Дата регистрации 05 Декабрь 2024
227 ПродажHuquq fanlarini o’qitishning metodi va klafikatsiyasi
![KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Huquq fanlarini o‘qitish metodikasi fanini
o’qitishdan maqsad talabalarda:
- Huquqshunoslik,
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish,
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy huquqi fanlarini o’rgatish uchun zarur
nazariy va amaliy bilim va ko’nikmalarni shakllantirishdir.[2] Huquq o’qitish
metodikasi fanini ilmiy pedagogik fan bo’lib, yosh avlodning huquqiy bilimlari
samaradorligini oshirish, huquqiy madaniyatini shakllantirish maqsadida
- Huquqshunoslik,
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o’rganish,
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy huquq fanlarini o’qitish jarayonini
tadqiq etadi. Shuningdek, Huquq ta’limini o’qitishning o’ziga xos xususiyatlari,
metodlari, vositalari, dars va uning turlari va tuzilishini o’rgatish, huquq bilimlarni
odamlar ongiga singdirish va uni e’tiqodga aylantirishning samarali usullarini
ishlab chiqish fanning maqsadidir.
Huquq fanlarini o‘qitish metodikasi fanini o’qitishdan yana bir maqsad:
- umumta’lim va o’rta maxsus va oliy ta'limi tizimida o’qitiladigan huquq
fanlarining maqsadini, ta'lim-tarbiya vazifalari, mazmuni, metod va usullarini,
o’quvchilarga huquqshunoslikdan puxta bilim berish;
- o’quvchilarni huquqiy ongli, savodli va huquqiy madaniyatli, qonunlarni hurmat
qilish ruhida tarbiyalash va kamol toptirishda huquq ta’limini o’qitishning eng
muhim vositalarini belgilashga mos bilim, ko’nikma va shakllantirishdir.
Huquq fanlarini o‘qitish metodikasi fanining vazifasi - talabalar ta'lim va
tarbiya jarayonini tashkil etish, ta'lim jarayoning samaradorligini oshirish, zamon
talablari, innovatsion pedagogik texnologiyalar asosida huquq fanlarini o’qitishga
bo’lgan munosabatlarni shakllantirishdan iborat.[1] Ta’lim-tarbiya kishilik
jamiyati paydo bo’lishi bilan boshlangan va rivojlangan. Bola tug’ilishi bilanoq
ota-onasining parvarishi orqali atrof-muhit bilan tanishadi. Turmush faoliyati
boshlanishi bilan ishlab chiqarish tajribasi va malakalarini o’zlashtiradi, shu
3](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_3.png?v=1)
![jarayonda unda aqliy va jismoniy kamolot, madaniy, axloqiy va estetik qarashlar
shakllanadi. SHaxsga ta’lim-tarbiya berishni o’ziga kasb qilib olgan kishilar paydo
bo’lib, asta-sekin ta’limiy maqsadlar shakllanadi, shuningdek, kishilarning ijtimoiy
sifatlari aniqlanadi. Dastlab ta’lim beruvchilar yoshlarni otda yurishga, kamondan
o’q otishga va adolatli bo’lishga o’rgatishgan. Ajdodlarimiz o’z Vatanini, xalqini
sevish do’stlariga va safdoshlariga sadoqatli bo’lish, or-nomusni qadrlash kabi
ijtimoiy sifatlarga ega bo’lganlar. SHarqda taraqqiy etgan ta’lim-tarbiya
to’g’risidagi ta’limotlarni o’rganishda falsafa, huquqshunoslik, sharqshunoslik,
tarix, filologiya, pedagogika sohasida ish olib borgan H.Boboev, A.Jo’zjoniy,
V.Zohidov, A.Zunnunov, M.Inomova, Z.Muqimov, S.Nishonova, A.Saidov,
H.Samatova, M.Xayrullaev, O.Eshonov, SH.O’razaev, K.Hoshimov kabi olimlar
alohida o’rin egallaydilar. Ular ta’lim-tarbiya sohasida huquqiy ta’lim-tarbiyaning,
jumladan, huquqshunoslik, fiqhshunoslik, hadisshunoslik yo’nalishlarining
rivojlanishida juda ko’p ijobiy natijalar ro’y berganligini isbotlab berganlar.
Tadqiqot jarayonida O’zbekiston hududida huquqiy ta’lim tizimining shakllanishi
va rivojlanishini to’rt davrga bo’lib o’rgandik. Aynan bu davrlarining
Birinchi davr – huquqiy ta’limning qadimgi davri – davlat va huquq paydo
bo’lishidan to islom huquqi o’rnatilguniga qadar (mil.av. VI-V asrdan milodning
VII asrigacha) bo’lgan davrni o’z ichiga oladi.[1]
Huquq o’qitish metodikasi fani, huquq, pedagogikaning asosiy didaktik
talablari, darsga qo’yiladigan talablar, psixologiya fanlari bilan uzviy bog’liq.
Huquq o`qitish metodikasi fani avvalo huquqiy fanlari bilan uzviy bog`langandir.
[3]
Boshqa fanlar kabi huquq o`qitish metodikasining eng birinchi huquqiy
manbasi
- O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidir.
Har bir huquqiy fanning o`z xususiy manbai mavjud, masalan
- O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi Jinoyat huquqining manbai,
- O`zbekiston Respublikasi fuqarolik Kodeksi Fuqarolik huquqining manbaidir.
Huquq o`qitish metodikasining bugungi kunda maxsus darsligi, o’quv qo’llanmalar
4](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_4.png?v=1)
![chiqarilmagan, shu sababli bu fan o`qitilishida umumiy manbalardan foydalanib
o’tilmoqda.[4]
Davlat va huquq nazariyasi fani «huquqiy norma, huquqiy munosabat,
davlat, davlat organi, fuqarolik» kabi muhim tushunchalar mazmunini ochib
beradi.[3]
Konstitutsiyaviy huquq fani yuqorida ko`rsatilgan ko`pgina boshqa
tushunchalarga asoslanib, O`zbekiston Respublikasidagi huquqiy normalarni,
huquqiy institutlarni, xalq hokimiyatchiligi, davlat shakli, davlat organlari tizimi,
fuqarolikka oid tushunchalar xususiyatini konkret tarzda ochib beradi. Huquq
o`qitish metodikasi fani Konstitutsiyaviy huquq fanining asosiy mavzularini
o`qitishni o`rgatadi va shu bilan birga olingan bilimlar yuzasidan xulosalar
chiqaradi, talabalarga tahlil qilishni, yangi faktlarni, bilimlarni o`zlashtirishni,
izlanishga, qonuniy hujjatlar ustida yanada ko`proq ishlashni o`rgatadi.[1]
Kurs ishi maqsadi. Xususan, davlatimiz rahbari sud-huquq islohotlari
masalalariga atroflicha to'xtalar ekan, adolat, bu – davlatchilikning mustahkam
poydevori ekaniga alohida urg'u berdi. Prezident e'tirof etganidek, so'nggi 4 yil
davomida sud-huquq sohasini isloh etish borasida mamlakatimizda dadil qadamlar
qo'yildi. Bu yo'nalishdagi ustuvor masalalar yuzasidan 40 dan ortiq qonun, farmon
va qarorlar qabul qilindi.[8]
Shu nuqtai nazardan, ushbu ustuvor sohadagi keyingi islohotlar borasidagi
masalalar ham dolzarb ahamiyatini yo'qotmaydi. Xususan, Prezident tomonidan
«bir sud – bir instantsiya» tamoyili sud qarorlarining adolatli, qonuniy va
barqarorligini ta'minlashda bosh mezon bo'lishi, ishlarni nazorat tartibida ko'rib
chiqish amaliyotini bekor qilish, fuqarolik, iqtisodiy va jinoyat ishlari bo'yicha
viloyat darajasidagi 3 ta sudni bitta sud sifatida birlashtirish, sud muhokamasiga
qadar sudda ishlarni dastlabki eshitish amaliyotini joriy etish, sud tizimini
raqamlashtirishni yanada kengaytirish va boshqalar muhim vazifalar ekani qayd
etildi. Shuningdek, Murojaatnomada jazoni ijro etish tizimida insonparvarlik
tamoyilini keng qo'llash borasidagi ishlarni davom ettirish, qiynoqlarning oldini
5](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_5.png?v=1)
![olish tizimini tubdan takomillashtirish, fuqaroligi bo'lmagan shaxslarga fuqarolikni
berish bo'yicha ham zarur chora-tadbirlar amalga oshirilishi e'tirof etildi.[8]
Tabiiyki, Prezidentning mamlakatda sud-huquq islohotlari haqidagi
fikrlarining mazmun-mohiyatini anglashda, xususan, bu tashabbuslarni ko'rib
chiqishda boshlang'ich nuqtaga aylanishi lozim bo'lgan ikkita savol tug'iladi: nima
uchun davlat rahbari, aynan ushbu masalalarni ko'tarib chiqdi va bu xalqqa nima
beradi?
Ushbu dolzarb savollarga javob berish asnosida, eng avvalo, shuni ta'kidlash
lozimki, sudlar ishini birlashtirish, fuqarolarning odil sudlovga erishish
imkoniyatini kengaytirish, sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta'minlash
uzoq vaqt davomida dolzarb masalalardan bo'lib keldi. Aynan davlat rahbarining
so'nggi 4 yil davomidagi sa'y-harakatlari tufayli ushbu masalalarni hal etish
borasida muhim o'zgarishlar yuz bermoqda. Ushbu sohadagi islohotlar Harakatlar
strategiyasining beshta ustuvor yo'nalishidan biri sifatida belgilangan. Islohotlar
sudyalarni o'ziga xos bo'lmagan funksiyalarni bekor qilish, sud organlarining
samarali ishlashiga to'sqinlik qiluvchi elementlarni bartaraf etishga qaratilgan,
chunki bu omillar sudning davlat hokimiyatining boshqa tarmoqlaridan mustaqil
bo'lishiga to'sqinlik qiladi, natijada xalqning sud tizimiga bo'lgan ishonchi
kamayadi. Shu munosabat bilan Prezident tomonidan bildirilgan ushbu
tashabbuslar davlat va jamiyatning sud-huquq sohasidagi ishlar holatini yanada
yaxshilash, adolatni ta'minlash va mamlakatda odil sudlovga nisbatan bo'lgan
ishonchni mustahkamlash uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochish tarafdori
ekanini yana bir bor tasdiqlamoqda.[9]
Endi, xalq uchun aniq ijobiy natijalarga kelsak, bunda yettita jihatni ta'kidlab
o'tish maqsadga muvofiq.
