Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 66.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

37 Продаж

Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlarini hisobga olish

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlarini hisobga olish MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………….…2-4 I-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARI, HUQUQIY ONGNI SHAKLLANTIRISHDA HUQUQIY TARBIYANING O’RNI 1.1 Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlari hilma-hilligi ..................................... 5-12 1.2 Huquqiy ongni shakllantirishda huquqiy tarbiyaning o’rni .. …................. 12-23 II-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARINI HISOBGA OLISH USULLARI 2.1 Huquqiy tarbiya berish jarayonida shaxs xususiyatlarini o’ziga xosligi ..... . 23-27 2.2 Huquqiy tarbiya berish orqali yoshlarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatini shakllantirish . ............................................................................................................................... 28-33 Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Huquqiy madaniyat xalqimizning azaliy an’analariga, udumlariga, tiliga, diniga, ruhiyatiga asoslangan holda insof va iymon, adolat va qonuniylik, insonga yuksak hurmat va e’tibor, sabr-toqat kabi ma’rifat va haqiqat tuyg`ularini ongimizga singdirishga xizmat qiladi. Shuning uchun ham kishilarning fikrini, dunyoqarashini mustaqilligimiz yo`lida fidokorona mehnat qilishga yo`naltirilgan huquqiy madaniyatni yuksaltirish hayotiy zaruriyatdir.Aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini yuksaltirish, huquqiy ta’lim va ma’rifatni, jamiyatda huquqiy bilimlar tartibotini tubdan yaxshilash, inson huquq va erkinlariga chuqur hurmat va ehtiromga asoslangan munosabatni, odamlarda qonunga itoatkorlik tuyg`usini, qonunlarni bilish va unga qat’iy amal qilish saodatmandligini qaror toptirish bugungi kunning zaruriy talabi bo`lib kelmoqda. Huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyati qurish jarayonida, avvalo, har bir fuqaroning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini shakllantirib borish asosiy va muhim vazifa hisoblanadi. Huquqiy davlat qurishning zaruriy sharti - bu qonunlarning so`zsiz bajarilishidir. Qonunlarning bir xilda va so`zsiz bajarilishi har bir shaxsning o`z vazifasiga munosabati va zimmasidagi mas’uliyatni his qilishiga bog`liqdir. O’rganilganlik darajasi. Avvalo huquqiy ong va huquqiy madaniyatga olimlar tomonidan berilgan turlicha ta’riflar bilan tanishib chiqish maqsadga muvofiq bo’ladi, jumladan, professor Islomov huquqiy ongga shunday ta’rif beradi: “Huquqiy ongni mamlakat fuqarolarining ham amaldagi huquqqa, yuridik amaliyotga, fuqarolar huquqlari, erkinliklari, majburiyatlariga, ham orzu qilingan huquqqa va boshqa huquqiy hodisalarga munosabatini ifodalovchi huquqiy sezgilar, g`oyalar, baholar, tasavvurlar tizimi sifatida ta’riflash mumkin”. Professor Dmitrievning ta’rificha: “Huquqiy ong bu insonlarning va ularning turli birliklarining hamda butun jamiyatning amaldagi huquq va huquqiy hodisalarga nisbatan qarashlari,g`oyalari, tasavvurlari yig’indisidir” Huquqiy madaniyatga berilgan ta’riflarga kelsak, U.Tajixanov va A.Saidovlar o`zlarining Huquqiy 3 madaniyat nazariyasi nomli kitobida huquqiy madaniyatga shunday ta’rif berishadi: “Huquqiy madaniyat deganda jamiyatda qaror topgan huquqiy tizimning darajasini, xalqning bu huquq tizimidan xabardorlik darajasini, fuqarolarning qonunga bo`lgan hurmati, huquqiy normalarning ijro etilish darajasi, huquqqa rioya qilmaganlarga murosasiz bo`lish, qonunga itoatkorlik darajasini tushunamiz” Demak, yuqoridagilardan xulosa qiladigan bo`lsak, qabul qilinayotgan qonunlar, har qanday normativ-huquqiy hujjatlar, huquq sohasida bo`ladigan o`zgarishlardan toliq tarzda xabardor bo`lib, o`rganib chiqilishi natijasida huquqiy ong va tushunib yetib unga amal qilinishi esa huquqiy madaniyatni shakllantiradi. Kurs ishining maqsadi: Huquqiy tarbiya tushunchasi, xususiyatlari, Huquqiy tarbiyaning shakllanishi va rivojlanishi, mazmuni, tizimi, manbalari masalalari bo’yicha bilimlar berish. Kurs ishining vazifasi .Kurs ishidan kеlib chiqadigan vazifalar quyidagilar: «Ta'lim to`g`risida»gi O`zbеkiston Rеspublikasi Qonuniga muvofiq ta'lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta'lim muassasalari hamda ta'lim va kadrlar tayyorlash sohasida raqobat muxitini shakllantirish nеgizida ta'lim tizimini yagona o`quv-ilmiy ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta'minlash; -ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirilayotgan yangilanish, rivojlangan dеmokratik huquqiy davlat qurilish jarayonlariga moslash; - malakali mutaxassislar bilan ta'minlash, pеdagogik faoliyatning nufuzi va ijtimoiy maqomini ko`tarish; -ta'lim oluvchilarni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashning va ma'rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish hamda joriy etish; -ta'lim va kadrlar tayyorlash, ta'lim muassasalarini attеstatsiyadan o`tkazish va akkrеditatsiya qilish sifatida baho bеrishning xolis tizimini joriy etish; -yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ta'limning talab qilinadigan darajasi va sifati, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko`rsatishi va barqaror rivojlanishining kafolatlarini, ustuvorligini ta'minlovchi normativ, moddiy-tеxnika va axborot bazasini yaratish; 4 -ta'lim, fan va ishlab chiqarish samarali intеgratsiyalashuvini ta'mnlash, tayyorlangan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini, shuningdеk nodavlat tuzilmalari, korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirishning mеxanizmlarini ishlab chiqish; -uzluksiz ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimiga intеgratsiyalashuvini ta'minlash, tayyorlangan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini oshirish; -uzluksiz ta'lim va kadrlar tayyorlash tizimiga byudjеtdan tashqari mablag`lar, shu jumladan, chet el invеstitsiyalari jalb etishning rеal mеxanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; Kurs ishining ob`ekti va predmeti: Huquqiy tarbiya texnologiyalarni kuchaytirishning va ta'limning asosiy tashkilotchisi sifatida ta'lim va tarbiyaning usullari va vositalarini, bu faoliyat bilan bеvosita shug`ullanayotgan muassasalar tuzilmasini muntazam ravishda takomillashtirib boradi, huquqiy tarbiya va huquqiy ta'limning muqobil tizimlarini shakllantirishga yordam bеradi: Aholi huquqiy madaniyatni oshirish borasida davlat tuzilmalari va jamoat birlashmalarining kеng hamkorligini ta'minlash; ushbu faoliyatni muvofiqlashtirish, kеchiktirib bo`lmaydigan va istiqboldagi vazifalarni aniqlash O`zbеkiston Rеspublikasi Adliya vazirligi va yuristlar jamoat birlashmalari faoliyatining eng muhim yo`nalishlaridan bo`lib qolishiga erishish; Tadqiqotning tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5 I-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARI, HUQUQIY ONGNI SHAKLLANTIRISHDA HUQUQIY TARBIYANING O’RNI 1.1 Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlari hilma-hilligi Mustaqillik O’zbekiston hayotining barcha sohalarida tub o’zgarishlar davrini boshlab berdi. Bunday o’zgarishlar natijasini sud-huquq tizimining qonunchilik asoslarini rivojlantirish va takomillashtirish jarayonida yaqqol ko’rish mumkin. Milliy qonunchilikning yangilanishi bilan bog’liq normalarni huquqiy mushohada qilish, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish ehtiyojini aniqlash aholining, ayniqsa, yoshlarning huquqiy ongini tubdan o’zgarishini talab etadi. Bir ijtimoiy tuzumdan ikkinchisiga o’tish davrida huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish mamlakatni modernizatsiya va isloh qilish, jamiyatni demokratlashtirish va yangilashning muhim sharti hisoblanadi. 1 Huquqiy madaniyatni yuksaltirish haqida qanchalik tugal va mukammal nazariy fikrlar bildirilmasin, ularni shaxs huquqiy ongiga singdirish borasida muntazam hamda tizimli ish olib borilmasa, ko’zlangan maqsadlarga erishib bo’lmaydi. Buning uchun inson qalbiga yo’l topish zarur. Inson qalbiga yo’l topish avvalo ta’lim- tarbiyadan boshlanadi. 2 Huquqiy savodxonlik va bilimlarni amaliy hayotda qo’llay olish ko’p jihatdan huquqiy ta’limning mazmun-mohiyatiga bog’liqdir. SHu nuqtai nazardan qaraganda, huquqiy ta’lim har bir shaxsning o’z huquqlarini bilishi va himoya qilishini ta’minlashning zaruriy sharti va asosiy omillaridan biri hisoblanadi. 