Hujjatlar manba sifatida.

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	58.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	22 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Hujjatlar manba sifatida.

Sotib olish

KIRISH.
XIX asr oxirida paydo bo’lgan Yevropa mamlakatlaridagi kataloglar ichida
ingliz olimi Ch.Ryoning ko’p tomlik arab, fors va turkiy tillardagi kataloglaridagi
yozma manbani tavsiflash prinsipi o’zining mukammalligi va puxta o’ylanganligi
bilan alohida ajralib turadi. Quyida til prinsipi asosidagi Ch.Ryoning «Britaniya
muzeyidagi turkiy qo’lyozmalar» (London, 1888, ingliz tilida) (Ñataloguc of the
Turkish Manuscripts in the British Museum by Rieu Charles.-London: 1888. 432
p.). katalogidagi manba tavsifi prinsipini keltiramiz. Unda yozma manbaning
muzeydagi tartib raqami birinchi bo’lib sarlavxa o’rnida berilib, so’ngra
qo’lyozmaning kodikologik xususiyatlari, varaqlar soni, o’lchami, saxifadagi
satrlar soni, satr uzunligi, xati, ziynatlari aloxida, ixcham tarzda berilgan. So’ngra
asar nomi asl nusxada, ya’ni arab alifbosida va uning tarjimasi ajratilib berilgan.
So’ngra muallif nomi va asarning boshlanishi va oxiridagi jumlalar aslida, arab
alifbosida keltirilgan. Ana undan keyin muallif to’g’risidagi va asar tarkibi,
mazmuni bayon etilib, tavsif oxirida asar tarixnavisligi ya’ni o’rganilishi
to’g’risidagi ma’lumotlar berilgan.
O`zbek xalqining tarixi juda boy va qadimiydir. Birgina O`zbekiston
Respublikasi FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqsunoslik instituti
xazinasida o`n sakkiz ming jilddagi qo`lyozmalarida qirq mingdan ziyod
nomdagi asarlar, 3000 vaqf hujjatlari, o`ttiz mingdan ortiq toshbosma kitob
saqlanmoqda. Lekin deyarli uch ming yillik davr tarixi ma`lum darajada
o`rganilgan bo`lsada, aksariyat manbalar hali o`zini tadqiqotini kutmoqda.
Nazarimizda, yosh avlodga imkoni boricha ertaroq ota-bobolarining boy va
serqirra yozma merosi haqida to`la tasavvur berilsa, ularga nisbatan hurmat va
e`tibor ruhida tarbiyalansa, ularning o`zligini anglashi, yurt va vatan, xalq
tarixi to`g`risidagi mukammal bilimga ega bo`lishi ta`minlanar edi.
Tarixni manbalarga tayanib o`rganish fanda ilgaridan mavjud an`ana bo`lsa -
da, lekin har bir davrda unga o`ziga xos talablar qo`yilgan. O`zbekistonda
mustaqillik yillarida manbalarni o`rganishning dolzarb vazifaga aylanishi
2

bevosita milliy davlatchilik masalalari bilan bog`liq va shu asosda tariximizni
yangicha tadqiq etishga kirishdik.
Mustaqillik yillarida O`zbekiston tarixini o`rganishga qaratilgan alohida
e`tibor birinchi navbatda, tarixiy manbashunoslik sohasida jiddiy o`zgarishlarga
sabab bo`ldi; manbalarni o`rganishga yangicha yondashuv, yangi talablar va
vazifalar kun tartibiga qo`yildi. Ushbu asosda tarixiy manbashunoslik sohasida
ilmiy tadqiqotlar va o`quv –uslubiy tizimlarida ham mavjud standartlarni qayta
ko`rib chiqish ehtiyoji yuzaga keldi.
Bugunda manbashunoslik fanining ish doirasi yanada kengaymoqda. Bu
soha bo`yicha turli manbalar – moddiy, etnografik, arxeologik va yozma
yodgorliklarni qidirib topish, ulardan foydalanish nazariyasi va amaliyoti
ustida qizg`n tadqiqotlar olib borilmoqda. ”Xalqimizning asrlar sinovida yanada
kuchayib, toblanib borgan mustahkam irodasi, iymon-e`tiqodi nafaqat qadimiy
ma`naviyatimiz balki milliy o`zligimizni saqlab qolishga asos bo`ldi” 1
.
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston mustaqillikka erishganligi tufayli,
jamiyatimizning hamma sohalarida jiddiy o’zgarishlar davri boshlandi. Shu
jumladan tarix fani oldida ham yangi-yangi muammolar ilmiy izlanishlarni
taqozo qilmoqda. Ayniqsa, bu vazifani bajarishda yoshlarning intilishlari,
fidoiyligi talab etilmoqda. Prezidentimiz I.A. Karimov, “Men avvalambor shu
yurtda yashayotgan har qaysi inson o`zligini anglashi, qadimiy tariximiz va
boy madaniyatimiz, ulug` ajdodlarimizning merosini chuqurroq o`zlashtirishi,
bugungi tez o`zgarayotgan hayot voqealigiga ongli qarab, mustaqil fikrlashi
va diyorimizdagi barcha o`zgarishlarga daxldorlik tuyg`usi bilan yashi zarur” 1
deb ta`kidlaganlarida, naqadar haqirlar.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Tarixiy manba deganda nimani
tushunamiz? Tarixiy manba deganda uzoq o’tmishdan qolgan, tabiat va
jamiyatning ma’lum bosqichdagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy va
ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz.
1
I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. : ”Ma`naviyat”, 2008. 26- bet
1
1
Karimov. I.A.Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma`naviyat”, 2008. 17- bet.
3

Moddiy yodgorliklarga - qadimiy obidalar, manzilgohlar va mozarlar,
shaharlar, qasrlar va qal’alar xarobalari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqalar kiradi.
Ma’naviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og’zaki ijodi
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, qo’lyozma kitob, hujjatlar va
arxiv materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo’lgan va
uning xususiyatlarini o’zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklardan
iboratdir. Ularni o’rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz.Manbashunoslik
fani ijtimoiy fan sohasida asosan ikki xil bo’lishi mumkin - tarixiy manbashunoslik
va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy manbashunoslikni
o’rganishdir.Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni
qidirib topish, ularni ro’yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish,
manbada o’z aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni to’la
va ob’ektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiyotini o’rganishdagi
ahamiyatiga baho berish, manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Mavzuning o`rganilish darajasi . Manbashunoslik fani tarix ilmining
fundamental yo’nalishi bo’lib, bu sohada faoliyat olib borish uchun bir necha til va
yozma manbalar to’g’risida katta bilim va tajribaga ega bo’lish talab qilinadi.
Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab
yozuvidagi turkiy til va g’arb tillaridan ingliz, nemis va fransuz tillaridan birini
yaxshi bilishi kerak. Bu sohada rus tili ham ma’lum mavqega ega. Bu mavzunu
tarixchi olimlar: B Axmedov.M.Muqminova va boshqa olimlar qisman
o`rganganlar. Lekin yana chuqurroq o`rganish zarur. Biografik va me`muar
asarlarni o`rganish hali o`z tadqiqotchilarini kutmoqda.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 4 reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro`yxatidan iborat
I. Asosiy qism.
4

1.1. Yozma manbalarni tavsif usuli va ularni talabalarga tushuntirish.
Qator mavjud kataloglar asosida Izbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasining Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti olimlari
ham izlaricha qo’lyozma manbalarni ilmiy tavsifga olish usulini ishlab chiqqanlar
va bu ilmiy usul D.Y.Yusupova va R.P.Jalilovalar tomonidan tartib berilgan
«Sobraniye vostochnix rukopisey AN RUz. Istoriya» («Tarix») nomli katalogida
foydalanilgan. Ushbu «Tarix» katalogida manbaning quyidagicha tavsifi berilgan:
Sarlavsha sifatida asar nomi asl nusxada va uning tarjimasi, qilyozmaning
xazinadagi tartib raqami va ushbu katalogdagi raqami keltirilgan. Singra asar
muallifi nomi bilan asosiy tavsif boshlanadi. Undan keyin muallif to’g’risida
(imkon darajasida tiliq), asar mazmunining tarkibi va qisqacha bayoni
(annotatsiyasi) keltiriladi. Tavsif ixcham kodikologik ma’lumotlar-xati, qog’ozi,
ziynati, xattot nomi, qilyozmaning kitobat tarixi, nuqsoni, varaqlar soni, ilchami va
adabiyotlar (bibliografiya) nomlarini keltirish bilan tugallanadi. 1
Bulardan tashqari yozma manbalarni tavsiflashning qomusiy yoki
ensiklopedik prinsipi sham mavjud. Biz uning namunasini «Izbekiston
ensiklopediyasi» va «Izbekiston milliy ensiklopediyasi» sashifalarida kirishimiz
mumkin.
Kafedramizda manbashunoslik fani kiritilganda, ilk bor dars bergan prof.
Sh.N.Bobobekov iz ma’ruzalarida qomus prinsipidan va qomuslardagi yozma
manbalar to’g’risidagi ma’lumotlardan foydalangan.
B.A.Ashmedov yozma tarixiy manbalarni ikki turga bo’ladi: Oliy va mashalliy
xukmdorlar mashkamasidan chiqqan rasmiy shujjatlar (yorliqlar, farmonlar,
inoyatnomalar va boshqalar). Ushbu asarlarda yozma manbalar alohida emas, balki
muallif nomi ostida keltirilgan. Bundan tashqari tarixchi shar bir tarixiy davrga
qisqa ta’rif bergan. Mazkur darsliklarning ijobiy xususiyati sifatida ularda daliliy
ma’lumotlarni ko’pliligi, ilmiyligini qayd etish mumkin. Faqat ularda materiallar
1
Ahmedov B.A.«O’zbekiston tarixi manbalari».-T.:O’qituvchi, 2001.251- bet
5

akademik nashrlar kabi joylashtirilgan va dars itish xususiyatlari inobatga
olinmagan.
A.Shabibullayevning «Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik» (T.:
TDSHI. 2000) qillanmasi va A.A.Madraimov tuzgan «Manbashunoslikdan
ma’ruzalar majmuasi» (T.: TDPU 2001)da yozma manbalar to’g’risida talabalarga
ma’lumotlar berish dars jarayoni xususiyatlarini e’tiborga olishga sharakat
qilingan. Faqat A.Shabibullayev qillanmasida adabiy manbashunoslikka katta
e’tibor berilgan.
Unda dars quyidagi tartibda tuzilgan:
1. Mavzu nomi.
2. Adabiyotlar.
3. Dars mazmunining qisqa izoshi. Singra dars mazmuni bayoni, alohida
atamalar va oxirida savollar berilgan.
A.A.Madraimov tuzgan ma’ruzalar matnida dars jarayonining tartibi
quyidagichadir.
1. Mavzu nomi.
2. Dars rejasi.
3. Asosiy tushunchalar.
4. Darsning mufassal mazmuni.
5. Materialni mustashkamlash uchun savollar va oxirida adabiyotlar riyxati
keltirilgan.
Ushbu maxsus kataloglar va darsliklardan tashqari qilyozma kitob to’g’risida
va sharq manbashunosligiga oid tiplam va kitoblar sham mavjud bilib, ulardagi
mushim yozma manbalarning shar biriga alohida e’tibor berilmagan. Lekin ularda
eng mushimlari to’g’risida matn orasida ma’lumotlar keltiriladi shamda
manbalarning umumiy xususiyatlari tadqiq etilgan. Zikr etilgan darslik va
qillanma, maxsus adabiyotlarning barchasida iziga xos foydali ma’lumotlar
mavjudligini tan olamiz. Lekin ularning birontasini ilmiy-metodik jishatdan
talabalarga manbalar to’g’risida dars berish uchun mukammal namuna deb olish
mumkin emas.
6

