Hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmining ayrim jihatlari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	301.0KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Laylo Xushvaqova

Ro'yxatga olish sanasi 17 Yanvar 2024

6 Sotish

Hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmining ayrim jihatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
O’ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIK KAFEDRASI
________________fakulteti
______________________yo’nalishi
--------gurux talabasi
______________________________________________________ning
__________________________________________________________________“
_
mavzusidagi
(mualliflik huquqi asosida)
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
Toshkent-2023

Mundarija
Kirish .
ll. Bob. Asosiy qism. Hozirgi o’zbek tilida unlilar tavsifi va uning ta’lim bosqichlari darsliklarida berilishi.
1.1.Tildagi unlilar tavsifi
1.2. Unli fonemalarning nutqiy xususiyatlari.( fizik-akustik, anatomik-fiziologik, funksional-fonologik)
II. Bob.
2.1. Unli fonemalar va ularning boshqichlari.
2.2. Unlilarning ta’lim bosqichlari darsliklarida berilishi.
lll. Xulosa
Foydalanigan adabiyotlar

KIRISH
Maktab ta’limi tarixida nimani o‘qitish va qanday o‘qitish masalalari asosiy
muammolardan biri bo‘lib keldi va shunday bo‘lib qolmoqda. Bular garchi alohida-
alohida masalalar sanalsa-da, ammo aslida bir-biri bilan chambarchas bog’langandir.
Ta’lim samaradorligi ma’lum darajada ana shu ikki masalaning o‘z yechimini to‘g’ri
topa olishi bilan belgilanadi.
O‘rta umumta’lim maktablarida ona tilidan o‘quvchilar nimani o‘rganishlari va
nimalarni bilishlari lozimligi bugungi kunda ham hali uzil-kesil hal bo‘lgan masala
emas. Chunki uzoq yillar davomida biz maktabda o‘rganiladigan barcha fanlar qatori

ona tilidan ham mutlaq dastur va darsliklar yaratishni ma’qullab, uni tubdan yangilash,
o‘zgartirishga qaratilgan har qanday harakatni qoralab keldik. Bu ona tilidan ta’lim
mazmunining deyarli bir nuqtada depsinishiga, 50-yillarda maktab darsliklaridan o‘rin
olgan nazariy talqinlarning ayrim juz’iy o‘zgarishlar bilan yildan-yilga ko‘chirilishiga
sabab bo‘ldi. Maktab ona tili dasturlari va darsliklarida mavjud bo‘lgan akademizm,
grammatizm va berilgan til hodisalarining o‘quvchi amaliy faoliyatidan ajralib
qolganligi uni o‘rganish imkoniyatlarini cheklab qo‘ydi, o‘quvchilarning bu fanni katta
qiziqish bilan o‘rganishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.
Biz til hodisalarini o‘quvchining ijodiy fikrlashi, fikr mahsulini nutq sharoitiga
mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon ifodalash ko‘nikmalarini
shakllantirish va rivojlantirish, talaffuz, imlo va punktuatsion savodxonlikka erishish
nuqtai nazaridan kelib chiqib tanlashimiz lozim. O‘zbek tili mustaqil O‘zbekistan
Respublikasining davlat tili bo‘lib, uning o‘rta umumta’lim maktablarida o‘qitilishi
davlat ahamiyatiga molik masala sanaladi. Yoshlarda ijodiy tafakkur, ijodiy izlanish,
ko‘pgina imkoniyatlardan eng maqbulini tanlay olish ko‘nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirish, ularni milliy qadriyatlarimiz, udum va an’analarimiz ruhida
tarbiyalashda ona tili fanining tutgan o‘rni va imkoniyatlari benihoya kattadir.
Ayniqsa, mustaqil respublikamiz uchun tadbirkor va ijodkor insonni tayyorlash
masalasi ko‘ndalang bo‘lib turgan bir sharoitda bu fanning o‘qitilishi yanada
muhimroq ahamiyat kasb etadi.
Ammo, afsuski, o‘rta umumta’lim maktablarida ona tilining o‘qitilishini talab
darajasida deb bo‘lmaydi. Buning bosh sabablaridan biri shundaki, biz inson ongini,
uning tafakkurini rivojlantirishda ona tilining tutgan o‘rniga noto‘g’ri baho berib
keldik. Ongni, tafakkurni shakllantirish ijtimoiy fanlarning vazifasi deb bilib,
maktabda ona tilidan ta’lim mazmunini ona tili qurilishining ilmiy talqini,
grammatikani o‘rganishdan iborat deb hisobladik. Natijada o‘quvchi 750 dan ziyod
grammatik tushuncha va ta’riflarga duch kelib, turli hajm va murakkablikdagi ko‘plab
topshiriqlarni bajarsa-da, ammo og’zaki va yozma savodxonligi sezilarli
o‘zgarmayapti. Uquvchilarning ko‘pchilik qismida ijodiylik, mustaqil fikrlash, ijodiy
fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki, yozma shakllarda to‘g’ri, ravon
ifodalash ko‘nikmalari hamon past saviyada qolib kelmoqda. Bu holning asosiy
sabablarini faqat o‘qituvchiga to‘nkash yoki maktablarning, moddiy-texnikaviy
qashshoqligidan izlash adolatsizlik bo‘lardi.
O’zbek tilshunosligida hozirgi o’zbek adabiy tili unlilari miqdori masalasida ikki
xil fikr mavjud. Birinchi fikrga ko’ra, adabiy til unlilari oltita: i, e, a, u, o’, o. ( Bu fikr

tarafdorlari qatorida E. D. Polivanov, A. K. Borovkov, V. V. Reshetov, A. G’.
G’ulomov, Sh. Shoabdurahmonov, F. Kamolov, A.Mahmudov, S. Otamirzayeva, A.
Abduazizov, A. Nurmonov, Sh. Rahmatullayev va boshqalar bor). Ikkinchi fikr
tarafdorlarining (X. Doniyorov, B. To’ychiboyev, M. Valiyevlarning) ta’kidlashicha,
hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmida eski o’zbek adabiy tiliga va hozirgi qipchoq
lahjalariga xos bo’lgan kontrast juftliklar mavjud, shundan kelib chiqib, adabiy til
vokalizm va alifbo masalalari qayta ko’rib chiqilishi – alifboga qo’shimcha harflar
kiritilishi kerak.
Bu o’rinda shuni ham ta’kidlash kerakki, ta’lim tizimining barcha bosqichlari
uchun yaratilgan o’quv adabiyotlarida o’zbek adabiy tilining vokalizmiga oid
ma’lumotlar birinchi fikrga – olti unli tizimiga asoslangan. Ammo ularning tasniflarida
ma’lum tafovutlar ham bor. Masalan, professor V. V. Reshetov o’zbek adabiy tilining
i, u, o’, a unlilarini artikulyatsion-akustik xususiyatlariga ko’ra, indifferent (aralash
qator) tovushlar tarzida tasniflagan, chunki ular old qator e va orqa qator o unlilari
orasida joylashadi.
Ko’pchilik manbalarda hozirgi o’zbek adabiy tili unlilari quyidagicha tasnif
qilinadi:
Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko’ra:
Old qator yoki til oldi unlilari: i, e, a
Bu unlilarning talaffuzida tilning uchki qismi oldinga tomon cho’zilib, pastki
tishlarga tiraladi;
orqa qator yoki til orqa unlilari: u, o’, o.
Bu unlilarning talaffuzida tilning uchki qismi biroz orqaga tortiladi (demak, u
pastki tishlarga tiralmaydi).O’zbek adabiy tilida i til oldi fonemasining til orqa variant,
u va o’ til orqa fonemalarining esa til oldi variantlari mavjud: o’rdak, ulush, uka, o’ch
kabilar.Ma’lumki, o’zbek adabiy tili unlilarini paydo bo’lish o’rniga ko’ra tasnif
qilishda ikki xil qarash mavjud. Birinchi qarash tarafdorlari unlilarni til oldi, oraliq
(indifferent) va orqa qatorga bo’ladi. Ikkinchi qarash tarafdorlari esa, unlilarni til
oldi va orqa qatorga ajratadi va bu eksperimental-fonetik tekshirishlar orqali
tasdiqlanadi. Biroq o’zbek tili fonetikasiga doir adabiyotlarda unlilar tasnifidagi bu
ikki xillik haqida hech nima deyilmaydi. Quyida o’zbek adabiy tili unli fonemalari
tasnifidagi ana shu ikki xillik haqida o’z mulohazalarimizni bayon etamiz.
Odatda, birinchi qarash o zbek adabiy tilning tayanch shevasi hisoblanganʻ
Toshkent shevasi talaffuziga, ikkinchi tasnif adabiy tilga oid deb qaraladi. Prof. V. V.
Reshetov Toshkent shevasi talaffuziga asoslanib, o zbek tilidagi
ʻ i, u, o’, a unlilarini
oraliq (indifferent) tovushlar deb ataydi. Bunda fiziologik jihatdan o zbek tilidagi i
ʻ

unlisini orqa yo nalishidagi til old qator, u, o , unlilarini old yo nalishidagi til orqaʻ ʻ ʻ
qator, a unlisini esa qator bo yicha muayyan emas deb ko rsatadi.
ʻ ʻ
O’zbek tili unlilarining bu fonetik tasnifi rus tili unlilari bilan qiyoslash asosida
beriladi. Chunki ikki tildagi unli tovushlarning talaffuzini qiyoslashda akustik
tomondan yaqin tovushlar, chunonchi, o zbek va rus tillaridagi i, u, a, e kabilar
ʻ
fiziologik hosil bo lish o rniga ko ra, bir tipdagi unlilar bo lib qolmay, balki ular til
ʻ ʻ ʻ ʻ
oldi va til orqa qatorlarini har birining ikki xil ko rinishiga egaligi, ya ni til oldi, orqa
ʻ ʼ
yo nalishdagi til oldi va til orqa, old yo nalishdagi til orqa unlilarga bo linishini
ʻ ʻ ʻ
hisobga olish orqali aniqlikka erishish mumkin. Ayrim tillar fonetikasiga doir
adabiyotlarda oraliq qator tushunchasini uchratmadik.
Prof. V. V. Reshetov o zbek tili unlilari tasnifida birinchi bo lib oraliq qator
ʻ ʻ
tushunchasini tavsiya etgan. Bizningcha, bu atamaning ishlatilishida boshqa bir tomon
ham bor. Oraliq qator terminini unlilarning umumiy tasnifida berilib, ularning har
birini alohida tasnif qilishda esa, qator belgilarini ko rsatmay o tishi ko rinadi. Bunda
ʻ ʻ ʻ
mashhur olimning o zbek tili unlilarini tasnif qilishda bir yo la fonetik va fonologik
ʻ ʻ
yo nalishini hisobga olganligini sezish mumkin. Haqiqatan ham, ayniqsa o zbek
ʻ ʻ
tilidagi i, u, o , a unlilarning til oldi undoshlaridan keyin til oldi, til orqa undoshlaridan
ʻ
keyin esa til orqa variantlarga ega bo lishi fonologik jihatdan qator belgisi ahamiyatsiz
ʻ
ekanligini tasdiqlaydi. Demak, o zbek tili unlilardan i, u, o , a qator belgilari bilan
ʻ ʻ
farqlanmay, fonologik nuqtai nazardan “oraliqda”, qolgan bo lib hisoblanadilar. V. V.
ʻ
Reshetovning oraliq qator unlilarini alohida ajratishiga sabab ham ularning fonologik
tabiatini nazarga olganligidir.
O’zbek tili unlilarini til oldi va til orqa qatorlarga bo lish faqat fonetik jihatdan
ʻ
tasdiqlanishi mumkin. Biroq bu o rinda ham unlilarning til orqa va til oldi variantlarga
ʻ
ega bo lishi undoshlarning ta sirida ro y berishi ko rsatiladi. Unlilarning bu xususiyati
ʻ ʼ ʻ ʻ
qator belgisining yoxud o zi fonologik emasligini ifodalaydi. Bunda barcha til oldi
ʻ
unlilari – lablanmagan va til orqa unlilari — lablangan ekanligi ularni birgalikda
qarashni taqozo etadi.
Biroq bu tushunchani til o rta, markaziy va aralash qatordan farqlash lozim.
ʻ
Talaffuzni nazarda tutilsa, oraliq qator aniq artikulyatsiyaga ega bo lmay, unlilar
ʻ
undoshlar ta sirida til oldi yoki til orqa unlisi sifatida ko rinadi. O’rta yoki markaziy
ʼ ʻ
qator unlisining talaffuzida (rus tilidagi ы) til uncha yassi holatda bo lmay, uning o rta
ʻ ʻ
yoki markaziy qismi ko tarilgan bo’ladi. Aralash qator unlilarining talaffuzida esa til
ʻ
yassi holatda bo ladi, biror qismining ko tarilishi uncha sezilmaydi (bunday unlilar
ʻ ʻ
ingliz tilida bor). Til o rta, markaziy va aralash qator unlilar tushunchalari fonetik-
ʻ
fiziologik tasniflarda keng qo llaniladi va ularni fonologik nuqtai nazardan
ʻ