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov ta’kidlaganidek, aholiga chuqur huquqiy bilim berishni yo’lga qo’yish orqali huquqiy madaniyatning yuksalishiga 1 Karimov I. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1998. T.6. - B. 26. 2 Qarang: Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. - 176 b. 3 Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997.9 – son, 227 - modda. 6 erishiladi, boshqacha aytganda, tom ma’nodagi huquqiy ongni shakllantirish talab etiladi. Bu esa yoshlarning huquqiy ongini shakllantirishning muhim omili bo’lgan huquqiy ta’limni tashkil etish bilan bog’liq jarayonlarni muntazam o’rganib borish, ilmiy tahlil qilish hayotiy-amaliy ahamiyatga egaligini ko’rsatadi. Bunda huquqiy ta’lim-tarbiya, huquqni o’qitish, huquqiy savodxonlik, huquqiy bilim, ko’nikma va malakaning o’rni bilan aloqador masalalarni o’rganish muhimdir. 4 “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi”da belgilanganidek, ijtimoiy ongni shakllantirishda huquqning o’rni; huquqiy tarbiya va aholining ijtimoiy faolligi; huquqiy ongga ta’sir etish shakllari va usullari; huquqiy ongning psixologik jihatlari; huquqiy ongdagi ijtimoiy buzilish va salbiy o’zgarishlar; aholining turli qatlam va ijtimoiy guruhlarining huquqiy madaniyati kabi dolzarb muammolar bo’yicha ilmiy tadqiqotlar o’tkazilishi ayniqsa dolzarbdir. Aynan shuning uchun ham shaxs huquqiy ongini shakllantirish orqali mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va islohotlarni to’g’ri anglash, ularga moslashishga erishiladi. Huquqshunos deganda, sudya, advokat, prokuror, tergovchi, notarius, yurist- maslahatchi, militsiya va FHDYo bo’limi xodimi kabi mutaxassislar tushuniladi. Ushbu mutaxassislar tizimiga huquq fanlaridan dars beradigan pedagoglarni kiritish lozim, deb hisoblaymiz. Huquqshunos-pedagoglar ham maxsus ma’lumot va tayyorgarlikning amaliy tajribasi talab qilinadigan kasb egalaridir. 4 O’zbekistonDavlatstandarti. Oliyta’limningDavlatta’limstandarti. – T.: 2009. – 54 b. Izoh:Oliyta’limbakalavriatyo’nalishlarivamagistraturamutaxassisliklariklassifikatoriO’zbekistonRespublikasiningax borotlarnikodlashvatasniflashyagonatizimining (KTYaT) tarkibiyqismidir. O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 1998 yil 5 yanvardagi“Uzluksizta’limtizimiuchundavlatta’limstandartlariniishlabchiqishvajoriyetishto’g’risida”gi 5- conqarorigako’raishlabchiqilgan. Klassifikator «Ta’limto’g’risida»giva «Kadrlartayyorlashmilliydasturito’g’risida»giO’zbekistonRespublikasiningqonunlariga, O’zbekistonRespublikasiPrezidentiningtegishliFarmonlarivaO’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasiningqarorl arigaasosantuzilgan. Klassifikator YUNESKO tomonidan 1997 yil mart oyida qabul qilingan ta’limning xalqaro standarti klassifikatsiyasi (TXSK) printsiplari asosida tuzilgan. Klassifikator - oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash yo’nalishlari va mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro’yxatihisoblanadi. 7 Huquqshunos-pedagoglar shaxs huquqiy ongini shakllantirishda asosiy sub’ekt bo’lib, ular kasbiy faoliyatiga qarab yuridik va noyuridik o’quv yurtlarida ta’lim beruvchilarga bo’linadi. 5 Yuridik va noyuridik o’quv yurtlarida ta’lim beruvchilar oliy o’quv yurtlarining davlat ta’lim standartlari doirasida huquqshunoslik fanlariga doir tushunchalarni egallaydilar. Ular har bir mavzuni bayon etishda (masalan, davlat va huquqning paydo bo’lishi, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy printsiplari, majburiyatlar, nikohni tuzish tartibi, mehnat shartnomasi, yerdan foydalanish huquqi, jinoyatda ishtirokchilik, voyaga yetmaganlarni so’roq qilish, xalqaro huquq manbalari, ma’muriy huquqbuzarlik va h.k.mavzularni) nazariy bilimlar bilan bir qatorda pedagogik mahoratga ham ega bo’lishlari shaxs huquqiy ongini shakllantirishda asos bo’lib xizmat qiladi. 6 Noyuridik o’quv yurtlarida ta’lim beruvchi huquqshunoslar-- oliy ta’lim yo’nalishlari va mutaxassisliklari klassifikatori 4 da berilgan bilim sohalari (8ta) bo’yicha huquqshunoslik fanlarini o’qitadilar. Ular quyidagilardan iborat: 7  ta’lim;  gumanitar fanlar va san’at;  ijtimoiy fanlar, biznes va huquq; 5 Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997.9 – son, 227 - modda. 6 Qarang: Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 60-61. 7 Qarang: Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.- 224 b. 8  fan;  muhandislik, ishlov berish va qurilish tarmoqlari;  qishloq va suv xo’jaligi;  sog’liqni saqlash va ijtimoiy ta’minot;  xizmatlar. Har bir bilim sohasi bir qator yo’nalish (268 ta) va mutaxassisliklar (1412 ta) ni o’z ichiga oladi. Huquqshunos-pedagoglar shaxs huquqiy ongini shakllantirish jarayonida pedagogik usul va vositalardan foydalangan holda faoliyat yuritadilar. Ta’lim oluvchilarning amaldagi huquq va boshqa huquqiy hodisalarga munosabatlarini ifodalovchi qarashlari, g’oyalari, tasavvurlari, his-tuyg’ularini namoyon etishda maxsus ma’lumot va tayyorgarlikka ega bo’ladilar. 8 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilingan “Yoshlarning huquqiy ta’limini takomillashtirishning Kompleks dasturi to’g’risida”gi 296-sonli qarorida (1994 yil, 13 iyunь) huquqshunos – pedagoglarni tayyorlash uchun huquqiy pedagogika hamda “Davlat va huquq” mutaxassisligi o’qituvchilarini qayta tayyorlash bo’yicha malaka oshirish fakulьtetlari tashkil etilgan. Lekin oliy ta’lim muassasalarining huquqshunos – pedagoglari respublika oliy pedagogika institutida malaka oshiradilar. 8 Rafiqov A., Karimova O., Eshonova Sh. O‘quvchi yoshlarni huquqiy tarbiyalash. T. 1988; Karimova O.A. Yoshlarni huquqiy tarbiyalashning asosiy yo‘nalishlari. T. 2000; Yo‘ldoshev H.Q., Tojixonov U., Zaripov S., Mirzajonov Q. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarning oldini olishda huquqiy tarbiya vositalarining ahamiyati. T. 1997; Tatarintseva YE.V. Pravavoye vospitaniye. M. 1990; Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 2-jildlik. - T.: IIV Akademiyasi, 1998. T. 1. - 316 6., 1998. - T. 2. - 447 b. Muradyan E.M. Pravavoye vospitaniye shkolnikov. M. 1975; Gafarov Z.M., Karimova O.A. Metodika pravovogo vospitaniya i pravovogo obucheniya. T. 1997; Tadjixonov U. Nauchno-teoreticheskiye problemi pravovoy kulturi. Avtoref. diss. d-ra. yur. nauk. T. 1995; Abzalov E. Problemi formirovaniya pravovoy kulturi molodeji. Avtoref. diss. kand. yur. nauk. T. 2000. 9 O’zbekiston Respublikasida ta’lim sohasidagi milliy dasturlar doirasida amalga oshirilayotgan ishlar va erishilgan qator ijobiy o’zgarishlarga qaramasdan, ta’limning sifat samaradorligi rivojlanishini yanada jadallashtirish, bunda yaratilgan shart-sharoitlar va imkoniyatlardan foydalanish bugungi kunda eng dolzarb masala hisoblanadi. Ta’lim oluvchilarning bilim olish motivatsiyalarini shakllantiruvchi mexanizmlarni va o’qitishning yangi shakl, noan’anaviy uslublari orqali ularning bilish hamda ta’lim-tarbiya jarayoni tizimini takomillashtirish va sifatini boshqarish mexanizmlarini ishlab chiqib, ularni amalga oshirish zarurati mavjud. 9 Aynan mana shular uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan takomillashtirishni, ta’lim-tarbiya samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko’tarishga xizmat qiladigan ta’sirchan choralarni ko’rishni taqozo qiladi. Ta’limning ustuvor vazifalaridan biri bu – ta’lim oluvchi ongu shuurida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni qaror toptirish, jamiyatda o’z o’rnini topishi uchun amaliy - hayotiy ko’nikmalarni shakllantirish hamda yoshlarning ijtimoiy iqtisodiy munosabatlarda faol ishtirok etishiga zamin hozirlashdir. Huquqiy ta’lim shaxsning huquqiy ong darajasini inson, jamiyat, davlat manfaatlariga javob beradigan eng umumiy yuridik printsiplar va normalarni anglab yetishga yo’naltiradi. 10 Huquqiy ongni shakllantirish ko’p jihatdan huquqiy ta’limga bog’liq. “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi”da aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak darajadagi huquqiy ongga ega bo’lishlari hamda huquqiy bilimlarni kundalik hayotda qo’llash, huquqiy madaniyatni shakllantirishning keng qamrovli muntazam tizimini yaratish uchun huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiya tizimini takomillashtirishni asosiy vazifa qilib belgilangan 5 . SHuningdek, ushbu dasturda tarbiyaviy va o’quv ishlari shaxsning huquqiy ong darajasini inson, jamiyat, davlat manfaatlariga javob beradigan eng 9 Qarang: Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq asoslari. T.: IIV Akademiyasi, 1999. – B. 23-38; - B. 64-94-b; - B. 138-171.; Karimova O.A., Tuychiyeva H.N. Davlat va huquq asoslari. T.O‘qituvchi, 1996. – 176 b. 10 I. A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.T. 8.