qavatida kislorodsiz sodir bo ladigan jara
ѐVnlar kecha boshlaydi. Chunki u ʼ
yerga kislorod yetib bora olmaydi. Natijada organik moddalarning minerallashuv
jara
ѐVni juda susayadi, tuproqning, uning bilan birga suvning kislotalik darajasi
oshib boradi, tubida karbonat angidrid hosil bo ladi. Jara
ѐVnlarning bunday ʼ
kechishi u yerdagi oziqa manbaining o ta kamayib ketishiga olib keladi, natijada
ʼ
hovuzning tabiiy baliq mahsuldorligiga putur yetadi. Bunday ahvollarning yuzaga
kelmasligi uchun, hovuz baliqchiligi madaniyati yuqori bo lgan xo jaliklarda,
ʼ ʼ
barcha hovuzlar iloji boricha har yili quritiladi. Masalan, barcha
ѐVzgi hovuzlar
qishda, qishgi hovuzlar
ѐVzda suvsiz qoldiriladi.
Vaqti – vaqti bilan hovuzlarni quritishning ikki xil ahamiyati bor. Birinchidan, bu
davrda markaziy va yon kollektorlar, baliqlar tutilishdan avval saqlanadigan
chuqurlar, u yerlarda to‘planib qolgan loydan tozalanadi, gidrotexnik inshootlar
ta’mirlanadi. Hovuzning tubida hosil bo‘lgan yupqa loy qatlamiga havo kirishi,
quyosh nurining to‘g‘ri tushishi natijasida tuproqning tarkibi yaxshilanadi va
kislorod bilan boyiydi. Shunday qilib hovuzlardan foydalanish sharoiti
yaxshilanadi, tabiiy baliq mahsuldorligi oshadi. Ikkinchidan, hovuzlarni quritish
natijasida baliq dushmanlarining o‘lib ketishiga, hech bo‘lmaganda ularning
kamayishiga erishiladi. Bunday qilinganda baliqlar uchun dastlabki oziqa manbai
hisoblanuvchi o‘simlik va hasharotlar ham kamayadi, lekin buning salbiy oqibati
sezilarli darajada emas, chunki bu hovuzlarga navbatda foydalanish uchun suv
qo‘yilgan keyin juda tez, oddatda 8 – 15 kun o‘tgach, foydali oziqa faunalar
(ayniqsa zooplanktonlar) yana tiklanadi.
Kam miqdorda, yoki o‘rta darajadagi o‘tlarning mavjudligi, hovuzlar uchun
nafaqat foydali, balki hayotiy ehtiyojidir, ammo ularning o‘ta qalinlashib ketishi
hovuzlar uchun ayanchli oqibatga olib keladi. Barcha o‘sishi mumkin bo‘lgan va
ayniqsa suv ustida o‘sadigan qattiq suv o‘tlarining ko‘payishi, suvning isishiga
unga yorug‘likning kirishiga, demak tuban suv o‘tlarining va hasharotlarning
ko‘payishiga qarshilik qiladi, hovuzlardan foydalanishni murakkablashtiradi.