6](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_6.png?v=1)
![Birinchidan, joriy yildan boshlab fuqarolik, iqtisodiy va jinoyat ishlari
bo'yicha viloyat darajasidagi 3 ta sud bitta sudga birlashtiriladi. Bu yangilik aholi
va tadbirkorlarga katta qulayliklarni yaratadi.[6]
Ikkinchidan, kelgusi yildan sud muhokamasiga qadar sudda ishlarni
dastlabki eshitish amaliyoti yangi tartib sifatida joriy etiladi. Bunda ishni to'xtatish
yoki tugatishga asos yetarli bo'lsa, sud ishni avvalgiday tergov yoki prokurorga
qaytarmasdan, qisqa muddatlarda o'zining yakuniy qarorini qabul qiladi.[6]
Uchinchidan, investorlar huquqlarini munosib himoya qilish maqsadida
Oliy sudda investitsiyaviy nizolar va raqobatga oid ishlarni ko'rish bo'yicha
maxsus sudlov tarkibi tashkil etildi. Endi investor o'z xohishiga ko'ra, nizoni hal
qilish uchun to'g'ridan-to'g'ri Oliy sudga murojaat qilishi mumkin bo'ladi.[6]
To'rtinchidan, sud tizimida raqamlashtirish yanada kengaytirilib, fuqarolarga
sud binosiga kelib yurmasdan, «onlayn» tartibda murojaat qilish imkoniyati
yaratiladi, shuningdek, ular o'z arizalarini ko'rib chiqish jarayonini masofadan turib
kuzatib borishlari mumkin bo'ladi. Bu, fuqarolarga nafaqat o'z vaqtlarini tejash
imkoniyatini beradi, balki sudlarga hujjat topshirishdagi turli asabbuzarliklarning
oldini ham oladi. Shuningdek, ushbu yangilik fuqarolarning odil sudlovga erishish
imkoniyatini kengaytirish nuqtai nazaridan ham juda muhim sanaladi.[6]
Beshinchidan, insonparvarlik tamoyilini keng qo'llagan holda, bundan buyon
birinchi marta ozodlikdan mahrum etilgan shaxsga berilgan jazo yengilrog'i bilan
almashtirilsa, u manzil-koloniyaga o'tkazilmasdan, to'g'ridan-to'g'ri probatsiya
nazoratiga olinadi. Mazkur yengillik natijasida hozirda jazoni o'tayotgan 6 ming
nafar shaxsga o'z mahallasi nazorati ostida, oilasi bag'rida bo'lish imkoniyati
yaratiladi.[6]
Oltinchidan, Ombudsman vakolatlari kengaytirilib, shuningdek,
jamoatchilik nazorati kuchaytiriladi. Bunda Ombudsman tomonidan har chorakda
jamoatchilik vakillari bilan birgalikda tergov izolyatori va jazoni o'tash
7](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_7.png?v=1)
![muassasalariga «monitoring tashriflari» tizimi yo'lga qo'yiladi. Bu, inson huquqlari
va erkinliklarini himoya qilish uchun juda muhim qadam sanaladi.[6]
Yettinchidan, bundan buyon yurtimizda 15 yil davomida muqim yashagan
fuqaroligi bo'lmagan shaxslarga to'g'ridan-to'g'ri O'zbekiston fuqaroligini
berishning doimiy tartibi joriy qilinadi. Davlat rahbari Oliy Majlisga
Murojaatnomasida 2005 yilgacha mamlakatimizga kelib doimiy yashayotgan,
fuqaroligi bo'lmagan shaxslarga ham to'g'ridan-to'g'ri O'zbekiston fuqaroligi
berilishini alohida ta'kidlab o'tdi. Bu bilan 20 ming kishi O'zbekiston fuqarosi
bo'lish imkoniga ega bo'ladi, mamlakat fuqarosining pasportini olish quvonchini
boshdan kechiradi hamda ushbu huquqiy maqom orqali beriladigan barcha imtiyoz
va imkoniyatlardan foydalanadi.[6]
Umuman olganda, Murojaatnomaning mazmun-mohiyatiga tayangan holda
shunday xulosa qilish mumkinki, so'nggi paytlardagi barcha qiyinchilik va
sinovlarga qaramasdan, O'zbekiston mamlakatdagi islohotlar kun tartibini yanada
rivojlantirishga qat'iy e'tibor qaratmoqda va bu boradagi sud-huquq islohotlari
Harakatlar strategiyasining asosiy poydevori hisoblanadi. Prezident Murojaati
kelgusida amalga oshiriladigan tub islohotlarning konseptual asosi bo'lib,
mamlakatimizda hayotning barcha jabhalariga adolat va insonparvarlik tamoyilini
singdirishga bo'lgan yuksak siyosiy irodaning yorqin dalilidir.
Kurs ishi obyekti. Metod (yun. "metodos" — bilish yoki tadqiqot yo li,ʻ
nazariya, ta limot) — voqelikni amaliy va nazariy egallash, o zlashtirish,
ʼ ʻ
o rganish, bilish uchun yo l yo riqlar, usullar majmuasi, falsafiy bilimlarni yaratish
ʻ ʻ ʻ
va asoslash usuli.
Metodning kelib chiqish tarixi kishilarning amaliy faoliyatiga borib taqaladi.
Biror ishni bajarish Metodini egallagan kishi shu ishni boshqalarga nisbatan oson,
tez bajara oladi. Metodni egallamagan inson esa bu ishni bajarish uchun ko p vaqt
ʻ
va kuch sarflaydi. Metod o z mazmuni jihatidan amaliy yoki nazariy shaklda
ʻ
bo lishi mumkin. Insonning amaliy faoliyatiga oid metodlar ham voqelikka xos
ʻ
8](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_8.png?v=1)
![bo lgan qonuniyatlarni anglab yetish, bilib olishga borib taqaladi. Metodlarʻ
haqidagi ta limot fanda metodologiya deb ataladi. Inson dastlab atrofdagi narsa va
ʼ
hodisalarni kuzatish, ularni bir-biriga taqqoslash, o xshatish, farq qilish asosida
ʻ
voqelik haqida bilimlarini to plab borgan. Voqelik haqidagi fanlar rivojlanishi
ʻ
bilan fanlarda qo llaniladigan yo l-yo riqlar, Metodlar ham takomillashib borgan.
ʻ ʻ ʻ
Fanning amaliy (empirik) va nazariy Metodlari vujudga keldi.[11]
Fan metodlarining asosiy mazmunini amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar
tashkil etadi. Har qanday ilmiy nazariya mohiyati jihatidan Metod funksiyasiga
egadir. Metodlar o z navbatida, yangi ilmiy nazariyalar va qonuniyatlarning
ʻ
ochilishiga vosita bo ladi. Shu nuqtai nazardan Metod bilan ilmiy nazariya
ʻ
funksiyasiga ko ra, bir-biridan farq qiluvchi ilmiy amal hisoblanadi.
ʻ
Kurs ishi predmeti . “ Huquqiy fanlarni o‘qitish metodikasi va tasnifi”
mavzusidagi kurs ishining predmeti quyidagilar bo‘lishi mumkin.
Huquqiy fanlarni o’qitishda qo’llaniladigan metodlar, shakllar va oquv
qo’llanmalar tizimi, ularning tasnifi va yuridik talimda o’quv jarayoni
samaradorligini oshirishda foydalanish xususiyatlari. Ushbu tadqiqot mavzusi
doirasida siz quyidagilarni ko'rib chiqishingiz mumkin:
1. Yuridik fanlarni o‘qitish metodikasining nazariy asoslari (pedagogik,
psixologik, huquqiy jihatlari).
2. Huquqiy ta'limda o'qitish usullarining tasnifi (an'anaviy va innovatsion
usullar, ularning xususiyatlari va samaradorligi).
3. Huquqiy fanlarni o'qitishda o'quv jarayonini tashkil etish shakllari
(ma'ruza, seminar, amaliy mashg'ulotlar, mustaqil ishlar va boshqalar).
4. Yuridik fanlarni o‘qitishda zamonaviy texnologiyalar va o‘quv
qo‘llanmalaridan foydalanish (multimmedia, masofaviy o‘qitish, elektron resurslar
va boshqalar).
5. Huquqning ayrim sohalarini (fuqarolik, jinoiy, ma'muriy va boshqalar)
o'qitishning xususiyatlari va ularni o'qitish metodikasiga qo'yiladigan talablar.