ishlatganda, unlilarning farqlanish va farqlanmaslik belgilari e tiborga olinadi, oraliqʼ
qator tushunchasi o z-o zidan unlilarning fonologik tabiatini ham izohlay oladi.
ʻ ʻ
Tilning vertikal (tik) harakatiga ko’ra:
Tor unlilar: i, u. Bu unlilarning talaffuzida og’iz tor ochiladi, til bilan qattiq tanglay
orasi ham tor bo’ladi;
O’rta keng unlilar: e, o’. Bu unlilarning talaffuzida og’iz o’rta darajada ochiladi, til
bilan qattiq tanglay orasi ham o’rtacha kenglikda (yuqori ko’tarilish bilan quyi
ko’tarilish orasida) bo’ladi;
Keng unlilar: a, o. Bu unlilarning talaffuzida og’iz yuqoridagi har ikki holatdan
kengroq ochiladi.
Unlilarning tor, o’rta yoki keng deb bo’linishlariga sabab shuki, ularni talaffuz
qilish vaqtida quyi jag’ning pastga tushuvi yoki tilning qattiq tanglaydan uzoqligi har
xil darajada bo’ladi. Masalan, I unlisini talaffuz qilish vaqtida til maksimum darajada
ko’tariladi, pastki jag’ ham shunday pozitsiyani egallaydi. Natijada, til bilan qattiq
tanglayning orasi minimum darajada yaqinlashadi va og’iz bo’shlig’idagi havo yo’li
ham minimum darajada qisqarib, torayadi. Ana shuning uchun ham I, u fonemalari tor
yoki yopiq unlilar deyiladi. Bu yerda u bilan i ni bir qatorga qo’yishning sababi
shundaki, ularning talaffuzi vaqtida qattiq tanglay bilan tilning oralig’I deyarli bir xil
bo’ladi. Lekin u ning talaffuzida lab faol ishtirok qilganligi uchun unda lablanish
hodisasi yuz beradi. a unlisini talaffuz qilish vaqtida og’iz bo’shlig’ining holati esa tor
unli i tovushini talaffuz qilishdagi holatdan keskin farq qiladi, ya’ni a tovushini
talaffuz qilishda pastki jag’ning quyiga tushishi ham, tilning qattiq tanglaydan
uzoqlashishi ham maksimum darajada bo’ladi. Shunga ko’ra, til bilan tanglay
o’rtasidagi havo yo’li ham maksimum darajada keng bo’ladi. Ana shuning uchun ham
a, o unlilari keng yoki ochiq unlilar deb ataladi. E bilan o’ tovushini talaffuz qilgan
vaqtda esa til bilan qattiq tanglayning oralig’idagi masofa I va o’ tovushini yoki a
bilan o ni talaffuz qilgandagi holatga nisbatan o’rtacha holatda bo’ladi.
lablarning ishtirokiga ko’ra unlilar ikkiga bo’linadi:
Lablashgan unlilar – bularga o’zbek adabiy tilidagi u, o’ unlilari kiradi;
Lablashmagan unlilar – bularga o’zbek adabiy tilidagi I, e, a, o fonemalari kiradi.
Lablashgan unlilarni talaffuz qilgan vaqtda lablar faol ishtirok qiladi. Shuning
uchun ham lab cho’chchayib oldinga chiqadi. Bu hol tovushning aytilishi, eshitilishini
o’zgartiradi, natijada yangi lablashgan tovush hosil bo’ladi. Lablashmagan unlilarni
talaffuz qilgan paytda ham lablar ishtirok etadi. Lekin ularning ishtiroki passiv bo’ladi.
Unlilar tavsifi

Tor unlilar. Tor unlilar sirasiga hozirgi yozma o’zbek adabiy tilida ikki unli
fonema kiradi. Bulardan biri oldingi qator (til oldi) lablashmagan i fonemasi bo’lib,
ikkinchisi orqa qator (til orqa) lablashgan u fonemasidir.
I fonemasi. Bu fonema lablashmagan, tor unli tovush bo’lib, tilning gorizontal
yo’nalishiga ko’ra farqlanadigan oldingi qator va orqa qator variantlariga ega. (Lekin
bu variantlar orfografiyada aks etmaydi). Masalan, i unli tovushi yumshoq o’zaklar
bilan kelganda, jumladan, siz, til, biz, tish, kishi, yirik singari ochiq va yopiq
bo’g’inlarida yumshoq talaffuz qilinadi, ya’ni uning til oldi variant qo’llanadi. Qattiq
o’zaklarda, jumladan, chuqur til orqa undosh tovushlar bilan kelganda, qizil, qiz,
qirg’oq, g’irot, qimiz kabi so’zlarda i unlisining til orqa variant qo’llanadi va u qattiq
talaffuz qilinadi. Bu fonema so’zning turli o’rinlarida kela oladi.
U fonemasi. Bu fonema lablashgan, tor unli tovush bo’lib, tilning gorizontal
holatiga ko’ra oldingi qator va orqa qator variantlariga ega. Lekin u rasmiy yozma
adabiy tilde til orqa fonemasi deb qabul qilingan. Til oldi u tovushiga uch (sanoq son),
kuch, buyuk, gul, kul so’zlaridagi u tovushi, til orqa qatoriga quch, uch (fe’l), tur (fe’l)
so’zlaridagi u tovushi misol bo’ladi. (Lekin bu variantlar orfografiyada aks etmaydi).
Masalan, u unli tovushining variantlaridan bo’lgan yumshoq u ko’pincha k, g
undoshlari bilan (gul, kul so’zidagi kabi), qattiq u esa ko’pincha q, g’ undoshlari bilan
yondosh keladi (qum, qush so’zidagi kabi). U fonemasi ham I fonemasi kabi
kuchsizlanishi mumkin. Bu, asosan, u fonemasi urg’usiz bo’g’inda ikki jarangsiz
umdosh orasida kelgan holatda uchraydi. Masalan, tut, tutun so’zlaridagi kabi. Bu
fonema so’zning boshi, o’rtasi va oxirida kela oladi.
O’rta keng unlilari. O’rta keng unlilar sirasiga hozirgi o’zbek adabiy tilida ikki unli
fonema kiradi. Bulardan biri oldingi qator (til oldi), lablashmagan e, ikkinchisi
lablashgan o’ fonemasidir.
E fonemasi. Bu fonema lablashmagan, oldingi qator (til oldi), o’rta keng unli
tovush bo’lib, ayrim shevalarda uning kombinator variantlari uchrasa-da, adabiy tilde
kombinator variantlari farqlanmaydi. Har qanday pozitsiyada bir xil talaffuz qilinadi.
Masalan, ber, kel, beda, endi, erta, ekin kabi. Bu fonema so’zning birinchi bo’g’inida
uchraydi. O’zlashtirilgan so’zlardagina keyingi bo’g’inlarda keladi. So’z oxirida
deyarli uchramaydi. O’g’uz shevalarida a tovushiga o’tadi: eshik > ashik, dep > dap,
kel > gal kabi. Qipchoq shevalarida va ayrim shahar shevalarida ba’zan i ga o’tadi:
Ergash > Irgash, deydi > diydi, dedi > didi.
O’ fonemasi. Bu fonema lablashgan, o’rta keng unli tovush bo’lib, tilning
gorizontal holatiga ko’ra farqlanadigan oldingi qator va orqa qator variantlariga ega.
Yozma adabiy tilde rasmiy ravishda til orqa fonemasi deb qabul qilingan. Ular ma’no

ajratish funksiyasiga ega. Ba’zi til oldi undoshli yoki chuqur til orqa undoshli so’zlar
tarkibida va boshqa holatlarda kelganda ham bu fonemaning kombinator va pozitsion
variantlari saqlanib qoladi (lekin bu variantlar orfografiyada aks etmaydi). Masalan, o’
unli tovushining variantlari bo’lgan yumshoq o’ ko’pincha k, g undoshlari bilan ko’l,
go’zal, o’rdak, o’rik, to’r, ko’z kabi, qattiq o’ esa, asosan, q, g’ va boshqa undoshlar
bilan bo’l (fe’l), g’o’la, g’o’za, o’t (maysa), o’z (fe’l), qo’y, o’r (fe’l) kabi yondosh
kelganda uchraydi.
Bu fonema, asosan, so’zning birinchi bo’g’inida uchraydi. Lekin o’zlashtirilgan
so’zlarda oxirgi bo’g’inlarda ham qo’llanadi: ro’baro’, xushro’y, gulro’ kabi.
Keng unlilar. Keng unlilarga hozirgi o’zbek adabiy tilida ikki unli fonema kiradi.
Bulardan biri oldingi qator (til oldi) lablashmagan a, ikkinchisi orqa qator (til orqa)
lablashmagan o fonemasidir.
A fonemasi. Bu fonema lablashmaga oldingi qator (til oldi) keng unli tovushdir.
Bu tovush odatda yumshoq o’zakdagi k, g va boshqa undoshlar bilan qo’llanadi: aka,
mana, alam, pakana, pilla, kalla, salla, gal, gala kabilar. Lekin uning q, g’ undoshlari
bilan birga keluvchi nisbatan orqa qator variant ham bor. Masalan, g’am, qari, g’alla,
qaychi, ariq kabi. Lekin uning orqa qator variant faqat rus tili va u orqali boshqa
tillardan qabul qilingan so’zlarda va chuqur til orqa undoshlari bilan yondosh kelganda
uchraydi. Masalan, Anna, parta, xalq, mart, mashina kabi. Aslida bu misollardagi,
xususan, rus tilidan kirgan so’zlarda qatnashgan a fonemasi pozitsiyasiga ko’ra qattiq
yoki til orqa fonema bo’lib, ular o’zbek yozuvidagi til oldi a grafemasi orqali
ifodalanadi. Bu fonema so’zning boshi, o’rtasi va oxirida keladi.
O fonemasi. Bu fonema lablashmagan orqa qator (til orqa) keng unli tovushdir.
Adabiy til va shahar shevalarida lablashish holati bor. Samarqand, Buxoro shevalarida
to’la lablashgan. Qipchoq shevalarida sof holda qo’llanadi. Masalan, ot, osh, non,
bosh, ota, ona, bola, lola, ammo, dono, sanoat, maydon kabilar. Lekin u sof o’zbekcha
so’zlarda so’z oxirida deyarli uchramaydi. Misollar: molboqar, qoramol, Barno,
Ozoda, Ra’no, ro’mol. O’zlashtirilgan so’zlarda adabiy orfografiyamizdagi o harfi o’
funksiyasini bajaradi va deyarli hamma holatda qo’llanadi: bolt, tok, kubok, nota, tom,
kurort, futbol, voleybol, basketbol, traktor kabilar.
Shunday qilib, o’zbek adabiy tilidagi unlilarni uch xil klassifikatsiya nuqtai
nazaridan qisqacha tarzda quyidagicha xarakterlash mumkin:
A fonemasi til oldi, keng, lablashmagan.
O fonemasi til orqa, keng, lablashmagan.
E fonemasi til oldi, o’rta keng, lablashmagan.
O’ fonemasi til orqa, o’rta keng, lablashgan (ma’no ajratuvchi til oldi variant ham