$Mavjud ilmiy adabiyotlarning va kafedramizdagi tajribalarimiz asosida yozma manbalar to’g’risidagi texnik ma’lumotlar va asar mazmuni talabalarga kompleks tarzda tushuntirishning eng samarali va ilmiy-metodik asoslarini ishlab chiqishga sharakat qilindi. 1.2. Kodikologik ma’lumotlar. Kodikologik ma’lumot yoki tashlil deganda yozma manba, uning muallifining nomlari va noyob qilyozmalar to’g’risidagi ma’lumotlarni bayon etish tushuniladi. Bunday ma’lumotlar 5 dan 9 gacha bilishi mumkin. (Bundan ortiqcha ma’lumot talabani e’tiborini susaytirishi mumkin). Bular kodikologik yoki qilyozma to’g’risidagi ma’lumotlar shisoblanadi. Kodikologiya sizi lotincha ñodex- kodeksdan olinga bilib qilyozma kitobning iziga xos xususiyatlarini anglatadi. Kodikologik ma’lumotlar asar nomidan tashqari yana quyidagilardan iboratdir: 1. Muallifning nomi (shayot yillari); 2. Asarning yaratilgan vaqti; 3. Qo’lyozmaning tartib raqami va saqlanayotgan joyi; 4. Eng qadimgi qilyozmaning yaratilgan vaqti va joyi; 5. Qo’lyozmaning varaqlar soni va ilchami. Ularning ayrimlarini B.A.Ashmedov manbaning tashqi belgilari-qilyozma muqovasi, qo\ozi va xatidan tashqari asarning yozilgan vaqti, joyi, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan vaqtdagi ijtimoiy-siyosiy mushit, deb tushuntiradi. Bular qilyozma asar to’g’risidagi eng ixcham kodikologik ma’lumot shisoblanadi. Pedagog irganilayotgan manbaning ilmiy ashamiyatidan kelib chiqib, yana quydagi qishimcha ma’lumotlar bilan tildirish mumkin va ularni qilyozma asar to’g’risidagi batafsil ma’lumotlar deb atashimiz mumkin. Ular quyidagilardir: 1. Shattotning nomi va xat turi; 2. Qo’lyozmaning kichirilgan joyi; 7$ $3. Paleografik xususiyatlari (siyoshi, qo\ozi va qilyozmaning iziga xos xususiyatlari); 4. Qo’lyozma xotimasi-kalofon. Pedagog-mutaxasis iz bilim saviyasiga kira va ixtiyori bilan bu ma’lumotlarning barchasini yoki ulardan ayrimlarini tanlab talabalarga tushuntirishi mumkin. Singgi tadqiqotlar shuni kirsatadiki, bir manba, qilyozma kitob, bitik to’g’risida 60 dan ziyod texnik, kodikologik ma’lumot mavjud. Albatta bularning aksariyati faqat sof ilmiy akademik tadqiqotlarda istifoda etiladi. Oliy ta’lim tizimining birinchi bosqichi uchun asar to’g’risidagi 9 ta eslatilgan kodikologik ma’lumotlarni kifoya deb iylaymiz. Manbashunoslik sohasidagi tadqiqot. Manbalarni aniqlash va uning ilmiy ahamiyati. Manbalarni mavzular tartibida saralash va uning asosiy shartlari. Manbalarni taxlil qilish uslublari. Manbalarni tashqi va ichki belgilariga qarab taxlil qilish. Manbalarni umumiy tavsiflash va alohida bir manbani tadqiq etish. Matnni aniqlash. Asl manba. Manba yozilgan davr va joy, unda tarixiylikning in’ikosi. Manbaning yaratilish tarixi shart-sharoit va undagi tarixiy haqqoniylik mezoni (hujjatlarda tarixiylik deyarli real aks etgan bo’ladi). Asl manbadan ko’chirilgan nusxalar. Nusxalarning asl manbaga yaqinligini aniqlash muammolari. Tarixiy manba haqida umumiy xulosalar chiqarish. Manbashunoslikning yo’nalishlari asosiy maqsad va vazifalari. Manbashunoslik fani asosan ikki yo’nalishga ega bo’lib, u nazariy manbashunoslik va amaliy manbashunoslikdan iboratdir. Biz quyida nazariy manbashunoslik xususiyatlarini bayon etamiz. 2 Nazariy manbashunoslik (yo’nalishi) . Nazariy manbashunoslik yo’nalishi amaliy manbashunoslik tajribasini umumlashtiradi, yozma manbalarni vujudga kelishi va ularning real tarixiy sharoitni o’zida aks ettirish qonuniyatlari, manbalarni izlab topish, turkumlash, tavsifga olish, tartibga solish asoslarini ishlab chiqadi va ularni ilmiy muomalaga kiritishning, amaliy o’rganishning eng 2 H abibullayev A . Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik , Toshkent , 2000. 8$

maqsadga muvofiq asosiy usul va yo’llarini aniqlaydi va amaliyotga tavsiya etadi.
Ular quyidagilardir.
Manbalarni turkumlash. Sharq yozma manbalarni turkumlashning yagona
aniq bir qoidasi hozirgacha ishlab chiqilmagan. Mavjud qo’lyozma manbalar
fihristi bir qismi asarlar tili no’qtai nazaridan kelib chiqib tuzilgan. Masalan,
Angliyaning Britaniya muzeyida saqlanayotgan sharq qo’lyozmalari yirik
sharqshunos Charlz Riyo tomonidan ularning qaysi tilda yozilganiga qarab, arab,
fors va turkiy tildagi qo’lyozmalarni alohida, alohida tavsifga olib fihrist tuzgan.
Frantsiya poytaxti Parijdagi Milliy kutubxonadagi saqlanayotgan sharq
qo’lyozmalari haqida Edgar Bloshe ham shu tartibda katalog tuzgan.
Toshkentdagi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti
xazinasidagi qo’yozmalar birinchi bor saqlanayotgan tashkilot “O’zbekiston Fanlar
Akademiyasi Sharq qo’lyozmalari majmuasi” nomi ostida turli tildagi va turli
mavzudagi asarlar tavsifga olinib, ularning o’n bir jildda nashr etilgan. Hozir
qo’lyozmalarni qaysi fan sohasiga oidligiga qarab tavsifga olish boshlab
yuborilgan mana shunday kataloglar chop etilmoqda.
Ba’zi manbashunoslar qo’lyozmalarni mazmuniga qarab, asarda qaysi
masala bayon etilganiga qarab, turkumlashni lozim topsalar, ularning boshqa bir
guruhi asarning kelib chiqishiga, ya’ni qaerda va qachon yozilganligiga qarab
turkumlashni ma’qul ko’radilar. 3
Yana bir guruh olimlar esa ularni rasmiy hujjatlar, tarixiy, geo-kosmografik
va biografik asarlar kabi turlarga bo’lib o’rganishni tavsiya qiladilar. Manbalarni
avtograf – ya’ni muallifning o’z qo’li bilan ekanligiga qarab yoki ko’chirilgan
nusxa ekanligigi qarab turkumlash hollari ham uchraydi.
Hozirgi paytda tarixchi manbashunoslar manbalar ustida ishlashning faqat
bittasiga, ya’ni ularning turlariga qarab tadqiq etishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaydilar. Chunki boshqa tadqiqot yo’llari yozma manbani chuqur va atroflicha
o’rganish hamda tahlil qilish vazifalariga to’la javob bera olmaydi.
3
Munirov Q. Sharq qo`lyozmalari Т . 1962. 86- b .
9

Birinchidan, tarixiy manbalar ichida faqat bir masala – ijtimoiy-iqtisodiy,
siyosiy, madaniy va boshqaga butunlay bag’ishlangan asar deyarli yo’q yoki juda
kam.
Til bo’yicha manbalarni o’rganish yomon emas, lekin biror mavzuga oid
manbalarni o’rganganda, faqat bir yoki ikki tilda yaratilgan asarlar bilan
chegaralanish tadqiqot ilmiy qiymatini pasaytiradi.
Mana shularni inobatga olganda, tarixiy manbalarni turlariga va qaysi davr
voqealarini aks ettirganligiga qarab turkumlash muvofiqdir. Avvalgi paytlarda
talaygina markaziy oliy o’quv yurtlarida o’qitilgan “CCJM tarixi
manbashunosligi” va “O’rta asrlar tarixi manbashunosligi” darsliklari mana shu
qoidaga asoslangan.
B. A. Ahmedov “O’zbekiston tarixi (o’rta asrlar) manbalari”ni (yozma
manbalarni) quyidagi uch turga bo’lib o’rganishni tavsiya qilgan: 1) Ashyoviy
manbalar, ya’ni arxeologik qazishlar natijasida topilgan ashyolar; 2) rasmiy
hujjatlar; 3) tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Ushbu turkumda
qayd etilgan arxeologik yoki ashyoviy manbalar, ya’ni qadimda ajdodlarimiz
turmush tarzi va ijtimoiy faoliyatini o’rganish uchun asosiy manba bo’lib xizmat
qiluvchi manbalar asosan arxeologiya fani tomonidan o’rganiladi va biz uchun
qo’shimcha yoki yordamchi dalil sifatida tadqiqotlarga jalb etilishi mumkin.
Bizning fikrimizcha, O’zbekiston tarixi yozma manbalarini asasan ikki turga
bo’lib o’rganish ma’qul ko’rinadi.
1) rasmiy hujjatlar – yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, vaqfnomalar,
hisob-kitob daftarlari, rahnomalar, rasmiy yozishmalar, maktublar va boshqalar.
Umuman, tarixiy hujjatlarning o’ttizdan ortiq turi mavjud. Hujjatlar ijtimoiy-
siyosiy hayotni bevosita qayd etishlari, ya’ni feodal yer egaligi, ijtimoiy
munosabatlar, davlat tuzilishi va shunga o’xshash masalalar bo’yicha daliliy
ma’lumotga boyligi bilan tarixiy manbalarning boshqa turlaridan ajralib turadi.
Ular asosan hujjatshunoslar tomonidan maxsus o’rganilsa-da, tarixiy manba
sifatida manbashunoslikda ilmiy qiymati juda katta.
2) tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlar.
10