Qalin o‘t bosib ketgan maydon, hovuzlarning baliqlar boqish uchun kerakli

foydali maydonini kamaytiradi. O‘simliklarning, ayniqsa qattiq suv o‘tlarining
chirmashib
ketgan ildizlari tuproq va suv o‘rtasidagi almashinuv jarayonini
murakkablashtiradi, hatto buzadi ham. Bunday suv o‘tlari hovuzlarning tuproq
qatlamini, uning tarkibidagi azotli, fosforli, kalsiyli va boshqa foydali birikmalarni
so‘rib olib, undagi o‘simliklarni qimmatsiz bo‘lgan kletchatkaga boy poyalarga
aylantiradilar. Bu poyalar vaqt o‘tishi bilan quriydi, hovuzlarni ifloslaydi, chirigan
qismi asta – sekin hovuzlar tubining balchiq bosishiga, tuproqning kislotaligining
oshuviga olib keladi. Bularning hammasi hovuzlarning tabiiy baliq
mahsuldorligiga salbiy ta’sir qiladi. Yumshoq suv o‘tlarining ildizi yuzaki
joylashganligi uchun oson yulinadi, bunday o‘tlardan hovuzlar qurigandan keyin
siyirgichlar (grabillar), tikanli simlar, yordamida tozalanadi. Oddiy xalq tilida
qurbaqa ipak (dyaska) deb ataluvchi yashil suv o‘ti o‘ta tez ko‘payib, qalin bo‘lib,
chirmashib o‘sadi. Hovuz ichi qorong‘ilashib qoladi. Quyosh nurini o‘tkazmaydi,
mayda baliqchalar ularga o‘ralib qoladi, suza olmasdan hatto o‘lib qolish hollari
ham kuzatiladi. Hovuzlarga o‘rdaklar qo‘yib yuborilsa, ular ushbu suv o‘tlarini
yeb hovuzlarni tozalashga ijobiy ta’sir qiladi. Ipsimon o‘simliklarga qarshi kurash
uchun hovuzlarga azotli o‘g‘itlar solinsa suvda
fitoplanktonlarning ko‘payishi tezlashadi, natijada ipsimon o‘simliklarning o‘sishi
to‘xtaydi. Elodiyaga qarshi kurashish uchun ba’zan ohakdan foydalaniladi. Har ga.
hisobiga kuzda 4 tonna ohak solinib, ko‘klam hovuz tubi boronaladi. Qattiq suv
o‘tlarini qayiqlarda suza borib uzun dastali o‘roqlardan (belo‘roq), yoki kalta
dastali (qo‘lo‘roq) o‘roqlardan foydalanib o‘rish yo‘li bilan kamaytirish mumkin.
Bu o‘tlarni gullashdan oldin yoki endigina gullay boshlaganda o‘rish
samaraliroqdir. O‘roq bilan o‘rilgandan keyin bir muncha vaqt o‘tgach, o‘rilgan
joydan yangi mayda shoxchalari o‘sib chiqa boshlaydi. Ularni takroriy o‘rish yo‘li
bilan quritadilar. Odatda 3 marta o‘rish yaxshi natija beradi. Katta yuzali
hovuzlardagi qattiq suv o‘tlarini turli rusumli qamish o‘rgich (kamishakosilka)
agregatlar yordamida o‘rish oson va arzondir. Uncha chuqur bo‘lmagan
hovuzlarga ko‘p sonli qoramollar podasi boqilsa ular yosh va nozik shoxchalarni

yeydi, qolgan qismini payxon qilib, tuyoqlari bilan yanchib yoki tubidagi
balchiqqa bosib kiritib yuboradi.
Hovuz baliqchiligi
xo‘jaliklarida urchitiladigan baliqlarni shartli ravishda 2 guruhga
bo‘ladilar.
1. Salqinsevar.
2. Iliqsevar.
Shundan kelib chiqib, hovuz baliqchiligi bilan shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar ham
salqin suvli va iliq suvli baliqchilik xo‘jaliklarga bo‘linadilar. Iliq suvli baliqchilik
xo‘jaliklarida urchitiladigan baliqlarning asosini karp zotli baliqlar tashkil qiladi.
Shuning uchun iliq suvli baliqchilik xo‘jaliklarini, karp baliqchiligi xo‘jaliklari
deb ham ataydilar. Salqin suvli baliqchilik xo‘jaliklarida asosan forel zotli baliqlar
urchitiladi. Hovuz baliqchiligi xo‘jaliklarining tizimi. Tuproq – iqlim, gidrologik
sharoit, texnik va tashkiliy sharoitlardan hamda xo‘jalik oldiga qo‘yilgan
vazifalardan kelib chiqib, iliq suvli hovuz baliqchiligi xo‘jaliklari: tugallangan
tizimli, tugallanmagan tizimli, birlamchi yoshdagi baliqlarni yetishtiruvchi –
(baliqchilik pitomniklari) va nagul qiluvchi xo‘jaliklarga bo‘linadilar.