bor).
U fonemasi til orqa, tor, lablashgan (ma’no ajratuvchi til oldi variant ham bor).
I fonemasi til oldi, tor, lablashmagan (til orqa variant ham bor).
Ye, yo, yu, ya grafemalari. O’zbek yozuvida a, o, e, I, u, o’ bilan ifodalanuvchi olti
unli fonemadan tashqari yana yolashgan unli yoki grafemalar bor:
Ye grafemasi y va e tovushlari birikmasini ifodalaydi. So’zning faqat boshida
uchraydi: yer, yemoq, yetakladi.
Yo grafemasi y va o tovushlari birikmasini ifodalaydi. So’zning boshida: yosh,
yon, yomg’ir, o’rtasida: tayoq, oyoq, bo’yoq va oxirida: daryo, yahyo uchraydi.
O’zlashtirilgan so’zlarda y + o, o tarzida talaffuz qilinadi: montyor, shaxtyor. Chunki
aslida u y + o’ ning talaffuziga teng keladi.
Yu grafemasi y va u tovushlari birikmasini ifodalaydi. So’zning boshida yulduz,
yupiter, o’rtasida buyuk uchraydi. O’zlashtirilgan so’zlarda ba’zan so’z oxirida ham
uchrab qoladi: manikyur, pedikyur kabi.
Ya grafemasi y va a tovushlari birimasini ifodalaydi. So’zning boshida yaxshi,
yanvar, o’rtasida muyassar va oxirida soya, madhiya uchraydi. Lekin so’z o’rtasida
kam uchraydi.
Kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqni egallashlarida
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta: a) fonetikbilimga asoslangan
holda 1 sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni bilib oladilar;
b) fonetik bilim so'zni to'g'ri talaffuz qilish (tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish,
urg'uli bo'g'inni farqlash, orfoepik me’yorga rioya qilish) asosini tashkil etadi; d)
fonetik bilim morfologik va so'z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o'quvchilarda
qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi)
shakllantirish uchun zamin bo'ladi;
e) fonetik bilim gapni ohangiga ko'ra to'g'ri aytish, logik urg'u va gap qurilishidagi
to'xtamlarga rioya qilish uchun zarur; d) so'zning tovush tomonini bilish uning m
a’nosini tushunish va nutqda ongli qo'llash uchun muhimdir; hozir va hozir, atlas
va atlas so'zlari manosidagi farq faqat urg'u orqali ajratiladi. So'zning tovush
tomonini tasavvur qilish so'zlarni talaffuzda farqlash, ayrim so'zlarni to'g'ri talaffuz
qilish va qo'llash uchun zarur. O'qituvchi boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan
barcha fanlarga oid darslarda so'zni aniq va to'g'ri talaffuz qilish ustida doimiy
ishlab boradi, shu maqsadda ko'pincha so'zni tovush tom ondan tahlil qilishdan
foydalanadi. Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-
grafik ko'nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh

tovushlar, jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q
jarangsiz undoshlar; so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni talaffuzga ko'ra
amaliy farqlash ko'nikmalariga ega bo'ladilar.
Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
o'zlashtiradilar, am- mo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga
bo'lishni, so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. 1 sinf
o'quvchilarida so'zni to'g'ri talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir
tovushni tartibi bilan aniq aytish ko'nikmasini shakllantirish ustida maqsadga
muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy
mashqlarni bilib olishga , shuningdek, tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga
ta ‘siri kabi ayrim elementar bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi. I sinfda
fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va
yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda
mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.
Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta ‘rif
berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida to'g'ri ilmiy tasavvur amaliy
mashqlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so'zdagi tovushlarning
talaffuzi hamda so'zning leksik ma’nosi so'zdagi tovushlarning tarkibiga bog'liqligi
ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ola, kul, gul, qora, qara
kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar har xil lug'aviy ma’noni
ifodalaydi.
So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi.
Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini
bilib oladilar. Ular so'zni tovush tomonidan tahlil qilishga o'rganadilar, ya’ni so'zni
bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush
tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohi-da ahamiyat
beriladi. So'zning tovush tarkibini to’g’ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib
qol-dirmay yoki o ‘rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun
ham , so’zni to ‘g’ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. Shuning
uchun savod o'rgatishdan so'ng ham so'zni
tovush tomondan tahlil qilish mashqlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini
aniqlash ko'nikma-sini takomillashtirish ustida ishlab borish zarur.
O'qituvchi ona tili darslarida o'quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda,
ularni sintezlab o'qishga o'rgatishda o'zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga
olishi zarur.

Vokalizm, tilning ko’tarilish darajasi, lablanish lablanmaslik, aralash–
qator unlilar,qattiq va yumshoq unli, cho’ziq va qisqa unli, portlovchi va
sirg’aluvchi undosh affrikat, titroq tovush, jaranglilik va jarangsizlik, shovqinlilar
va sonorlar, bo’giz undoshi, korrelyativ belgi, binar ziddiyat.
Nutq a’zolari tomonidan hosil qilingan nutq tovushlari dastlab ikki katta
guruhga bo’linadi:
Unli tovushlar;
Undosh tovushlar.
Unli tovushlar artikulyatsiyasiga ko’ra undosh tovushlardan farq qiladi. Unlilar
talaffuzida o’pkadan chiqadigan havo og’iz bo’shlig’ida hech qanday to’siqqa
uchramaydi, nutq a’zolarining holati bir xil bo’ladi. Musiqiy ohanglarga ega
bo’ladi. Bunday xususiyatlarni undoshlar talaffuzida kuzatib bo’lmaydi.Undosh
tovushlar og’iz bo’shlig’ida hosil bo’ladi, o’pkadan keladigan havo turli to’siqlarga
uchraydi, musiqaviy ohangga ega emas. Undoshlarda, asosan, shovqin ustun
turadi, unlilarda esa ovoz.
Har bir til o’ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm
(latincha unli, ovozli degan ma’noni bildiradi) deyiladi. Tilda unlilar o’zi alohida
bir tizimni, paradigmani tashkil qiladi va fonetik paradigmaning bir
mikrosistemasini tashkil etadi. Tilning ko’tarilish darajasi (yuqori, o’rta, quyi) va
lablanish lablanmaslik
– belgilari unli fonemalarning asosiy belgilari bo’lib, bu
belgilar ularning sistema hosil qiluvchi belgilari sanaladi. Unlilarning tilning
gorizontal holatiga ko’ra (old qator, o’rta qator, orqa qator) belgilari asosiy
hisoblanmaydi. Chunki bu belgilar ularda nutqiy yondosh tovushlar ta’sirida
o’zgarib turadi. Masalan, [ q ] undoshi bilan qo’shnichilik munosabatida [ a ] unlisi
til orqalik xossasiga ega bo’lsa, [ k ] undoshi qurshovida o’z holatini saqlaydi:
qarg’a, qurbaqa, kamalak, katta, kassa, katastrof kabi. Unli fonemalarning asosiy
belgilariga ko’ra tasnifi quyidagicha:

Unli
fonemalar
A s o s i y b e l g i l a r i
Tilning ko’tarilish darajasi Lablanish belgisiga
ko’ra
yuqori o’rta quyi lablangan lablanmagan
[i] + +
[u] + +
[o’] + +

[o] + +
[e] + +
[a] + +

Demak, chizmadan ko’rinib turganidek, unli fonemalar tilning ko’tarilish
darajasiga ko’ra uch pog’onali, lablanish belgisiga ko’ra ikki pog’onali sistemani
hosil qiladi. Jadvalda berilganidek, unli fonemalar o’zaro o’xshash va farqli
belgilari bilan ziddiyatni hosil qiladi. Masalan, [ a ] va [ e ] fonemalarining
birlashtiruvchi (farqlanmovchi) tomoni ularning lablanmaganligi bo’lsa, tilning
ko’tarilish darajasiga ko’ra [ a ] quyi keng, [ e ] o’rta keng fonema ekanligi bilan
ziddiyatni hosil qiladi.
Demak, o’zbek tilidagi unli fonemalarning oppozitsiyalari tilning ko’tarilish
darajasi va lablarning ishtiroki bilan belgilanadi. Qator belgisi (til oldi, til orqa)
o’zbek tili unlilari uchun fonologik farqlanish belgisi emas, chunki u yondosh
undoshlarning ta’sirida o’zgarishi mumkin [2, 52;].
Rus adabiy tilida esa unli fonemalarning asosiy belgilariga ko’ra tasnifi
quyidagi chizmada o’z aksini topgan:
Tilning
ko’tarilish
darajasiga ko’ra Tilning gorizontal holatiga ko’ra
til oldi til o’rta til orqa
lablanmagan lablangan
Yuqori (yopiq) и ы у
O’rta (yarim yopiq
yoki ochiq)
e(э)
o
quyi (ochiq) a
Ushbu jadvalda ko’rsatilganidek, unli fonemalar tilning oldinga, orqaga
harakati ko’rsatkichi belgisi bilan ham ziddiyat hosil qilgan. Ushbu holatda “oraliq
uchinchi ” tabiatiga ega bo’lgan til o’rta yoki aralash qator unlilari mavjudki,
ularning talaffuzida tilning “bel ”i va uchi bir oz yuqori ko’tariladi va tilning o’zi
yassi holatda bo’ladi. Bunday aralash qator unlilar ingliz tiliga xos: [ə] [ з :]. Rus
tilidagi [ ы ] va [ a ] unlilarining artikulyatsiyasi ham aralash qator unlilariga
yaqindir. O’zbek tilidagi [ i ], [ e ], [ a ] rus tilidagi [u], [ э ] , ingliz tilidagi [i], [e], [æ]
unlilari til oldi unlilari sanalsa, o’zbek tilidagi [o], [o’], [u], rus tilidagi [o], [y] va
ingliz tilidagi [u], [^] orqa qator unlilari hisoblanadi. O’zbek tilida bo’lgani kabi
rus tilida ham lablarning ishtirokiga ko’ra, tilning ko’tarilish darajasiga ko’ra

unlilar ziddiyat hosil qiladi. Chunonchi, [i], [e] unlilari lablanmagan, til oldi“ ”
belgilari bilan lablangan, til orqa
“ ” [u], [o] unlilariga qarama-qarshi qo’yiladi. Bu
unlilarning yana o’zi ichki ziddiyatda turadi, ya’ni [i], [u] tilning ko’tarilish
darajasiga ko’ra yuqori (yopiq) unli sanalsa, [e], [o] o’rta (yarim yopiq yoki ochiq)
unli sanaladi.
Unli fonemalar nutqda ayrim hollarda cho’ziq, ayrim holda qisqa, qattiq va
yumshoq talaffuz qilinadi. Turkiy tillar oilasiga mansub bo’lgan turkman tilida
cho’ziq va qisqa unlilar ko’p uchraydi. Turkman tilida cho’ziq va qisqa unlilarning
har qaysisi mustaqil fonema bo’lib, ular so’z ma’nolarini ajratib boradi: at (aat
–
nom, ism) at (at - ot), ot (oot - olov)-ot (ot o’t , giyoh)
– – . O’zbek tilida esa
so’zlarni ajratib beruvchi maxsus cho’ziq unli fonemalar mavjud emas. Ammo
o’zbek tili tarkibiga kirgan da’vo, va’da, ra’no kabi so’zlarda ayn tovushdan
“ ”
oldin kelgan unlilar cho’ziq talaffuz qilinadi yoki yopiq bo’g’inli til, bir, qiziq kabi
so’zlarda [ i ] fonemasi nutqda qisqa talaffuz etiladi: til, bir qeleq kabi. Rus tilida
urg’u tushgan unli cho’ziq talaffuz qilinadi: parta, doska, direktor
O’zbek tilida diftonglarning o’ziga xos ko’rinishlari
O’zbek tilida ma lum fonemaning shakli darajasida diftong yo q. Biroq nutq
ʼ ʻ
oqimida yuzaga keluvchi va o zlashgan so zlar tarkibida kelib qolgan yoki ularning
ʻ ʻ
o zlashtirilishi kechimida shakllangan diftonglar mavjud. U jips talaffuz etilgan
ʻ
yondosh unlidir. Bunday so zda jips talaffuz etiluvchi yondosh unlilarni tilshunoslikda
ʻ
diftong nomi bilan atab: “ ikki unlining bir bo’g’inda birikib kelishidir ” – deb
izohlanadi. Bu izoh diftonglarning shakl topishi yuzasidan berilgan fikrdir. Ularning
artikulyatsiyasida ham o ziga xos tomoni bor. Chunonchi, har bir tovush
ʻ
artikulyatsiyasida uch faza: ekskursiya, kechim, rekursiya fazalari bo ladi. O zbek
ʻ ʻ
tilidagi so zlar tarkibida esa, odatda, unlilar qator, yonma-yon qo llanmaydi va u
ʻ ʻ
so zning bo g inlaridan biri markaziga o rnashadi, uning eng baland nuqtasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisoblanadi. Uning oldidagi undoshning artikulyatsion rekursiyasi shu unlining
artikulyatsion ekskursiyasiga, shu unlining artikulyatsion rekursiyasi keyingi
undoshning artikulyatsion ekskursiyasiga to’g’ri keladi. Shuning uchun, bo g in
ʻ ʻ
tovushlari o zaro tutashgan holda bir butunlikni olib talaffuz etiladi. Biroq bu
ʻ
tovushlar o rtasidagi birining ustida biri berilgan artikulyatsion rekursiya va
ʻ
ekskursiyalar bo’g indagi tovushlarning talaffuz etilishida aniqlik, yaqqollik,
ʻ
alohidalikni ta minlaydi. Diftongli bo g inlarda esa unlidan keyingi tovush yo unliga
ʼ ʻ ʻ
moyil xususiyatli undosh, yo unli bo ladi va bo g in hosil qiluvchi unlining
ʻ ʻ ʻ
artikulyatsion rekursiyasi keyingi tovushning artikulyatsion kechimiga to’g ri keladi.
ʻ