Tarixiy, geo-kosmografik, agiografik hamda biografik asarlarda rasmiy
hujjatlarga nisbatan tarixiy voqea va hodisalar keng va to’la yoritiladi. Shuning
bilan bir qatorda ularda faktik materialning boyligi ko’zga tashlanadi.
O’zma manbalarni faqat zikr etilganlari bilan cheklab bo’lmaydi. Xususan,
badiiy adabiyotlarda ham tarixiy voqealar, shaxslar to’g’risidagi ma’lumotlar
bayoni mavjud bo’lib, faqat ularning o’ziga xos bayon uslubi, badiyatini nazardan
qochirmasdik kerak. Chunki tarixchi bor haqiqatni yozishi kerak bo’lsa, shoir yoki
ijodkor badiiy to’qima, bo’rttirish, mubolag’aga yo’l qo’yish, ya’ni o’z istagiga
muvofiq tasvirlash imkoniga ega. Masalan, Alisher Navoiy badiiy asarlarida shoir
davriga va zamondoshlariga oid qimmatli fikr, mulohazalar mavjud. Xususan,
uning asarlaridagi shoir biografiyasiga oid ma’lumotlar asosida Izzat Sulton
“Navoiyning qalb daftari” nomli kitob yozib, unda Alisher Navoiy biografisini
tiklashga harakat qilgan.
Alisher Navoiyning “Xamsa” asari tarkibidagi dostonlarida ham tarixiy
ma’lumotlar, xususan Mirzo Ulug’bek shaxsi va uning ilmiy merosi to’g’risida
juda qimmatli ma’lumot mavjud.
O’zma manbalardagi o’ziga xoslikning biri shuki, ularda bayon etilgan
voqea, hodisalarga sub’ektiv yondoshuv, ayrimlarini xaspo’shlash yoki buzib
talqin hollari uchrab turadi. Bunday asarlar ustida tadqiqot olib borilganda ularga
tanqidiy yondoshish talab etiladi. Bu esa manbashunoslikning asosiy ilmiy talab va
printsiplaridan biridir. 4
Arxeografiya . Arxeografiya - yozma manbalarni ilk tavsifga olish yoki
ularni qidirib topib, birinchi marta tavsiflash, ilmiy muomalaga olib kirishni
nazarda tutadi. Bu ilmiy yo’nalish Respublikamiz Fanlar Akadnmiyasining Abu
Rayhon Beruniy va sobiq Qo’lyozmalar Institutida boshlangan bo’lib ma’lum
davrgacha Farg’ona vodiysi, Samarqand, Buxoro va Xorazm viloyatlariga qator
arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirilgan bo’lib, ularda A. Murodov, A.Irisov,
I.Abdullaev, A.Ahmedov, B.Hasanov, O.Jalilov, M.Hakimov, Yu. Tursunov va
4
Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. “Fan”, 2007. 293-b
11

boshqalar ishtirok etganlar. Bular natijasida bir qancha nodir qo’lyozmalar va
hujjatlar aniqlanib, davlat xazinalariga olib kelingan.
Hamid Sulaymon (vaf.1979) Angliya, Frantsiya (1868) va Hindiston
kutubxonalariga (1976-1977) arxeografik ekspeditsiyalar uyushtirgan edi va
buning natijasida qator yozma manbalar to’g’risida ma’lumotlar, ayrimlarining
mikrofilm va fotokopiyalari yuotimizga keltirilgan edi.
Hozirgi paytda Sharqshunoslik instituti va Islom universiteti qoshida sharq
qo’lyozmalarini qabul qilish arzeografik komissiyalari mavjud bo’lib, ularda aholi
o’rtasida mavjud yozma manbalarni qiymatini aniqlashga qodir mutaxassislar bor.
Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish . Nazariy
manbashunoslikda eng zarur tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va nihoyat uni
ilmiy tahlil qilish har qanday katta kichik tadqiqotning dastlabki bosqichi
hisoblanadi.
Tanlangan mavzuning ilmiy hamda nazariy jihatdan to’g’ri hal etilishi ko’p
jihatdan har qanday tadqiqotning asosi, poydevorini tashkil etadigan manbaning
sifat va salmog’iga, ya’ni mukammalligiga va faktik materialga boyligiga
bog’liqdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, biror mavzuni tadqiq etishda bir
emas, balki bir necha manbalar turiga – rasmiy hujjatlar, solnomalar, geo-
kosmografik, agiografik va biografik asarlarga asoslanib, ulardagi
ma’lumotlarqiyosiy solishtirilib tahlil etilsa ilmiy tadqiqot saviyasi oshib, xulosa
va umumlashmalar ishonarli va asosli bo’lib, uning ilmiy ahamiyati ham katta
bo’lishi shubhasizdir.
Tadqiqot uchun yozma manbalarning qaysi biri asosiy va qaysilari
yordamchi rol o’ynashi tanlangan mavzuning xarakteriga bog’liqdir. Masalan,
iqtisodiy-ijtimoiy masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar asosiy birlamchi manba
rolini o’taydigan bo’lsa, siyosiy hamda madaniy hayotni yoritib berishda
solnomalar – tarixiy asarlar va biografik tazkiralar hamda adabiy-badiiy asarlar
yetakchi o’rinda turadilar. Lekin shunga qaramay, ilmiy tadqiqot olib borishda
faqat asosiy hisoblangan birgina birlamchi manba bilan kifoyalanib qolmay, imkon
12

qadar boshqa ikkinchi darajali manbalarga murojaat etish, ularni ham tadqiqotga
jalb etish maqsadga muvofiqdir.
Manbashunos olimlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, aksariyat tarixiy
asarlar ijtimoiy-iqtisodiy masalalar hamda madaniy hayotga oid qimmatli
ma’lumotlarga boy bo’ladi. Rasmiy hujjatlarda va biografik asarlarda esa siyosiy
tarixga oid qimmatli faktlarni, tarixiy asarda yo’q ma’lumotlarni uchratish
mumkin.
Manbashunoslikdagi ilmiy ishda ko’p va turli tipdagi manbalarga asoslanib,
tadqiq etilmish mavzuga oid barcha manbalarni ishga jalb etish bo’dajak ilmiy
asarning qiymatini va ahamiyatini belgilovchi asosiy va hal qiluvchi omillardan
biridir.
Amaliy manbashunoslik (yo’nalishi) . Amaliy manbashunoslik yo’nalishi bevosita
yozma manbalarni nazariy manbashunoslik tavsiyasiga binoan o’rganish, izlab
topish, tavsif etish va o’zi topgan, mavzu uchun yangi va kerakli ma’lumotlarni
ilmiy muomalaga olib kirishni nazarda tutadi.
Amaliy manbashunoslikda tadqiqotchi o’zi uchun tanlab olgan biror
mavzuga oid manbalarni tanlab olgandan keyin ularning har birini tashqi yoki
moddiy –texnik belgilari va ichki mazmuniga ko’ra guruhlarga ajratib ilmiy tahlil
etishi lozim.
Manbalarni tashqi belgilari moddiy-texnik ma’lumotlariga qarab tahlil
etish. Manbalarni tashqi belgilari yoki moddiy-texnik ma’lumotlari deganda
qo’lyozma kitob yohud hujjat bitilgan qog’ozning o’lchami, qog’ozi, varaqlar soni,
muqovasi,matn o’lchami, xati, siyohi, xattoti, asar nomi, muallifi, kitobat tarixi,
joyi kabi ma’lumotlar nazarda tutiladi. Bu ma’lumotlar asar yozilish sabablari,
uning yozilgan joyi va o’sha vaqtdagi texnik taraqqiyot va ijtimoiy-sisiy muhitni
o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlarni aniqlamay turib, asarda
bayon etilgan voqealar haqida, umuman asar haqida to’g’ri va to’la tasavvurga ega
bo’lish, uning xususida fikr bildirish mumkin emas.
Qo’lyozma kitoblarning muallifi, asar nomi, yozilgan vaqti va joyini
aniqlash qiyin. Chunki qadimgi qo’lyozmalarda bugungi kundagi kitoblardagi kabi
13