–Toshkent. “O‘zbekiston”, 2000. b. 87. 10 umumiy yuridik printsiplar va normalarni anglab yetishga qadar oshirishga yo’naltirilishi, huquqiy ta’lim uzluksiz bo’lib, yoshlikdan boshlab berib borilishi, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalaridayoq xulq-atvor qoidalaridan xabardor bo’lishi, ma’naviy va ba’zi huquqiy normalar to’g’risida boshlang’ich tushunchalar olishi, kelgusida o’qitish davomida bu bilimlar kengaytirilishi va chuqurlashtirilishi, aniq ifodalangan huquqiy xususiyat kasb etishiga olib kelishi ta’kidlangan. 11 Huquqiy axborotdan barchaning erkin foydalana olishini ta’minlash har kimga o’zining huquqiy bilimlarini oshirish uchun sharoit yaratish, fuqarolarga o’z huquqlari va erkinliklarini tegishli tarzda amalga oshirish, burchlarini bajarish, jamiyatning siyosiy hayotida ongli va faol ishtirok etish imkonini beradi. Huquqiy ta’limni takomillashtirishga ta’limning hali foydalanilmagan mexanizmlarini yaratish, ulardan samarali foydalanish, ta’limning yangi shakllari va vositalarini joriy etish, moddiy-texnika negizini kuchaytirish yo’li bilan erishiladi. 12 Huquqiy ta’limni kuchaytirishning asosiy choralari quyidagilardan iborat:  davlat huquqiy ta’limning asosiy tashkilotchisi sifatida ta’limning usullari va vositalarini, bu faoliyat bilan bevosita shug’ullanayotgan muassasalar tuzilmasini muntazam ravishda takomillashtirib boradi, huquqiy ta’limning muqobil tizimlarini shakllantirishga yordam beradi;  huquqiy ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, umumta’lim 11 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoyishi. // Xalq so‘zi. 2001 yil 5 yanvar. 12 A.Karimov.Amalgaoshirayotganislohotlarimizniyanadachuqurlashtirishvafuqarolikjamiyatiqurish- yorug’kelajagimizningasosiyomilidir. PrezidentIslomKarimovningO’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasining 21 yilligigabag’ishlangantantanalimarosimdagima’ruzasi. // Xalqso’zi. 2013 yil 7 dekabr. 11 maktablarida olib borilishini nazarda tutuvchi normativ va o’quv-uslubiy mezonlarni ishlab chiqish;  huquqiy fanlar asoslarini chuqur o’rgatadigan o’quv yurtlari va ularda tayyorlanadigan yuridik kadrlarning sonini iqtisodiy, ijtimoiy, demografik vaziyat va jamiyatning tegishli mutaxassislarga bo’lgan ehtiyojini belgilovchi boshqa omillar e’tiborga olingan holda aniqlash;  darsliklar, o’quv qo’llanmalari va boshqa adabiyotlar tayyorlash va nashr etishni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashni kuchaytirish;  yuridik o’quv yurtlarining moddiy-texnika negizini mustahkamlash. 13 SHuni unutmaslik kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq. SHaxs huquqiy ongini shakllantirishga bevosita ta’sir etadigan hayotiy omil – huquqiy ta’lim-tarbiya tizimidir. Huquqiy ta’lim-tarbiya ijtimoiy borliqning o’ta murakkab shakllaridan biridir. SHuning uchun ham u turli ijtimoiy vazifalarni bajaradi. 14 1.2 Huquqiy ongni shakllantirishda huquqiy tarbiyaning o’rni 13 Sagdiev A., Fuzailova G. Hasanova M. Tarix o’qitish metodikasi. 2008. 14 Mirziyov SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 12 Yuqori huquqiy madaniyatga, huquqiy ongga, huquqiy tarbiyaga erishish huquqiy bilimlarni puxta egallashga bog’liqdir. Forobiy ta’lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim berar ekan, ularning har biri insonni kamolga yetkazishda o’z o’rni va xususiyatiga ega ekanligini ham alohida ta’kidlaydi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim bo’lib, 15 ta’lim – insonga o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya – nazariy fazilatni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo’lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni o’rgatish dir, deb hisoblaydi. Har ikkalasi birlashsa yetuklik – bilim va amaliy ko’nikmalarni qay darajada o’rganganligiga qarab paydo bo’ladi, deb ko’rsatadi. U.Tojixonov va A.Saidov ta’kidlab o’tganlaridek, huquqiy ta’lim natijalari o’quvchilar ijtimoiy faolligining oshishi, ularni o’tmish sarqitlariga, loqaydlikka, xudbinlik, milliy ma’naviyat me’yorlarini buzishlarga qarshi kurashga jalb etishda ko’rinadi. Demak, shaxs huquqiy ongining shakllanishi murakkab jarayonni – huquqiy ta’lim-tarbiyani o’z ichiga oladi. SHunday ekan, huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonining tarkibiy qismlari bo’lgan huquqiy ta’lim, huquqiy tarbiya tushunchalariga aniqlik kiritish talab etiladi. Yuqoridagi umumiy fikrlarni to’ldirgan holda huquqiy ta’lim-tarbiyaga quyidagicha ta’rif berish lozim 16 . Huquqiy ta’lim-tarbiya deganda, huquqiy bilimlarni berish natijasida huquqiy tushuncha va tasavvurlar hosil qilish hamda shaxsni huquqiy qoidalarga rioya etish ruhida tarbiyalab, uning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish tushuniladi. SHu asosda huquqiy ta’lim va huquqiy tarbiyaga alohida-alohida ta’rif berish mumkin. Huquqiy ta’lim – bu huquqiy bilimlarni egallash, huquqiy ko’nikma va malakani shakllantirishdir. SHuningdek, huquqiy ta’lim yoshlarni aqliy jihatdan rivojlantirib tarbiyalaydi. Huquqiy ta’lim natijasida yoshlarning huquqiy ongiga, hissiyotiga, 15 Qarang: Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.- 224 b. 16 Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. - T.: IIV Akademiyasi, 1998. T. 2. - 447 b. 13 irodasiga sobitqadamlik bilan bir tizim asosida ta’sir etishga erishiladi. Huquqiy ta’lim – huquqiy ma’lumotni ma’lum bir tartibda berish va uni qabul qilishni o’z ichiga oladi. Huquqiy tarbiya esa yoshlarning olgan bilimlarini amaliyotda qo’llay olishga o’rgatishdir. Huquqiy tarbiya huquqiy ta’limsiz amalga oshmaydi. Huquqiy ta’lim berishdan maqsad shaxsni olgan bilimlarini amaliyotda qo’llash asosida huquqiy tarbiyalashdir. Bu faoliyat ma’lum bir jarayonni tashkil etadi. Huquqiy ta’lim jarayoni – o’qituvchi va o’quvchilar orasidagi munosabat, bilim berish, bilim olish, o’rgatish-o’rganish maylida kechadigan munosabatlar tizimidir. Huquqiy ta’lim o’qituvchi bilan o’quvchining birgalikdagi faoliyati sifatida o’zaro bog’liq ikki jarayonga – o’qituvchi faoliyati sifatida bilim berishga va o’quvchining faoliyati sifatida bilim olishga ajraladi. Bilim beruvchi jamiyat manfaatlarini ifoda etgan holda barcha o’quv muassasalarida ta’lim berishning konstitutsiyaviy huquqini ta’minlashga qaratadi. Huquqiy bilim beruvchi: - ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligidan kelib chiqqan holda bilim oluvchi bilan munosabatlar oqimini insoniy fazilatlar: o’zaro hurmat, izzat-ikrom, va h.k. ruhida amalga oshirishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yadi; - huquqiy ta’limning uzluksizligi va izchilligini ta’minlaydi; - huquqiy ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligini ham e’tibordan chetda qoldirmaydi; - huquqiy bilimli bo’lishni va iste’dodni rag’batlantiradi. Huquqiy ta’lim jarayonida bilim oluvchilar insoniyat ijtimoiy-tarixiy tajribasining muayyan jihatlarini – mafkura, siyosat, fan va huquqiy madaniyatni o’zlashtiradi. Huquqiy ta’lim jarayonida yoshlar huquqiy tarbiyalanib, ularda vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, fidoyilik fazilatlari hamda huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik shakllanadi. Huquqiy ta’lim bir qancha jihatlardan: bilim beruvchining o’z fanini bilishi, o’quv-tarbiya jarayonini uyushtira olishi, 14 ta’limning zamonaviy texnologiyalarini egallashi, o’quvchining aqliy rivojlanishi, uning bilish imkoniyatlarini chuqur anglab yetishi va bilim oluvchining shaxsiy fazilatlarini shakllantirish yo’llarini bilishidan tarkib topadi. Huquqiy ta’lim bilim beruvchi uchun tafakkur faoliyati hamdir. U o’zini qurshab turgan olamni bilishni va ta’lim berish faoliyatini chuqurlashtiradi. U ta’limda yangi mazmun va metodlarni izlaydi. Ta’lim bilim oluvchi uchun ham, bilim beruvchi uchun ham o’zini qurshab turgan olamni bilishning bir turi hisoblanadi. Bilish haqida, uning bosqichlari haqida keyinroq to’xtalamiz. Huquqiy ta’lim jarayoni quyidagi elementlardan iborat: - bilim berish; - kamolga yetkazish; - tarbiyalash. SHunday qilib, huquqiy ta’lim shaxs harakatlari muayyan bilim, ko’nikma va malakalarni o’zlashtirib olishga qaratilgan ongli maqsad bilan boshqariladigan jarayondir. Huquqiy ta’lim jarayonida shaxs tafakkur qilarkan, bu bilan u qandaydir yangi, ilgari ma’lum bo’lmagan xususiyatlarga duch keladi. Bu xususiyatlar haqida u tasavvurga ega bo’lsagina, tushunchalar hosil bo’ladi. Huquqiy tasavvur va huquqiy tushunchalar bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. O’quvchilarda to’liq va aniq tasavvurlar mavjud bo’lgandagina, tushunchalar hosil bo’la oladi. Huquqiy tasavvurlarni shakllantirishda idrok etish qobiliyati muhimdir. Hodisa va voqealarning kishi ongida aks etishi idrok deb ataladi. Voqeani ongli idrok etish unga fikran nom berishdir. SHaxs huquqiy ongining shakllanishi huquqiy ta’lim mazmunining elementlariga bog’liq. Huquqiy ta’lim mazmuni – bu huquqni o’qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berishdan iborat. Huquqni o’qitish deganda, huquqqa oid materiallar vositasida bilim berish, yoshlarni huquqiy ongli, madaniyatli qilib tarbiyalash va har tomonlama barkamol inson qilib kamol 15 toptirish vazifalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan jarayon tushuniladi. Huquqiy tushunchalar tafakkurning mantiqiy shaklidir. Huquqiy tushuncha shunday bir fikrki, unda huquqiy faktlarning eng muhim, farq qiladigan va umumiy belgilari aks ettiriladi. Huquqiy tushunchalarni hosil qilish deganda huquqiy faktlarning eng muhim belgilarini ikkinchi darajali belgilaridan ajrata bilish, ularni huquq sohalariga bo’lib o’rganish, huquqiy hodisa va voqealar o’rtasidagi bog’lanish va munosabatlarni chuqur anglab tushunib olish ko’zda tutiladi. Ana shunday shakllangan, mukammal huquqiy tushunchalar ilmiy bilimlar tizimining vujudga kelishida bamisoli zanjir vazifasini o’taydi. Huquqni tushuntirish deganda, u yoki bu mavzuning ilmiy mazmuni, nazariy asoslarini aniqlash, huquqiy materiallarni tahlil qilish va umumlashtirish bo’yicha ish usullarini belgilab olish tushuniladi. Huquqiy tushuncha va tasavvurlar bir-biri bilan uzviy bog’langan. Huquqni o’qitish jarayonida o’quvchilarning huquqiy tasavvurlari chuqurlashib borishi natijasida huquqiy tushunchalarni shakllantirish uchun zamin yaratiladi. Huquqiy tushunchalar o’z navbatida huquqiy tasavvurlarni mazmunan boyitib, aniqlashtirib borishga yordam beradi. Huquqiy tasavvur va huquqiy tushunchalarni hosil qilishning metodik usullari ham ko’p hollarda bir- biriga o’xshab ketadi. Tasavvur – kishining narsa, hodisa haqidagi tajribasiga asoslangan bilim- tushunchasidir. Tasavvur – idrok qilingan, his etilgan huquqiy hodisaning kishi ongida aks etishi, gavdalanishidir. Huquqni o’qitish jarayonida o’quvchilarning ko’z o’ngida huquqiy hodisalarni tasavvur ettirishda obrazlilikdan foydalanish huquqiy ongning shakllanishiga ijobiy ta’sir etadi. Obrazlilik – o’quvchilarning huquqdan olgan bilimlarini ilmiy va puxta bo’lishining zarur shartlaridan biridir, ularning huquqqa qiziqishini uyg’otish va huquqiy faktlarni tahlil qilish va umumlashtirish uchun zarur bo’lgan shart- sharoitlarni yaratishning muhim vositasidir. Tasavvurlarni shakllantirishda o’quvchilar huquqiy hodisalarni faol suratda idrok etishiga qaratilgan usullardan foydalaniladi. O’qituvchi bayonining mazmunan ko’rgazmali va obrazli bo’lishi, 16 ma’ruza matnidagi, huquqiy hujjatlardagi voqea va elementlar, huquqiy adabiyotlar o’quvchilarda huquqiy tasavvurlarni shakllantirishning asosiy manbai bo’lib xizmat qiladi. O’qituvchi materialni bayon qilayotganda, huquqiy hujjatlardan, ilmiy-ommabop va qonunlardan olingan tafsilotlarga hamda o’quvchilardagi mavjud tasavvurlarga suyangan holda ish tutib, o’quvchilarning huquqiy ongining ortishi, ularning muhim tafsilotlarni ajratib olishi va esda saqlab qolishlariga yordam beradi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning faol fikrlashini tashkil qilishi lozim. O’qituvchi qonunlarni o’qib qo’ya qolmay, balki qonundagi alohida me’yorlarni o’quvchilar ishtirokida tahlil qilib, undagi eng muhim elementlarni ajratib chiqishi lozim. Huquqiy tushuncha – predmet va hodisalarning mantiqan ajratilgan muhim belgilarini umumlashtirib, birlashtirib aks ettiruvchi umumiy tasavvur bo’lib, huquqiy onglilik, insonning bilim va tasavvurlari darajasidir. Huquqiy ong shakllanishida huquqiy tushunchalarning turli sohalarga tegishli ekanligidan kelib chiqib, tarixiy, iqtisodiy, siyosiy, diniy, sotsial, madaniy, ma’naviy, nazariy, ilmiy, sohaviy va h.k. guruhlarga ajratish mumkin. Huquqni o’qitish jarayonida tushunchalarni shakllantirishning usul va vositalari xilma-xil bo’lib, avvalo u tushunchalar mazmunining murakkabligiga bog’liq. Masalan, davlatning belgilari – hudud, suverenlik, armiya, soliq, bank kabi tushunchalarning hosil bo’lishi uchun bir soat dars kifoya qilsa, sotsiologik tushunchalar, masalan, davlat va huquqning paydo bo’lishi va rivojlanishi davlat va huquq nazariyasi fanini o’rganish jarayonida o’zlashtiriladi. SHaxsda tushunchalarning chuqur va mustahkam bo’lishi, asosan, o’qituvchining o’quvchilar fikrlash faoliyatini qanchalik uyg’ota olishi va unga qay darajada rahbarlik qila olishiga bog’liq. Huquqiy tushunchalar hosil qilishda o’quvchilarning voqea va hodisalarni analiz, sintez qila olish qobiliyatini o’z ichiga olgan fikrlash faoliyatini kuchaytirishda ta’limning zamonaviy pedagogik texnologiyalari, interfaol metodlardan foydalanish, o’quvchilarning ko’rgazmali 17 qurollar, texnika vositalari, huquqiy hujjatlar bilan ishlashlarini uyushtirish alohida ahamiyatga ega. Huquqiy bilim – bu bir butunlikni tashkil qiluvchi qismlar orasidagi ularning ichki zaruriyatidan kelib chiqqan, bir-biri bilan uzviy bog’liq hodisadir. CHunki bu zaruriy bog’liqlik narsa va hodisalarning tabiatidan kelib chiqib, bizning ixtiyorimizdan tashqari o’zi mavjud bo’ladi. Huquqiy bilimlarni egallash natijasida huquqiy ko’nikma va malakalar shakllanadi. Bilimlarni egallash jarayonida vujudga keladigan usullar va elementlarning o’zlashtirilishi (ko’nikma) hosil bo’ladi hamda shu usul va elementlarni to’g’ri tanlab, foydalanish yo’llarining egallanishi (malaka)ga erishiladi. Huquqiy bilim asosida shaxsda huquqiy ong shakllanishiga erishiladi. Huquqiy ta’lim jarayonida shaxs huquqiy jihatdan tarbiyalanib, huquqiy bilimlarni hayotga tatbiq etishga o’rgatiladi. Bu haqda ko’pgina olimlar o’z fikrlarini bildirganlar. Ular o’z ilmiy ishlarida huquqiy madaniyatni shakllantirishda huquqiy tarbiyaning hamda huquqiy tarbiya vositalaridan foydalanishning o’rni va ahamiyati, haqida ta’kidlaganlar. A.A’zamxo’jaev va SH.O’razaev huquqiy tarbiyani jamiyat a’zolarining yurish-turish madaniyatiga, ongiga sistematik va maqsadga muvofiq ta’sir etish jarayonidir, deb, huquqiy tarbiyada muayyan huquqiy bilim darajasiga ega bo’lishga erishish maqsad qilib qo’yilishini ko’rsatganlar. H.Yo’ldoshev, U.Tojixonov va boshqalar huquqiy tarbiya bu – shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko’rsatmalarni, faol qonunga itoatkor xulq-atvor ko’nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko’zlagan holda ta’sir ko’rsatilishidir, deb fikr bildirganlar. A. Rafiqov, O.Karimova, SH.Eshonova huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ongni shakllantirish, ya’ni huquqiy me’yorlarga hurmatni, ularga ixtiyoriy va ongli ravishda rioya qilishni o’rgatishdir, deb hisoblaydilar. Darhaqiqat, huquqiy ta’lim jarayoni Konstitutsiya va qonunlarni, milliy qadriyatlarni hurmat qilish, shaxsni vatanparvarlik, insonparvarlik, mehnatsevarlik, halollik, poklik, adolatlilik ruhida tarbiyalashni o’z oldiga vazifa 18 qilib qo’yadi. Yuqoridagi fikrlarni umumlashtirib huquqiy ta’limning tarkibiy qismlarini quyidagicha belgilash mumkin: 1) huquqiy ta’limning maqsadi (huquqiy ta’limning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalari inobatga olinadi); 2) huquqiy ta’limning mazmuni (huquqni o’qitish-o’rganish natijalariga – huquqiy bilim, ko’nikma, malakalar orqali huquqiy ongning shakllanish darajasiga erishish inobatga olinadi); 3) huquqiy ta’limning metodologiyasi (huquqni o’qitishning metod va usullari inobatga olinadi); 4) huquqiy ta’limning tamoyillari (bilim beruvchi faoliyatini va bilim oluvchilar bilish faoliyatining xususiyatini belgilaydigan asosiy qoidalar inobatga olinadi); 5) huquqiy ta’limning samaradorligi (yoshlarning bilish faoliyatini faollashtirish inobatga olinadi). Huquqiy ta’limning maqsadi har bir kishiga amaliy faoliyatda zarur bo’ladigan huquqiy bilimlarni belgilangan davlat standartlaridan kam bo’lmagan hajmda olish imkoniyatini berishdan iboratdir. Huquqiy ta’lim jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi va huquqiy ong muntazam, tizimli asosda shakllantiriladi: ta’limiyvazifa - ta’lim jarayoniningvazifalarini aniq belgilash, huquqiy axborot va tushunchalar bilan boyitish, ijtimoiy va shaxsiy ehtiyojlarni hisobga olish bilan ta’lim mazmunini optimallashtirish, idrok etish, turli xildagi ta’lim shakli, metodlari va