Tugallangan tizimli baliqchilik xo‘jaliklari ikra olishdan boshlab, ularni otalantirib
olingan lichinkalarni iste’molga yaroqli (tovar) vaznga yetguncha o‘stirish bilan
shug‘ullanadilar. Tugallanmagan tizimli baliqchilik xo‘jaliklarining vazifasi
birlamchi yoshdagi baliqlarni yetishtirib, nagul xo‘jaliklariga sotishdan iborat.
Nagul xo‘jaliklari birlamchi yoshdagi baliqlarni sotib olib, ularni iste’mol uchun
yaroqli vaznga yetkazguncha boqadilar. Ayrim hollarda nagul bilan
shug‘ullanuvchi xo‘jaliklar, tugallangan tizimli xo‘jaliklardan ularning o‘zlaridan
ortib qolgan birlamchi yoshdagi baliqlarni sotib olib ham boqadilar. Hovuz
baliqchiligida naslchilik xo‘jaliklari ham mavjud bo‘lib, ularda naslli baliqlar
yetishtiriladilar. Naslli baliqlar yetishtirishdan tashqari mavjud baliq zotlarini
takomillashtirish va yangi zotlarni yaratish bilan shug‘ullanuvchi seleksiya –
naslchilik deb ataluvchi xo‘jaliklar ham mavjud. Hovuz baliqchiligi
xo‘jaliklarining harakati. Baliqlarning lichinka holatidan tovar vaznga

yetgunlaricha ketgan vaqt, baliqchilik xo‘jaliklarining harakati deyiladi. Bu yerda
tovar vazn deganda baliqlarning iste’mol uchun tutilgandagi kattaligini va
vazninigina tushunib qolinmaydi. Birlamchi yoshdagi baliqlarni yetishtiruvchi
xo‘jaliklar (pitomniklar) uchun, ularning nagul xo‘jaliklariga sotayotgan
baliqlarining tirik vazni tovar vazn hisoblanadi. Birlamchi yoshdagi baliqlarning
vazni hamavaqt iste’mol uchun tutilgan baliqlar vaznidan kichikdir. Birlamchi
yoshdagi baliqlarni yetishtirib beruvchi (pitomnik) xo‘jaliklar bir yillik xo‘jalik
harakatida ishlaydi. Bu yil bahor – yoz oylarida olingan lichinkalar shu xo‘jalikda
qishlab, kelgusi yil bahorda yoki
yozning dastlabki oylarida nagul xo‘jaliklariga sotiladi. (davomiyligi 12 –13 oy).
Nagul xo‘jaliklari ularni kuzgacha boqib, iste’mol uchun yaroqli vaznga yetkazib
(5 – 6 oy mobaynida) savdo shaxobchalariga yoki baliqlarni qayta ishlash
korxonalariga sotadilar. Ikki yillik harakatda ishlaydigan baliqchilik xo‘jaliklari
ikki yillik harakatda ishlashga asoslangan. Agarda ikki yillik harakatda
ishlaydigan xo‘jaliklarda baliqlarning vazni kichik bo‘lib, iste’mol uchun
mo‘ljallangan baliqlar vazniga yetmasa ular yana bir yil xo‘jalikda qoldirilib,
kelgusi yil kuzda tutiladi. Baliq yetishtirishning bu muddati uch yillik harakatda
ishlaydigan xo‘jaliklar uchun
xosdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, hisoblanganda ikki yillik harakatda
ishlaydigan xo‘jaliklarda, xo‘jalik harakatining muddati 18 – 19 oyga, 3 yillik
harakatda ishlaydigan xo‘jaliklarda, xo‘jalik harakati 30 – 31 oyga teng.
II.2. Hovuzlardan foydalanishni yaxshilovchi
melioratsiya tadbirlari
Bu tadbir baliqlarning yashashi va hayot kechirishini yaxshilovchi chora – tadbirlar
majmuasi tarkibiga kiradi. Hovuzlar tubini loyqa bosishi turli omillar: erroziya,
o‘simliklar hamda jonivorlarning chirigan poyalari va o‘liklarining chirishi,
kislorodli muhitda hayot kechiruvchi bakteriyalarning faoliyati natijasida sodir
bo‘ladi. Suv havzalari tubining loyqa bosish tezligi ularning maydonining

topografik va fizikaviy xususiyatlariga, tubidagi tuproq qatlamining tarkibiga
bog‘liq. Shunday ekan balchiqlanish jarayonini sekinlashtirish uchun hovuzlarga
suv oqib tushadigan joydagi tuproqning yuvilishining oldini olish kerak. Bunga
erishmoq uchun suv havzalari tevaragiga va daryolarning qirg‘oqlariga
himoyalovchi daraxtlar o‘tqazish va o‘tloqzorlar tashkil qilish kerak.