Keyingi tovushning artikulyatsion ekskursiyasi bo’g’in hosil qiluvchi unlining
artikulyatsion kechimining o zida o tgan bo ladi.ʻ ʻ ʻ
Diftonglar artikulyatsiyasini undoshlardagi affrikatlar artikulyatsiyasiga qiyoslash
mumkin. Ulardagi artikulyatsiya kechimlari bir-biriga juda o xshaydi. Affrikatlarda
ʻ
portlovchi undoshning artikulyatsion rekursiyasida keyingi sirg’aluvchi undoshning
artikulyatsion kechimi o tadi. Diftonglarda esa bo g’n hosil qiluvchi unlining
ʻ ʻ
artikulyatsion rekursiyasida bo’g’in hosil qilmaydigan unlining artikulyatsion kechimi
yuz beradi. Affrikat bir undosh holida shakllansa, bo gin hosil qiluvchi unli bilan
ʻ
bo g in hosil qilmaydigan unlining jips talaffuzi diftongni shakl toptiradi. Affrikat
ʻ ʻ
asosida shovqin yotadi, chunki u konsonantdir. Diftong asosida esa un yotadi, chunki u
ikki unlidan tarkib topgan bo ladi. Ammo unlilardan birining oxiri undosh tovushga
ʻ
uringanroq ekanligi kuzatiladi. Chunonchi, diftongli bo gin oxiri shu tovush bilan
ʻ
yopiladi. Tabiatan ham bo ginlar oxiri hamma vaqt undosh tovushlar vositasidagina
ʻ
yopiq keladi. Shuning uchun ham, diftonglar tarkibidagi ikkinchi unlini, L.V. Zinder
ta biricha, yarim unli deb ataladi.
ʼ
O zbek tilidagi diftonglarning ham tarkibidagi ikkinchi unli yarim unlidan iborat.
ʻ
Biroq u undoshga uringanroq unli emas. Balki unli tomonidan assimilyatsiya etilgan
jaranglidan kelib chiqqan yarim unlidir. Boshqacha qilib aytganda, bo g in markazida
ʻ ʻ
unli keladi va ketida jarangli qo llanib, u un ta siriga beriladi, so’ng sirg’alishi kerak
ʻ ʼ
bo lgan artikulyatsiya o rni un yo lini to sish xususiyatini ma’lum daraja yo’qotadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Tovush asosida un yotgan holatda talaffuz etiladi. Bu hosil bo’lgan yarim unli oldidagi
unli bilan diftongni shakllantiradi va bo’g’in oxirini yopadi. Bo’g’in yopiq bo’g’in
holatini oladi. Bo’g’in markazida assimilyatsiya qiluvchi unli o’rnashgani holda,
keying assimilyatsiyalangan unli, to’g’rirog’i, yarim unli bo’g’in oxiri vazifasini
bajaradi. Lekin hamma jaranglilar ham so’z tarkibida unlidan keyin qo’llanib, oldidagi
unli tomonidan assimilyatsiya qilinavermaydi. Bunday jaranglilar sanoqli miqdorga
ega. Ulardan biri lab sirg’aluvchisi v bo’lsa, ikkinchisi til o’rta sirg’aluvchisi y
undoshidan iborat. Bo’g’indan keyin qo’llangan bu undoshlar unli ta’sirida
artikulyatsiya o’rni kengayib, undan to’siqsiz shakllanib o’tadi. Bu ularning unli
maqomiga yetganligi bo’lib, talaffuzida tovush kuchi ham baland, yuqori amplitudali
bo’ladi. Ularning tovush kuchi amplitudasi o zidan oldingi unlining tovush kuchi
ʻ
amplitudasiga teng talaffuz etiladi, lekin oxirgi ikki-uch gts.i ikki-uch mm. amplituda
pasayadi. Bu uning bo g inni yopish vazifasi bilan bog li bo lib, undosh ekanligidan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qolgan rudimentidir. Shu bilan birga unga ketgan vaqt ham o zidan oldingi unliga
ʻ
ketgan vaqtdan deyarli ikki barobar kam bo ladi. Bo g in yopuvchi tovushlar tabiatan
ʻ ʻ ʻ
qisqa talaffuz etiladi.

Rus turkologi A. N. Kanonov o zbek tilida alohida fonema sifatida diftongʻ
yo qligini aytgani holda, pasayuvchi diftong borligini ko rsatib o tgan. Uning qayd
ʻ ʻ ʻ
etishicha, unlilar ketidan jarangli v va y undoshlari bo’g inda qo llanishi natijasida
ʻ ʻ
pasayuvchi diftong shakllanadi. Bu fikr yuqorida berilgan tavsiflarga juda mos keladi.
Uning ko rsatishicha,
ʻ kiymoq, tiymoq, qiymoq, qiyqim so zlaridagi birinchi bo’g inda ʻ ʻ
kelgan iy; ey, bey, hey so zlaridagi
ʻ ey; sayg’oq, ayg’oq, maymoq, tayg’oq so zlarining ʻ
birinchi bo g inidagi
ʻ ʻ ay; oydin, soylik, boylik, poygak so zlarining birinchi ʻ
bo’g’inidagi oy; tuyg’u, uyqu, quyqa, kuyka so zlarining birinchi bo ginidagi
ʻ ʻ uy;
so yla, bo’ydoq, o’ymoq, yo’ymoq
ʻ so’zlarining birinchi bo ginidagi ʻ o y ʻ tovushlar
qo shilmasi diftong bo lib, ularning birinchi unli kompo-nenti bo g in hosil qilgan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo’g’in balandligi hisoblanadi, ikkinchi komponenti unli kabi akustik xususiyatga ega
bo lsa ham, bo g in oxiri vazifasini o taydi. Undagi tovush kuchi o zidan oldin
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
berilgan unlining tovush kuchi bilan barobar amplitudada bo lsa ham, oxiriga tomon
ʻ
pasayuvchidir, cho’ziqligi ham unli cho’ziqligiga nisbatan ikki barobarlasha kam.
Masalan, uylar so zining birinchi bo g ini
ʻ ʻ ʻ uy diftong bo’lib, birinchi komponenti
bo lgan
ʻ u tovushi kuchi 5 mm. amplituda yuqori ekanligi holda, ikkinchi komponenti
bo lgan
ʻ y tovushi shu amplituda kuch bilan boshlangan va 20 gts.dan oxirgi 4 gtsi 3
mm. amplituda tovush kuchi bilan davom etgan va bo g inni yopgan.
ʻ ʻ
Bo’g indagi diftongning birinchi komponenti 130 msek., ikkinchi komponenti 60
ʻ
msek. cho’ziqlikka ega. Bunday diftonglar so zning deyarli birinchi bo ginida
ʻ ʻ
kuzatiladi va deyarli shu o lchov atrofida bo ladi. Ammo
ʻ ʻ ay diftongi turli shakl
yasovchi tarkibida qo llansa, tovushlar kuchining amplitudasi yuqoridagilardan farq
ʻ
qilmaydi.
Ularga ketgan vaqt boshqacharoqdir. Bo g in yasovchi unliga berilgan vaqt bilan
ʻ ʻ
bo g in oxiri bo lgan unliga berilgan vaqt ko proq teng keladi. Masalan,
ʻ ʻ ʻ ʻ qo rqmay ʻ
so zining -
ʻ may qo shimchasidagi ʻ a tovushiga 25 msek., y tovushigan 35 msek. vaqt
sarflangan. Qanday so zining
ʻ –day qo shimchasidagi ʻ a tovushiga 70 msek., y
tovushiga 60 msek. vaqt ketgan. Bu holat ko proq so z oxirida kuzatiladi. Chunki so z
ʻ ʻ ʻ
oxiridagi tovush cho’ziq talaffuz etilishga moyil bo ladi. Qolgan pozitsiyalarda,
ʻ
yuqorida aytganimizday, bo g in yasamaydigan unli bo g’in yasaydigan unlidan ikki
ʻ ʻ ʻ
barobar kam vaqt olaveradi.
A. N. Kononov yana avra, gavda, ravshan, navda so zlarining birinchi
ʻ
bo g inidagi
ʻ ʻ av ; sovg’a, g’ovvos, jovzo, novcha so zlarining birinchi bo g inidagi ʻ ʻ ʻ ov;
uchov, tergov, tarnov so zlarining so nggi bo g inidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ ov; uquv, tiyuv, qo rquv ʻ
so zlarining ham so nggi bo g inidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ uv tovushlari qo shilmasi diftong bo lib, ʻ ʻ
ularning birinchi unli komponenti bo g in hosil qilgan, bo g in balandligi hisoblanadi;
ʻ ʻ ʻ ʻ