ko’rinishlaridan foydalanish asosida huquqiy bilim berishdir; tarbiyaviy vazifa - ta’lim oluvchilarni umuminsoniy huquqiy qadriyatlar va qoidalarga rioya etish ruhida tarbiyalash, ularda tartiblilik, mas’uliyatlilik, ongli intizomlilik, mustaqillik, huquq haqida erkin fikrlilik, halollikni shakllantirishdir; rivojlantiruvchi vazifa - ta’lim oluvchilarda o’qish – o’rganish faoliyatining ijobiy sifatlari, qiziqish, huquq ijodkorligi, tashabbuskorlik va huquqiy faollikni shakllantirish hamda rivojlantirishdir; 19 Huquqiy ta’lim o’z oldiga eng asosiy maqsadni, ya’ni ilm orqali tadqiqot ob’ektidagi qonuniy aloqadorliklarni aniqlash va bu qonuniyatlardan insonning qandaydir ehtiyojini qondirishda foydalanishni ko’rsatib berish maqsadini qo’yadi. SHundan kelib chiqib, huquqiy ta’lim jarayonida, birinchidan, barcha huquqiy bilimlarni jamlab, ularni o’rgatish tamoyilidagi talablarga solishtiriladi; ikkinchidan, o’rgatish tamoyillariga mos kelishi asosida uning mahalliy sharoitga to’g’ri kelish - kelmasligi aniqlanadi. CHunki har qanday ijtimoiy voqelikda, shu jumladan, huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonida ham hukm suruvchi qonuniyatlar ma’lum bir ijtimoiy sharoitning ob’ektiv borlig’ini qanchalik to’la ifoda etgan bo’lishiga qaramay, boshqa ijtimoiy sharoitga to’g’ri kelmasligi mumkin. SHuning uchun ham huquqiy-ta’lim usul va uslublari o’z hududimizda sinab ko’rilib, keyingina tatbiq etiladi; uchinchidan, to’plangan tajribalar asosida egallangan bilimlar amaliyotda qo’llanilishi o’rgatiladi. Huquqiy ta’limning tadqiqot ob’ekti bir necha bosqichlarga bo’linadi: 1. ilk ta’lim, ya’ni onaning tug’ilajak bolasiga uning homila davridan boshlab beradigan ta’lim-tarbiyasi; 2. oila ta’limi, ya’ni oila a’zolari bilan tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi ta’lim- tarbiyaviy munosabatlar; 3. bog’cha ta’limi, ya’ni ota-ona va bog’cha tarbiyachilari bilan tarbiyalanuvchi bolalar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar; 4. umumiy o’rta ta’lim, ya’ni barcha fanlar tarkibida va maxsus o’quv fanlari orqali o’qituvchilar bilan o’quvchilar orasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar; 20 5. o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, ya’ni u yoki bu kasbni o’rgatish bilan bog’langan holda o’qituvchi bilan talabalar o’rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar; 6. oliy ta’lim, ya’ni oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash orqali professor- o’qituvchilar bilan talabalar o’rtasidagi ta’lim-tarbiyaviy munosabatlar. SHuningdek, huquqiy ta’lim tadqiqot ob’ektining bosqichi sifatida oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim, kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonidagi ta’lim hamda maktabdan tashqari ta’limni ham olish mumkin. Huquqiy ta’limning tadqiqot predmeti – huquqiy ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etuvchi, bilim beruvchi hamda bu bilimni qabul qiluvchi – o’zlashtiruvchilar orasidagi ta’limiy munosabatlardan iborat. Huquqiy ta’limning tadqiqot olib borishdan asosiy maqsadi ta’lim-tarbiya beruvchilar va ularni qabul qiluvchilar o’rtasidagi ta’limiy munosabatlarning rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash va shu qonuniyatlar asosida huquqiy bilim berish hamda shu bilimlarini hayotda qo’llay olishga o’rgatishdir. II-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARINI HISOBGA OLISH USULLARI 21 2.1 Huquqiy tarbiya berish jarayonida shaxs xususiyatlarini o’ziga xosligi Huquqiy ta‘lim-tarbiya o`z tarixiga ega bo`lib, qonunlarni aniq ijro etilishiga ta‘sir ko`rsatishga qodir, siyosiy to’zilishidan qatiy nazar hamma davlatlar undan manfaatdor. Ma‘lumki, qadimgi Yunoniston va Rimda bolalikdan boshlab fuqarolarga qonunlar o`rgatilgan. Rim davlatida 14 yoshgacha bo`lgan bolalar qonunlarning 12 jadvalini yod olganlar. Eramizdan oldingi III asr boshlarida mavjud bo`lgan va bizgacha yetib kelgan «Fuqaro Xersonesning qasamyodi»da, jumladan, shunday deyiladi: «Men fuqarolarning hech biriga nisbatan hech qanday adolatsiz ishni xayolimga keltirmayman…va bunaqa ishga yo`l qo`ymayman, buni yashirmayman ham, lekin uni sud e‘tiboriga yetkazaman va suda qonunlarga muvofiq ovoz beraman». Bu o`rinda nafaqat qonunlarga rioya etilishi haqida, shu bilan birga yoshlarning va boshqalarning qonunlarni bo’zishlarini fosh qilishga jalb etilishi to`g`risida ham borgan. 17 Huquqiy ta‘lim -tarbiya muammolari Fransiya, Italiya, Buyuk Britaniya, AQSh kabi mamlakatlarda huquqiy tarbiya masalalari doimo diqqat markazida bo`lib, uning ko`p muammolari hal etilgan. Bunda har doim huquqiy tarbiyaning ayni bir paytda o`sib kelayotgan avlodga ham siyosiy, ham ma‘naviy ta‘sir ko`rsatilishi eqanligini tushunib yetish namoyon qilingan va hatto takidlab o`tilgan. 18 Masalan, Fransiyada 1879 yilda joriy qilingan maktablarda axloq va huquqning o`qitilishi «fuqaro», «mamlakat», «Askar», «qonun», «jamiyat», «adolat» kabi va boshqa bir qator shunday so`zlarning ma‘nosini tushuntirib berishdan boshlangan. bolalar 9-11 yoshida davlat qurilishi, shuningdek, harbiy xizmat, soliqlar va shu kabilar haqida oddiy tasavvurlarga, keyinchalik esa – davlat va huquq to`g`risida ancha batafsil ma‘lumotlar ega bo`lishgan. 17 www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi xukumat portali. 18 www.lex.uz– O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 22 Siyosat – iqtisodiyotning umumlashtirilgan ifodasi, deyiladigan bo`lsa, huquq to`g`risida u siyosat, iqtisodiyot va shu davlatda bo`lgan axloqning umumlashtirilgan ifodasi, deyish mumkin bo`ladi. Huquqiy ta‘lim - tarbiya hamisha davlatning siyosat ,iqtisodiyot va axloqqa nisbatan o`z nuqtai nazarini aholiga aniq etkazib berish borasidagi eng ishonchli yo`l hisoblanadi. Huquqiy normalar yozma shaklda ifodalanadi va shu tariqa odamlar u bilan davlat tomonidan ta'riflanganidek shaklda tanishish imkoniyatiga ega bo`ladilar. O`sib kelayotgan avlod huquqiy ta‘lim - tarbiyasining xususiyatlari yangi jamiyatning o`z harakteri, turmush tarziga asoslanadi. Avvalo, huquqiy ta‘lim - tarbiya yangi insonni kamol toptirishning samarali vositasi hisoblanadi. Qonunlar jamiyatimizning eng muhim axloqiy normalarini ifodalash bilan Ayni bir vaqtda ushbu normalarning nafaqat e'lon qilinishi, shu bilan birga real ta'minlanishining dalili bo`lib xizmat qiladi. Shu jihatdan olganda huquq qudratli tarbiya vositasi hisoblanadi. Huquqiy ta‘lim - tarbiya yana shuning uchun ham muhimki, jamiyat qonunlari o`zining dolzarbligini saqlab qoladigan ilg`or va insoniy qoidalarni o`z ichiga olgan bo`ladi. To’rgan gapki, o`z mohiyatini yo`qotgan normalar barham topadi, lekin ko`pgina narsalar saqlanib ham qoladi. Endi ular huquqiy norma, qonun sifatida bo`lmaydi. Odamlar tegishli qoidalarga amal qilishga o`rganishadi, bu ular uchun odat tusiga kiradi. Ana ushanda bunday qoidalarni qonunlarda mustahkamlab qo`yish va ularni, mabodo bunday qoidalarga rioya qilinmaganda buning uchun tegishli huquqiy javobgarlikka jalb qilinadi, degan ko`rsatma orqali isbotlab qo`yishga bo`lgan zaruriyat o`z o`zidan barham topadi. Bunday qoidalar endi ma'naviy tartibga soluvchilar tarzida amal qilaveradi. Rivojlanib borayotgan demokratik jamiyat sharoitida,yuqorida qayd qilib o`tilganidek, yosh insonlarning yuksak ijtimoiy-huquqiy faolligini shakllantirish, ularning turli huquqbuzarliklarga qarshi, qonunchilik va huquqiy tartibotni mustahkamlash uchun kurashda mustaqil ishtirok qilishiga erishish g`oyat muhimdir. Yoshlarni huquqbuzarliklarga qarshi qonunlarda belgilangan tartibda kurashishga o`rgatish zarur.Bu ishda hokimliklar, kasaba uyushmalari, O`zbekiston yoshlari jamoat tashqilotlari, O`zbekiston xalq demokratik partiyasi faol ishtirok 23 etmoqdalar. Yangi insonni kamol toptirish va huquqiy ta‘lim - tarbiyani ta‘minlash yoshlar huquqiy tarbiyasining umumiy vazifalari hisoblanadi. Biroq huquqiy tarbiyaviy faoliyat samaradorligini oshirish manfaatlari bunday faoliyat yo`nalishlari va mazmuni haqida yanada batafsil tasavvur hosil qilinadigan bir muncha alohida vazifalarning ham ajratib ko`rsatilishini taqozo etadi. Ular quyidagilar: birinchidan, davlat va huquq masalalariga doir bilimlarning zarur tizimini shakllantirish, huquqning joriy va dolzarb masalalari yuzasidan xabardor qilish. Ikkinchidan, davlat va huquq, qonuniylik prinsiplariga nisbatan hurmatni shakllantirish. Uchinchidan, qonunga muvofiq xulq-atvor ko`nikmalarini singdirish. To‘rtinchidan, faol fuqarolik pozitsiyasining, har xil huquqbuzarliklarga nisbatan toqatsizlik munosabatini