Hovuzlarning tubini 20 – 25 sm. qalinlikda loyqa bosganda ularning biologik
mahsuldorligi pasayadi, baliqlarni tutish qiyinlashadi. Loyqa bosish hovuzlar
tubida oliy yumshoq va qattiq suv o‘tlarining qalinlashib ketishiga,
balchiqlanishiga sabab bo‘ladi. Qattiq suv o‘tlari dastlab hovuzlarning sayyoz
yuzasida, atrofida paydo bo‘lib, asta – sekin uning markazida hosil bo‘la
boshlaydi va butun maydonini egallaydi. Yumshoq suv
o‘tlari - bo‘yiadoron, shoxbarg, turli xil g‘ijjakbarg va qattiq suv o‘tlari -qamish,
lox, ajriqlardan iboratdirlar. Suv o‘tlarining ma’lum miqdori baliqlar hayot
faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar. Bunday joylarga baliqlar ikralarini
qo‘yadilar, ularning otalanish va inkubatsiya jarayonlari kechadilar. Suv o‘tlari
me’yordan oshib ketganda ularni siyraklatilishi uchun baliqchilarning aralashuvi
talab qilinadi.
Qattiq suv o‘tlari odatda oddiy o‘roqlar yordamida, o‘ta ko‘payib ketganda esa har
xil rusumli qamish o‘rg‘ich mexanizmlardan foydalanib o‘rib olinadi. Yumshoq
suv o‘tlarini yo‘qotish uchun suvda ham qo‘llash mumkin bo‘lgan boronadan
foydalaniladi. Bu borona 31 - rasmda ko‘rsatil-ganidek uchburchak shaklda
yog‘ochdan yasaladi. Uning yerni yumshatadigan tishlari yirik mixdan yasalib,
burchaklaridagi ilgaklar yordamida transport vositalariga, odatda pritsepli yoki
g‘ildirakli traktorlarga ulanib, hovuzning tubida sudraladi. Uning tishlari yerga
yaxshiroq botishi uchun boronaning ustiga har xil og‘irlikdagi yuklar yuklab
qo‘yiladi. Borona nafaqat hovuz tubidagi yumshoq o‘tlarni yig‘adi, shuning bilan
birgalikda hovuz tubini yumshatadi, natijada u yerda oksidlanish (aerob)
jarayonlari ham kechadilar. Mexanik usullardan tashqari hovuz tubidagi yumshoq
suv o‘tlarini

yuqotishda kimyoviy usullardan (gerbitsidlardan) ham foydalaniladi.
Foydalanilayotgan gerbitsidlar baliqlar uchun ham, fitoplankton va umurtqasizlar
olami uchun ham zararsiz bo‘lishi kerak. Bu maqsadda mis kuparosi (Cu SO4 • 5
H2O) va mishyakli natriydan foydalaniladi. Mis kuparosining 0,33 mg/l eritmasi
bilan asosan suv o‘tlarini yo‘qotishda foydalaniladi. Mishyakli natriyning 1,7 –
4,0 mg/l eritmasidan foydalanib asosan gulli o‘simliklarga qarshi kurashiladi.