ikkinchi komponenti unli kabi akustik xususiyatga ega bo lsa ham, bo g in oxiriʻ ʻ ʻ
vazifasini o taydi, ya ni bo’g in yasamaydi. Undagi tovush kuchi oldidagi unlining
ʻ ʼ ʻ
tovush kuchi bilan barobar amplitudada bo lsa ham, oxiriga tomon pasayuvchi, tovush
ʻ
cho’ziqligi unga nisbatan deyarli ikki barobar qisqadir. Masalan, yashov so zining
ʻ
ikkinchi bo’g inidagi
ʻ ov diftong bo lib, o tovushi kuchi 5 mm. amplituda yuqori ʻ
ekanligi holda, ikkinchi tovush ham shu amplituda kuch bilan boshlanib, 25 gts.dan 3
gts.i 3,5 mm. amplituda kuch bilan davom etgan va bo’ginni yopgan. Bo gindagi
ʻ
bo g in hosil qiluvchi unli 120 msek., bo gin hosil qilmaydigan unli 60 msek.
ʻ ʻ ʻ
cho ziqlikka ega.
ʻ
Bu diftonglar L. V. Shcherba tasnifiga ko ra soxta diftongbo lib, undagi unlilar
ʻ ʻ
bo ginda teng huquqli emas, shuningdek, so zlarning kommunikatsiyasi kechimida
ʻ ʻ
yuzaga kelgan. So’zning boshqa nutqdagi boshqacha shakllantirilishida u yuzaga
kelmasligi yoki qimmatini yo qotib yuborishi mumkin. Masalan,
ʻ toy fe li bir bo’g’inli ʼ
bo lib, undagi
ʻ oy tovushlar birikmasi diftong, pasayuvchi diftongdir. Chunki ularning
ikkinchi unlisi bo g in hosil qilmaydi, yarim unli hisoblanadi. Bu fe lga harakat nomi
ʻ ʻ ʼ
qo shimchasi qo shilsa, u toyish fonetik tarkibiga ega bo’ladi, bo g inga bo linishi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqacha tarkib bilan shakllanadi, ya ni:
ʼ to+yish . Uning birinchi bo g ini unli bilan ʻ ʻ
tugagan ochiq bo’g in bo lib, ikkinchi bo’g’in yopiqdir. Undagi
ʻ ʻ o unlisi tomonidan
assimilyatsiya qilinishi kerak bo lgan y tovushi keyingi bo gin boshi vazifasiga
ʻ ʻ
ko chgan.
ʻ
Ko rinadiki, o zbek tilidagi unli bilan
ʻ ʻ y yoki v undoshi yondosh kelishiga ko ra ʻ
diftongning hosil bo lishi nutqdagi mavqei, bir bo g inda o rnashuvi bilan bog li
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lib, L.V. Shcherba aytganiday, soxta diftongdir. O zbek tilining o z leksikasida
ʻ ʻ ʻ
faqat shunday soxta diftonglar kuzatiladi. Ular ham nutq kechimiga ko ra yuzaga
ʻ
keladi.
O’zbek tiliga rus tilidan va rus tili vositasida boshqa tillardan o zlashgan
ʻ
so zlardagi bo g inlarda ham pasayuvchi diftonglar uchraydi. Lekin ular tarkibidagi
ʻ ʻ ʻ
tovushlar ikki unlining yondosh kelishidan iborat bo’ladi. Ularning birinchisi
ikkinchisini jarangli undoshdan assimilyatsiya qilib olgan emas. Har ikkisi ham
mohiyatan unli bo lib, bo gin tarkibida ikkinchisi bo’g in hosil qilish xususiyatini
ʻ ʻ ʻ
yo qotgan, ya ni yarim unli hisoblanadi. Masalan,
ʻ ʼ aeroplan so zida ʻ ae birikuvi diftong
bo lib, bir bo ginni tarkib toptirgan. Undagi keyingi unli avvalgisi tomonidan
ʻ ʻ
assimilyatsiya qilinib shakllangan emas, balki bo g in oxiriga kelib qolgani uchun
ʻ ʻ
artikulyatsiya o rni toraygan va tor unli darajasiga kelgan, buning ustiga 16 gts.dan 3
ʻ
gts.i 4 mm. amplituda bilan talaffuz etilgan. Vaholanki, diftongning tovush kuchi
asosan 5,5 mm. amplituda yuqorilikka ega edi. Ularga sarflangan vaqt ham o zaro
ʻ

farqlanadi: birinchisi 70 msek, ikkinchisi bo’g’in yopuvchi bo lganligi uchun ham 50ʻ
msek. vaqt olgan. Shuning uchun, bu diftong pasayuvchi diftong deb qaraladi, lekin
soxta diftong emas.
Diftonglarni o zbek tiliga o zlashgan so’zlardagi unlilarning har qanday kontakt
ʻ ʻ
qo llanishi bilan qorishtirmaslik kerak. Masalan, arab tilidan o zlashgan
ʻ ʻ shoir, soat,
saodat, jamoa kabi so’zlarning adabiy til me yoriga ko ra kontakt qo llangan unlilari
ʼ ʻ ʻ
diftong emas. Ularning har biri alohidadan bo g’in uchun asos bo ladi. Bu kontakt
ʻ ʻ
unlilar jips talaffuz etilmaydi. Ularning kontakt ekanligi ham nisbiydir. Ular orasida
knaklaut talaffuz etiladi. Knaklaut bo’g’izdagi bir portlash bilan o tadigan shovqindir.
ʻ
U avvalgi bo g inning artikulyatsion rekursiyasi bilan keyingi unlining artikulyatsion
ʻ ʻ
ekskursiyasi oraligida o tadi va keyingi unli uchun bo gin boshi vazifasini o taydi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan, soat so’zining unlilari orasidagi knaklaut ossillografik tahlilga ko ra 5 msek.
ʻ
vaqt olgan. Bu so’zlardagi unlilarning o rtasidan bo’g in ajratish zaruriyati jonli tilda
ʻ ʻ
knaklut berilmay, biror sonant yoki jarangli tovushni qo llash bilan bajariladi. Ya ni:
ʻ ʼ
shoir, soat, saodat, jamoa kabi. Ularning hammasida ham knaklaut o rnini jarangli
ʻ
undosh egallagan va bu undosh keyingi bo g in uchun asos bo lgan unli oldida bo g in
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshi vazifasini o tagan.
ʻ
O’zbek tiliga rus tili vositasida chetdan o zlashgan
ʻ teolog, biolog so zlari ham jonli ʻ
tilda teo+log, bio+log holida bo g’inga ajratiladi. Ularning birinchi bo’g’inidagi
ʻ
yondosh undosh diftongni tarkib toptiradi. Bu teo, bio diftonglari ham ko tariluvchi
ʻ
diftong hisoblanadi. Chunki bu diftongli bo g’in ochiq kelgan. Ochiq bo g inlar
ʻ ʻ ʻ
ko’tariluvchi ohangga ega bo ladi. Yuqoridagi
ʻ eo diftongi ossillografik tahlilda 4,5
mm. amplituda tovush kuchi bilan boshlanib, 5,5 mm. amplituda tovush kuchi bilan
tugaganligi kuzatiladi.
Bunday diftonglar o zbek tilining faqat o zlashtirilgan jonli leksikasida bo lib,
ʻ ʻ ʻ
adabiy tilga o zlashgan va sof o zbekcha leksikada uchramaydi.
ʻ ʻ
O zlashgan leksikaga mansub
ʻ matbaa, mudofaa so’zlari ham mat+baa,
mu+do+faa holida bo g inga ajraladi. Bunday bo g inga ajralish o zbek tilining faqat
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
jonli tiliga mansubdir. Ularning so’nggi bo’g’inida qo sh a unlisining jips qo llanishi
ʻ ʻ
diftong bo lmaydi, balki a unlisining cho’ziq talaffuzidan iboratdir. Ya ni diftong bilan
ʻ ʼ
unlining cho’ziq qo llanishi tilning boshqa-boshqa hodisalaridir.
ʻ
O’zbek tilining o’zlashgan leksikasida uchraydigan bunday ko tariluvchi
ʻ
diftonglarning so z affiksatsiyasi bilan hech qanday aloqasi yo’q. Ya ni diftong bilan
ʻ ʼ
tugagan so zlarga biror affiks qo shilar ekan, uni bo g’inga ajratish kechimida diftong
ʻ ʻ ʻ
tarkibidagi biror unli qayta shakllangan bo ginga bo linib o tmaydi. Chunki bunday
ʻ ʻ ʻ
ko tariluvchi diftonglar bo linmasdir. Buning ustiga ochiq tugagan so zlarga o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ

tilida undosh bilan boshlanuvchi affiks qo shiladi. Qo shimcha bilan bog’li bo g inʻ ʻ ʻ ʻ
hamma vaqt undosh bilan boshlanadi. Natijada, o zak oxiridagi diftong daxlsiz qoladi.
ʻ
Ya ni o zbek tilidagi ko tariluvchi diftong soxta diftong emas.
ʼ ʻ ʻ
O’zbek tilida chin diftonglar ham uchraydi. Biroq ular rus tili vositasida Yevropa
tillaridai o zlashgan so zlarda kuzatilishi mumkin. Bunday diftonglar tarkibidagi har
ʻ ʻ
ikki unli ham bir xil tovush kuchi bilan, bir xil cho ziqlikda talaffuz etiladi. Masalan,
ʻ
shlagbaum, inlaut, knaklaut so zlarining ikkinchi bo g inida
ʻ ʻ ʻ au diftongi; dizain
so zining ikkinchi bo g inida ai;
ʻ ʻ ʻ Leipsig so zining birinchi va ʻ kodein so’zining
ikkinchi bo g inida
ʻ ʻ ei yondosh unlilari bor. Bu yondosh unlilar chin diftonglar bo lib, ʻ
tarkibidagi har ikki unli bir xil tovush kuchi va bir xil cho’ziqlikda talaffuz etiladi.
Ularning tovush kuchi o rtacha 5 yoki 5,5 mm. amplituda, tovush cho ziqligi 80 yoki
ʻ ʻ
70 msek. bilan beriladi. Bo g inlarining yopiqligi ham ularda shu imkoniyatni
ʻ ʻ
yaratgan. Aytganimizday, chin diftonglar o zbek tilining o z leksikasiga oid va arab,
ʻ ʻ
eroniy tillardan o zlashgan leksikaga oid so zlarda kuzatilmaydi. Ammo arab tilidan
ʻ ʻ
o zlashgan qiroat, shafoat so’zlari borki, aslida ularning
ʻ -at qo shimchalaridan oldin, ʻ
o zak oxirida
ʻ ayn ( ع ) bo g iz undoshi qo llangan. Bu so’zlar o zbek tiliga ʻ ʻ ʻ ʻ
o zlashgach, shu tovushini tushirgan va a unlisi undan oldingi o unlisi bilan jips
ʻ
talaffuz etilayotganga o xshab qolgan. Ossillografik tahlil shuni ko rsatdiki, nutq har
ʻ ʻ
qancha tez kechsa ham, jonli tilda
ularning ayn ( ع ) undoshi tushib qolmaydi, balki knaklautga o rnini beradi,
ʻ
knaklautning o zi bo gin boshi bo g’inni saqlaydi. Bo’g’in boshi vazifasini o’tagan
ʻ ʻ ʻ
knaklaut eng kami 5 msek. vaqt oladi. O’zbek adabiy tili me yori bo yicha u 10 msek.
ʼ ʻ
davom etadi. Bu oddiy so zlashuv chog’ida oddiy quloq bilan ilg asa ham bo’ladigan
ʻ ʻ
holatdir.
Diftonglar talaffuz kechimida cho ziq unlilar kabi qayd etiladi va bo gin
ʻ ʻ
cho ziqligini yuzaga keltiradi. Chunki unda jips qo llangan ikki unli bo lib, ularning
ʻ ʻ ʻ
har biriga ketgan vaqtning qo shilmasi o z aksini topadi. Shunga qaramay, diftong
ʻ ʻ
tarkibidagi har bir unlining o z talaffuzi voqelanayotganligi sezilib turadi.
ʻ
Demak, diftong ikki unlining bir bo g’inda jips birikib kelishi bo lib, birinchi
ʻ ʻ
unlining artikulyatsion rekursiyasida ikkinchi unlining artikulyatsion kechimi o tishi
ʻ
orqali yuzaga keladi. Diftonglar pasayuvchi, ko tariluvchi va chin diftonglarga
ʻ
bo’linadi. Pasayuvchi va ko tariluvchi diftonglarning ikkisi ham bo g in oxirida
ʻ ʻ ʻ
beriladi. Pasayuvchi diftongning keyingi unlisi bo g in yopish vazifasini ham o taydi
ʻ ʻ ʻ
va u avvalgi unli tomonidan assimilyatsiya etilgan tovush bo ladi. Chin diftong yopiq
ʻ
bo g inlarda kuzatiladi. Ularning unlilari pasayuvchi va ko tariluvchi diftonglarning
ʻ ʻ ʻ
keyingi unlisiga o xshash qisqa talaffuz etilmay, avvalgi unli bilan teng qayd etiladi.
ʻ