muqovaning o’zidayoq asar nomi, muallif nomi, kitob boshlanishi va oxiridagi
kabi zaruriy ma’lumotlar keltirilmagan. Ba’zi hollarda asar oxiri-xotimada uning
ko’chirilgan vaqti va joyi hamda kotibning nomi qayd etiladi, xalos.
Ma’lumotlar keltirilmagan taqdirda, asarning matni, yozilish va kitobati
tarixi, qog’ozi, xati hamda tili va til uslubiga qarab tahminan aniqlanadi. Bunday
ma’lumotlarni aniqlash tadqiqotchidan katta hayotiy tajriba va yuksak malakani
talab qiladi va bu ancha qiyin va mas’uliyatli ishdir. Bunday masalalarni mashhur
kitob bilimdoni Ibodulla Odilov, Abduqodir Murodov, Abdulla Nosirov kabi
yuksak malakali mutaxassislargina bir necha yozma manbalarni solishtirish,
qiyoslash asosida hal qilishi mumkin.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo’lyozma kitobning ilmiy tahlil
etishda katta ahamiyatga ega. Bu asarning yaratilish tarixi va uning yozilishiga
sabab bo’lgan ijtimoiy-siyosiy muhitni aniqlab olish uchun ham zururdir.
Odatda, qadimgi qo’lyozma asarlarda ko’p hollarda muallifning ismi
ma’lum va ko’zga tashlanadigan joyda, masalan, asarning boshi yoki oxirida qayd
etilmaydi.
1.3. Asar muallifi va uning davri.
Qo’lyozmadagi asar muallifi va uning yashagan davri to’g’risida ixcham
ma’lumot keltirilishi zarur. Odatda sharš tarixchilari nomlari ixcham tarzda va t¢la
keltirilishi, imkon darajasida nomlar originalda ya’ni arab alifbosida berilishi
kerak. Muallifning tu ђ ilgan yili va vafoti, yaratgan asosiy asarlari, ularning
šisšacha mazmuni keltirilishi mašsadga muvofišdir. Shuningdek, muallif yashagan
davr, jamiyat to’g’risida ham talabalarga tushuncha berish zarur.
Asarning tarkibi va mazmuni tahlili
Talabalarga manbaning kodikologik xusiyatlaridan tashqari yozma
manbalardagi asarning tarkibi va umumiy mazmunini sham tushuntirish lozim.
Bularni B.A.Àshmedov manbaning ichki belgilari deb atagan.
Asar mazmuni va uning tarkibini tushuntirishda pedagoglar talabalarga
quyidagi ilmiy ma’lumotlarni berishi zarur deb hisoblayman.
1. Asarning umumiy xarakteri;
14

$2. Asarning tarkibini tashlili; 3. Asarning mazmunini tashlil qilish, \oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari nazarda tutadi; 4. Asarning iziga xos xususiyatlari; 5. Asarning iz soshasiga qishgan yangiligi va uning ilmiy ashamiyatini aniqlash. Manbadagi asarning umumiy xarakteri. Manbadagi asarning umumiy xarakteri deganda, asar mazmunining umumiy tarixga, masalan, «Tarixi Tabariy», «Ravzat us-safo», «Jomi ut-tavorix» kabi asarlarga xos xususiyatlarini aniqlash nazarda tutiladi. Yoki sulolalar tarixi-«Tarixi Bayshaqiy», «Tarixi salotini man\itiya» kabi asarlarga xos xususiyatlarni aniqlash tushuniladi. Bulardan tashqari yana xotira xarakterdagi manbalar-«Temur tuzuklari», «Boburnoma», «Tarixi Rashidiy» kabi asarlar xususiyatlari sham mavjud. Sof tarixiy asarlardan tashqari manba sifatida yana tazkiralar-shoirlar, adiblar va tasavuf namoyondalari to’g’risidagi majmualar sham katta ilmiy tarixiy ashamiyatga ega. Din namoyondalar to’g’risida agiografik xarakterdagi asarlar sham mushim tarixiy manba bilib xizmat qilishi mumkin. Bulardan tashqari yozma yodgorliklardan, ayniqsa, maktublar va shujjatlar namunalaridan manbashunoslik darslarida va shu soshaga oid maxsus tadqiqotlarda foydalanish mumkin. Bu yerda keltirilgan asar xarakteri to’g’risidagi ma’lumotlar bakalavrlar uchun kifoya deb shisoblayman. Yozma manba va undagi asar to’g’risidagi boshqa tafsilotlar maxsus ilmiy tadqiqotlarda istifoda etiladi. Asar tarkibining tashlili. An’anaga kira, tarixiy asarlar «Bismilloshi Rashmonu Rashim» sizidan keyin shamd, tashmid – Alloshga shamdu sano bilan boshlanadi. Singra na’t - Mushammad Pay\ambarning ta’rifi, maqtovi bitiladi. Yana tirt sashobalar – Xalifai Roshidin ya’ni ti\ri yildan yurgan xalifalar - Abubakr Siddiq, Umar, Usmon va Alilarning madshi irin oladi. Shundan keyin tarixchi iz asariga shomiylik qilgan 15$ $shaxsni ulu\laydi. Alohida ibora «Ammo ba’d» sizidan sing muallif izi va yozmoqchi bo’lgan asari to’g’risida ixcham ma’lumot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni zikr etadi. Buni mualliflar muqaddima yoki debocha deb ataydilar. Mana shundan sing asarning asosiy mazmuni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda asosan ikki uslubda voqyealar bayon etiladi. а ) Xronologik tartibda ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», «Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn» va «Boburnoma» kabi asarlar yaratilgan. б ) Tarixiy asarlarda eng mushim voqyealar alohida sarlavsha ostida bayon etiladi. Bundan tashqari turli shududlarda yuz bergan voqyealar alohida bayon etilishi mumkin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash sholida sham kelishi mumkin. Manbaning mazmuniga qarab tashlil etish. Shar bir asarning mazmuni muallifning iz oldiga qiygan maqsad va vazifalaridan kelib chiqib yoritilgan biladi. Manbadagi asarning mazmunini yoritish juda mushim va ma’suliyatli ish bilib, kitob bilan tila tanishib chiqishni taqazo etadi. Pedagog-mutaxasis yozma manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ishcham va linda tarzda bayon etishi zarur. Bunda yozma manbalar to’g’risidagi mavjud tavsif-kataloglar shamda ensiklopedik ma’lumotlardan foydalanishi mumkin. Umumiy tarixga oid asarlarning aksariyatida voqyealar bayoni iz xususiyatiga kira ikki xil bilishi mumkin: a) Boshqa tarixchilar tomonidan bayon etilgan voqyealar zikrini muallif ixcham sholda yoki aynan keltiriladi. Asarning bu qismini kompilyatsiya ya’ni izlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya sizi inglizcha ñompile-tuzmoq ma’nosini anglatadi. b) Muallifning shaxsan izi ma’lumot yig’ib voqyealarni bayon etgan qismi original, yangi qismi deb ataladi Manbaning iziga xos xususiyatlarini tashlil etish. 16$

Yozma manbalar to’g’risida talabalarga ma’lumot berishda ularning shar
birining iziga xos xususiyatlarini ajratib kirsatish juda mushimdir. Chunki shar bir
manba, asar albatta boshqalardan qator xususiyatlari bilan, qaysi voqyealarni
bayoni mavjudligi bilan, qay tarzda bayon etilishi bilan, qanday manfaatlarni ifoda
etgani bilan izaro farqlanib turadi. Asarning iziga xos xususiyatlarini aniqlashda
uning qanday tarixiy asarlarga ixshashligi, ulardan farqi, shamda qanday
manbalardan foydalanib yaratilganligiga alohida e’tibor berish zarur. 5
Manbashunoslik fani tarix ilmining asosiy va muhim sohalaridan biri bo’lib,
turli (moddiy, etnografik, yozma va boshqa) manbalarni o’rganish hamda ulardan
ilmiy foydalanishning nazariy va amaliy jihatlarini o’rganadi.
Tarixiy manba deganda nimani tushunamiz?
Tarixiy manba deganda uzoq o’tmishdan qolgan, tabiat va jamiyatning
ma’lum bosqichdagi kechmishini o’zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy
yodgorliklarni tushunamiz.
Moddiy yodgorliklarga - qadimiy obidalar, manzilgohlar va mozarlar,
shaharlar, qasrlar va qal’alar xarobalari, uy-ro’zg’or buyumlari va boshqalar kiradi.
Ma’naviy yodgorliklar deganda qadimgi yozuvlar, xalq og’zaki ijodi
namunalari, afsonalar, yozma yodgorliklar – bitik, qo’lyozma kitob, hujjatlar va
arxiv materiallari tushuniladi.
Umuman, tarixiy manba inson ijtimoiy faoliyati natijasida paydo bo’lgan va
uning xususiyatlarini o’zida aks ettirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklardan
iboratdir. Ularni o’rganadigan fanni biz manbashunoslik deymiz.
Manbashunoslik fani ijtimoiy fan sohasida asosan ikki xil bo’lishi mumkin-
tarixiy manbashunoslik va adabiy manbashunoslik. Bizning maqsadimiz tarixiy
manbashunoslikni o’rganishdir.
Manbashunoslik fanining vazifalariga kelsak tarixiy manbalarni qidirib
topish, ularni ro’yxatga olish, turkumlash, chuqur va atroflicha tadqiq etish,
manbada o’z aksini topgan yoki bayon etilgan voqealar, keltirilgan faktlarni to’la
5
Manbashunoslikdan ma’ruzalar majmuasi. Tuzuvchi A. Madraimov -T.: TDPU. 2001.293-b
17

va ob’ektivligini aniqlash, manbaning tarix fani taraqqiyotini o’rganishdagi
ahamiyatiga baho berish, manbashunoslikning asosiy vazifasi hisoblanadi.
Manbalar turlari .Tarixiy manbalarni, ularning umumiy xarakteri, o’tmishni o’zida
aks ettirishga qarab quyidagi olti asosiy guruhga bo’lish mumkin.
Moddiy (ashyoviy) manbalar . Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixi qariyb 40
ming yillik davrni o’z ichiga oladi, lekin yozuv paydo bo’lganiga esa ko’p vaqt
o’tganicha yo’q. Masalan, tsivilizatsiyaning ilk o’choqlaridan biri bo’lmish
Markaziy Osiyoda dastlabki yozuv arameycha xat negizida taxminan eramizdan
avvalgi birinchi ming yillik o’rtalarida paydo bo’lgan. Xat tarixchisi Erkin
Oxunjonovning ma’lumotiga ko’ra, yurtimizda arab istilosiga qadar o’n sakkiz
yozuv turi mavjud bo’lgan ekan. Lekin, afsuski, ko’hna tariximizni o’zida aks
ettirgan yozma yodgorliklarning katta qismi bizning zamonamizgacha yetib
kelmagan. Ularning ko’pchiligi bosqinchilik urushlari vaqtida, qolaversa tabiiy
ofatlar oqibatida yo’q bo’lib ketgan.
Ilk tarixning ayrim lavhalari o’tmishdan qolgan va insonning ijtimoiy
faoliyati bilan bog’liq bo’lgan moddiy yodgorliklarda, aniqrog’i ularning bizgacha
saqlangan qoldiqlari yetib kelgan.
Xullas, moddiy (ashyoviy) manba deganda ibtidoiy odamlar istiqomat qilgan
va dafn etilgan joylar, ularning mehnat va urush qurollari, bino va turli inshootlar
(qal’a va qasrlar, hammomlar va karvonsaroylar, hunarmandchilik ustaxonalari
hamda suv inshootlari va boshqalar)ning qoldiqlari, uy-ro’zg’or buyumlari va zeb-
ziynat taqinchoqlari tushuniladi. Moddiy yodgorliklarni qidirib topish va o’rganish
ishlari bilan arxeologiya ilmi (yunon, arxeo -qadimiy, logos – ilm; o’tmish
haqidagi ilm; kishilik jamiyatining uzoq o’tmishni o’rganuvchi ilm,
qadimshunoslik) shug’ullanadi. 6
Etnografik manbalar Xalqlarning kelib chiqishi bilan bog’liq bo’lgan
material va ma’lumotlar etnografik manba hisoblanadi. Masalan, xalq, qabila va
6
Sobraniye vostochnыx rukopisey Akademii nauk Respubliki Uzbekistan. Istoriya. Sostaviteli
D.Yu.Yusupova,R.P.Djalilova.Tashkent:“Fan”.1998.S.-7.
18