Uning ushbu darajadagi eritmasi baliqlar uchun zaxarli emas. Butil efirining 1,25
mg/l emulsiyasidan foydalanib ham suv o‘tlariga qarshi kurashiladi. Uning 0,005
g/l eritmasi baliqlar uchun zaxarli emas. Butil efirining 2,4 D rusumli eritmasidan
foydalanib qattiq suv o‘tlari yo‘qotiladi. Gerbitsidlarni asosan ularning
eritmalarini suvga yoki hovuzga suv qo‘yishdan oldin uning tubiga purkash
usulidan foydalanib sepiladi. Bu ishni bajarishda maxsus kiyim boshdan (eng
bo‘lmaganda fartuk va qo‘lqop) va ayniqsa himoyalovchi kuzoynakdan
foydalanish shart. Hovuzlardan foydalanishni yaxshilovchi melioratsiya tadbirlari
Hovuzlardan foydalanishni yaxshilovchi melioratsiya tadbirlar majmuasi, asosan
baliqlarning urchish va yosh baliqlarning o‘sish jarayonini yaxshilashga, hamda
baliqlarni tutishni qiyinlashtiruvchi holatlarni yo‘qotishga qaratilgan. Baliqlarni
tutishni qiyinlashtiruvchi holatlarni yo‘qotish choralari rejasini tuzishdan oldin,
hovuzning karta – sxemasi chiziladi. Ushbu karta – sxemada hovuzning baliqlarni
tutish uchun qiyinchilik tug‘diruvchi maydonlari (qattiq o‘tlar bilan qalin
qoplangan, ularni o‘rib
olgandan keyin qolgan ildizlari) belgilanadi. Agarda bunday maydonchalar butun
hovuz bo‘ylab tarqalgan bo‘lsa, uning butun maydoni, ayrim maydonlaridagina
tarqalgan bo‘lsa, o‘sha maydonchalardagina melioratsiya ishlari bajariladi.
Baliqlarning urchish sharoitini va yosh baliqlarning yashovchanligini oshirishga
qaratilgan tadbirlarga: tabiiy urchishi uchun foydalaniladigan mavjud hovuzlarni
saqlab qolish, sharoitini yanada yaxshilash; sun’iy urchish hovuzlarini qurish;
urchish hovuzlaridan turli sabablarga ko‘ra ajralib qolgan ko‘lmaklardagi yosh
baliqlarni saqlab qolish. Iliq suvli baliqchilik xo‘jaliklari barpo qilinishi
munosabati bilan, u yerda sun’iy urchish hovuzlarini qurish va yosh qimmatli

baliqchalarning saqlanib qolishini yaxshilash katta ahamiyatga ega. Baliqlarni
sun’iy urchitadigan moslamalarning hovuzlarning tubida joylashtirilgan va suzib
yuruvchi xillaridan foydalaniladi. Kam suvli ko‘llarda va suv omborlarining tubida
quriladigan urchitish moslamalari, quyosh nuri tushadigan va kuchli shamollar
yo‘lidan yiroqda joylashtiriladi. Ularning tubiga qora qarag‘ay, savr ba’zan
boshqa daraxtlarning mayda bargli shoxlari siljib ketmaydigan qilib joylashtirib
qo‘yiladi. Bu xildagi urchish hovuzlaridan foydalanish, baliqchilarga urchish
jarayonini nazorat qilishga va olingan yosh baliqchalarning hisobini olib borishga
imkon beradi. Suzib yuruvchi urchish moslamalaridan suv omborlari va ayrim
ko‘llarda foydalanilib, uning asosini yog‘ochdan yasalgan ramkasimon moslama
tashkil qiladi. Uning eni 1 m. atrofida bo‘lib, uzunligi u foydalaniladigan suv
havzasining (hovuz, ko‘l, suv ombori) qandayligiga bog‘liq. Moslama romiga
oralig‘i 30 – 40 sm. qilib bir necha joyidan ip tortiladi. Ularga bir – biridan 30 – 40
sm. masofada turuvchi qora qarag‘ay, savr shoxchalari bog‘lamlari, qamishning
yuvilgan ildiz tizimi bog‘ – bog‘ qilib bog‘lab qo‘yiladi. Bu bog‘lamlar suv
yuzasidan 0,5 m. pastlikda, hovuz tubidan 0,25 m. balandlikda muallaq holda
turadigan bo‘lishi kerak.
Insolyatsiya usuli qadim zamonlardan beri qishloq xo'jaligida qoilab kelinmoqda.