Diftonglarning barcha tipi o’zlashgan leksikada o z aksini topishi kuzatiladi, lekin uzʻ
leksikada pasayuvchi diftonglar bo’ladi va faqat shu diftonglargina soxta diftong deb
qaraladi.
Unli tovushlarning tasnifi. Unli tovushlarning hosil bo'lishida havo oqimi
to'siqqa uchramaydi va tovush paychalari titraydi. Har bir unli tovush o'zining
ovoz toni bilan farq qiladi. Unlilarning talaffuzida tilning harakati, labning holati,
og'izning ochilishi va hokazolar ahamiyatlidir. Nutq organlarining holatiga ko'ra
unlilarning sifati (tembri) va miqdor belgilari (cho'ziqlik va qisqaligi) o'zgaradi.
Shu sababli unlilarni artikulyatsion va akustik xususiyatlari, sifat va miqdor
belgilariga ko'ra tasnif qilinadi. Unlilarning artikulyatsion tasnifi chet tilining
talaffuziga o'rganishda amaliy ahamiyatga egadir. Bunday tas-nif tilning harakati,
lab va yumshoq tanglayning holati-ga asoslanadi. Yumshoq tanglayning pastga
tushishi nati-ja-sida havo burun bo'shlig'i orqali o'tadi va bu holatda burun unlilari
yoki nazalizatsiyalashgan (lotincha nasalus burun bo'shlig'i) unlilar hosil bo'ladi.
–
Bunday nazalizatsiyalashgan unlilar fransuz tilida uchraydi.
Til eng faol nutq a'zosi bo'lib, og'iz bo'shlig'ining shakli va katta kichikligi,
tilning holatiga bog'liq. Til gorizontal va vertikal harakat qiladi va shunga ko'ra
unlilar qator va tilning ko'tarilish darajasiga ko'ra tasnif qilinadi.
1) Tilning gorizontal harakatiga ko'ra unlilar til oldi, til o'rta yoki aralash va
til orqa qator tovushlarga bo'linadi.
Til oldi unlilarining talaffuzida til oldinga hara-kat qiladi: uning uchi pastki
tishlarga taqaladi va tilning o'rta qismi qattiq tanglayga tomon yo'naladi. Ba'zi til
oldi unlilarining talaffuzida til sal orqaga yo'na-ladi va shu tufayli bunday unlilarni
orqa yo'na-lishdagi til oldi unlisi deb ataladi. Bunday unliga ingliz tilidagi / Ι / unlisi
misol bo'la oladi (Uning rentgenogrammasi 3-rasmda berilgan. O'zbek tilidagi til
oldi (i) unlisi ham o'sha rasmda berilgan). O'zbek tilidagi /i/, /e/, a/ rus tilidagi
/i/, /e/, ingliz tilidagi /i/, /e/, /æ/ va fransuz tilidagi /i/, /e/, / ε /, /a/ unlilari til oldi
unlilaridir. Til oldi unlilarini haqiqiy til oldi va orqa yo'nalishdagi til oldi
qatorlariga bo'li-ni-shi ma'lum tilda, xususan ingliz tilida unli tovushlar-ning soni
ko'pligi va ularning farqlarini aniqlash uchun hamda ikki va undan ortiq (masalan,
o'zbek, rus, ingliz tillari) tillardagi unlilarni qiyoslash uchun zarurdir.
Aralash qator unlilarning talaffuzida tilning beli va uchi biroz yuqoriga
ko'tariladi va tilning o'zi yassi holatda bo'ladi. Tilning uchi pastki tishlardan
uzoqlasha-di . Bunday aralash qator unlilari ingliz tilida mavjud: / ә ׃ /, /
ә/. Rus
tilidagi ( ы ) va (a) unlilari-ning talaf-fuzi aralash qator unlilariga yaqinroqdir. Biroq

ular-ning talaf-fuzida til yassi holatda bo'lmaydi. Undan tash-qari til o'rta qator
unlilarining talaffuzida tilning o'rta qismi qattiq va yumshoq tanglay o'rtasida biroz
qayrilgan bo'ladi. Til orqa qator unlilarining artikulatsiyasida til orqaga harakat
qiladi; uning orqa qismi yumshoq tanglayga tomon yo'naladi; til uchi pastki
tishlardan uzoqlashadi. Til orqa qismining harakati labning holatiga ham ta'sir
qilishi mumkin. Shu sababli, til orqa unlilari lablangan bo'ladi. Til orqa unlilarini
sayoz va chuqur til orqa unlilariga bo'lish mumkin. Ularni ko'pin-cha oldi
yo'nalishdagi til orqa va chuqur til orqa unlilari deb ham ataladi. Bunday farq bir
tilda soni ko'p bo'lgan unlilarni farqlash va bir necha tillardagi unlilar sistemalarini
qiyoslash uchun qulaylik tug'diradi. O'zbek va rus tillarida oldi yo'nalishdagi til
orqa va chuqur til orqa unlilarini farqlash uncha zarur emas. Biroq ular ingliz va
fransuz tillaridagi unlilarni o'zbek va rus tillaridagi unlilar bilan qiyoslash uchun
zarur. O'zbek tilidagi (o), (u), (o') va rus tilidagi (o), (u) til orqa unlilaridir. Ingliz
tilidagi / υ /, / Λ / til oldi yo'na-lish-dagi orqa qator unlilari, /u:/, / כ/ ,/:כּ /, /a:/ esa, chuqur
til orqa unlilaridir. Fransuz tilidagi /u:/, /o:/, /õ :/, / o /, /a/ oldi yo'nalishdagi til orqa
va /u:/, / u
כ :/, /ã:/ chuqur til orqa qator unlilaridir.
Tilning yassi holati yoki til o'rta qismining bukilishi aralash yoki o'rta qator
unlilarini yuqoridagidek ikki guruhga bo'lishga imkon bermaydi.
2) Tilning vertikal harakati, ya'ni uning ko'tarilish darjasiga ko'ra unlilar
yuqori, o'rta va quyi ko'tarilish (yoki yopiq, yarim yopiq, yarim ochiq, ochiq)
unlilari farqlanadi. Tilda unlilar soni ko'p bo'lsa va ularni tilning ko'tarilishi
bo'yicha farqlash maqsadida hamda bir necha tillardagi unlilarni tilning ko'tarilishiga
ko'ra farqlash zarur bo'lsa, har bir ko'tarilish belgisini tor va keng shakllarga
bo'linadi. Masalan, ingliz tilidagi cho'ziq /i:/, /u:/ unlilari yuqori ko'tarilishning tor
shakliga va qisqa / Ι , u/ unlilari keng shakliga kiradi. Bunday keng va tor shaklga
bo'lish o'zbek va rus tilidagi unlilarning tilning ko'tarilish belgisiga ko'ra alohida
qaraganda zarur bo'lmaydi. Biroq ularni ingliz tili unlilari bilan qiyoslaganda
foydalidir.
3) Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etsa – lablangan , ishtirok etmasa

– lablanmagan unlilar deyiladi. Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etib, ular
ilgariga cho'chchayib chiqsa, kuchli lablangan unlilar deb yuritiladi. O'zbek
tilidagi (u), (o') va rus tilidagi (o), (u) tovushlari kuchli lablangan unlilardir.
Unlilarning talaffuzida lablar ishtirok etib, ular ilgari cho'ch-chayib chiqmasligi
mumkin. Bunday unlilar kuchsiz lab-langan hisoblanadi. Ingliz tilidagi / כ/ ,/
כ :/, / υ /, /u:/ to-vushlari ana shunday kuchsiz lablangan unlilardir. Ko'-pincha til

orqa unlilari lablangan bo'ladi. Biroq, ba'zi tillarda, xususan fransuz tilida til oldi
unlilari ichida ham lablangan tovushlar mavjud.
Lablanmagan unlilarning talaffuzida lablar faol ishtirok etmay, ular
chekkaga tortilgan (masalan, ingliz tilida /i:/, /a:/, / ж / unlilari) yoki bevosita
(neytral) holatda bo'ladi (o'zbekcha (i), (e), ruscha (i), (e) va inglizcha /i/, /e/, / Λ /
kabi).
4) Yuqorida ko'rsatilgan unlilarning artikulyatsion xususiyatlari ularning
sifat belgilari deb yuritiladi. Unli tovushlarning cho'ziq va qisqaligi esa miqdor
belgisi deb ataladi va bu belgi talaffuz vaqti bilan o'lchanadi. Akustik jihatdan
cho'ziq, yarim cho'ziq, qisqa va juda qisqa unlilarni farqlash mumkin. Cho'ziq va
qisqa unlilar ingliz, nemis, fransuz va boshqa tillarda bor. (Cho'ziqlik belgisi
tovushning transkripsiya belgisidan keyin (:) bilan beriladi.) O'zbek va rus tillarida
tovushlarning cho'ziq va qisqa talaffuzi so'zlarning ma'nolarini o'zgartirmaydi.
Biroq tovushlarni cho'ziq talaffuz qilish gapiruvchining ekspressiv (his-hayajon)
vositasi sifatida ishlatiladi. Odatda cho'ziq unlilar kuchli va qisqa unlilar kuchsiz
talaffuz qilinadi.
Unli tovushlarning monoftonglar, diftongoidlar (yoki diftonglashgan unlilar) va
diftonglarga bo'linadi. Turg'un talaffuzga ega bo'lgan unlilar monoftonglar (lotincha
monophthong «bir tovush» ma'nosida) deyiladi. Artikulyatsiyasi davomida turg'un–
talaffuzga ega bo'lmagan nutq organlari, ayniqsa til va lab bir holatdan ikkinchi
holatga ko'chuvchi, lekin talaffuzi yaxlit tovushlar diftongoidlar deb ataladi. Masalan,
ingliz tilidagi /i:/, /u:/ unlilari diftongoidlardir. Ikki unli tovushdan tashkil topgan va
har ikki elementi bir bo'g'inda yoki bir morfemada bo'luvchi, talaffuzi davomida nutq
organlari bir holatdan ikkinchi holatga ko'chuvchi tovushlar diftonglar deyiladi.
Diftonglar ingliz, nemis, fransuz, latish va boshqa tillarda mavjud. Diftongning
birinchi elementi uning
– yadrosi , ikkinchi elementi – glaydi deb yuritiladi. Odatda
diftongning yadrosi aniq, glaydi esa kuchsiz talaffuz etiladi. Diftonglarni
– –
ularning yadrosini tashkil etgan unlining fonetik xususiyatiga ko’ra tasnif qilinadi.
Ingliz tilidagi /ei/, /ai/ til oldi diftonglari, /ou/, /oi/ esa, til orqa diftonglaridir.
Diftonglarning har ikki elementi ham unli tovushdan iborat bo'lsa, sof diftong deb
yuritiladi. Agar diftongning ikkinchi y (j) v (w) kabi yarim unli yoki undosh
– –
tovushdan iborat bo'lsa, aldamchi diftong deyiladi.
Yuqorida berilgan unlilarning artikulyatsion tasnifidan tashqari, ularning
akustik tasnifi ham mavjud bo'lib, bu unlilarning maxsus apparatlar yordamida
spektral yoki ossillografik tahlil qilishga asoslanadi. Quyida unlilarning
artikulyatsion belgilari asosidagi tasniflarni keltiramiz:

1-jadval
O'zbek adabiy tili unlilari tasnifi
Tilning vertikal holatiga
ko'ra Tilning gorizontal holatiga ko'ra
til oldi til orqa
lablanmagan lablangan
Yuqori (yopiq) I u
O'rta (yarim yopiq yoki
ochiq) E o'
Quyi (ochiq) A o
2-jadval
Rus adabiy tili unlilari tasnifi
Tilning vertikal holatiga ko'ra Tilning gorizontal holatiga ko'ra
til oldi o'rta qator til orqa
lablanmagan Lablangan
Yuqori (yopiq) i ы U
O'rta (yarim yopiq yoki ochiq) e O
Quyi (ochiq) a
O'zbek, rus va ingliz tillari unlilarining tasnifi
Tilning
verikal
holatiga ko'ra
ko'tarilish
belgilari Tilning
gorizontal
holatiga
ko'ra qator
belgilari Oldi qator
Aralash
va o'rta
qator Orqa qator
Til
oldi Orqa
yo'na-
lishi-
dagi til
oldi Oldi
yo'na-
lishdagi
til orqa Chuqur til
orqa
Yuqori
ko'tarilish Tor shaklii y
u: y
Keng shakli I υ
O'rta
ko'tarilish Tor shakli
e e
e ә : o o
Keng shakli ә Λ
Quyi
ko'tarilish Tor shakli כ כ :
Keng shakli æ
a
a: a