9](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_9.png?v=1)
![8. Yuridik fanlarni o‘qitish metodikasi va tasnifini takomillashtirish bo‘yicha
amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Ushbu maqsadga erishish va belgilangan vazifalarni hal etish yuridik oliy
o‘quv yurtlarida o‘quv jarayoni samaradorligini va yuridik kadrlar tayyorlash
sifatini oshirishga xizmat qiladi.[16]
I.Bob. Huquq fanlari bo’yicha yaratilgan Davlat Ta'lim Standartlari
1.1 Huquq fanlarini o’qitishning metodikasi asosiy maqsad va
vazifalari
1.“Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti. Asosiy qoidalar” (bundan buyon
matnda Davlat ta’lim standartlari deb yuritiladi):[21]
11](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_11.png?v=1)
![o‘qitish sifatini nazorat qilish — ta’lim oluvchining bilim saviyasini
tekshirish va uning o‘quv dasturini o‘zlashtirish darajasini aniqlash;
ta’lim sifatini nazorat qilish — o‘qitish mazmuni va natijalarining
davlat ta’lim standartlari talablariga muvofiqligini tekshirish;
oliy ta’lim muassasasi attestatsiyasi — davlat ta’lim standartlariga
muvofiq oliy ta’lim muassasasi faoliyatini baholash va kadrlar tayyorlash
mazmuni, darajasi va sifatini aniqlash bo‘yicha davlat nazoratining asosiy shakli;
oliy ta’lim muassasasi akkreditatsiyasi — oliy ta’lim muassasasi
faoliyati darajasini davlat ta’lim standartlarining mezon va talablariga javob berishi
hamda bitiruvchilar oliy ta’lim to‘g‘risidagi hujjatlarni berish huquqining davlat
tomonidan e’tirof etilishi;
tajriba orttirish (ishlab chiqarishda, ilmiy-tadqiqot muassasasida,
xorijda tajriba orttirish) — magistratura mutaxassisligi bo‘yicha maqsadli kasbiy
ta’lim o‘quv reja va o‘quv dasturlarini o‘zlashtirish, magistratura talabalarida
ilmiy-tadqiqot kompetensiyalarni shakllantirish maqsadida ta’limni fan va ishlab
chiqarish bilan integratsiyasini rivojlantirish yo‘li orqali magistrlarni eng yangi
ilmiy-texnik rivojlanishdagi yutuqlar hamda iqtisod, fan, mudofaa, texnika,
madaniyat va sog‘liqni saqlash va boshqa tarmoqlardagi zamonaviy texnika va
texnologiyalar bazasida ilmiy tadqiqot olib borishi . [21]
Boshlang’ich, umumiy o’rta, o’rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim Davlat
ta’lim standartlarining uzviyligini, huquqiy ta’limning uzluksizligi ta’minlash
choralari belgilanadi.
Biz qurayotgan yangi jamiyat, hayotimizga tobora kirib kelayotgan
yangilanish jarayonlari, islohotlarning taqdiri va kelajagi, avvalo, xalqimizning bu
o’zgarishlarni qo’llab-quvvatlashiga, ularning ijtimoiy faolligi, dunyoqarashi, ongu
tafakkurining yuksalishiga bog’liq. Bu esa ta’lim-tarbiya tizimining
15](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_15.png?v=1)
![mukammalligiga asoslanadi. O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida ”gi
qonuni, asosida mamlakatimiz ta’lim tizimi tubdan o’zgardi. Ta’lim O’zbekiston
Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e’lon qilindi. Ta’lim-tarbiya
masalasi mustaqilligimizning dastlabki kunlaridan boshlab bugunimiz va
kelajagimizni hal qiladigan eng dolzarb vazifa sifatida qaralgan va ta’lim-tarbiya
sohasida normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilgan. Amalga oshirilayotgan ulkan
ishlar, farzandlarimizning har tomonlama barkamol bo’lib ulg’ayishi uchun
yaratilayotgan zamonaviy sharoitlar tufayli yoshlarimizning jismoniy va ma’naviy
jihatdan hech kimdan kam bo’lmasdan voyaga yetayotgani barchamizga ma’lum.
[18]
Davlat ta`lim standarti (DTS) - o`quvchi – talabalar umumta`lim
tayyorgarligiga, saviyasiga qo`yiladigan majburiy minimal darajani, ta`lim
mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini
belgilovchi hujjatdir. Davlat ta`lim standarti o`z mohiyatiga ko`ra o`quv dasturlari,
darsliklar, qo`llanmalar, nizomlar va boshqa me`yoriy hujjatlarni yaratish uchun
asos bo`ladi. Davlat ta`lim standartini bajarish O`zbekiston hududida faoliyat
ko`rsatuvchi barcha ta`lim muasasalari uchun majburiydir.[22]
O`quv rejasi (tayanch va ishchi) – ma`lum bir yo`nalishda mutaxassis
tayyorlashni tartibga soluvchi me`yoriy hujjatdir. U davlat ta`lim standartining
tarkibiy qismi bo`lib, ta`lim muassasasi moliyaviy ta`minotini belgilashga asos
bo`ladi.
O`quv dasturi - ma`lum bir fan bo`yicha qanday mavzularni o`rganishni
belgilovchi me`yoriy hujjatdir. U DTSning tarkibiy qismi. Namunaviy va ishchi
dasturga bo`linadi. Ishchi dastur har yili yangilanadi va qo`shimchalar bilan
boyitib boriladi. Uzviylik va uzluksizlik haqida gap ketar ekan, tevarak olamda,
hamma narsada bir-biriga uzviy va chambarchas bog`liqlik bo`lgani kabi, ta`limda
ham hamma narsa bir-biri bilan vobasta ekanini yodda tutish lozim.[17]
Darhaqiqat, uzviylik talabalar olayotgan bilimning aniq tartibga solinishini
ta`minlaydi. Uzviylik va uzluksizlik darsliklar va darsning tuzilishida ham
namoyon bo`lishi kerak. Ya`ni mavzuni tushuntirish, takrorlash, mustahkamlash,
16](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_16.png?v=1)
![o`rganilgan materialni identiv maqsadlar qo`yib tekshirish talab qilinadi. Toki
o`quvchilar tizimli asosda ishlash malakasiga ega bo`lsinlar. Fanlararo aloqalar
masalasiga alohida e`tibor qaratish lozim. Chunki, har bir predmetning ichki
tuzilishida boshqa bir qator predmetlarga doir materiallar mavjud bo`ladi. Masalan,
“Huquqshunoslik” fanida falsafa, tarix, pedagogika, psixologiya, milliy g’oya,
iqtisodiyot va boshqa fanlarga doir bilimlar talab qilinadi.
“Huquqshunoslik” fanida, umuman ijtimoiy-gumanitar fanlarda fanlararo aloqalar
ta`minlansa, bu bir-birini takrorlashning oldini oladi.
Uzluksizlik – “Huquqshunoslik” fani mavzulari, bo`limlari, bosqichlarining
oddiydan murakkabga qarab o`zaro bog`langanligi, bardavomligi demakdir.[3]
Dars ishlanmasi – bu ta’limiy mazmunga ega loyiha, shuningdek,
o‘qituvchi tomonidan tuzilishi majburiy bo‘lgan hujjat hisoblanadi. Uni tuzishda
o‘qituvchining dars jarayonidagi faoliyatini rejalashtirish, dars mazmuni boyitish,
ta’lim samaradorligini oshirish maqsadi ko‘zlanadi. Dars ishlanmasini yildan-yilga
takomillashtirib va mukammalllashtirib borish, yangi metodlarni qo‘llash, yangi
materiallarni kiritish bilan yangilab turilishi lozim. Binobarin, ta’lim jarayonida
yangi DTS , o‘quv dasturlari, zamonaviy ta’lim texnologiyalarning joriy etilishi,
o‘qituvchi tomonidan yangi axborot texnologiyalari, zamonaviy texnik
vositalarining qo‘llanishi bilan dars ishlanmalariga qo‘yilgan talablar ham o‘zgarib
boradi. Dars loyihasi (ishlanmasi)ni uchun tayyor, standart qolip mavjud emas.
CHunki dars “jonli” tashkil etilishi zarur. Darsning bu xususiyatiga ko‘ra uni hech
qanday qolipga solib bo‘lmaydi. U dars turi va tanlangan metodlarga qarab turlicha
bo‘lishi mumkin. [15]
Davlat ta’lim standartlari – me’yoriy hujjat bo‘lib, umumiy o‘rta, o‘rta
maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim mazmuniga hamda sifatiga qo‘yiladigan
talablarni belgilaydi. Aynan 2005 yil 13 avgustida,
O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi,
Xalq ta’limi vazirligi va Respublika ma’naviyat va ma’rifat markazining
«O’quvchi-talabalar ongi va qalbiga Milliy g’oyanisingdirishda ta’lim-tarbiyaviy
ishlarni o’zaro uyg’un holda tashkil etish bo’yicha uslubiy tavsiyalar» e’lon
17](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_17.png?v=1)
![qilindi. Ushbu uslubiy tavsiyalar takomillashgan Davlat ta’lim standartlarini
yaratishda asos bo’lib xizmat qildi. Davlat ta’lim standartlarida asosan o’quvchi-
talabalarga beriladigan bilimlarning darajasi aniqlanadi va fan mazmuniga qator
talablar qo’yiladi. Chunki berilayotgan bilim ma’lum bir hajmda chegaralanadi.[2]
Davlat ta’lim standarti (DTS)- o’quvch talabalar umumta’lim
tayyorgarligiga, saviyasiga qo’yiladigan majburiy minimal darajani, ta’lim
mazmuni, shakllari, vositalari, usullarini, uning sifatini baholash tartibini
belgilovchi hujjatdir.
Davlat ta’lim standarti o’z mohiyatiga ko’ra o’quv dasturlari, darsliklar,
qo’llanmalar, nizomlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni yaratish uchun asos bo’ladi.
Davlat ta’lim standartini bajarish O’zbekiston hududida faoliyat ko’rsatuvchi
barcha ta’lim muasasalari uchun majburiydir. Standart — ta’limda yaratilgan
me’yoriy reja, dastur, darsliklarni o’zlashtirish ekvivalenti, ya’ni ta’lim mazmunini
o’zlashtirish darajasidir. Standartni ishlab chiqishda o’quvchini haddan tashqari
zo’riqtirib yubormaslik talablariga rioya qilish, ya’ni u o’quvchi yoshiga mos, uni
bajarishga qurbi etadigan darajada bo’lishi kerak. Bunda, albatta, ta’lim
oluvchining qiziqishi, xohishi, ehtiyoji hisobga olinishi lozim. Ta’lim standartlarini
o’zlashtirishda shaxsga muhim ahamiyat berilishi, unga yakka tartibda
yondashilishi maqsadga muvofiqdir. Standartlarni o’quv jarayoniga tatbiq etishdan
oldin o’ta puxtalik bilan tajriba-sinovdan o’tkaziladi va shu asosda bosqichma-
bosqich o’quv jarayoniga kiritib boriladi. [2]
Barkamol shaxsni shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogika faoliyatidagi
samaradorlikni nazorat qilish vositasidir. Hozir yaratilayotgan barcha didaktik
vositalarning ana shu standartlarga muvofiq bo’lishiga katta e’tibor berilmoqda.