Agarda tuproqda zararkunanda nematodalar ko'payib ketsa, g'alla-don ekinlari
ko'plab zarar ko'radi. Tuproq zararkunandalarini yo'qotish maqsadida ekin dalasini
quyosh nuri ta’sirida bir yoz davomida quritiladi. Shu yili umuman ekin ekilmaydi.
Bu usul tuproq zararkunandalarini yo'qotishda katta ahamiyatga ega. Bu usul
insolyatsiya usuli deyiladi. Insolyatsiya usulini baliqchilik xo'jaligida ham qo'llasa
bo'ladi. Chunki baliq boqiladigan hovuz uzoq yiliar suv bilan saqlansa suv ay nib,
suv tubi balchiqlashib, lining kislotal iligi oshib ketadi. Natijada baliq
mahsuldorligi pasayib ketadi. Ko'pchilik baliqlar nobud bo'ladi. Baliq boqiladigan
hovuzlar liar yili baliq boqilishi sababli uning tubida katta miqdorda organik
moddalar yig'iladi. Natijada cho'kindilar ko'payib mikroorganizm ta’sirida chiriydi.
Suvda erigan kislorod organik moddalarning chirishi uchun sarf bo'ladi. BPK(5)
ko'rsatkichi ko'tariladi va dimiqish (zamor) yuz beradi. Bunday paytda hovuzlarni

chuqur chizel qilinadi, yoz davomida suv quyilmaydi. Faqat kelgusi yili baliq
qo'yishdan oldin suv quyiladi. Insolyatsiyadan so'ng hovuzlarning baliq
mahsuldorligi ikki va undan ortiq marotaba oshishi mumkin. Ayniqsa, Sharqiy
Yevropada 5 yildan so'ng hovuzlarga dam beriladi. Bu davrda hovuzlarda qishloq
xo'jaligi chopiqli ekinlar ekish tavsiya etiladi. Bizning sharoitda ko'pincha sholi
ekiladi. Lekin sholi ham suvda o'sadi. Bunday paytda hovuz biologik jihatdan dam
olmaydi. Eng qulay variant hovuzni kuzda shudgorlab, kelgusi yilgacha baliq
qo'ygunga qadar quruq saqlash. Insolyatsiya usulini hovuz sharoitiga qarab har 5
yilda bir nrarta yoki 7 yilda bir marta qo'llash maqsadga muvofiq. Hovuzlarni
ohaklash Hovuzlarni ohaklash ishlari ularning meliorativ holatini yaxshilashga
qaratilgan, baliqchilik hovuzini ohaklash uning ekologik muhitini yaxshilaydi va
baliq mahsuldorligini oshiradi. Ohak har tomonlama hovuz holatiga ta’sir etadi.
Ohak suvning kislotalik holatini neytrallaydi. Ohaklashdan oldin hovuz suv va
balchiqlik holati tekshiriladi. Agarda pH-5 bo'lsa, darhol so'ndirilmagan ohak bilan
ohaklashtirish ishlari boshlanadi. Ohak vodorod ionlari bilan birikib suv pHni
neytrallaydi 7,6-8,0, Ohak suvning fizik xususiyatini yaxshilaydi. Ohakning asosiy
xususi146 yati shundaki, u magniy, natriy va kalivlarning zaharli birikmalari bilan
birikib ularni zaharsizlantiradi. Ohakning yana bir xususiyati biogen moddalarga
ta'sir etib uni organizmlar tomonidan yengil hazm bo'lishini ta’minlaydi. Hovuzni
ohaklantirishda tavsiya etiladigan normativlarga e’tibor berish kerak. Muvofiq
keluvchi ohaklash bo'yicha qo'llanmalar mavjud. Hovuzlarni ohaklash normalari
38-jadvalga ko‘rsatilgan. Hovuzni ohaklashda so'ndirilmagan (SaO), so‘ndirilgan
ohak (Sa(ON)-,), va ohaktosh SaSO, beriladi. Vegetatsiya davrida 1-2 s ga hovuzni
ohaklash bahor paytida liar 15 kunda bir marotaba, mineral o'g'it bergandan keyin
2—3 kun o'tishi bilan yozda liar bir 7—10 kunda bir marotaba. Bu yerda ham 200
kg oliakni 210 kunga boiinadi. 200 kg ohak : 210 kun — 0,952 kg. Demak, liar
kunlik norma 1 kgohakharlOkunda 10 kgsohidirilmagan ohak 500 1 suvda eritiladi
va soat Ю 00 —1 100 hovuzga sepib chiqiladi. Diqqat: baliqlar yoppasiga kasal
bo'lsa liar bir ga suvlikka 100—300 kg so'ndirilmagan ohak sepiladi, liar 2—3
sutkada bir marotaba bu ish 5—10 sutka davomida amalga oshiriladi.