urug’ nomlari, inson qo’li va aql –zakovati bilan yaratilgan qurol va buyumlarning
naqsh va bezaklari, kishilar ongida, shuningdek, og’zaki va yozma adabiyotda
saqlanib qolgan o’tmish urf-odat va an’analari, kishilarning turmush tarzi
etnografik manba hisoblanadi. Bularning barchasini etnografiya ( yunon, etnos –
xalq, grapxo – yozaman, xalq haqida ma’lumotlar; xalqshunoslik) ilmi tekshiradi
va o’rganadi.
Lingvistik manbalar : Lingvistik manbalar deb tilimizdagi, aniqrog’i uning
leksik-so’z boyligi tarkibidagi uzoq o’tmishdan qolgan, ijtimoiy – iqtisodiy,
ma’muriy va yuridik atamalar, masalan, xiroj - o’rta asrlarda aholidan, asosan
dehqonlardan olinadigan asosiy soliq; daromad solig’i; ushr – daromadning o’ndan
bir qismini tashkil etgan soliq; zakot – chorva va mulkdan kambag’allar uchun
yiliga bir marta olinadigan soliq; cuyurg’ol – shahzodalar va amirlarga toju taxt
oldida ko’rsatgan katta xizmatlari uchun beriladigan yer-suv; tansuqot – kamyob,
e’tiborga molik buyum, mato; podshohlar, xonlar va nufuzli kishilarga qilinadigan
tortiq; cherik - qo’shin; qorovul - qo’shinning oldi va yon tomonlarida boradigan
maxsus harbiy bo’linma; xalifa –Muhammad payg’ambarning o’rinbosari, o’rta
asrlarda arab musulmon feodal davlatining boshlig’i; mirishkor – to’g’risi – miri
shikor, podshoh va xonlarning ov qushlari va ov hayvonlarini tasarruf etkvchi
mansabdor; mirob – suv taqsimoti bilan shug’ullanuvchi mansabdor; qozi –shariat
asosida ish yurituvchi sudya; yorlig’ -o’rta asrlarda hukmdor tarafidan beriladigan
rasmiy hujjat; vaqfnoma –masjid, madrasa, xnaqoh va mozorlarga in’om e’tilgan
yer - suv haqidagi tuzilgan maxsus hujjat va boshqa atamalar juda ko’p uchraydi.
Bu va shunga o’xshash atamalar shubhasiz qimmatli tarixiy material bo’lib,
ajdodlarimizning ijtimoiy – siyosiy hayotini o’rganishga yordam beradi. Ularning
kelib chiqishi va etimologiyasini lingvistika (lotin, lingua – til) fani o’rganadi.
Xalq og’zaki adabiyoti . Og’zaki adabiyot madaniyatning eng qadimgi qismi
bo’lib, uning ildizi ibtidoiy jamoa va ilk feodalizm tuzumiga borib taqaladi.
Og’zaki adabiyotning ayrim namunalari qadimgi yunon tarixchilari, shuningdek,
Tabariy, Mas’udiy, Beruniy, Firdavsiy, Ibn al-Asir kabi sharq olimlarining asarlari
19

orqali bizgacha yetib kelgan. Kayumars, Jamshid va Siyovush haqidagi afsonalar,
Amort va Sparetra, To’maris va Shiroq haqidagi qissalar shular jumlasidandir.
Urug’chilik davri tarixini, ayniqsa, patriarxal – munosabatlarini o’rganishda
“Alpomish”, “Go’ro’g’li” kabi dostonlar, shuningdek, xalq ertaklari, marosim
qo’shiqlari, matal va topishmoqlarning roli ham benihoyat kattadir. Bu xalq
durdonalari turli ijtimoiy tabaqaga mansub kishilarning turish – turmushi,
ma’naviy qiyofasi, urf-odati, ayniqsa, uzoq o’tmishda hukm surgan ijtimoiy
munosabatlar haqida qimmatli ma’lumot beradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan
folklor (nem. Folk – xalq, lore – bilim; donishmandlik, xalq donoligi) fani
shug’ullanadi.
Yozma manbalar . O’zma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy
turidir. Insonning ijtimoiy faoliyati, aniqrog’i kishilarning o’zaro munosabatining
natijasi o’laroq yaratilgan va o’sha zamonlarda sodir bo’lgan ijtimoiy-siyosiy
voqealarni o’zida aks ettirgan manba sifatida o’rta asr (U1-X1X asrlar) tarixini
o’rganishda muhim o’rin tutadi. O’zma manbalar o’z navbatida ikki turga
bo’linadi:
Oliy va mahalliy hukmdorlar mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar
( yorliqlar, farmonlar, inoyatnomalar, moliyaviy-hisobot daftarlari, rasmiy
yozishmalar ).
Ijtimoiy-siyosiy, ayniqsa, iqtisodiy munosabatlarga oid masalalarni
o’rganishda rasmiy hujjatlar, moliyaviy - hisobot daftarlari va yozishmalarning
ahamiyati benihoya kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtimoiy-siyosiy hayotni ma’lum
yuridik shaklda bevosita va ko’p hollallarda aynan qayd etishi bilan qimmatlidir.
Lekin ularning orasida, ayniqsa, rasmiy yozishmalarda sohtalari ham uchrab turadi.
Shuning uchun ham ulardan foydalanilganda diqqat-e’tibor va zo’r ehtiyotkorlik
talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish olib borganda, undan biron ijtimoiy-siyosiy
voqea yoki faktni talqin etish uchun foydalanish jarayonida, bittasi bilan
kifoyalanmasdan, o’xshash bir necha hujjat, manbalarni qo’shib o’rganmoq zarur,
chunki bitta hujjatda faqat bir kelishuv yoki fakt ustida gap boradi. Shuning uchun
20

faqat bir hujjat bilan ma’lum ijtimoiy-siyosiy masala ustada qat’iy fikr yuritib,
umumlashtirib qat’iy xulosaga kelib bo’lmaydi.
Tarixiy, geo-kosmografik hamda biografik asarlar. Tarixiy, geo-
kosmografik, hamda biografik asarlar to’g’risida shuni aytish kerakki, ular
hukmron sinfning topshirig’i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida
ko’proq podshohlar va xonlarning, amirlar va yirik ruhoniylarning hayoti va
faoliyati yoritilgan, moddiy boylik yaratuvchi mehnatkash xalqning tarixi esa ko’p
hollarda chetlab o’tilgan.
Xullas, bu asarlarda, ya’ni yozma manbalarda hukmron feodal sinfning
dunyoqarashi o’z ifodasini topgan, o’sha sinfning maqsad va manfaatlari ifoda
etilganligi bilan ajralib turadi.
Mo‘jaz rasm-miniatyuralar . X-XIX asrlar davomida qo’lyozma kitoblarini
ziynatlash uchun yaratilgan nafis mo’‘jaz rasmlar ham tarixiy manba bo’lib xizmat
qiladi. Yurtimiz tarixi va moddiy ashyolar, hanarmandchilik, kiyim-kechak,
me’morlik obidalari va umuman moddiy madaniyatimiz xususiyatlarini
o’rganmoqchi bo’lsak, nafis mo’‘jaz tasviriy san’at namunalari- miniatyura rasmlar
qimmatli manba rolini o’taydi. Chunki ularda tarixiy ashyolar tasviri aynan, ba’zan
badiiy ijod xususiyatlariga moslashtirilgan holda aks ettiriladi.
Masalan, buyuk musavvir ustod Kamoliddin Behzodning “Samarqanddagi
Bibixonim masjidining masjida qurilishi” nomli mashhur rasmini eslatish kifoya.
Bu rasmda XU asrdagi qurilish jarayoni, unda ishtirok etayotgan ustalar to’g’risida
mukammal tasavvur beriladi. Bunday rasmlardan tarixni o’rganishda tasviriy
vosita sifatida unumli foydalanish mumkin. Biz so’nggi yillarda chop etilgan
manbalarda ulardan shunchaki befarq foydalanishlarini ko’rishimiz mumkin.
Umuman, bizgacha yetib kelgan qadimgi devoriy rasmlar va qo’lyozma
kitoblarga ishlangan hamda alohida muraqqa’lardagi rasmlar ahamiyati juda katta.
Ko’rib chiqqanimizdek, manbashunoslik fani tadqiqot manbalari juda ko’p
va xilma-hil bo’lib, biz eng asosiylari to’g’risida ma’lumot berdik. Shu kunlarda
texnika tarqqiyoti munosabati bilan yana tovushli manba, foto manba, kino-
televidenie manbalari va internet materiallari ham paydo bo’lib, ular an’anaviy
21