[17]
Dastur – o‘quv predmetining mazmuni, uni tahsil oluvchilar tomonidan
o‘zlashtirilishining eng maqbul usullari, tartibi, axborot manbalarinio‘zida
mujassamlashtiruvchi me’yoriy hujjatdir.[19]
O’quv rejasi - (tayanch va ishchi) –ma’lum bir yo’nalishda mutaxassis
18](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_18.png?v=1)
![tayyorlashni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatdir. U davlat ta’lim standartining
tarkibiy qismi bo’lib ta’lim muassasasi moliyaviy ta’minotini belgilashga asos
bo’ladi.
O’quv dasturi - ma’lum bir fan bo’yicha qanday mavzularni o’rganishni
belgilovchi me’yoriy hujjatdir. U DTSning tarkibiy qismi. Namunaviy va ishchi
dasturga bo’linadi. Ishchi dastur har yili yangilanadigan qo’shimchalar bilan
boyitib boriladi .[19]
Huquqni o'qitish metodikasi o'z predmeti sifatida huquqni o'qitishning
uslubiy usullari, vositalari, huquqiy sohada malaka va xulq-atvorni shakllantirishga
ega. Bu maktabning “Huquq” fani uchun huquqiy material tanlab oladigan va
umumiy didaktik nazariya asosida jamiyatda huquqiy madaniyatni
shakllantirishning uslubiy vositalarini ishlab chiqadigan ilmiy fandir. Huquq fanini
o‘qitish metodikasi ta’lim jarayonini takomillashtirish imkonini beradi. Kasbiy
o‘qituvchi o‘z yutuqlaridan foydalanib, xatoga yo‘l qo‘ymaslik, jamiyat hayotida
o‘zining munosib o‘rnini egallaydigan chinakam savodli, bilimli kadrlarni
tayyorlashi mumkin. Hech kimga sir emaski , bugungi kunda biznesni
muvaffaqiyatli yuritish, mamlakat siyosiy hayotida faol ishtirok etish yoki
oddiygina yaxshi daromadga ega bo'lish imkonini beruvchi yuridik bilimdir.[5]
Fanning asosiy vazifalari:
O'quv-huquqiy materialni tanlash va ta'lim tizimi uchun maxsus huquqiy
kurslarni shakllantirish;
Huquqiy o'qitishning maxsus dasturlari, darsliklar va o'quv qo'llanmalarini
yaratish;
Huquqni o'qitishning uslubiy texnikasi va tashkiliy shakllari tizimini
aniqlash, o'quv qo'llanmalarini tanlash, shuningdek yuridik kursni o'qitish;
Mavjudlarini qo'llash samaradorligini hisobga olgan holda huquqni o'qitish
usullarini doimiy ravishda takomillashtirish. [10]
Huquqni o‘qitish metodikasi juda dinamik fan bo‘lib, bu nafaqat
qonunchilikning o‘zgarib borishi, uni boshqacha ko‘rib chiqish, yangi huquq
19](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_19.png?v=1)
![normalari va odamlarning xulq-atvori modellarining paydo bo‘lishi, balki qonun
hujjatlarining o‘zgarib borishi bilan ham bog‘liq.
Jamiyatning huquqiy madaniyatini shakllantirishni ta'minlaydigan huquqiy
ta'limni tashkil etishga fanning asosiy funktsiyalarini quidagilar:
1. Amaliy va tashkiliy. Bu davlatda huquqiy ta’lim va tarbiyaning malakali
tizimini barpo etish bo‘yicha o‘qituvchilarga aniq tavsiyalar berish imkonini
beradi. Shu maqsadda xorijda va mamlakatimizda huquqiy ta’lim tajribasi
umumlashtirilib, tizimlashtirilib, ta’lim-tarbiya va insonning huquqiy
savodxonligini shakllantirishda o‘zining yuksak samaralarini bergan muayyan
qonuniyatlar aniqlandi.
2. Dunyoqarash. Bu funktsiya talabalarning huquqiy voqelik masalalari
bo'yicha ma'lum barqaror qarashlarini shakllantirishni, huquqning qadr-qimmatini
va uning qoidalarini tushunishni, demak, davlat qonunlari , shaxs huquqlarini
hurmat qilish va ularga rioya qilish zarurligini ta'minlaydi.
3. Evristik. U huquqiy masalalarni o‘rganishdagi ayrim kamchiliklarni
aniqlash va zarurat tug‘ilganda ularni huquqiy hayotni o‘tkazish va tushunish
uchun yangi g‘oyalar bilan to‘ldirish imkonini beradi.[12]
Huquq fanini o‘qitish metodikasi doirasida huquq fanidan aniq o‘quv
mashg‘ulotlarini tashkil etish, talabalarning bilim va ko‘nikmalarini diagnostika
qilish, shuningdek, o‘qituvchi va talaba mehnatini ilmiy tashkil etish masalalari
ko‘rib chiqiladi. Bu borada har qanday professional huquqiy ta'limning o'ziga xos
uslubini yaratishni o'rganishi kerak (hatto u mualliflik xususiyatiga ega bo'lmasa
ham va huquqni o'qitishning mavjud yondashuvlari asosida, alohida farqlar bilan,
talabalarning muayyan auditoriyasiga nisbatan shakllansa ham) . Ma’lumki, noyob
hech narsani takrorlab bo‘lmaydi, demak, birovning yillar davomida to‘plangan va
fan tomonidan umumlashtirilgan tajribasini ko‘r-ko‘rona o‘zlashtirishdan ma’no
yo‘q. Shu munosabat bilan huquq fani o‘qituvchisi yuridik ta’limning taklif
etilayotgan variantlarini ijodiy idrok etishni o‘rganishi kerak.[3]
Har qanday ta'lim to'g'ridan-to'g'ri maqsadlarni belgilashga, ya'ni, qoida
20](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_20.png?v=1)
![tariqasida, davlatdan kelib chiqadigan (yoki uning kuchi bilan belgilanadigan) va
ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari bilan shakllanadigan maqsadlarni belgilashga
bog'liq. Maqsad pedagogik faoliyatning yakuniy natijasining aqliy tasviridir va
shuning uchun u o'qituvchining unga erishish uchun zaruriy harakatlarini
belgilaydi. O`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etuvchi o`qituvchi uning uchta
tarkibiy qismining birligida aniq maqsadni shakllantiradi:
Ta'lim (biz bilim, ko'nikma, qobiliyatlarni o'zlashtirish haqida gapiramiz);
Ta'lim (shaxsiy fazilatlarni, dunyoqarashni shakllantirish);
Rivojlanish (qobiliyatlarni yaxshilash , aqliy kuch va boshqalar).
Umumiy maqsadlarni va aniq (operativ) ajratish lozim. Ikkinchisi individual
tadbirlar, darslar tashkil etish bilan bog'liq. 2001-02 yillarda mamlakatimizda
huquqiy ta’limning umumiy maqsadlarini oydinlashtirish bo‘yicha ishlar olib
borildi. Yangi davlat me'yorlari (Fuqarolik fanlari, ijtimoiy fanlar va yuridik ta'lim
kontseptsiyalari, asosiy o'quv rejasi, Rossiya Federatsiyasi Ta'lim vazirligining
yo'riqnomalari) yuqori darajadagi huquqiy madaniyatga ega bo'lgan shaxsni
tarbiyalashning muhimligini belgilaydi. boshqa odamlarning huquqlari, burchlari
va huquqlarini hurmat qiladi, muloqotda bag'rikenglik, huquqiy nizolarni hal
qilishda demokratik va insonparvarlik nuqtai nazaridan. Huquqiy ta'limning
maqsadlari quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin.[14]
O'zining va o'zgalarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish va himoya
qilishga qodir fuqaroni tarbiyalash, uning faol fuqarolik pozitsiyasini
shakllantirish;
Qonuniy xulq-atvor ko'nikmalarini shakllantirish, mamlakat qonunlari va
xalqaro huquqni hurmat qilish;
Zo'ravonlik, urushlar, jinoyatlarga nisbatan murosasizlikni shakllantirish;
Milliy va demokratik an’ana va qadriyatlarni o‘rganish, ular asosida
qonunlar takomillashtiriladi yoki uning yangicha munosabati shakllanadi va
hokazo. Rossiyaning jahon hamjamiyatiga zamonaviy integratsiyalashuvi xalqaro
huquq qoidalariga va odamlar qonunsizlik, yovuzlik va zo'ravonlikka qarshi
21](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_21.png?v=1)
![kurashda himoya qilishga muvaffaq bo'lgan demokratik yutuqlarga alohida e'tibor
qaratish imkonini berdi. Maktabda huquqni o'qitish mazmuni "Ijtimoiy fanlar"
ta'lim yo'nalishi bo'yicha Davlat bilim standartining moduli (qismi) shaklida
taqdim etilgan (ushbu hujjatda maktabda huquqshunoslik fanini o'rganayotgan yoki
boshqa yo'l bilan o'qiyotgan shaxs majburiy ekanligi ko'rsatilgan. o'rta ta'lim
maktab o'quvchilarini tayyorlash sifatli amalga oshirilishi uchun o'quv jarayonini
tekshirish, diagnostika qilishni bilishi kerak) va dasturlarda, darsliklarda ham
ifodalangan.[17]
Huquqni o'qitish metodikasi huquqiy ta'lim sohasidagi faoliyat usullarini
o'rganadi:
- bu usullar juda xilma-xil bo'lishi mumkin, ammo ularning barchasi
zamonaviy talabaga huquqni qanday o'rgatish,
-uning qobiliyatlarini qanday rivojlantirish, umumiy ta'limni shakllantirishni
tushunishga imkon beradi. ko'nikmalar va qobiliyatlar.
-Mutaxassislar huquqni o'qitish shakllarini aniqlaydilar: guruh, individual va
boshqalar.
Huquqni o‘qitish metodikasi dars turlarini (masalan, kirish yoki takroriy-
umumlashtiruvchi), o‘quv qo‘llanmalarini (ishchi daftarlari, o‘quvchilar,
videoroliklar va boshqalar) – ya’ni o‘quv jarayoniga yordam beradigan va
ta’minlaydigan narsalarni tushunishga ham o‘ziga xos yondashuvlarni yaratdi.