Shartli belgilar: – o'zbek tili unlilari;
 – rus tili unlilari;
– ingliz tili unlilari;
Eslatma: 1) Til orqa qator unlilari, / Λ /, /a:/ dan tashqari, qolganlari –
lablangan. Til oldi, aralash va o'rta qator unlilari –lablanmagan.
2) Rus tilidagi ( ы ), (a) unlilari – o'rta qatorga, ingliz tilidagi /ә:/, / ә / – aralash
qatorga kiradi.
3) Ko'rsatilgan shartli bel-gilar shu til
unlilar sistema-sining geometrik tabiatini hi-
sobga oladi. Masalan, o'zbek tili-ning unlilar
sistemasi to'rtbur-chak shakliga ega. Rus tili
voka-lizmi uchburchak shakliga ega.
Ingliz tilidagi unlilar (dif- tonglar
ko'rsatilma-gan) har ikki shaklga ham zid
keladi. Ularni ko' pincha Xalqaro Fonetik
Assotsia-
siyaning jadvaliga asosan trapetsiya
shaklida ko'rsati-ladi va bu shakl
boshqa til-lar-dagi unlilarni ko'rsa-tish
uchun ham keng qo'llanadi.
O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning artikulatsiya o'rniga
(to'siqning hosil bo'lish o'rniga) ko'ra tasnifi
Lab undoshlari Til undoshlari
Bo'g'iz
yoki
faringaltil oldi til o'rta til orqa
lab-lab lab-til dorsal alveolya
r tish
o'rta palatal sayoz chuqur
(uvulyar)
b b
p p
m m
w
o’z/ing v v
f f s s
z z
d
t
s
n
l t
d
l
n θ – ð y j k k
g g k
g'
x h h

A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm,
talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini
ifodalash uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq,
Qahhor kabi so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi
so’zlarda i eshitilsa ham, a yoziladi.
O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur,
och, oq, og’ir, oh kabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom,
morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shon kabi so’zlarda
o’zbekcha o’ harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhim kabi so’zlarda old qator tor
unlini ifodalash uchun yoziladi. Bir, sira, bilan kabi so’zlarda qisqa eshitilsa ham i
yoziladi.
U u harfi. Bur, quv, tuz kabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun
ishlatiladi. Tovush, qovun so’zlarida v dan keyin i ishlatilsa ham, u yoziladi.
O’o’ harfi.Lekin , kel, tejamoq kabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash
uchun qo’llanadi.
Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida, a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish
mumkin :manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa.
Demak, nutq a’zolarining ishtiroki hamda ovoz va shovqin o’rniga ko’ra nutq
tovushlari ikki turga bo’linadi. 1.Unli tovushlar. 2.Undosh tovushlar. Ovozdangina
hosil bo’lib, og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli
fonemalar deyiladi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida unli fonemelar soni oltita: a, i, e,
o’, o. Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi: 1.Tilning to’g’ri (gorizontal)
harakatiga ko’ra:
 Tili oldi (old qator) unlilar:a,e,I;
 Til orqa ( orqa qator) unlilar:o,o’,u.
2. Tilning tanglay tomon ko’tarilishi (vertikal) harakatiga ko’ra:
 Yuqori ko’tarilish (tor) unlilar: i, u.
 O’rta ko’tarilish (o’rta keng) unlilar: e, o’.
 Quyi ko’tarilish (keng) unlilar: a, o.
3.Lablarning ishtirokiga ko’ra:

 Lablangan unlilar: u, o’, o.
 Lablanmagan unlilar: a, e, i. Unli fonemalar o’zining quyidagi muhim
belgilari bilan undoshlardan farq qiladi.Unlilar faqat un (ovoz)dan hosil
bo’ladi; Og’iz bo’shlig’ida to’siqlarga uchramaydi; Un paychalari tebranadi;
Og’iz ochilishi darajasi har xil bo’ladi. Ohangdor bo’ladi; Unlilar cho’zib
talaffuz qilish mumkin va boshqalar. Har bir til o’ziga xos unlilar tizimiga
ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lot. vokalis ovoz) deyiladi. Unli va–
undosh tovushlar o’zaro munosabatda bo’ladi, ammo ularning qaysi biri
yetakchi hisoblanadi?Aslida til uchun ularning har ikkalasi ham teng
qimmatga ega, ular tilning asosiy birligi-so’zlarni hosil qilishda bir xil
xizmat qiladi. Lekin nutq jarayonida unlilar undoshlarga nisbatan salmoqli
o’rin tutadi. Bu esa unlilarning ovozdorligi bilan belgilanadi.Unli fonemalar
tavsifi: A unlisi til oldi, keng, lablanmagan fonemadir.bu unli so’zdagi
o’rniga qarab ikki xil talaffuz etiladi. Masalan, qala, dala, ana, mana kabi
so’zlarda til oldi, q, g’,x kabi til orqa tovushlar bilan yonma-yon kelgan
qars,qalin,g’araz, xari kabi so’zlarda orqa qator unli tusini oladi. I unlisi til
oldi, tor, lablanmagan fonema,so’zning turli o’rinlarida turlicha aytiladi.
Masalan: siz, biz, idish, ildiz kabi so’zlarda i old qator tovushdir; qiz, qimiz,
qilich, qing’ir, g’isht kabi so’zlarda til orqa tovush tarzida aytiladi. E unlisi
o’rta keng, til oldi, lablangan tovushdir. Bu unli ayrim so’zlar tarkibida
i tovushi bilan almashib turadi. Masalan: elektr-iliktr, mehmon-mihmon,
deyman-diyman. O unlisi keng til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli ham
urg’usiz bo’g’inlarda, ko’pincha, ruscha so’zlar tarkibida i tovushiga
aylanadi. Masalan: traktor-traktir, rector-rektir kabi. O’ unlisi o’rta keng, til
orqa, lablangan tovushdir. Bu unli soda so’zlarning birinchi bo’g’inida
keladi. Masalan: o’g’ri, to’g’ri, o’rin, o’g’il, o’qish . U unlisi orqa qator, tor
va lablangan tovushdir, bu unlini talaffuz qilganda, tilning to’g’ri gorizontal
harakati tanglay orqasiga qaratilgan bo’ladi.
O’zbek tilidagi unli tovushlarni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin.
Tilning to’g’ri
(gorozontal) harakatiga
ko’ra. Tilning ko’tarilishi
(vertikal) harakatiga ko’ra Lablarning ishtirokiga
ko’ra
Til oldi
(old qator) a,i,e Tor
unlilar i ,u lablanga
n o, u, o’
Til orqa o,y,u Orqa e,o’, a, o lablanma a ,i ,e

(orqa qator) keng gan
So'z bo'g'inga bo'linadi, bo'g'indan kerakli o'rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,—
tahlil qilinadi, o'rganiladigan harf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun
o'qish jarayoni o'zlash-tiriladi. Bunda o'zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Ona tili grafik tizimining quyidagi
xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
1. Savod o'rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi
o’zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o’.
E harfi so'z va bo'g'in boshida qo'llanadi (ekin, echki, ) undoshdan keyin o 'rta keng
lablan-magan unli tarzida o'qiladi (kel, tez).
Savod o'rgatishda oldin so'z boshida keladigan e, so'ngra undoshdan keyin
keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi. 0 harfi o'zbekcha, umumturkiy
so'zlarda quyi keng, lablangan о tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so'zlarda
urg'usiz bo'g'inda a tarzida (botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida
(traktor) talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal
so'zlar savod o'rgatish davridan so'ng o'quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor,
savol kabi so'zlarda о kabi, muomala, munosabat kabi so'zlarda i tovushiga yaqin
talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so'zlarda i
tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u yoziladi.
Tovush tasnifi
Unli tovushlar tasnifi. Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6 unli fonema bor: a, o, i, e, o',
u.
Ular quyidagicha tasnif qilinadi:
1) tilning gorizontal harakatiga ko'ra;
2) tilning vertical harakatiga ko'ra;
3) lablarning ishtirokiga ko'ra.
1. Tilning gorizontal harakatiga ko' ra unlilar ikkiga bo' linadi:
a) til oldi yoki oldingi qator unlilar: i, e, a ;
b)til orqa yoki orqa qator unlilar: u, o', o
Bunday bo'linishning sababi shundaki, til oldi unlilari talaffuz qilinganda tilning
oldingi qismi faolroq harakatga keladi. Til orqa unlilarni talaffuz qilganda esa ,
tilning orqa qismi harakatga kelib , ko'pincha yumshoq tanglay tomon yo'naladi.
2. Tilning vertikal harakatiga ko'ra unlilar uchga bo'linadi:

a) yuqori unlilar (tor) unlilar: i, u;
b) o'rta (o'rta keng) unlilar:
c) quyi (keng) unlilar: a, o.Unli tovushlarning tilning vertikal harakatiga
ko'ra tasnifida tilning tanglayga tomon ko'tarilishi va tushishi, og'izning
ochilishi darajasi hisobga olinadi. Chunonchi, i, u tovushlarini hosil qilishda
til tanglayga yaqin tur adi, shuning uchun og'izning ochilish darajasi tor
bo'ladi; a, o tovushlarini hosil qilishda esa til tanglaydan ancha uzoqlashadi
(quyida turadi), shuning uchun og'izning ochilish darajasi ham keng bo'ladi;
e, o' tovushlarini hosil qilishda til va tanglay o'rtasidagi oraliq o'rtaga bo'ladi,
ya'ni tor ham emas, keng ham emas. Shunga ko'ra, og'izning ochilishi ham
o'rtacha keng darajada bo'ladi.
3. Lablarning ishtirokiga ko'ra unlilar ikkiga bo'linadi:
1) lablangan unlilar: o', u, (o oraliqdagi)
2) lablanmagan unlilar: a, i, e
Yuqorida aytilgan fikrlarga yondashadigan bo'lsak, har bir atama o'z mazmun-
mohiyatiga ega. Ya'ni, mashq muayyan harakatni, bir necha bor aynan takrorlash
orqali shu mashg'ulotdan ko'zlangan ko'nikma va malakaga ega bo'lishni nazarda
tutsa, o'quv topshiriqlari esa o'quvchining zimmasiga biror mazvuni
mustahkamlash maqsadida bir marta bajarish uchun beriladigan ish, vazifani
anglatadi.
Demak, mashq - ko'nikma yoki malaka hosil qilish vositasi. Topshiriq esa
ma'lumotlarni kishi xotirasiga kirituvchi maxsus qurilmaga o'xshaydi. U
yo'naltiruvchi xususiyatga ega. Topshiriq orqali o'quvchini fikrlashga, mustaqil
ishlashga, ong va tafakkurini yuksaltirish vazifasini bajaradi. Zero, bugungi kunda
mashqlar ham, topshiriqlar ham "Ona tili" darsliklarining muhim ajralmas tarkibiy
qismi hisoblanadi. Nazariy ma'lumotlar, ya'ni grammatik qoidalar o'quvchida
belgilangan mavzu doirasida bilim, tushuncha hosil qiladi. Ta'lim mazmunida
o'quvchi egallashi ko'zda tutilgan ko'nikma va malakani, asosan, mashqlar
shakllantiradi. Topshiriqlar bu o'rinda ko'proq o'quvchi bilimini boyitishga xizmat
qiladi.
Maktabda, odatda, muayyan o'quv predmetiga tegishli darslik dars jarayonida ham,
hatto darsdan so'ng ham o'quvchi va o'qituvchining shu o'quv predmeti bo'yicha
bilim berish hamda ma'lumot olishning asosiy vositasi, tayanchidir. Shunday ekan,
asosiy diqqatni darslikdagi o'quv materiallarining tarkibi, tuzilishi va, albatta,
mazmuniga qaratish kerak. Maktab darsliklarida millat tafakkuri va mafkurasining
eng ilg'or namunalari aks etishi kerak, degan ta'kid, fikrimizcha, "Ona tili"