manbalarni inkor etmaydi, balki qo’shimcha vosita bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Ayniqsa kompakt disklarni yaratilishi turli yangi pedagogik vositalarni qo’llash
imkonini yaratadi.
Manbashunoslik fani tarix ilmining fundamental yo’nalishi bo’lib, bu sohada
faoliyat olib borish uchun bir necha til va yozma manbalar to’g’risida katta bilim
va tajribaga ega bo’lish talab qilinadi.
Bizning tariximiz juda boy, yozma yodgorliklarimiz ko’p bo’lishiga
qaramay, o’z madaniy merosimizni butun boyligini namoyish etadigan, uning
o’ziga xos xususiyatlari va jahon madaniyati xazinasiga hissa bo’lib
qo’shilganlarini alohida ko’rsatdigan manbashunoslik fani sohasida yaratilgan
mukammal dasrlik va qo’llanmaga ega emasmiz. Lekin yurtimizda tarix fani
sohasida olib borilgan deyarli uch ming yildan uzoqroq davr davomida to’plangan
tajriba umumlashtirilgani yo’q.
Hozircha mavjud darslik va qo’llanmalar ichida akademik B.Ahmedovning
“O’zbekiston tarixi manbalari” darsligi ikkinchi nashrini eng mukammal deb tan
olishimiz mumkin. Qimmatli ma’lumotlar jamlangani bilan ajralib turgan bu asar
yanada mukammal darslik uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
A. Habibullaevning “Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik”
qo’llanmasida ham qator ijobiy xususiyatlar mavjud bo’lib, ulardan tarixiy
manbashunoslik bo’yicha darslik tuzishda foydalanish mumkin.
A.A. Madraimov tomonidan tuzilgan “Manbashunoslikdan ma’ruzalar
majmuasi”da ilk bor arab, fors va turk tilidagi tarixiy manbalar xususiyatlarini
xarakterlashga harakat qilingan va manbalalar to’g’risidagi ma’lumotlar manba
nomi ostida berilishi bilan ajralib turadi.
Manbashunoslik fani ko’p asrlik an’anaga ega bo’lsa-da, yurtimiz
manbashunosligi yuqorida zikr etilgan asarlarda umumlashtirishga harakat qilindi.
Manbashunoslikni o’rganish uchun birinchi galda tarixga oid ilmiy tadqiqotlar,
yozma yodgorliklar nashrlari va birlamchi yozma manbalar bilan bevosita
ishlashga to’g’ri keladi. Bu sohada Ya. Ғ ulomov, B.A.Ahmedov, A.O’. O’rinboev
kabi yirik olimlar asarlari, O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu
22

Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanayotgan qo’lyozmalar
tavsifini o’z ichiga olgan 11 jildlik monografik katalog hamda maxsus katalog –
fihristlar, tadqiqotlar bo’lg’usi manbashunoslar uchun namuna bo’lib xizmat qilishi
mumkin.
Talabalar yordamchi manba sifatida entsiklopedik qomuslardan foydalanish
mumkin.
Manbashunoslikni yaxshi egallash uchun talaba bir necha til, ayniqsa arab
yozuvidagi turkiy til va g’arb tillaridan ingliz, nemis va frantsuz tillaridan birini
yaxshi bilishi kerak.
Paleografiya (yunon. Paleo - qadimiy, grapxo – yozaman; qadimiy yozuv)
qadimiy qo’lyozma asarlarning qog’ozi, muqovasi, siyohi, yozuvi va yozish
usullarini tekshiradi.
Diplomatika (yunon. Diploma – ikki buklangan qog’oz; hujjat) rasmiy
hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi.
Geraldika (yunon. Gerald –gerb, belgi, nishon) qadimiy gerblar, turli-tuman
nishon va belgilarni (masalan, qadimgi turkiy qabilalarning tamg’alari) o’rganadi.
Sfragistika (yunon. Spragis –muhr) qadimiy muhrlar (podshohlar, xonlar,
amirlar va qozilar muhrlari) va ularning yozuvlarini tekshiradi.
Epigrafika – (yunon. Epi –ustida, tepasida, grapxo – yozuv; biron narsa;
buyum ustidagi yozuv) tosh, metall buyumlar, yog’och va boshqa qattiq buyumlar
ustiga o’yib yozilgan qadimgi bitiklarni o’rganadi.
Numizmatika (lotin. Numis –pul) qadimiy pullarni, ashyosi, shakli, vazni,
yozuvlari, zarb etilgan joyi va vaqtini tekshiradi.
Metrologiya (yunon. Metron - o’lchov, logos – tushuncha – bilim; o’lchovlar
haqida tushuncha) o’tmishda turli mamlakat va xalqlar orasida amalda bo’lgan
og’irlik, masofa va sath o’lchovlarini o’rganadi.
Xronologiya (yunon. Xronos – vaqt, logos - tushuncha, bilim; vaqt haqida
tushuncha) qadimgi xalqlar orasida va mamlakatlarda amalda bo’lgan yil hisobi va
taqvimni o’rganuvchi soha. Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” (“Qadimgi
23

xalqlardan qolgan yodgorliklar”) nomli asari turli taqvimlarni o’rganishga
bag’ishlangani uchun Yevropada “Xronologiya” nomi bilan mashhur.
Asar muallifining shaxsi, ya’ni uning qaysi ijtimoiy guruhga mansubligi,
uning dunyoqarashini aniqlash uchun asarning umumiy g’oyaviy yo’nalishini
to’g’ri belgilab olish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.
Manbalarni ichki belgilariga qarab tahlil etish . Manbalarni ichki belgilariga
qarab tahlil etish deganda qo’lyozma asarning tarkibi va mazmunini tahlil qilish,
tushuntirish, g’oyaviy-siyosiy saviyasi va ilmiy qiymatini aniqlash masalalari
anglashiladi.
Qo’lyozma asarning ilmiy qiymatini unda nimalar bayon etilganligi, voqea -
hodisalarga muallifning xolis munosabati, keltirilgan dalil va ma’lumotlarning
to’g’riligi va oldinga surilgan fikr va g’oyalar bilan belgilanadi.
Tarixiy asarning asl nusxa, original bo’lishi yoki kompilyativ – ya’ni
boshqalar ma’lumotlarni terib yoki aynan keltirishi, to’la va noqisligi, qisqaligi,
voqealarning qay tarzda bayon etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Ilmiy tadqiqotlarda original va mo’‘tabar qo’lyozmalarga tayanib ish olib
borish har bir dalil va ma’lumot, raqamlar eng ishonchli, nodir, birlamchi
manbalardan olinishi kerak. Boshqalar kitobida keltirilgan ma’lumotlardan
saqdanish lozim.
O’tmish jamiyat sharoitida yozilgan asarlarning mualliflari ko’pincha o’zlari
keltirayotgan dalillardan to’g’ri xulosa chiqarmaydilar, ularning fikrlarida
noaniqlik, chalkashlik va qarama-qarshilik ham uchraydi. Bu tabiiy hol, albatta
chunki ular yashab ijod etgan muhitning o’zi ziddiyatlar bilan ajralib turar edi.
O’zma manbalarda qarama-qarshi fikrlar bilan bir qatorda xolisona
mulohazalar ham uchraydi. Bunday paytlarda muallif ko’pincha o’z fikr va
mulohazalarini pardozli iboralar va istiorali so’zlar orasiga yashiradi, goroskop –
odam tug’ilganda uning taqdirini yoki biron ulug’ shaxs ishtirokida sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan muhim voqeaning natijasini sayyoralarning o’sha paytdagi holati
va o’rniga qarab maxsus jadvallar vositasida oldindan belgilash, shuningdek, ko’p
24

asr avval bo’lib o’tgan va aynan muallif bayon qilmoqchi bo’lgan voqeaga
o’xshash faktlarni misol tariqasida keltirish yo’li bilan bayon etganlar.
“Abdullanoma” asarining muallifi Hofiz Tanish Buxoriy (XU1 asr) mashhur
Juyboriy xojalardan biri xoja Muhammad Islom (taxm.1493-1563) va uning “Yetti
iqlimning chaqqon hisobchilari” bir bo’lganda ham yuzdan birini ham hisoblay ola
olmaydigan behisob boyliklariga bo’lgan o’zining salbiy munosabatini Tafsir va
Hadis kitoblariga tayanib, mana shunday so’zlar bilan ifodalagan: “Tafsirat ul-
mubtadin” 1
ning uchinchi misbohida (bobida) aytilganki, jahon a’yonlari
bo’lganliklari uchungina emas, (balki) unga tegishli bo’lishlari va mol-dunyoga
hirs qo’yishlan o’zini tiymaganliklari uchun yomondir. Shu bois hazrat risolat
panoh (Muhammad payg’ambar)... bu ma’nidan xabar berdi (va dediki) “Mol-
dunyoni do’st tutish har qanday gunohning boshidir.” 7
Ashtarxoniylardan 3
Ubaydullaxonning (1702-1711) kotibi muarrix Mir
Muhammad Amini Buxoriy mazkur xonning o’ldirilishi sabablarini uning
faoliyatidagi nuqsonlardan, aniqrog’i atrofiga tuban va sotqin kishilarni to’plab
olib, saltanat va xalq ahvolidan beparvo bo’lganligida ko’radi. U yozadi: “Ravzat
us-safo”da 4
aytilganki, (jahon ustidan hukm yurgizishning) birinchi sharti (shulki)
hukmdor sir saqlay oladigan, muhim davlat ishlarida mustaqil fikrga ega bo’lgan
maslahatchilarni tarbiyalab yetkazmog’i zarur. Jahon ustidan hukm yurgizishning
ikkinchi sharti shulki, (hukmdor) o’ziga yetuk, oqil, vijdonli, kamtarin va iste’dodli
kishilarni yaqinlashtirmog’i lozim... Shunga o’xshash, “Ciroj ul-muluk” kitobida 5
hikoya qilinganki, Nushirvon 6
kunlardan bir kuni bosh kohindan so’radi:
“Davlatning inqiroziga sabab nima?” Bosh kohin javob qildi: “Buning sababi
uchta. Birinchisi, davlatning umumiy ahvoli oliy hukmdordan yashirin tutilsa;
ikkinchisi, xalq podshohga nafrat ruhida tarbiyalansa; uchinchisi, soliq
to’plovchilarning jabr-zulmi oshib ketsa.”
Mir Muhammad Amin Buxoriy zikr etilgan lavhadan xulosa chiqarib bunday
deydi: “Afsuski, har uchchala zarur shart Sayyid Ubaydullaxon hukmronligiga
7
Sagdullaev A. O`zbekistonilk ilk yozma manbalarda. T. 1996.84-b
25