Huquqni o'qitish metodikasi bolalarning bilish qobiliyatlari, ularning yosh
xususiyatlari, organizmning fiziologik xususiyatlariga asoslanadi. Shu munosabat
bilan boshlang'ich maktabda huquqni o'qitish o'rta maktabdagi bir xil jarayondan
keskin farq qiladi. Huquqiy ta’lim samaradorligi talabalarning erishilgan bilim va
ko‘nikmalari darajasi bilan ham baholanadi, shuning uchun o‘qitish metodikasi,
huquqshunoslik sohasida ta’lim sifatini diagnostika qilishning yaxlit mexanizmi
ishlab chiqilgan. Huquqni fan sifatida o‘qitish metodikasi doimiy ravishda
22](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_22.png?v=1)
![takomillashtirilmoqda. Olimlarning o‘quv jarayoniga yangicha yondashuvlari
paydo bo‘ldi, mehnat amaliyotida samarasiz bo‘lgan narsalar o‘tmishga aylanib
bormoqda.[15]
Har qanday fanning zamirida , qoida tariqasida, butun bir tamoyillar tizimi -
boshlang'ich tamoyillar mavjud bo'lib, bu fan bundan keyin qanday rivojlanishiga,
bugungi kunda bizga nima berishiga bog'liq. Huquqni o'qitishning zamonaviy
metodikasi quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
Huquqiy ta'lim modellarining o'zgaruvchanligi va muqobilligi huquqni
o'qitish sohasida juda ko'p turli xil yondashuvlar mavjudligini anglatadi va ular
amalda amalda mavjud (bu yuridik ta'limning yagona, qat'iy majburiy tizimining
yo'qligi bilan bog'liq: turli mintaqalar rivojlangan. huquqiy ta'limning o'ziga xos
an'analari va xususiyatlari, albatta, davlat bilim standarti talablariga asoslanadi).
[20]
Huquqni o'qitish metodikasi nafaqat fan, balki butun bir san'at ekanligiga
rozi bo'lish kerak, chunki hech qanday nazariy tadqiqotlar yoki amaliy tavsiyalar
o'qituvchilar orasida o'z-o'zidan va empirik tarzda tug'iladigan turli xil uslubiy
texnikalarning o'rnini bosa olmaydi. Shunga qaramay, eng samarali tajriba aynan
ilmiy bilimlar asosida yaratilganligi va unga zid emasligi isbotlangan.
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va TDYUda xalqaro huquq va qiyosiy
huquqshunoslik fakulteti tashkil etish to’g’risidagi taklifiga rozilik berilishi,
fakultetning asosiy hamkorlari sifatida Yaponiya tomonidan - Nagoya universiteti,
GFR tomonidan - Regensburg universiteti belgilandi. Mazkur belgilov zamirida
kundan - kun jahon hamjamiyati bilan faol aloqalar olib borayotgan O’zbekistonda
xalqaro xususiy huquq, shu jumladan xalqaro arbitraj huquqini chuqur o’rganish,
milliy va yapon, nemis huquqi hamda boshqa rivojlangan xorijiy davlatlar huquq
tizimlarini qiyosiy tahlil qilish asosida yuqori malakali yuridik kadrlar tayyorlash
sohasida aytish mumkinki tamal toshi qo’yildi. Shuningdek, ushbu farmon bilan
quyidagilar yuridik ta’lim va fanni yanada rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari
belgilandi.[11] Jumladan, zamonaviy talablar, ilg’or xalqaro yuridik tajriba va
23](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_23.png?v=1)
![mehnat bozori ehtiyojlari asosida yuqori malakali , ijodiy fikrlaydigan, halol
kadrlar tayyorlashni ta’minlash, o’qitishning kredit-modul tizimini va talabalar
bilimini baholash usullarini takomillashtirish, o’quv jarayonida zamonaviy
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo’llash hamda o’quv bazasini
modernizatsiyalash, klinik yuridik ta’limni rivojlantirish yo’li bilan o’quv jarayoni
va huquqni qo’llash amaliyoti o’rtasida uzviy aloqani ta’minlash, rivojlangan
xorijiy davlatlarning yetakchi ta’lim va ilmiy muassasalari bilan hamkorlikni,
qo’shma huquqiy tadqiqotlarni, professor-o’qituvchilar va talabalar o’zaro
almashinuvini faollashtirish, axborot huquqiy texnologiyalar va tizimlarni (Legal
Tech) ishlab chiqqan holda davlat va huquq sohasida ilmiy va innovatsion
tadqiqotlarni o’tkazish, «Elektron universitet» (E-University) tizimini joriy etgan
holda ochiq, shaffof, sub’ektivlik va suiste’molchilikdan xoli bo’lgan ta’lim
muhitini yaratish va TDYU va yuridik fakultetlarni xalqaro tan olingan ta’lim
muassasalari reytingiga kiritish bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali
milliy yuridik ta’lim raqobatbardoshligini hamda uning xalqaro o’rnini oshirish
kabi masalalar ta’kidlangan edi.[13] Akademik mobillikni ta’minlash maqsadida
hamda ta’limni jahon standartlariga ko’tarish maqsadida so’nggi yillarda TDYU va
6 ta nufuzli xorijiy universitetlar o‘rtasida hamkorlik ya’ni qo‘shma ta'lim
dasturlari yo‘lga qo‘yilib, shartnomalar imzolanib talabalar almashinildi.
Xususan, 2021 yil 20 avgustda M.Narikbaev nomidagi Qozog'iston
gumanitar yuridik universiteti bilan shartnoma imzolandi. Narikbayev qo'shma
ta'lim dasturlarini amalga oshirish to'g'risidagi (2,5 + 1,5 sxemasi bo'yicha)
shartnomaga ko'ra "Xalqaro huquq" mutaxassisligiga 56 talaba qabul qilindi,
shuningdek yuridik texnikum bitiruvchilari uchun ham shartnoma (2 + 1 sxemasi
bo'yicha) ilk amaliy ishlar amalga oshirildi.
2021 yil 20-may kuni N.Lobachevskiy nomidagi Nijniy Novgorod davlat
universiteti bilan qo'shma ta'lim dasturlari asosida ta'lim faoliyatini tashkil etish
to'g'risidagi (3 + 1 sxemasi bo'yicha) shartnomasi tuzildi. Ta’kidlash kerakki,
TDYU da so’nggi yillardagi keskin, ijobiy o’zgarishlar natijasida, reytingda
Toshkent davlat yuridik universiteti (TDYU) dunyoning 94 ta mintaqa va
24](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_24.png?v=1)
![davlatlaridan qatnashgan minglab universitetlar orasida 401-o rinni egalladi.ʻ
TDYU mazkur reytingda mamlakatimiz oliy ta lim muassasalari orasida eng
ʼ
yuqori natijani qayd etdi. [14]
So’nggi yillarda kichik yuridik xodimlar tayyoyorlashga, yuridik xizmatlarni
kuchaytirish maqsadida tashkil etilgan yuridik kollejlarning ham texnikum
darajasiga o’tkazilishi hamda mazkur yuridik texnikumlarda ham 2020-2021 o’quv
yilidan o’qitishning modul tizimi joriy etilishi ta’limga innovatsion
yondashuvlardan biri bo’ldi.
1.2 Huquq fanlarini o’qitishning metodlaridan to’g’ri foydalanish
mexanizmlari
Milliy g‘oya darslarida qo‘llaniladigan metodlarining
uyg‘unligi.
Milliy g‘oya darslarini o‘tish yuqoridagi ma’ruzalarimizda ta’kidlab
o‘tganimizdek, bir qancha talabalarni o‘z oldiga qo‘yar ekan, bunda albatta
darsda to‘g‘ri tanlangan metodlar muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu o‘rinda
usul,uslub, metodologik asos tushunchalarining mazmuniga ham e’tibor
berish kerak bo‘ladi.
Usul - Maqsadga yetishishda muayyan to‘siqni yengish uchun
qo‘llaniladigan chora tadbirlar.
Uslub - maqsadga yetishishda qo‘llaniladigan usullar tizimi.
Metodologik asos kishi maqsad sari qiladigan harakatida unga
tamoyil
vazifasini bajaruvchi maqsad ko‘rsatkichlari bilan shu harakat
davomida amal
qilinishi shart bo‘lgan qonuniyatlar majmui. Jamiyatning oldiga qo‘ygan
maqsadining asosiy ko‘rsatkichlari va
falsafasining umumiy qonuniyatlari
butun jamiyat, uning ijtimoiy
guruhlari va har bir a’zosining faoliyati uchun
eng umumiy metodologik
asosdir.[11]
Pedagogik usul - bu ta’limiy maqsadga erishish yo‘lidagi o‘qituvchi va
talabalarning birgalikda qiladigan harakatlarining tartibi.
Ta’lim metodlari: tushuncha, funksiya, tasnif. «Metod» so‘zining
yunoncha
tarjimasi
«tadqiqot, usul, maqsadga erishish yo‘li» kabi ma’nolarni
25](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_25.png?v=1)
![anglatadi. Falsafa lug‘atida ushbu tushuncha umumiy tarzda «maqsadga erishish
usullari» 1
deya sharhlangan.[10]
Ta’lim metodlari o‘qitishning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlariga
erishish usullarini hamda o‘quv materiallarini nazariy va amaliy
yo‘llarini anglatadi.
Ayni vaqtda pedagogik manbalarda «ta’lim metodi» tushunchasiga
berilgan ta’riflarning xilma-xil ekanligiga guvoh bo‘lish mumkin.