darsliklariga ko'proq tegishlidir. Ajdodlardan, umuman, insoniyat daholaridan
bugungi kungacha yetib kelgan tafakkurning eng ilg'or mahsuli bo'lgan maqol,
matal, hikmatli so'zlar, tasviriy ifodalar, iboralar ona tili ta'limining mazmuni ni
tashkil etishi kerak, ulardan onda-sonda emas, balki har darsda, har o'quv topshiriq
tarkibida unumli foydalanish maqsadga muvofiq. O'z o'rnida va o'z vaqtida
o'quvchilar tafakkuriga singdirilgan bu kabi xalqona, milliy durdonalar ularning
fikrlarini teranlashtirishga, dunyoqarashlarini kengaytirishga va o'zlarida hosil
bo'lgan ijodiy tafakkur mahsulini ravon, aniq hamda tushunarli tarzda bayon eta
olishlariga zamin yaratadi.
Amaldagi dastur va darsliklar o'quvchini ona tili ta'limi maqsadiga muvofiq
mustaqil izlanishga undashi lozim. Bunday sharoitda darslikning eng muhim
qismini nazariy ma'lumotlar bazasi emas, balki o'quvchiga ona tilimizning son-
sanoqsiz imkoniyatlaridan unumli va o'rinli foydalanishni o'rgatadigan o'quv
topshiriqlari tashkil etmog'i lozim. (Chunki maktabda ona tili ta'limi tilshunos
tayyorlash maqsadini emas, til imkoniyatlaridan keng foydalana oladigan ijodiy
fikr yurita oladigan yuksak tafakkur sohibini jamiyatga yetkazib berishni taqozo
etadi). Demak, o'quv topshiriqlari o'quvchini mustaqil izlanishga unday olsagina,
ularni talab darajasida deb hisoblash mumkin bo'ladi. Hozirda respublika
miqyosida amalda bo'lgan maktab darsliklaridagi o'quv topshiriqlarining ayrimlari
belgilangan talablarni qondira olmaydi. Chunonchi, ona tili darslarida tez-tez
uchraydigan "Matndan ochiq bo'g'inlarni topib tavsiflang" kabilarni o'quv
topshiriqlari darajasida baholab bo'lmaydi, sabab shuki, ular o'quvchida hech
qanday ijodiy tafakkurni shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qila oladigan
yetarli ko'nikma, malakalarni qilmaydi. Shuning uchun darsliklarning topshiriqlar
qismi mukammal, tizimli, puxta ishlab chiqilishi lozim. Hozirgi kunda umumiy
o'rta ta'lim maktablarida o'tilayotgan 5-sinf ona tili darsligi oldingi chiqqn
darsliklarga nisbatan ancha mukammalroq tuzilgan desak mubolag'a bo'lmaymiz.
"Ona tili" darsliklarida to'g'ri talaffuz va imlo me'yorlarini ko'nikma sifatida
shakllantirish borasida ko'plab mashqlar, turli tushuntirishlar beriladi. Ammo
nutqiy faoliyat davomida ayrim nutq tovushlarining adabiy talaffuzi va imlosini
o'quvchiga o'rgatish qator qiyinchiliklarni keltirib chiqaraveradi.
Ma'lumki, psixologik nuqtai nazardan inson xotirasi, jumladan, o'quvchi xotirasi
ham muayyan turlarga bo'linadi. Ma'lumotlarni bir marta o'qish oddiy xotirada
vaqtincha saqlanadi va qisqa muddatda unutiladi. Agar uzluksiz takrorlansa, u
doimiy xotiraga o'tadi. E.G'oziyev ta'kidlagan G.Ebbingauzning o'quvchi eslab
qolishi mumkin bo'lgan ma'lumotlar tarkibi, miqdori va sifati haqida olgan

xulosalarini shu o'rinda keltirish o'rinli. U hech qanday ma'no anglatmaydigan 38
ta bo'g'inni o'quvchi 55 marta takrorlaganda eslab qolganini; 38 - 40 ta so'zdan
iborat materialni eslab qolish uchun esa, 6-7 marta takrorlash kifoya qilganni
aniqlagan. O'quvchining ijtimoiy hayotda aloqa-aralashuvni to'g'ri amalga
oshirishida xizmat qila oladigan zaruriy ma'lumotlarni uning uzoq muddatli
xotirasiga o'tkazish uchun o'sha ma'lumotlarni ko'p marta takrorlatish va xotirasida
qayta tiklab turish lozim. Shu o'rinda aytish mumkinki, fonetika sathini o'qitishda
mashq va topshiriqlarning o'quv materialini tashkil etuvchi sermazmun, purhikmat
matnlardan o'rinli foydalanilsa, o'quvchi ularni bir-ikki takrorlash bilan uzoq
muddatli xotirasiga "yozib qo'yadi". Biror jismoniy harakat avtomatlashish
darajasiga yetishi uchun qancha uzluksiz mashq zarur bo'lsa, muayyan nutqiy
malakaning shakllanishiga ham shuncha mashq, harakat kerak bo'ladi.
O'quvchining og'zaki nutqi tug'ilib o'sgan yeri, oilasi, yaqinlari ta'sirida
shakllangan holda maktabga keladi. Ba'zan ularni o'zlari o'rganib qolgan holatdan
adabiy talaffuz me'yorlari doirasiga o'tkazish ancha qiyinchilik tug'diradi. Bunday
sharoitda o'qituvchi, albatta, fonetika o'qitish jarayonidagi dastlabki faoliyatni
hududiy muammolardan kelib chiqqan holda talaffuzi qiyin nutq tovushlari ustida
ishlashga qaratishdan boshlashi zarur. Aks holda, ayrim o'quvchilar balog'atga
yetganda ham ba'zi nutq tovushlari talaffuzini eplay olmaydigan bo'lib qolishadi.
Bu kabi "nutqiy kemtiklik" madaniy davralarda o'quvchiga bir umr xalaqit berishi
mumkin. O'qituvchi o'z vaqtida og'zaki nutqida muammolari bor o'quvchilarga
alohida e'tibor berib, maxsus talaffuz mashqlari ustida muntazam ishlasa,
muammoga o'rin qolmasligi aniq. Biroq bu borada maktabning amaldagi didaktik
ta'lim vositalari (darslik, qo'llanmalar)da fonetik mashqlarga maxsus o'rin
ajratilmagan.
O'tkazilgan tajriba-sinov ishlarimiz natijasida umumiy o'rta ta'lim maktablarining
5-sinf ona tili mashg'ulotlarida qo'llangan qiziqarli, noan'anaviy, ijodiy izlanishga
asoslangan tilning "Fonetika", "Leksikologiya", "Orfoepiya", "Orfografiya" va
"Frazeologiya" bo'limlariga doir mashq va topshiriqlar orqali, avvalo,
o'quvchilarning og'zaki va yozma nutq savodxonligini oshirishga, nasriy va she'riy
matnlarni ifodali o'qiy olishiga, muammoli vaziyatlarda o'zlarining mustaqil
fikrlarini bayon etishlari mumkinligi aniqlandi, bu esa bugungi kunda ta'lim-
tarbiya jarayonida muhim ahamiyat kasb etishini ko'rsatadi.
Ona tili darslarida o'quvchilarga adabiy tilning talaffuz me'yorlari o'rgatilmas ekan,
savodxonlikka, nutq madaniyatiga erishib bo'lmasligi, o'quvchining so'zlarni to'g'ri
talaffuz qilishni o'rganishi uning to'g'ri yoza olishi, shuningdek, ona tili ta'limida

fonetika o'qitishni takomillashtirmasdan nutqiy kompetensiyaga erishib bo'lmasligi
asoslandi.
Ona tili mashg'ulotlarida o'quvchilarga so'z boyligini oshirishga mo'ljallangan,
xalq og'zaki ijodi namunalaridan maqol, hikmatli so'z va aforizmlar mavjud
bo'lgan o'quv topshiriqlari berib borilsa, ko'proq natijalarga erishish mumkinligi
aniqlandi.

Xulosa
Xulosa O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy ta’lim tizimini yanada
rivojlantirish rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risidagi qarori uzluksiz ta’lim tizimini
rivojlantirish, mamlakatimizning izchil rivojlanib borayotgan iqtisodiyotini yuqori
malakali kadrlar bilan ta’minlash, barcha hududlar va tarmoqlarni strategik jihatdan
kompleks rivojlantirish masalalarini hal qilish borasida oily ta’lim tizimi ishtirokini
kengaytirish yo’lidagi yana bir muhim amaliy qadamdir. O’zbek tilining sohada
qolanishi fani bo’yicha tayyorlangan o’quv uslubiy majmua o’quv jarayoninig
nazariy, amaliy, ijodiy jihatlarini to’liq aks ettirib, innovatsion texnologiyalar bilan
boyitilgan. Bu talabalarning fanni qulay va oson o’zlashtirishlariga yordam beradi, o’z
ustida ishlashlari uchun sharoit yaratadi. O’zbek tilini o’qitish tamoyillari, mazmuni va
uslubini o’zgartirib, o’zbek tilini o’rganish jarayonini tezlashtirish, talabalarning o’rta
maktabda, akademik litsey va kollejlarda olgan bilimlarini chuqurlashtirish,
takomillashtirish bilan bog’liq bo’lgan nutqiy ko’nikmalarni hosil qilish, o’zbek
tilining boy imkoniyatlaridan o’z mutaxassisligi bo’yicha foydalanish, fikrni to’g’ri,
aniq, mantiqli ifoda etishga o’rganish ko’zda tutiladi.
Ko’rinadiki, o’zbek tilida mana shu olti unli tovush so’z ma’nolari va uning
Grammatik shakllarini o’zaro farqlash uchun xizmat qiladi. So’zlashuv nutqi va o’zbek
tili shevalarida bu unlilarning har qaysisi turlicha variantlarda kelishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, tilshunosligimizda hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmining
ayrim jihatlari , ayniqsa, unli fonemalarning fonologik belgilarini tanlash masalasi
hozircha munozarali bo’lib qolmoqda. Tilshunoslarimizning fonema va ottenkalariga,
adabiy tilning tayanch shevalari masalasiga bo’lgan munosabatlari ham har xil.
Xususan, kontrast juftliklarni tiklash tarafdorlarining qarashlarida fonema va uning
ottenkalarini qorishtirish hollari hamon davom etib kelmoqda. Ayrim shevalargagina
xos bo’lib, millat vakillarining ko’pchiligi uchun me’yor darajasiga ko’tarilmagan
sanoqli so’zlarga (o’t – o’simlik, o’t – o’tmoq fe’li, o’r – bedani o’r, o’r – sochni o’r,
o’z – o’zishga buyruq, o’z – o’zlik olmoshi ga) tayanib, adabiy til vokalizmiga
kontrast juftliklarni kiritish, shu asosda alifbo va imloni ham qayta ko’rib chiqish
ijobiy natija berishi qiyin. Adabiy tilning o’ziga xos belgilaridan biri undagi
me’yorlarning barqarorligi va barcha uchun umumiyligidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.Sh. Shoabdurahmonov va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-qism,
Toshkent, 1980, 35-50-bet.
2. H. Jamolxonov. O’zbek tilining nazariy fonetikasi. – Toshkent.: Fan, 2009, 81-
90-bet.
3. M. Mirtojiyev. Hozirgi o’zbek adabiy tili, Toshkent, 2004, 29-39-bet.
4.Hozirgi o’zbek adabiy tili, 1-tom, 1966, 13-27-bet.
5. A. Abduazizov. O’zbek tili fonologiyasi va morfonologiyasi, Toshkent, 2010, 79-
88-bet.
6. Muhitdinоva Х., Salisheva Z., Po‘latоva Х. O‘zbek tili. (оliy ta’lim muassasalari
rus guruhlari uchun darslik) – Tоshkent, O‘qituvchi, 2012. – 288-b.
7. Nоmatоva Sh. Abldurahmоnоva M. O‘zbek tili. (darslik) – Tоshkent, JIDU,
2014. – 192-b.
8. Fayzullayeva Sh., Azimоva N., Usmоnоva G. O‘zbek tili. (оliy o‘quv
yurtlarining iqtisоdiy ta’lim yo‘nalishlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma) – 9.
Tоshkent, Iqtisоdiyot, 2012. – 108-b.
10. O‘zbek tilining izоhli lug‘ati (5 jildli). – Tоshkent., O‘zbekistоn milliy
ensiklоpediyasi, 2005-2008.

Hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmining ayrim jihatlari

Sotib olish