taalluqlidir... Podshoh hukmronligining ikkinchi yarmida ilgari o’tgan podshohlar
tariqidan, ota-bobolarning tutimidan chetga chiqdi. Tamom kuch-quvvatini tuban
va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni o’ziga
yaqinlashtirdi; muttahamlar, haram xodimlari va xotinlar bilan yaqin munosabatda
bo’ldi. Mana shularning hammasi uning davlatini inqirozga uchratdi.”
1.4. Hujjatlar manba sifatida
Manbaning tarkibi va mazmunini ilmiy tahlil qilishdan kuzatilgan maqsad,
uning muhim va qimmatli tomonlarini aniqlash, unda keltirilgan dalillarning
ishonchliligi va to’g’risini boshqalaridan ajrata olish hamda eng muhimi asarda
bayon etilgan voqeani xolis tarixchi nuqtai-nazaridan turib baholay olishdan
iboratdir.
Manbashunoslik talablaridan biri shuki, yozma manbani faqat uning bir
o’zida keltirilgan dalil va ma’lumotlarga qarab baholab bo’lmaydi. Ba’zi hollarda
keltirilgan dalil soxta, bayon etilgan voqea esa soxtalashtirilgan bo’lishi ham
mumkin. Shuning uchun ham biron asar haqida qat’iy bir fikr aytishdan avval uni
o’ziga o’xshash boshqa asar bilan solishtirib ko’rish, keltirilgan dalillarni bir-biri
bilan solishtirish va tekshirish zarur. 8
Amaliy manbashunoslik qadimgi davrlardan boshlab to shu kungacha
ma’lum darajada tajriba to’pladi. Ko’plab yozma yodgorliklarning eng asosiylari
asl nusxada-faksimilesi, tanqidiy matni, tarjima va izohli tarjimasi amalga
oshirilib, chop etishga erishildi. Turli qo’lyozma fondlari, kutubxona va muzey,
shaxsiy majmualardagi yozma yodgorliklar tavsifi fihrist-kataloglarda e’lon
qilinib, ularda amalga oshirilgan manbashunoslik sohasidagi tadqiqotlar natijalari
umumlashtirildi.
Xullas, manbalarni o’rganish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, tajribalar
umumlashtirilib, kelshusida amalga oshirilajak tadqiqotlar uchun eng qulay va
istiqbolli tadqiq metod va usullarini aniqlab, belgilab va ishlab chiqib, ularning eng
zamonaviylari va samaradorlarini amaliyotga qo’llashni tavsiya etish zarur.
8
Рукописная книга в культуре народов Востока. Кн . 1., 1987. 347-b
26

So’nggi paytda zamonaviy kompyuterlarning yozma manbalarni tadqiq etish
imkoniyatidan foydalanish vaqti keldi. Bu o’rinda zamonaviy talaba va pedagog
inturnet xizmatidan bemalol foydalana olishi talab etiladi.
Umuman, nazariy va amaliy manbashunoslik biri-birini to’ldiradi, biri
ikkinchisi uchun asosiy tadqiqot yo’nalishi va uslublarini belgilasa, ikkinchisi
birinchisi uchun faktik material jamlab, asos bo’lib xizmat qiluvchi dalillarni
yig’adi.
Amaliy manbashunoslik nazariy bilim va tajriba asosida
manbashunoslikning konkret, muayyan sohasi, bo’limi, davri masalasi yoki biror
manba yuzasidan amaliy, praktik tadqiqot olib boradi, arxiv, muzey, kutubxona va
shaxsiy majmualarda mavjud yozma manbalarni o’rganib, eng qimmatlilarini ilmiy
muomalaga olib kirib, keng jamoatchilik ma’naviy mulkiga aylantiradi.
Qadimgi epigrafik manbalar (Behistun, Persepol, Nahshi Rustam, Doro I,
Ayritom bitiklari). Avesto-qadimiy yozma yodgorlik; Avestoda O’rta Osiyo
tavsifi. Qadimgi Hind manbalarida O’rta Osiyo haqida ma’lumotlar. Qadimgi
Yunon va Qadimgi Rim mualliflari asarlari O’rta Osiyoning qadimgi davr tarixiga
oid muhim manba: Gerodot, Diodor, Aristotel, Pompey Trog, Arrian, Kvint
Kurtsiy Ruf, Gay Pliniy, Plutarx, Polibiy, Strabon, Klavdiy Ptolemey asarlari.
Xitoy solnomalari O’rta Osiyo tarixi bo’yicha qadimgi manba sifatida. Xou-Xan-
shu («Keyingi Xan sulolasi tarixi»), Bey-shu («Shimoliy sulolalar tarixi»), Suy-shu
(«Suy xonadoni tarixi») va b. Qadimgi turkiy manbalar ilk o’rta asrlar O’rta Osiyo
tarixiga oid manba sifatida. runa bitiklari: Lena-Baykalbo’yi, Yenisey, Mongoliya,
Oltoy, Sharqiy Turkiston va O’rta Osiyodan topilgan bitiklar (To’nyuhuq bitigi,
Kultegin bitigi, Bilga xoqon bitigi, Ongin bitigi va b.). Sug’d hujjatlari o’rta asrlar
O’rta Osiyo tarixiga oid muhim manba. Muh qal’asidan topilgan hujjatlar,
Afrosiyobdan topilgan sug’d hujjatlari, Sharqiy Turkistondan topilgan sug’d
hujjatlari va boshqalar.
O’zbekiston hududi ham Eron, Hindiston, Mesopotamiya, Yunoniston, Rim,
Misr va Xitoy singari mamlakatlar kabi ilk madaniyat o’choqlaridan hisoblanadi.
Lekin uning qadimiy madaniyati haqida ma’lumotlar juda kam saqlanib qolgan.
27

Biz yurtimizning faqat miloddan avvalgm VI asrlardan keyingi ijtimoiy-siyosiy
hayoti haqida ma’lum darajada yozma ma’lumotlarga egamiz.
Eron, Hindiston va ayniqsa, qadimgi Yunoniston va Rim manbalarida
saqlangan ma’lumotlarga qaraganda, qadim zamonlarda hozirgi O’zbekiston
hududida istiqomat qilgan saklar, massagetlar va boshqa qabilalar urug’chilik
tuzumini boshdan kechirganlar, chorvachilik, qisman dehqonchilik hamda
hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Miloddan avvalgi VI asrda yurtimiz Ahamoniylar davlati (miloddan avvalgi
550 – 330 yillar) asoratiga tushib qoldi. Ana shu davrda bu yerda istiqomat qilgan
xalqlar hayotida muhim ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Urug’ jamoalari
orasida tabaqalanish boshlandi: yangidan paydo bo’lgan urug’ aslzodalari serunum
yerlarni egallab oldilar, qul mehnati hamda erkin jamoa a’zolari zulm qilish yo’li
bilan boyib bordilar. Shu tariqa jamiyatning tabaqalanish jarayoni kuchaydi va
quldorlik jamiyati paydo bo’ldi.
Bu davrning o’zisha xos xususiyatlaridan biri shuki, miloddan avvalgi VII
asrda yurtimiz hududida, masalan Balx va Xorazmda otashparastlik –zardushtlik
dini paydo bo’ldi va keng tarqaldi.
Ahamoniylar va ularning mahalliy noiblari baribir aholini to’la itoatla tutib
tura olmadilar. Xalqimizning chet el bosqinchilariga qarshi kurashi kuchaydi.
Natijada miloddan avvalgi VI asr o’rtalariga kelib Xorazm mustaqillikni qo’lga
kiritib oldi. Saklar va massagetlar ham o’z ozodligi uchun tinmay kurash olib
bordilar. Eron hukmdorlari bilan yurtimiz xalqlari o’rtasida uzluksiz davom etgan
urushlar Ahamoniylar davlatini kuchsizlantirdi va Eronning Iskandar Zulqarnayn
(miloddan avvalgi 336 – 323 yy.) tarafidan bosib olinishini birmuncha
osonlashtirdi.
Iskandar Zulqarnaynning yurishlari (miloddan avvalgi 334-324 yy.) yurtimiz
ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga ta’sir ko’rsatdi: katta yer egalari bo’lmish mahalliy
aslzodalarning mavqei yanada mustahkamlandi.
28

Ma’lumki, Iskandar Zulqarnayn vafotidan (miloddan avvalgi 323 yil 13
iyun) ma’lum vaqt (taxminan 75 yil) o’tgach, uning ulkan saltanati mayda-mayda
davlatlarga bo’linib ketdi.
Miloddan avvalgi taxminan 250 yili Buyuk Makedoniya saltanatining
Baqtriyadagi noibi Diodot mustaqillik e’lon qildi va Yunon-Baqtriya davlatiga
asos soldi. Bu davlat tarkibiga Sirdaryo bilan Ind daryosi yuqori oqimlarigacha
bo’lgan yerlar va xalqlar qarar edi.
Hozirgi Turkmanistonning janubiy tumanlari ham mustaqillikka erishdi. Bu
yerla hokimiyat tepasiga nufuzli Arshakiylar urug’ining boshliqlari o’tqizildi.
Miloddan avvalgi 190 yili Magnesiya 9
yonida bo’lgan janglarda Rim
qo’shinlari Buyuk Antiox (miloddan avvalgi 242-187 yy.) qo’shinlarini tor-mor
keltirib, Salavkiylar hukmronligiga qaqshatqich zarba berdilar. Bu hol Yunon-
Baqtriya, ayniqsa Parfiyaning kuchayishiga yo’l ochib berdi.
Miloddan avvalgi II asrning 40-yillarida Parfiya butun Eron va
Mesrpotamiyaning katta qismini o’ziga qaratib olib, yirik quldor davlatga aylandi.
Poytaxt Ekbatana (Hamadon)dan Yevfrat bo’ylariga, hozirgi Bag’dod yonida
joylashgan Ktesifonga ko’chirildi. 9
Taxminan o’sha vaqtlarda Yunon-Baqtriya davlati ham o’z chegaralarini
birmuncha kengaytirib oldi. Evfidem, Demetriy va Eakradit zamonida
So’g’diyona, Baqtriya, Araxosiya (hozirgi Afg’onistonning Ғ arbiy qismini o’z
ichiga olgan hudud) va Ariya (hozirgi Afg’onistonning markaziy qismi),
boshqacha so’z bilan aytganda hozirgi O’zbekiston, Tojikiston, Eronning sharqiy
qismi hamda Afg’onistonning katta qismi Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirar
edi.
Lekin, Yunon-Baqtriyaning ichki ahvoli u qadar mustahkam emas edi.
Mahalliy xalq bilan yunon-makedoniyalik hokimlar o’rtasidagi ziddiyat tobora
chuqurlashib bordi, chet el bosqinchilariga qarshi qo’zg’olonlar kuchaydi. Xalq
harakati, ayniqsa, So’g’diyonada keskin tus oldi. Natijada miloddan avvalgi II asr
9
Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. 1-2- jild.-Toshkent. 1966. 241-b
29