tarbiyalash. Beshinchidan, qonunda belgilangan tartibda o`zining, davlat, jamiyatva boshqa shaxslarning manfaatlar va huquqlarini faol himoya qilishga ehtiyojni va bunday qobiliyatni shakllantirish. Oltinchidan, davlat va huquqqa nisbatan noto`g`ri qarashlarga qarshi tura bilish, ularni faol va ishonarli tarzda fosh qilish qobiliyatini singdirish. Bilimlar xususida gapirganda, bu o`rinda, avvalo, yoshlarga bilimlarni qanday hajmda yetkazish kerak, degan savol kundalang bo`ladi. Nazarimizda, umumiy ta‘lim maktabi doirasidagi huquqiy ta‘lim - tarbiya birinchi navbatda voyaga yetmaganlarni ular hozirda ijro etayotgan va kelgusida bajarishi lozim bo`lgan umumiy ijtimoiy rollarni «davlat fuqarolari, oila a‘zosi, o`quvchi» ado etishga tayyorlashga xizmat qilishi kerak. Yoshlar ularga bevosita tegishli bo`lgan umumiy o`rta ta‘lim maktabi nizomi; O`quvchilar uchun qoidalar; Bolalar va o`smirlarning jamoat joylardagi xulq - atvor qoidalari; bolalar va ota –onalar munosabatlarini tartibga soladigan nikoh-oila huquqi normalari; sog`likni saqlash haqidagi 24 qonunlar; Fuqarolik qonuni; jinoyat haqidagi qonun va boshqa huquqiy hujjatlarni bilishlari lozim. Huquqlar bilan majburiyatlarning mustahkam aloqadorligi prinsipi muhim prinsiplaridan biri bo`lib, bir toifadagi kishilar boshqa toifadagi kishilarning majburiyatlari bilan har doim o`zaro aloqador bo`lgan suveren, demokratik davlat qonunlarida ancha to`liq mujassamlashgan bir kishining huquqiga qaysidir boshqa kishining majburiyati muvofiq kelmasa, unda bunday huquq noreal huquq bo`ladi va «havoda muallaq holda osilib qoladi». Masalan, agar fuqaroni dam olish huquqiga ma‘muriyatning ta‘til taqdim etish majburiyati muvofiq kelmasa, unda bunday huquq quruq bayonatdan iborat bo`lib qolgan bo`lardi. Odamlarning o`z majburiyatlarini bilishiga va ayni bir vaqtda o`z huquqlarini aniq tasavvur qilishlari, ularni himoya qila bilishlariga ham erishish zarur. Ana shunday aniqlanmay qolgan va jazo olmagan huquqbuzarlik faktlari ancha kamayadi. Shuning uchun yoshlarni diqqat e‘tiborini nafaqat majburiyatlarga qaratish, shu bilan birga ularni qonun bilan to`liq hajmda : ham huquqlar, ham majburiyatlar tomonidan tanishtirish nihoyatda muhimdir. Bu fuqarolarning yuksak ijtimoiy- huquqiy faolligini shakllantirish ularni jamiyatning boshqa a‘zolari bilan mustahkam o`zaro aloqadorlikda eqanliklarini anglab yetishning g`oyat muhim yo`lidir. 2.2 Huquqiy tarbiya berish orqali yoshlarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatini shakllantirish Huquqiy ta‘lim - tarbiya faqat yoshlarning o`zlari, shuningdek ularning yaqin atrofdagi shaxslar, kichik guruhlar huquqiy ongining mavjud darajasini hisobga olgan holda amalga oshirilgandagina samarali bo`lishi mumkin. Shu bilan birga huquq masalalari yuzasidan keng jamoatchilik fikri holatini ham hisobga olmaslik mumkin emas. 25 Tadqiqotlar yoshlarning huquqiy ongida hisobga olinishi zarur bo`lgan bir qator o`ziga xos jihatlar mavdudligidan dalolat beradi. Ko`pgina yoshlar o`zlarining xulq-atvorini qonun bilan solishtirish va huquqiy tushuncha bilan fikrlashga o`rganmaganlar. Ular asosan «yomon», «yaxshi» degan baholarga asoslanib ish ko`rishga odatlanishganki, bu, albatta, yetarli emas. «Yomon» degani – bu shunchaki axloqqa zid bo`lishi mumkin va ayni bir vaqtda tegishli oqibatlarga olib keladigan huquqqa zid harakat haqida berilgan baho bo`lishi mumkin. Ayrim yoshlar qonunning ijtimoiy rolini, uning ijtimoiy munosabatlarini tartibga solib turuvchi real tasavvur eta olmaydilar, balki huquqning asosan formal taqiqlashlar tizimi deb o‘ylaydilar. Ularning fikricha, qonunlar faqat jinoyatlarga qarshi kurash uchun mavjud bo`lib «biz surovlar o`tkazgan bolalarning 28 %i ana shunday deb o`ylagan», asosan taqiqlanadigan narsalar ro`yxatini ko`rsatish va jazo choralarini bayon qilishga xizmat qiladi. Ko`pincha o`smirlar «qonun uni ijro etish uchun mavjuddir», deb ham javob qilishadi. Ular qonunlarning qanday, nima uchun yaratilishi, masalalarni ular nima uchun aynan shunday hal etishi, nega boshqacha yechim bermasligi, qonunlarning jamiyat va har bir kishi turmushida qanday rol o`ynashi, nima uchun ularni bo`zmaslik kerakligi xususida unchalik ko`p bosh qotirmaydilar. Masalan, o`smirlardan so`ralganda, ularning huquqiy javobgarlik hajmlarini ancha kamaytirish jinoiy jazoga sabab bo`ladigan qilmishlar doirasini asossiz ravishda toraytirish, yashiruvchilik ishtirokchilik uchun javobgarlikni, «samolyotni tutqunlar bilan olib qochganlik uchun qanday javobgarlik sodir bo`ladi?», «men bir kishining narsasini o`g`irladim, buning uchun meni qancha muddatga kesishadi?», va shu kabi savollarga qanday javob berishni bilmasligi ma'lum bo`ladi. Ayrim yoshlarning huquqbuzarliklari va noto`g`ri huquqiy qarorlari ular ega bo`lgan qadriyatlar tizimidagi nuqsonning oqibatidir, bunday qadriyatlar tizimida huquq nisbatan yuqori o`rin tutmagan bo`ladi. O`girlik, bezorilik harakatlarining «o`rtoqlardan qolmaslik uchun » yoki «qo`rqoq bo`lib ko`rinmaslik uchun » sodir qilinishi hollari ma'lum. Bunday hollarda o`smirlar uchun «jasurlik», «o`rtoqlarining hurmat qilishi » (noto`g`ri tushunchalar ) kabi qadriyatlar qonunga 26 nisbatan muhimroq. Shuning uchun qonun qonun to`g`risida demokratik jamiyatning eng yuksak qadriyati sifatidagi tasavvurni hosil qilish nihoyatda zarur. O`smirlarning huquqiy ongi ularning ota onalari, tengqurlari huquqiy ongiga, huquq masalalari bo`yicha keng tarqalgan jamoatchilik fikriga juda bog`liq bo`ladi. Tadqiqotlarning ko`rsatishi, huquqbuzarliklarni sodir etadigan yoshlarning huquqiy ongi ularning boshqa tengdoshlari huquqiy ongidan farq qiladi. Huquqbuzarlarning qonunni yaxshi bilaman degan fikri ko`pincha noto`g`ri fikr bo`ladi. birinchidan,birinchi jinoyatgacha ularning huquqiy xabardorldigi tengdoshlarining yaxshi xulq atvor haqidagi xabardorlikdan unchalik farq qilmaydi; ikkinchidan, bunday bilimlar tasodifiy va bir tizimga solinadi. Biz tekshiruvdan o`tkazgan huquqbuzarlar jinoyat huquqi normalarini o`zlari sinovdan o`tkazgan darajadagina bilishlari ma'lum bo`ldi. Yosh huquqbuzarlarning 45 foizi jinoiy jazolash, uning haqiqiy harakteri haqida faqat jinoyatlarni sodir qilishganidan keyin bilib olishgan. Odatda, yosh huquqbuzarlar oilalarida va ular asosan bo`sh vaqtni birga o`tkazadigan do`stlari davrasida noto`g`ri qarashlar eng avjiga chiqqan bo`ladi. Bunda o`smirlar axloqqa zid muhitga duch kelganida va uning qarashlarini qabul qilib olganida ular ko`pincha axborotning rasmiy qanallaridan psixologik jihatdan «o`zilib qolgandek» bo`lishadi yoki bunday axborotga nisbatan o`zlashtirib olgan noto`g`ri fikrlari nuqtai nazaridan yondoshadilar. Shuning uchun yoshlar bilan olib boriladigan ish shu bilan birga ularga salbiy ta‘sir ko`rsatadigan manbalarni, tegishli salbiy pozitsiyalar mazmuni va dalillarini aniqlash, ishonchli qarshi dalillar va qonunni himoya qiluvchi dalillarni tanlash, o`smirlar uchun noxush ijtimoiy vaziyatni o`zgartirishdan iborat bo`lishi kerak. Huquqiy ta‘lim - tarbiyani faqat darslar, suhbatlar, leksiyalar o`tkazish yo`li bilangina amalga oshirib bo`lmaydi. Bu ish tarbiyachilarning o`z tarbiyalanuvchilari hayotiga faol aralashuvini ham taqozo etadi. Huquqiy ta‘lim- tarbiya bu barcha fuqarolarning huquqiy savodxonligini ta‘minlashning asosi hisoblanadi. Yoshlarga huquqiy ta‘lim-tarbiya berishdan asosiy maqsad har bir 27 yosh huquqiy madaniyatni o`zlashtirib olishiga erishishdan iboratdir. Huquqiy madaniyat shaxs, jamiyat va davlat rivojlanishining o`ziga xos xususiyatidir. Jamiyatga nisbatan huquqiy madaniyat yuridik qadriyatlar va me'yorlar, huquqiy institutlar, huquqiy ong va xulq-atvor birligining sifat xususiyatini ifodalaydi. Shaxsga nisbatan esa u atrof dunyoni idrok etadigan o`ziga xos. ―huquqiy qonun bo`lib, u huquqiy mavqelikni o`zlashtirishining mezoni sifatida gavdalanadi. Jamiyatning huquqiy madaniyati uchun quyidagi xususiyatlar xosdir: - qonuniylik prinsipiga rioya etish; - qonunga itoatkorlik; - demokratizm, shu jumladan jamoat tashqilotlarining huquq me'yorlarini ishlab chiqish va ro`yobga chiqarishda, huquqning amal qilish mexanizmida keng ishtirok etishi; - fuqarolarning qonun bilan mustahkamlab qo`yilgan huquqlarining kafolatlanganligi; - bu huquqlar bilan jamiyat oldidagi majburiyatlarning birligi. Huquqiy madaniyat unga va umuman madaniyatga qonun hujjatlari ham, mansabdor shaxslar, muassasalar va fuqarolar xulq-atvori, faoliyati ham albatta mos kelishini talab qiladi, o`z navbatida huquqiy madaniyat ko`p jihatdan huquqiy tizimning o`zi bilan, huquqning