Hovuzlarning tabiiy ko’rinishi

Hovuzlardagi baliqlar

Xulosa
Hovuzlardagi suv, uning tubidagi tuproq qatlami, tarkibidagi bakteriyalar,
o‘simliklar va boshqa barcha jonivorlar baliqlar uchun tashqi muhit hisoblanadi.
Bu tashqi muhit baliqlarning organizmida kechadigan: nafas olish, oziqlanish, qon
aylanish, nerv faoliyati, urchishi, o‘sish va rivojlanishi kabi barcha jarayonlarga
ta’sir qiladi. Baliqlar organizmiga ta’sir qiladigan tashqi muhit, ixtifaunaning
xilma – xilligi va boyligi o‘z navbatida havzadagi suv qatlamining qalinligiga,
maydoniga, tubidagi tuproq qatlamining xususiyatiga, unda yashovchi
bakteriyalar, suv o‘tlari, va jonivorlarning tarkibiga, suvning harorati,
gidrokimyoviy rejimi va oqish tezligi kabilarga bog‘liq. Ixtifaunaning holatiga o‘z
navbatida insonlarning xo‘jalik yuritish
faoliyati, jumladan mahsulot yetishtirishning jadalliligi, suv inshootlarining
qurilishi, baliqlarni iqlimlashtirish kabilar ta’sir ko‘rsatadi. Yuqoridagi ko‘plab
omillardan baliqlar xayotiga ta’sir qiluvchi eng asosiy va soha bilan
shug‘ullanuvchi mutaxassislar ko‘proq duch keladiganlari suvning harorati,
gidrokimyoviy rejimi va oziqa manbalaridir. Qayd qilingan ushbu omillar
faqatgina tashqi muhit sharoitini nazorat qilishgagina emas, balki uni foydali
tomonga yo‘naltirishga ham imkon
beradi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Zohidov Ò.E. Zoologiya ensiklopediyasi (baliqlar va tuban xordalilar). — Ò.,
«Fan» nashriyoti, 1979.
2. Ïðèâåçåíöåâ Þ.À. Ïðàêòèêóì ïî ïðóäîâîìó ðûáîâîäñòâó. — Ì., 1982.
3. Íèêîëüñêèé Ã.Â. Ýêîëîãèÿ ðûá. — Ì., 1963.
4. Xaqberdiyev P.S., Davlatov R.B. Baliqlarni oziqlantirish, ularning kasalliklarini
davolash va oldini olish. — Samarqand, 2012.
5. Äîðîõîâ Ñ.Ì., Ïàõîìîâ Ñ.Ï., Ïîëÿêîâ Ã.Ä. Ïðóäîâîå ðûáîâîäñòâî. — Ì., «Âûñøàÿ
øêîëà», 1981.
6. Àêâàêóëüòóðà è ðûáîâîäñòâî â Óçáåêzòàíå. Ñîâðåìåííîå ñîñòîÿíèå è êîíöåïöèÿ
ðàçâièÿ. — Ò., 2008.
7. Ïðèâåçåíöåâ Þ.À, Àízèìîâà È.Ì., Ïàðàñîâ Å.À. Ïðóäîâîå ðûáîâîäñòâî. — Ì., 1979.
8. Kamilov B.G., Qurbonov R.B. Baliqchilik (O‘zbekistonda karp baliqlarini
ko‘paytirish). — Ò., 2009.
9. Shohimardonov D.R. Mintaqalarda baliqchilikni rivojlantirish. — Ò., 2001.

Sifatga asoslanib tayyorlangan

Sotib olish