oxirlari va I asr boshlarida So’g’diyona mustaqillikni qo’lga kiritishga muvaffaq
bo’ldi. Yunon-Baqtriya imperiyasining boshqa o’lkalarida ham mustaqillik uchun
kurash kuchaydi. 10
Qadimdan Shimoliy Xitoyda istiqomat qilib kelgan xunnlar miloddin
avvalgi II asr oxirlarida xitoylar tayziqi ostida g’arbga qarab chekinishga majbur
bo’ldilar va Sharqiy Turkiston hamda Yettisuv vohasida ko’chib yurgan skif (xitoy
manbalarida yuechji, antik adabiyotda toxarlar nomi bilan mashhur) va usun
qabilalarini surib chiqardilar. Oqibatda yuechji (toxar) va usunlar So’g’diyona va
Baqtriya hududiga ko’chib o’tdilar va bu yerda saklar va boshqa mahalliy qabilalar
bilan qo’shilib, avval So’g’d, milodning taxminan 128-yili Yunon-Baqtriya
davlatiga qaram boshqa o’lkalarni ham to Ind daryosigacha istilo qilishga
muvaffaq bo’ldilar.
Shunday qilib, Yunon-Baqtriya davlati o’rnida yuechjilar (toxarlar) davlati
tashkil topti. Bu davlat tarixda Kushonlar davlati nomi bilan mashhurdir.
Kushonlar davlatiga hozirgi O’zbekistonning katta qismi, Afg’oniston, Shimoliy
Hindiston va Pokistonning shimoliy-g’arbiy qismi qaragan bo’lib ayniqsa
Kanishka va uning taxt vorisi Xuvishka hukmronlik qilgan yillari kuchaydi. Lekin
milodning 11 asri o’rtalarida bu davlatning ham inqirozi boshlandi va 1U asrga
kelib mayda davlatlarga bo’linib ketdi.
Yurtimiz hududida hukm surgan qadimiy davlatlardan yana biri Qang’ va
Farg’ona (Parkana)dir.
Qang’ davlati tarkibiga Buxoro, Shahrisabz, Kattaqo’rg’on, Toshkent
viloyati va Xorazmning shimoliy qismi kirgan. Davlat tepasida jabg’u (xitoy
manbalarida chaovu) turgan.
Miloddin avvalgi 11-1 asrlarda Farg’onada ham mustaqil davlat bo’lgan.
Xitoy manbalarida keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, Farg’onada
10
Tarixiy manbashunoslikning dolzarb muammolari. (Tuzuvchilar: A.A. Madraimov.G.S. Fuzailova)
T. TDPU, 2001.274-b
30

hunarmandchilik, ayniqsa dehqonchilik rivoj topgan qadimiy mamlakat bo’lib,
uning 70ga yaqin katta-kichik shaharlari Kuba-Quva, Gaushan-O’zgan, Ershi –
Marhamat, Go’y-Shan –Koson va boshqalar bo’lgan. Mahalliy xalq dehqonchilik
va bog’dorchilik bilan shug’ullangan, arpa, bug’doy, sholi, beda, uzum, anor, poliz
ekinlari va boshqalarni yetishtirgan.
104-101 yillar orasida Xitoy qo’shinlari Farg’onaga ikki marta bostirib
kirdilar. Birinchi yurish 104 yili xitoy qo’shinlarining tor-mor keltirilishi bilan
tugadi. Ikkinchi marta 101 yili 60 000 kishilik xitoy qo’shini Farg’onaning yirik
shaharlaridan Ershini (hozirgi Andijon viloyatiga qarashli Marhamat qishlog’i
o’rnida bo’lgan) qamal qildilar. Lekin shaharni ola olmadilar, sulh tuzib va ozgina
o’lpon 3000 bosh ot olib qaytib ketishga majbur bo’ldilar.
31

Xulosa.
Istiqlol tantanasi bilan bugungi kunda barkamol avlodni asrlar osha
sayqal topgan milliy qadriyatlarimiz, urf odatlarimiz ruhda tarbiyalash, madaniy
merosimiz, ma`naviy boyligimizni har tomonlama o`rganib, ta`lim tarbiya
sohasida qo`llashga keng imkoniyatlar yaratildi. Ayni q sa ajdodlarimizning
yaratgan ma`naviy boyliklarini chuqur o`rganish, milliy istoqbol g`oyasi asosida
tahlil va tasnif etish muhim vazifalar sirasiga kiritildi.
Bugunda yuqorida ta`kidlab o`tganimizdek, ajdodlarimiz yaratgan
ma`naviy qo`lyozma boyliklarimiz yangicha o`rganilmoqda va kitob holida
chop etilmoqda. Tariximizning o`qilmagan saifalari tiklanmoqda yoki yangi
bilimlar bilan to`ldirilmoqda. Ana shunday jarayonda manbashunoslik fanini
ahamiyati yanada oshmoqda. Hozirgacha 20 dan ortiq ajdodlarimizning
asarlarini yangicha mazmunda chop etilishi va 30 dan ziyod ilmiy tadqiqot
ishlarini bajarilishi fikrimizni isbotidir.
Tarix- xalq ta`limining qudratli vositalaridan biri. Ko`p asrlar davomida
ulug` mutafakirlarimiz va ma`rifatparvarlarimiz, tomonidan yaratilgan tarixiy
yozma yodgorligimiz, ularning tarixiy saboqlari, qiymat va tavsifi
avlodlarning ma`naviy- axloqiy shakllanishiga ta`sir ko`rsatib kelgan.
Shu o`rinda ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan tarixiy asarlar qayta
o`rganilmoqda va yangi tahrirda o`quvchilar ommasiga etkazilmoqda. Tarixiy
fakt va voqealar bayoni inson xarakteri, ma’lumot beruvchi shaxs, guruh, firqa,
sulola, mazhab va mamlakatlar manfaati yo’lida turlicha talqin qilinishi mumkin.
Jumladan, O’zbekiston yaqin tarixi mamlakatimizning XIX asr ikkinchi yarmi va
XX asr boshlaridagi siyosiy voqealar turli davrlarda, manbalarda va turli mualliflar
tomonidan turlicha talqin qilinmoqda. Bular o’z davrida yaratilgan yozma
yodgorliklar, tarixiy hujjatlar va solnomalarda qanday bayon qilingan? Sho’ro
davrida qanday tushuntirildi? Va nihoyat mustaqillik sharoitida tarixiy adolatni
tiklash, manbalar asosida xolis va ob’ektiv bo’lib o’tgan voqealarni bilishimiz
mumkin va kerak. Bu esa manbashunoslik fanisiz, manbalarga ilmiy yondoshuvsiz
mumkin emas. Chunki, o’sha davrdagi yozma yodgorliklar aksariyati arab alifbosi
32

asosidagi yozuvimizda, bir qismi rus tilida ham bitilgan va o’sha davrga xos tarixiy
xususiyatlarga ega. Demak, manbashunoslik fani yurtimiz tarixi to’g’risida xolis
va ob’ektiv bilim olishga, o’zligimizni anglashga, boy va qadimiy madaniyatimizni
bilishga xizmat qiluvchi tarix fanining muhim sohalaridan biridir.
O`zbekistonda islohatlarning davomiyligini ta`minlash hamda demokratik
fuqarolik jamiyatini shakllantirish yoshlarimizga, ya`ni mamlakatimiz kelajagini
barpo eta oladigan, faravon va baxtli hayotni o`z mehnati bilan yarata
oladigan va unda yashashga haqli bo`lgan yosh avlodga bog`liq. Bunda
yoshlardan, birinchi navbatda, mukammal bilim olish, ta`lim sohasidagi
islohatlarning barcha talablarni ongli anglay bilishi va bajara bilishi talab
etiladi. Yurtboshimiz bu haqda alohida urg`u bergan holda: “Bugun yoshlarimiz
hal qiluvchi kuch bo`lib hayotga kirayapdi. Men bu yoshlarga o`zimga
ishongandek ishonaman” degan fikrlari yoshlarimizning o`z qobiliyati va
iste`dodini ro`yobga chiqarishga hamma imkoniyatlar yaratilganiga aminmiz.
33

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T. “Sharq”.1998. 32-b.
2. I.A. Karimov. “Tarixdan saboq olib, zamon bilan hamqadam bo`lib yashash
– bugungi hayotning o`tkir talabi”. 19 -jild. T.O`zbekiston. 1999.416 - bet.
3. I I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T”Ma`naviyat”, 2008.
174-bet
4. Ahmedov B.A.«O’zbekiston tarixi manbalari».-T.:O’qituvchi,
2001.251- bet
5. Ахунходжанова Э.А.Письменная культура Средней Азии.-Т.: 2000.127 b
6. H abibullayev A . Adabiy manbashunoslik va matnshunoslik , Toshkent , 2000.
7. Munirov Q. Sharq qo`lyozmalari Т . 1962. 86- b .
8. Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. “Fan”, 2007. 293-b
9. Manbashunoslikdan ma’ruzalar majmuasi. Tuzuvchi A. Madraimov -T.:
TDPU. 2001.293-b
10. Sobraniye vostochnыx rukopisey Akademii nauk Respubliki
Uzbekistan. Istoriya. Sostaviteli
D.Yu.Yusupova,R.P.Djalilova.Tashkent:“Fan”.1998.S.-7.
11. Sagdullaev A. O`zbekistonilk ilk yozma manbalarda. T. 1996.84-b
12. “Ubaydullanoma”.- Т oshkent. 1957. 214-b
13. Рукописная книга в культуре народов Востока. Кн . 1., 1987. 347-b
14. Hofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. 1-2- jild.-Toshkent. 1966. 241-b
15. Tarixiy manbashunoslikning dolzarb muammolari. (Tuzuvchilar:
A.A. Madraimov.G.S. Fuzailova) T. TDPU, 2001.274-b
34

Hujjatlar manba sifatida.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Hujjatlar manba sifatida.

O'xshash dokumentlar