Mazkur
o‘rinda ularning ayrimlarini keltiramiz:
Ta’lim metodi - zamonaviy darajada o‘quv -tarbiyaviy maqsadlarga
erishishga yo‘naltirilgan pedagog va o‘quvchilarning o‘zaro bog‘liq faoliyat
usullaridir (V.I.Zagvyazinskiy)
Ta’lim metodlari - o‘quv jarayonining murakkab tarkibiy unsuri
(komponenti) bo‘lib, o‘qituvchi va o‘quv o‘quvchi faoliyatining barcha
yo‘nalishlarini yoritishga xizmat qiladi, ular o‘rtasida ko‘p sonli aloqa va
bog‘lanishlarni yuzaga keltiradi (G.I.Shukina)
Ta’lim metodlari deganda o‘qituvchining o‘rgatuvchanligi va
o‘quvchilarning o‘quv materialini egallashga yo‘naltirilgan turli didaktik
masalalar yechimini topishga oid o‘quv-bilish faoliyatlarini tashkil etish usullari
tushuniladi (I.F.Xarlamov)
Ta’lim metodi -belgilangan maqsadga erishishni ta’minlovchi
algoritmlashtirilgan, muayyan mazmunga ega harakatlar tizimidir
(P.I.Podlasy)
Shuningdek, ta’lim metodlarining o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘zaro
hamkorlikdagi tartibli faoliyatlari usullari ekanligi to‘g‘risidagi fikrlar ham
mavjud.
«Ta’lim metodlari dastlab pedagog ongida muayyan yo‘nalishdagi
faoliyatning umumlashma loyihasi tarzida namoyon bo‘ladi. Mazkur loyiha
amaliyotga o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatining o‘zaro tutashuvi, o‘qitish va
o‘qishga qaratilgan aniq harakatlar, amallar yoki usullar majmuasi
sifatida joriy etiladi. Metod boshqa shakllarda namoyon bo‘lmaydi, buning
26](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_26.png?v=1)
![boisi ta’lim metodi o‘zida umumiy holda faoliyatning didaktik modelini ifoda
etadi» 1. Qayd etilayotgan tushuncha mohiyatini to‘laqonli yorituvchi
ta’rifni aniqlashga bo‘lgan urinish bugun ham davom etayapdi, yangi-yangi
ta’riflar ilgari surilmoqda. Biroq,
«ta’lim metodi» tushunchasi
mohiyatini yoritishga nisbatan turlicha qarashlarning mavjudligiga
qaramay, ularni o‘zaro yaqinlashtiruvchi umumiylik mavjud. Aksariyat
mualliflar «ta’lim metodlari o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini
tashkil etish usullari» degan qarashga yon bosadilar. Demak, ta’lim
metodlari ta’lim jarayonida qo‘llanilib, uning samarasini ta’minlovchi
usullar majmuidir.[5]
Ta’lim metodlari ta’lim maqsadini yoritishga xizmat qiladi, u
yordamida ta’lim mazmunini o‘zlashtirish yo‘llari ifoda etiladi, o‘qituvchi
va o‘quvchilarning o‘zaro harakati, xususiyati aks ettiriladi. Metod, bir
tomondan, ta’lim maqsadiga erishish vositasi sifatida namoyon bo‘lsa,
boshqa tomondan, boshqariluvchan o‘qish faoliyatini amalga oshirish sharti
hisoblanadi.
Ta’lim metodlari doimo u yoki bu o‘qish vositalari yordamida joriy
etiladi, shu bois ularning o‘zaro shartlanganligini ta’kidlash joiz.
«Ta’lim metodi» atamasi bilan birga ko‘p hollarda «metodik usul» (sinonimlari -
pedagogik usul, didaktik usul) tushunchasi ham qo‘llaniladi. U ta’lim metodining
tarkibiy qismi, uning muhim unsuri, metodni joriy qilishdagi alohida qadam
sifatida ta’riflanadi.[6]
KITOB BILAN ISHLASH
Ta’lim oluvchilar kitob bilan ishlashlari mumkin:
o’quv mashg’ulotda sizning rahbarligingiz ostida;
27Kitob bilan ishlash usuli : ta’lim berish , tarbiyalash , rivojlantrish va
qiziqtirish vazifalarini bajaradi.](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_27.png?v=1)
![ uyda m ustaqil.
Uyda kitob bilan ishlash vazifasini o’quvchilar oldiga qo’yishdan avval kitob
bilan mustaqil ishlash usullariga ega ekanliklariga ishonch hosil qiling:
uning tuzilishi bilan tanishish;
k o’ z yugurtirib chiqish;
alo h ida boblarni o’ qish;
savollarga javob qidirish;
referat yozish;
tayanch konspektlar tuzish;
mantiqiy tuzilmaviy chizmalarni tuzish;
misol va topshiriqlarni yechish, mashqlarni bajarish;
nazorat testlarini bajarish;
materialni xotirada saqlash.
Agarda ish o’quv mashg’ulotida olib borilsa, unda kitob bo’yicha
o’rganadigan materialni biz alohida qismlarga bo’lamiz va ularni nazorat
qilamiz. [ 15 ]
TAJRIBA USULI
Usulning asosiy vazifalari - o’rgatish va rivojlantirish. Bu usul ta’lim
oluvchilarga quyidagi imkoniyatlarni ta’minlaydi:
28Tajriba usuli – bunda ta’lim oluchilar , ta’lim beruvchi rahbarligi
ostida va oldindan tayyorlangan reja bo’yicha tajribalar o’tkazadilar
yoki amaliy topshiriqlarni bajaradilar, shu jarayonda yangi bilimlarni
qabul qiladilar va anglab yetadilar](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_28.png?v=1)
![ jihoz bilan ishlash malaka va ko’nikmalarini egallash;
ma’lum bo’lganlarni tekshirish va mustaqil tadqiqotning yo’llarini tanlash;
amaliy malakalalarni egallash: o’lchash va hisoblash; natijalarni qayta
ishlash va avvalgilari bilan solishtirish.
Tajriba usuli murakkabdir. U maxsus, qimmatli jihozlarni bo’lishi, nafaqat
sizni, balki ta’lim oluvchilarning ham puxta tayyorgarligini talab etadi. Undan
foydalanish kuch va vaqtni sarflash bilan bog’liq. SHuning uchun, tajriba usulini
rejalashtirayotganda, mustaqil tadqiqotning ta’lim samaradorligini oshirishiga
bo’lishiga ishonch hosil qilish zarur, chunki bunga boshqa soddaroq, tejamliroq
usullar bilan erishish mumkin. [ 15 ]
MASHQ
Usulning asosiy vazifasi - ta’limiy va rivojlantiruvchi.
Mashqning quyidagi turlari mavjud:
maxsus;
sharhlashga oid;
yozma;
og’zaki;
ishlab chiqarish.
Muhokama qiluvchi, qisman-izlanuvchilik o’quv faoliyati va ta’lim
oluvchilarga bilim va ko’nikmalarni 3 - darajada o’zlashtirishni ta’minlovchi,
usullar.
SUHBAT
29O’rganilayotkan materialni amaliyotda qo’llash maqsadi bilan
muntazam tashkillashtirilgan ko’p takrorlanuvchi harakat .
Suhbat – dialogli ( yunoncha : dialogos- ikki yoki bir necha insonlar
orasidagi so’zlashuv ), ta’lim berishning va o’rganishning savol-javobli yo’li](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_29.png?v=1)
![Usulning yetakchi vazifasi-qiziqtirish: maqsadga yo’naltirilgan va mohirona
qo’yilgan savollar yordamida ta’lim oluvchilarda berilgan mavzu bo’yicha
o’zlarining bilimlarini eslashga va bayon qilishga harakat qilinadi va o’qituvchi
rahbarligida boshqa ta’lim oluvchilar bilan muhokama qilinadi. Ta’lim oluvchilar
o’qituvchi bilan birga qadamma-qadam mustaqil fikrlash, yakunlash, xulosalash va
umumlashtirish yo’li bilan yangi bilimlarni anglaydilar va o’zlashtiradilar.
Suhbatning afzalligi yana shundaki, u ta’lim oluvchilar fikrlashini
faollashtiradi va bilim kuchini rivojlanishiga yordam beradi.
Suhbatlar vazifasiga ko’ra quyidagilarga bo’linadi:
kirish yoki tashkillashtiruvchi (didaktik vazifasi: ta’lim oluvchilarni
mashg’ulotdagi ishga tayyorlash);
yangi bilimlarni yetkazish (didaktik vazifasi: ta’lim oluvchilarni yangi
material bilan tanishtirish);
sintezlovchi yoki mustahkamlovchi (didaktik vazifasi: ta’lim oluvchilar
bilimlarini tizimlashtirish, “mustahkamlash”, eslab qolishi va fikrlashi).
Suhbatlar tashkiliy shakli bo’yicha o’quv va “davra suhbatiga” bo’linadi.
“Davra suhbati” o’quv suhbatidan erkin holatda ishtirokchilar joylashish
tartibi va asosiysi, ular fikrini navbat bilan bildirishi bilan farqlanadi.
Eng muhimi savollarni to’g’ri shakllantirish va berish muhim. Ular o’zaro
mantiqiy bog’liqlikka ega bo’lishi kerak, o’rganilayotgan savol mohiyatini ochib
berishi, tizimda bilimlarni o’zlashtirishga yordam berishi kerak. Savollar
mazmuni va shakliga ko’ra ta’lim oluvchilarning rivojlanish darajasiga mos
kelishi lozim. [ 15 ]
30](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_30.png?v=1)
![ ta’lim oluvchilarni dalil va dalillarga asoslangan xulosalar orasidagi farqni
tushunib yetishga o’rgatishda;
o’ zaro fikr almashinuv k o’ nikmalarni shakllantirishda;
ta’lim oluvchilarga shaxsiy fikrida mustahkam turish va uni himoya
qilishiga yordam berish.