hamma tarmoqlari va me'yorlari, huquqiy muassasalarning ishlash amaliyoti bilan belgilanadi. Shaxs huquqiy madaniyatining o`ziga xos jihatlari: - qonunga itoatkorlik; - qonuniy va huquqiy institutlarni chuqur hurmat qilish; - yuksak darajada ijtimoiy-huquqiy faollik; 28 - huquqni ijtimoiy o`zgarishlari va shaxs manfaatlarini himoya qilishning samarali vositalaridan biri sifatida baholash. Individlarning va odamlar turli birliklarining huquqiy madaniyati ularinng huquq me'yorlariga rioya etishlariga, shuningdek ularning ijtimoiy-huquqiy faolliklari darajasiga hal qiluvchi ta'sir ko`rsatadi. Yoshlarning huquqiy madaniyatini o`rganish jamiyatimizning kelajakdagi huquqiy holatining istiqbollarini baholashga imkon beradi. Chunki shaxs qaror topib borayotgan davrda uning qadriyatlarga munosabati shakllanadi, huquqqa ijobiy va salbiy munosabat vujudga keladi, faol yoki passiv ijtimoiy-huquqiy xulq-atvorga qaratilgan yo`l-yo`riqlar vujudga keladi. Nihoyat, huquqiy ta‘lim-tarbiyaning samaradorligi tarbiya obyektining ahvoli to`g`risidagi bilimlarning chuqurligiga va darajalanganligiga muvofiq keladi. Tarbiya obyekti, shu o`rinda – yoshlarning ahvolini uning huquqiy madaniyati ko`rsatib beradi. Odatlar yoshlikda yigit-qizlar o`z mehnat yo`llarini boshlaydilar, shuningdek oila quradilar. Ana shu hol ularning mehnat va oila huquqiga bo`lgan qiziqishida aks etadi. Yoshlar turli guruhlarining yosh xususiyatlari aniq namoyon bo`ladi. Ma'naviy va intellektual yetuklik darajasi oshib borgan sari kriminal adabiyotga, shu tufayli jinoyat huquqiga ham bo`lgan qiziqish kamayadi, buning o`rniga mehnat, fuqarolik va uy-joy huquqiga bo`lgan qiziqish oshib boradi. Yoshlarning huquqqa bo`lgan qiziqishining darajasini ularning ommaviy axborot vositalari (radio, televedenie, gazeta va jurnallar) tomonidan yoritilayotgan turli yuridik masalalarga qiziqishini o`rganish asosida aniqlash mumkin. Bu huquq haqidagi bilimlarni olish maqsadi va sabablari to`g`risida tasavvurga ega bo`lish imkonini beradi. Yoshlarning huquqiy axborotni foydalanishdan ko`zlagan asosiy maqsadi o`zlarining huquq va majburiyatlari to`g`risidagi bilimlarini kengaytirishdan iboratdir. Hozirgi vaqtda ijtimoiy ong nazariyasi bo`yicha olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy kamchiliklaridan biri shundaki, ijtimoiy ong ko`pincha subyektga bog`lamasdan o`rganilmoqda. U yoki bu holda aynan kimning, aynan qanday ijtimoiy subyektning ongi tadqiq qilinmoqda degan savolga muttasil e'tibor 29 berilmasligidadir. Bu fikr ijtimoiy huquqiy ongni tadqiq qilishga ham, huquqiy madaniyatga ham batamom taalluqlidir. Fikrimizcha, ma'naviy hayotga bag`ishlangan ko`pgina tadqiqotlarning ―subyektsizligi ularning ‖ ―bo`lishi kerak narsaga qaratilganligi bilan chambarchas bog`liqdir. Aftidan, buning aksini aytish ham o`rinli bo`ladi: subyekt muammosiga, uning ma'naviy dunyosiga murojaat qilishning o`ziyoq tadqiqotchining ―mavjud narsaga qiziqishini ko`rsatadi, bo`lishi kerak bo`lgan narsa bilan ‖ mavjud narsa o`rtasidagi ixtilofni izlashga imkon beradi. Subyektning ichki to’zilishi ijtimoiy huquqiy ong va madaniyatning eng kam tadqiq qilingan sohalaridan biridir. Yoshlar o`z huquqiy onglari va huquqiy madaniyatlarining subyekti bo`lib, ayni vaqtda jamiyat huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining subyektlaridan biri hamdir. Jamiyat huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining subyekti sifatida ular ana shu huquqiy ong va huquqiy madaniyatning yaratuvchilaridan va ifodachilaridan biri vazifasini o`taydi. Individlar va ijtimoiy guruhlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatiga falsafiy ilmiy adabiyotda asosan tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish va shakllantirish uchun obyekt deb qaraladi. Biroq mutlaqo ravshanki, ijtimoiy munosabatlarning qatnashchilari hamma vaqt ham huquqiy ta'sir ko`rsatishning passiv obyektlari bo`lavermaydi. Huquqiy boshqarishni huquq me'yorlarining individlar ongiga bir yoqlama ta'sir ko`rsatishi deb hisoblash noto`g`ri bo`lar edi. Huquqdan amaliyotda foydalanuvchi va uni qo`llovchi odamga faqat huquqiy ta'sir ko`rsatish obyektigina deb qarash mumkin emas. U o`zining ehtiyojlariga (individual, ijtimoiy, professional ehtiyojlariga) qarab huquqiy boshqaruv tizimida amaldagi qonun hujjatlari bilan berib qo`yilgan va ta'minlangan imkoniyatlariniro`yobga chiqarayotgan va ayni vaqtda o`z maqsadlari va manfaatlarini amalga oshirayotgan faol subyekt bo`lib chiqadi. Keyingi yillarda sotsiologik (ijtimoiy) tadqiqotlarning 30 jonlanishi, jamoatchilik fikrini o`rganishning faollashuvi yoshlar huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining ahvoli muammosini chetlab o`tmaydi. Yoshlarning huquqiy tasavvurlari bilan bog`liq masalalar keng ko`lamda o`tkazilgan so`rovlarning natijalarida umumiy aksini topdi. Bunda quyidagi prinsiplar kuzatiladi. Birinchidan, to`g`ri tarbiya olgan yoshlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati to`g`risidagi ma'lumotlarga qaraganda xulqi bo`zuq yoshlarning (huquqbuzarlar, jinoyatchilar, sodir qilgan jinoyatlari uchun sud belgilagan jazoni o`tagan va o`tayotgan shaxslarning) huquqiy ongi va huquqiy madaniyati to`g`risida ma'lumotlar ancha ko`p to`plangan. Shu bilan birga, yaxshi xulqli yoshlarning huquqiy tasavvurlari, bilimlari, baholari ko`pincha ularning anketalardagi javoblari bilan solishtirish uchungina tadqiq qilinadi. Ilmiy qiziqishlari huquqbuzarliklarning oldini olish muammosidan tashqariga chiqadigan huquqiy ong tadqiqotchilarining soni, faolligi va imkoniyatlari ancha kam. Ikkinchidan, ishlaydigan yoshlarga qaraganda o`quvchi yoshlarning (shu jumladan talabalarning ham) huquqiy ongini sotsiologik tadqiq qilish ancha tez-tez amalga oshirib turiladi. Uchinchidan, respondent – tadqiqotchilarning asosiy ommasini voyaga etganlar tashqil etadi. Yuqorida bayon etilganlardan huquqiyongi sotsiologik usullar bilan hammadan kamroq o`rganilayotgan yoshlar guruhlari haqida ham xulosalar chiqarish mumkin. Xususan, bu guruhlar quyidagilardaniborat: yosh bo`yicha – ulg`aygan yoshlar; mashg`ulot turi bo`yicha – ishlaydigan yoshlar; huquqiy xulqatvori bo`yicha – to`g`ri xulqli yoshlar. Yoshlar huquqiy ongi va huquqiy madaniyati subyektiga xos bo`lgan va shu tariqa boshqa guruhlarning huquqiy ong subyektlariga xos bo`lmagan narsa ana shu omillarga bog`liqdir. Bu omillar quyidagilardan iborat: huquq me'yorlari bilan tartibga solingan yoki bunday tartibga solishni talab qiladigan, yoshlarni o`z doirasiga tortgan ijtimoiy munosabatlar. Ana shu doira ichida inson hayotida yuridik ahamiyatga ega bo`lgan, aynan yoshlik davrida yuz beradigan quyidagi hodisalarni ko`rsatib o`tish mumkin: o`quv yurtlarini tamomlash, kasbga ega 31 bo`lish, mehnat faoliyatini boshlash, qurolli kuchlar safida muddatli xizmatni o`tash, nikohdan o`tish, bolali bo`lish va h.k.; yoshlarga xos bo`lgan umumiy ijtimoiy va ijtimoiy-huquqiy tajribaning hajmi; yoshlarning ruhiy-jismoniy va ijtimoiy-ruhiy xususiyatlari. Yoshlar huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining o`ziga xosligini aks ettiradigan omillarning ta'sirini faqat ularning shakllanishi belgilab beradigan umumiy ijtimoiy omilar bilan bog`lab ko`rib chiqish mumkin. Ular orasida: iqtisodiyot va madaniyatning rivojlanish darajasi, demografik vaziyat, mamlakatdagi umumiy huquqiy vaziyat, tarbiyaviy ishning, xalq ta'limining, huquqni muhofaza qiduvchi organlar faoliyatinng ahvoli va boshqalar. Yoshlar huquqiy ongi va huquqiy madaniyatining muayyan-tarixiy turi yoshlar yashayotgan va amal qilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy voqelik orqali namoyon bo`lgan. Ong bilan bilishni bir narsa deb hisoblash mumkinmi, degan nazariy masala yoshlar huquqiy madaniyatining mohiyatini aniqlash uchun uni shakllantirish usullarini belgilash uchun katta amaliy ahamiyatga ega. Bu usullarning samaradorligi, xususan, huquqiy ong kognitiv tarkibiy qismini baholash bilan bu bahoning xulq-atvorga ta'siri aynan bo`lishiga bog`liqdir. Ravshanki, gap yuridik bilimlarning rolini kamsitish haqida bormasligi kerak, lekin uni ortiqcha baholab yuborish ham huquqiy tarbiya amaliyotiga noaniq yo`l ko`rsatadi. Qonun hujatlari to`g`risidagi bilimlar muammosi juda puxta yondoshishni talab qiladi. Eng avvalo, so`z yuritiladigan qonunchilik me'yorlarining hajmini tasavvur qilish va bu hajmni odamning jismoniy va ruhiy imkoniyatlari, amaliyot talab- ehtiyojlari, qolaversa, sog`lom aql-idrok talablari bilan taqqoslash haqida boradi. Qonun hujjatlarini bilish kerak, ularni