Munozara erkin bo’ladi, qachonki, u erkin rivojlansa, boshqaruvchan bo’lishi
mumkin. U faqat o’zlashtirish lozim bo’lgan mavzu va savollarga taalluqli bo’lishi
kerak. [ 15 ]
Ma’ruzada boshqariladigan munozaraning texnologik xaritasi
Ish
bosqichlar
i va
mazmuni F a o l i ya t
ta’lim beruvchi ta’lim oluvchi
1 - bosqich
Tayyorgarli
k. Munozara mavzusi, uning maqsadi,
vazifa va natijalarini aniqlaydi, natijalarni
shakllantiradi; “Munozara ishtirokchisiga
eslatma” plakat/ slaydni rasmiylashtiradi;
munozarani kerakli maromda ushlab
turadigan savollar va oraliq xulosalarni
tayyorlaydi; uni o’tkazish tartibi va
tashkillashtirishni loyihalaydi: munozarani
qanday va nimadan boshlash; unda barcha
33](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_33.png?v=1)
![ta’lim oluvchilar ishtirokini qanday
ta’minlash; munozarani qanday yakunlash
va oxirgi xulosalarni aniq shakllantirish
2 - bosqich
Kirish Mavzuni e’lon qiladi, uning tuzilishini
bayon qiladi, o’zining mulohazalarini
bildiradi va ta’lim oluvchilarga o’zlarining
fikrlarini bayon qilishni taklif etadi.
Munozara boshlanishini qiziqtirish uchun,
tayyorlab qo’yilgan bir necha savollarni
beradi
3 - bosqich
Asosiy
qism Munozarani qiziqtiradi, ishtirokchilarni
qoidani bajarishlarini ta’minlaydi Takliflar kiritadilar,
muhokama qiladilar
4 - bosqich
Yakuniy-
tahliliy Munozara so’nggida qisqacha va
bahosiz bog’liqli savollarni ajratadi va
tuzilmaga soladi.. xulosalaydi Tinglaydilar,
baholar bilan
tanishadilar
(ilova-2)
II.Bob. Huquq fanlarini o’qitishning metodi va klafikatsiyasi
2.1 Ko’rgazmali metodlardan foydalanish Ta’lim metodi o‘qituvchi va o‘quvchilarning o‘qish vazifalarini
bajarishga qaratilgan nazariy va amaliy bilish faoliyati yo‘lidir. Har bir
ta’lim
metodi muayyan ta’lim usullarini chog‘ishtirish orqali joriy etiladi. [16]
Metodik usullarni xilma-xilligi ularni tasniflashga imkon bermaydi, biroq
o‘qituvchi faoliyatida tez-tez qo‘llaniladigan usullarni
ajratib ko‘rsatish mumkin:
Metodik usullar:
- Namoyish (ko‘rgazmali, ob’ektiv - tajriba, amaliy va aqliy harakatni
namoyish etish, hokazolar
-Topshiriq berish
34](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_34.png?v=1)
![-Masalani o‘rganish
-Yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish
Har bir metod ma’lum ta’limiy vazifani muvaffaqiyatli hal etish,qolganlari esa birmuncha samarasiz bo‘lishi mumkin. Universal ta’lim
metodlari mavjud emas, shu bois darsda turli ta’lim metodlaridan yoki
ularning
majmuasidan foydalanish mumkin.
Ta’lim metodlarini tanlash quyidagi mezonlari asosida aniqlanadi:
1. didaktik maqsad asosida;
2. ta’lim mazmuni asosida;
3. o‘quvchilarning o‘quv ko‘nikmalarini egallash va rivojlanish darajasi asosida;
4. o‘qituvchining tajribasi va kasbiy tayyorgarlik darajasi asosida.[16]
O‘qituvchi tomonidan qo‘llanilayotgan ta’lim metodlari majmuasi
boshlang‘ich sinflardan yuqori sinflarga o‘tish asosida o‘zgarib hamda
murakkab xususiyat kasb eta boradi. Ushbu jarayonda ayrim metodlarni
qo‘llash chastotasi oshsa, ayrim metodlarni qo‘llashga bo‘lgan ehtiyoj
kamayadi. Ta’lim metodlaridan foydalanish ko‘lami, holati o‘qituvchining
kasbiy tayyorgarligi va mahorati darajasiga bog‘liq holda o‘zgaradi.[11]
Didaktikada munozaralarga sabab bo‘layotgan yana bir muhim ob’ekt
ta’lim metodlarining tasnifidir. «Ta’lim metodlari tasnifi ularning
Ma’lum belgilari bo‘yicha tartibini ifodalovchi tizimdir. Hozirgi vaqtda
o‘nlab ta’lim metodlari ma’lum»,
- ekanligini ta’kidlagan holda
I.P.Podlasiy fikrini quyidagicha davom ettiradi, - «Biroq bugungi
kunda yetakchi sanaluvchi didaktik g‘oya yagona va o‘zgarmas metodlar
majmuini yaratishga intilish samarasiz ekanligini tushunishga yordam
beradi. O‘qitish - favqulodda harakatchan, dialektik jarayon. Metodlar
tizimi ham bu harakatlanishni aks ettiradigan darajada jo‘shqin
bo‘lishi, metodlarni qo‘llash amaliyotidagi doimiy o‘zgarishlarni
hisobga olishi kerak.[16]
35](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_35.png?v=1)
![Ta’lim metodlarini tanlash muammosi uzoq davrdan buyon tadqiq qilib
kelinmoqda. Biroq tadqiqotlar soni ko‘p bo‘lsada, bu borada yagona to‘xtamgan
kelinmagan. Ushbu o‘rinda ta’lim amaliyotida qo‘llanilib kelayotgan
metodlar tizimi (tasnifi)ga to‘xtalib o‘tamiz.
Ta’lim metodlarining tasnifi asosiy didaktik maqsadlar bo‘yicha
tizimlashtiriladi. Masalan:
1.Bilimlarni egallash metodlari.
2. Ko‘nikma va malakalarni shakllantirish metodlari.
3. Bilimlarni qo‘llash metodlari.
4. Nazorat (bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash va
tekshirish) metodlari .[ 15]
Keltirilgan tasnif «bilimlar manbai» bo‘yicha tizimlashtirilgan metodlar -
og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy metodlarni u yoki bu darajada o‘zida
mujassamlashtiradi.
O‘qitishning ogzaki usullari uch turga: o‘qituvchining hikoyasi, suhbat va maktab
ma’ruzasiga ajratiladi.
O‘quv materiallarini ogzaki bayon qilish usuli, uning hikoya qilish,
tushuntirish va maktab ma’ruzasi kabi turlari quyidagi bir qator
didaktik
qoida va talablarga asosan qo‘llaniladi.
1.Bayon qilinayotgan materiallar g‘oyaviy jihatdan mazmunli, ilmiy
hamda nazariyani amaliyot bilan boglashga q aratilgan bo‘lishi kerak.
2.Bayon qilinayotgan materiallarning tarbiyaviy ahamiyatini to‘g‘ri
belgilash orqali o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish vositalarini
aniqlash va amalga oshirish lozim.
3.Bayon qilishda o‘qituvchining nutqi yagona manba hisoblanadi, uning
ravon, tushunarli bo‘lishi xal qiluvchi omildir. Shuning uchun ham muallim
o‘quv materialini xis-tuyg’uli ifoda qilib berishi ham nihoyatda katta
ahamiyatga egadir.
36](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_36.png?v=1)
![4.Bayon qilish jarayonida o‘qituvchi tomonidan ishlatilgan ta’riflar, qoida
va qonunlar kitob matnidan farq qilgan xollarda o‘qituvchi
ko’rsatgan
ta’riflar yozib olinishi kerak.
Suhbat. O‘quvchilar tomonidan bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni: ular
e’tiboriga havola etilayotgan savolning mohiyatini anglash, mavjud
bilimlar va tajribani safarbar qilish, savolga oid ob’ektlarni o‘zaro
taqqoslash, puxta o‘ylash va savollarga to‘g‘ri javob tayyorlashdan iborat.
O‘qituvchining rahbarligi: mavzuni qo‘yish, savollarni ifodalash,
berilgan javoblarni tuzatish, to‘ldirish va umumlashtirish kabi
holatlarda namoyon bo‘ladi. Suhbat metodi yordamida bilimlarni
o‘zlashtirishda o‘quvchilar mavjud bilimlari va tajribalariga
tayanadilar.[ 19]
Darslik
(umuman, kitob) bilan ishlash (umumlashma va
xulosalarni anglash, ularni xotirada saqlashga xizmat qiladi).
Bilimlarni o‘zlashtirish manbai bo‘lib bosma matn xizma t qiladi.
O‘qituvchining rahbarligi esa topshiriqni ifodalash, faoliyat maqsadini
belgilash,
o‘quvchilarga darslik bilan ishlashning yangi usullarini o‘rgatish, o‘zlashtirilgan
bilimlarning tushunilish va mustahkamlik darajasini tekshirish kabi
ko‘rinishlarda aks etadi.
Ko‘rgazmali metod namoyish etish, tasvirlash, kuzatuv, ekskursiya
kabi
shakllarda amalga oshiriladi.
Ko‘rgazmalilik-o‘quvchilarning huquqiy ong va huquqiy
madaniyatini yuksaltirishda, huquq ta’lim samaradorligini oshirishda
muhim ijtimoiy pedagogik tamoyillaridan biridir. Chunki ko‘rgazmalilik
huquqiy ta’limning ta’sirchanligi, tushunarli, obrazli bo‘lishiga xizmat
qiladi.
O‘qitishning ko’rgazmali usullari ikki turda bo‘ladi:
37](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_37.png?v=1)
![1.Aslicha ko’rsatilishi mumkin bo‘lgan buyum va narsalar: o’simliklar
va ularning tarkibi, xayvonlar, ma’danlar, kolleksiyalar, asbob va
mashinalar, modellar va xokazo.
2.Tasviriy ko’rgazmali materiallar. Tasviriy-ko’rgazmali
materiallar ham mazmuni va tuzilish shakliga qarab ikki turga
bo‘linadi:
a) buyum, narsa, xodisa va voqealarning tasvirini ifodalovchi
materiallar-rasm, surat fotosurat, diafilm, kinofilmlar va xokazo;
b) buyum, narsa, xodisa va voqealarning biror shartli belgisi orqali
ifodalangan simvolik va sxematik tasviriy materiallar – jug’rofiya va tarix
kartalari, chizmalar, jadvallar va diagrammalar.
Tasviriy-ko’rgazmali materiallarning xar ikkala turi - illyustratsiya
materiallari
deb ham yuritiladi.
Ko‘rgazmali vositalarda milliy bilimlarning talqini beriladi.
Ko‘rgazmali vositalar (surat, plakat, reklama roliklari, kompyuter
imitatsion modeli (animatsiya) va boshqalar) kechayu-kunduz, yozu-qish
“ishlaydi”.[5]
O‘quv yurtlari ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejalariga kiritilgan
fanlar darsliklar o‘quv jarayonida o‘quvchi yoshlarga huquqiy bilimlarni
sistemali ravishda olish uchun imkoniyat yaratadi. Bu esa o‘quvchi yoshlarning
huquqiy savodxonligini oshirib, ularni qonunga bo‘lgan hurmatini
oshiradi va qonun ustuvorligini ta’minlashda ijobiy rol o‘ynaydi.
Mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni auditoriya va
auditoriyadan tashqari mashg‘ulotlarda targ‘ibot-tashviqot qilish orqali
o‘quvchi yoshlarni milliy g‘oyani bilishga, o‘quvchilarda milliy g‘urur va
iftixor tuyg‘usini shakllantirish imkoniyatlari namoyon qilinadi.
Multimediali elektron qo‘llanma ko‘rinishida Vatanimiz ravnaqi,
yurtimizning obod tili, turli xil mafkuraviy tahdidlardan ogoh bo‘lish,
hamda ushbu sohadagi islohotlarni ekran orqali ko‘rsatish, tushuntirish
38](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_38.png?v=1)
![o‘quvchilarning mafkuraviy immunitetni shakllantirishga, ularning milliy g‘oya fani bo‘yicha bilimlarini yuksakltirishga samarali ta’sir
ko‘rsatadi.[13]
O‘quvchilarning o‘quv predmetlari bo‘yicha o‘zlashtirish holati va
hodisalarni kuzata borib, turli fan o‘qituvchilarining ko‘rsatmalari
bo‘yicha ularni qismlarga taqsimlab har bir o‘quvchining o‘ziga xos, o‘xshash
va muhim jihatlarini aniqlashga yo‘naltiriladi. Bilimlarni o‘zlashtirish
manbai bo‘lib muayyan predmet (yoki jarayon), tajriba, model, haritalar
xizmat qiladi. O‘qituvchining rahbarligi kuzatish vazifasini belgilash,
uni ma’lum shaxs zimmasiga yuklash, ob’ektni belgilash, umumiy
rahbarlikni olib borish, qismlarga ajratish, asosiylarini aniqlash va
umumlashtirishdan iboratdir.[15]
2.2 Huquq fanlarini o’qitishda qo’yiladigan zamonaviy talablar
Zamonaviy umumta’lim tizimida huquq fanlari bo‘yicha tarbiyaviy
ishlarning asosiy shakli dars hisoblanadi. U vaqt sinovidan o‘tib, zamonaviy
huquqiy ta’lim tizimiga mosligini isbotladi.
Dars - bu jarayonni tashkil etishning dinamik va o‘zgaruvchan shakli,
o‘qituvchilar va talabalarning ma’lum bir tarkibining maqsadli o‘zaro ta’siri, shu
jumladan mazmuni, shakllari, usullari, o‘quv qo‘llanmalari va huquqiy ta’lim,
rivojlanish va tarbiya muammolarini hal qilish uchun tizimli ravishda
foydalaniladi. Huquq darsi (dars) - bu o‘qituvchining tashkiliy, tarbiyaviy va
tarbiyaviy faoliyatining talabalarning o‘quv va kognitiv faoliyati bilan birlikda
bo‘lgan murakkab tizimi. Davlat bilim standartining huquqiy modulining asosiy
didaktik birliklarini o‘zlashtirish maqsadlariga erishish, olingan huquqiy bilimlarni
amaliyotda qo‘llash ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. Huquq darsini
shartli ravishda besh komponentning yaxlit o‘zaro ta’siri nuqtai nazaridan ko‘rib
chiqish mumkin. [19]
Huquq o‘qituvchisi:
• huquqshunoslik, zamonaviy huquq ta’limining asosiy yo‘nalishlari, eruditsiya
bo‘yicha bilimlarga ega bo‘lishi;
39](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_39.png?v=1)
![2. Uy vazifasini tekshirish.
3. Talabalarning yangi mavzuga tayyorlanish bilim va malakalarini tekshirish.
4. O`quvchilar oldiga dars maqsadini qo`yish.
5. Yangi axborotni idrok etish va tushunishni tashkil etish.
6. Model bo‘yicha ma’lumot va mashqlarni takrorlash orqali faoliyat usullarini
o‘zlashtirishni tashkil etish.
7. Ilgari olingan bilim va ko‘nikmalar asosida qurilgan muammoli vazifalarni hal
qilish orqali bilimlarni ijodiy qo‘llash va o‘zlashtirish, faoliyat usullarini ishlab
chiqish.
8. Darsda o`rganilganlarni umumlashtirish va uni ilgari olingan bilimlar tizimiga
kiritish.
9. O`qituvchi va o`quvchilar tomonidan olib boriladigan o`quv faoliyati
natijalarini nazorat qilish, bilimlarni baholash.
10. Keyingi dars uchun uy vazifasi.
11. Darsni yakunlash. Sinf-dars shakli o‘quvchilarning o‘zaro ta’lim, jamoaviy
faoliyat, raqobat, ta’lim va rivojlanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Ushbu shaklni amalga oshirish uchun majburiy talablar ilgari suriladi. [22]
Zamonaviy huquq darsiga qo‘yiladigan didaktik talablar:
• umumiy ta’lim vazifalari va ularning tarkibiy elementlarini aniq
shakllantirish, ularning rivojlanish va tarbiyaviy vazifalar bilan bog’liqligi.
Darslarning umumiy tizimidagi o`rnini aniqlash;
• o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasi va tayyorgarligini hisobga olgan
holda o‘quv rejasi talablari va dars maqsadlariga muvofiq darsning optimal
mazmunini aniqlash;
• darsda ham, uning alohida bosqichlarida ham o‘quvchilar tomonidan ilmiy
bilimlarni o‘zlashtirish darajasini, ko‘nikma va malakalarning shakllanishini
bashorat qilishdan iboratdir.[7]
Xulosa. Umuman olganda, huquqshunoslikning boshqa fanlar bilan
fanlararo aloqalarini rivojlantirish tegishli fanlardan tayyor bilimlarni olish va
ularni yuridik tadqiqotlarda to'g'ridan-to'g'ri ishlatish oson emas, balki kognitiv
42](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_42.png?v=1)
![tajriba va boshqa fanlarning yutuqlarini hisobga olgan holda o'ziga xos huquqiy
bilimlarni takomillashtirish va chuqurlashtirishning ijodiy jarayoni.
Faqatgina bunday yo'l huquqiy fikrning haqiqiy chuqurlashishi va
rivojlanishiga, huquqiy bilimlarning boyitilishiga va o'sishiga olib kelishi mumkin.
Mahalliy yurisprudensiya bu borada ko'p ish qilishi kerak. Shu bilan birga,
zamonaviy ilm-fan va xorijiy huquqshunoslikning yutuqlari va rivojlanish
tendentsiyalarini, shuningdek Rossiyada paydo bo'layotgan postsovet
huquqshunosligining tajribasi, xususiyatlari va o'ziga xos vazifalarini hisobga olish
kerak. Gap mohiyatan majburiy-buyruqli huquqiy tushunish va dunyoqarash nuqtai
nazaridan davlat va huquqning yo'q bo'lib ketishiga singib ketgan avvalgi
kommunistik mafkuraviy huquqshunoslikdan huquqiy huquqiy tushunchaning u
yoki bu shakliga (variantiga) yo'naltirilgan yangi huquqshunoslik kontseptsiyasiga
o'tish, inson huquqlari va erkinliklarining asl huquqiy ma'nosini, qadr-qimmatini
va ajralmas xususiyatini tan olish, zarur huquqiy asoslar. va konstitutsiyaviy
tuzum, fuqarolik jamiyati, huquqiy davlat va huquqiy qonunning xususiyatlari.
Prezidentimizning 2020 yil 29 apreldagi “O'zbekiston Respublikasida
yuridik ta'lim va fanni tubdan takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-
tadbirlar to'g'risida”gi farmoni va Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 30
oktyabrdagi “O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimida Davlat
va huquq institutining faoliyatini tashkil etish to'g'risida”gi qaroriga asosan
Davlat va huquq instituti o'z faoliyatini boshladi.[22]
Davlat va huquq instituti – O'zbekistonda davlatchilik asoslarini
takomillashtirish, huquq tizimini isloh qilish va siyosiy-huquqiy ta'limotlarni
targ'ib qilish sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlarni amalga oshiradigan
ilmiy muassasadir. Institutning muvaffaqiyatli faoliyati mamlakatimizda yuridik
ta'lim va fanni tubdan takomillashtirishda katta ahmiyatga ega.
Ochiq aytish kerakki, yuridik kadrlarni tayyorlash sohasida raqobatning mavjud
emasligi hududlardagi iqtidorli yoshlar uchun teng ta'lim olish imkoniyatlarini bir
qadar cheklayotgandi. Shu ma'noda, Davlat va huquq institutiga milliy yuridik
43](https://docx.uz/documents/034c3be7-bcb9-4770-b050-b83b525ed454/page_43.png?v=1)
Huquq fanlarini o’qitishning metodi va klafikatsiyasi
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………........3
I.Bob. Huquq fanlari bo’yicha yaratilgan Davlat Ta'lim Standartlari......
1.1 Huquq fanlarini o’qitishning metodikasi asosiy maqsad va vazifalari …………………………………………………………….........12
1.2 Huquq fanlarini o’qitishning metodlaridan to’g’ri foydalanish mexanizmlari……………………………………………………………...25
II.Bob. Huquq fanlarini o’qitishning metodi va klafikatsiyasi…………..
2.1 Ko’rgazmali metodlardan foydalanish……………………………...35
2.2 Huquq fanlarini o’qitishda qo’yiladigan zamonaviy talablar……..39
Xulosa……………………………………………………………………...43
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………...47