o`rganish esa mumkin emas degan tushuncha ko`pdan beri ma'lum. Unday bo`lsa, huquqiy tarbiyaning kognitiv tarkibiy qismini ro`yobga chiqarish strategiyasi qanday bo`lmog`i kerak? Aytish mumkinki, bu masala pedagogikaga doir asarlarda hammadan batafsilroq ko`rib chiqilgan. Ishlovchi yoshlarning huquqiy madaniyatiga doir har qanday universal chizmalar to`zilmalari bir qadar sholastik bo`lishi muqarrar. Ayni vaqtda yoshlar 32 orasida yuridik bilimlarni keng yoyishga umumiy yondoshuvlar tadqiqotchilarning jiddiy e'tiboriga loyiq. Bunday yondoshuvlarning yuridik adabiyotda uchraydigan ta'riflari, qoida tariqasida, yoshlarga mo`ljallangan yuridik axborotni tanlash prinsiplarini aniqlashdan, shuningdek axborotning turli toifadagi yoshlar uchun zarur bo`lgan eng kam hajmlarini aniqlashdan iborat qilib qo`yiladi. Bunday tadqiqot ishi, shubhasiz foydali, lekin uning zaif tomoni ham bor. Bu zaif tomon yoshlarga tarbiyaviy ta'sir ko`rsatish obyekti sifatida bir tomonlama qarashdan iboratdir. Yoshlarni huquqiy xabardor qilish masalasining (shuningdek, huquqiy madaniyatni shakllantirishga doir boshqa masalalarning ham) 7 eng maqbo’l echimlarini izlash, fikrimizcha, uning ijtimoiy subyekt eqanligini to`la-to`kis hisobga olishi kerak. Bundan, shu narsa kelib chiqadiki, huquqiy xabardor qilish strategiyasi yoshlarga istalgan hajmda yuridik bilimlarni tiqishtirishdan iborat emas, balki ularga hayotningo`zi talab qiladigan huquqiy bilimlardan bahramand bo`lish imkonini berishdan iboratdir. Yuridik ilmiy adabiyot va darsliklarda, ko`pgina amaliyotchi xodimlar ongida jinoyatchilikning o`sishi sabablarini huquqiy bilimlarni targ`ib qilishni tashqil etishdagi kamchiliklardan izlash kerak degan siyqa fikr hali ham hukm surmoqda. Ikkinchi tomondan, ana shu tasavvurlaga muvofiq huquqiy tarbiyaning o`zi ham huquqbuzarliklarning oldini olish bilan tenglashtirib qo`yiladi. Ana shu andozalarning ildizlari haqidagi masalani ko`tarar eqanmiz, biz ularni bir necha o`n yilliklar mobaynida markscha-lenincha mafkurada hukm surib kelgan da'vo bilan, ya'ni sotsializmda jinoyatchilikning ijtimoiy ildizlari va sabablari yo`q degan da'vo bilan bog`laymiz. Lekin nazariya bilan amaliyot ochiqdan-ochiq mos kelmay qoldi: jinoyatchilikning ijtimoiy ildizlari yo`q, u esa kuchayib boraveradi. Aftidan ana shunda bu kuchayishni tarbiyaviy ishdagi, huquqiy bilimlarni targ`ib qilishdagi kamchiliklar bilan izohlaydigan mafkuraviy qolip vujudga keldi. Ravshanki, yuqorida bayon etilgan fikrlar huquqiy tarbiya ishining dolzarbligini shubha ostiga olmaydi. Biz huquqiy tarbiyaning huquqiy xulq-atvorga qudratli ta'sir ko`rsatishi 33 haqidagi xomxayollardan voz kyechish zarurligiga, shuningdek, huquqiy tarbiyani jinoyatchilikning oldini olishga qaratilgan choratadbirlar tizimi bilan yaralashtirib yuborishga barham berish zarurligiga e'tiborni qaratmoqchimiz, holos. Shunga qaramay, huquqiy tarbiyani hozirgi sharoitda yoshlar huquqiy madaniyatini rivojlantirishning juda muhim omilari jumlasiga kiritish uchun hamma asoslar mavjud. Yoshlarning huquqiy madaniyati voqelikning turli tomonlari va sohalarini aks ettirish bilan huquqiy munosabatlarni aks ettiradi, huquqiy me'yorlar, g`oyalar, qarashlar esa aks ettirish predmeti bo`ladi. Yoshlarning huquqiy madaniyatini bunday tushunish uning ayrim tomonlarini ularni vositalovchi aloqalarsiz va butunning o`ziga xos xususiyatiga bog`liq bo`lmagan holda bosqichma-bosqich yoritib boradi. Bu o`rinda huquqiy madaniyat yoshlarning ijtimoiy-huquqiy faoliyati jarayonida vujudga kelishini, ijtimoiy ong shakli eqanini va huquqning oddiy ongda bevosita aks etishidan farqli o`laroq, ijtimoiy ongni tushunishning dunyoqarash bilan bog`liq unsurlarini ozmi – ko`pmi tartibga solgan holda ifodalashini hisobga olish muhim. Bu unsurlar, huquqning muayyan tarixiy davrdagi ijtimoiy qadrqimmatinigina emas, shu bilan birga huquqiy tizimning g`oyaviy mohiyatini ham aks ettiradi. Shuning uchun ham yoshlarning huquqiy madaniyatini tadqiqi qilish va ta'riflash davlat va huquq taraqqiyotining tarixiy qonuniyatlarini ilmiy bilishga tayanmog`i kerak. Shu tufayli huquqiy madaniyat tushunchasining mazmunini tadqiq qilinayotgan predmetning hamma tomonlarini birgalikda olgan holda mavxumlikdan aniqlikka ko`tarilish yo`li bilan ko`rib chiqish imkoniyati tug`iladi. Yoshlar huquqiy madaniyatining tarkibiy unsurlari huquqiy bilish, tushunish hamda unga rioya etishga odatlanishdan, huquq talablarini hurmat qilish, huquq ko`rsatmalarining to`g`riligiga va adolatliligiga ishonch hamda yuridik sohada faol hayotiy pozitsiyaga ega bo`lishdan iboratdir. Bizning fikrimizcha, masalan, har bir yosh inson egallashi lozim bo`lgan bilimlar deganda uning huquq masalalaridan xabardorligini, yuridik tushunchalar va atamalar bilan tanishligini tushunmoq 34 kerak. Bu bilimlar o`z xulq-atvorini ongli suratda tashqil etishga, o`z xulq-atvorini o`zi yuridik na‘zorat qilib turishiga imkoniyat beradi. Bunda eng avvalo davlat huquqi, moliya, fuqarolik, oila, mehnat, jinoyat va boshqa huquq sohalarining asoslarini bilish nazarda tutiladi. Huquqiy me'yorlarni bilish yosh insonlar o`z huquq va majburiyatlaridan to`g`ri va har tomonlama foydalanishlari hamda muayyan mazmunga ega bo`lgan u yoki bu huquqiy me'yorlar mavjudligidan shunchaki xabardor bo`lish degani emas. U huquqni anglashni, uning mazmunini tushunib yetishni, amaliy faoliyat uchun ahamiyatini belgilashni taqozo etadi. Yoshlarning huquqiy madaniyatini baholaganda yosh inson huquq ko`rsatmalariga rioya etganligini aniqlash ham muhimdir. Masalan, yoshlar jazodan qo`rqib huquqiy me'yorlarning talablarini bo`zmayotgan bo`lishsa, ularda huquqiy madaniyat mavjud deb aytish o`rinli bo`lmasa kerak. Shuning uchun ham huquqni bilish va tushunishning o`zi yetarli emas, bu kamlik qiladi, deymiz, uni hurmat qilish, o`zining barcha huquqiy talablarga rioya etishga majbur eqanligini e'tirof etish zarur. Yoshlarning huquqiy madaniyati huquqni hurmat qilish bilan bir qatorda yana qonunga rioya qilish odatini ham taqozo etadi. Bu esa xususan madaniyatga, turmushga singib ketgan, odatga aylanib ketgan narsanigina erishilgan deb hisoblash mumkin degan qoidadan kelib chiqadi. Vazifa – o`zimizda xulq-atvor masalalariga to`g`ri, oqilona munosabatni tarbiyalabgina qolmasdan, yana to`g`ri odatlarni ham tarbiyalashimizdan iborat, ya'ni bu odatlarga ko`ra biz yaxshi o`ylab ko`rganimiz uchun emas aslo, balki boshqacha qila olmaydigan bo`lganimiz, odatlanib qolganimiz uchun to`g`ri yo`l tutaylik. Bu odatlarni tarbiyalash ongni tarbiyalashga qaraganda ancha qiyin ishdir. Yoshlarda muntazam yuvinish, o`z tashqi qiyofasini ko`zatib borish yoki gazeta o`qish zaruriyatini tarbiyalagan kabi huquqqa rioya qilish odatini ham singdirish zarur. Huquqiy ta‘lim- tarbiya bu shaxsga nisbatan huquqiy ongni, huquqiy ko`rsatmalarni, qonunga itoatkor xulq atvor ko`nikmalari va odatlarini shakllantiruvchi uyushgan, bir tizimli, aniq maqsadni ko`zlagan holdagi tasvir 35 ko`rsatilishidir. Shuni takidlash kerakki, yaqin utmishda ham huquqiy tarbiyaga u haqiqatda sa‘zovor bo`lishi kerak bo`lganidek darajada etibor berilmas edi 8 . Pedagogikaga doir darsliklarda shaxsning akliy kamoloti, mehnati, jismoniy, ma‘naviy estetik tarbiyasi haqida so`z borar eqan, lekin huquqiy tarbiya xususida eslatilmas edi. Tarbiyaviy ishning mustaqil yo`nalishi tarzida huquqiy tarbiya yo`nalishining ajratib qo`yilmasligi o`sib kelayotgan avlodning ayrim qismi huquqiy ongi ahvoliga salbiy ta‘sir ko`rsatmay qolmadi. Shubxasiz, huquqiy, siyosiy va ma‘naviy ongning o`zaro bog`liqligini esdan chiqarmaslik kerak, lekin shuni ham nazarda tutish lozimki, ularni bir-biri bilan kushib yuborish mumkin emas. Tarbiyaviy ishning o`ziga xos yo`nalishidagi huquqiy mustaqilligi avvalo uning mazmuni bilan bog`liqdir.Huquqiy tarbiya ongning mustaqil shaklini – huquqiy ongni shakllantiradi, bu esa tarbiyaning o`ziga xos shakllari va usullarini izlab topish va qo`llanish zaruriyatini taqazo etadi. Tarbiyachilar zarur hajmdagi huquqiy bilimlar bilan qurollangan bo`lishi va tarbiyalanuvchilar huquqiy ongni shakllantirish, ularning huquqiy madaniyatini oshirish uslubiyotini egallashi lozim. Ma‘lumki, huquqiy ong – ijtimoiy ong shakllaridan biri. Agar ijtimoiy ong umuman ijtimoiy borliqning aksi bo`ladigan bo`lsa, unda huquqiy ong faqat mavjud huquqiy voqea- hodisalarni, shuningdek huquq yordamida tartibga solinishi mumkin bo`lgan hodisalarni aks ettiradi. Huquqiy ong –bu jamiyatda ommaviylashgan huquqiy, shuningdek kishilarning xulq-atvoriga ijtimoiy muassasalar qadriyatlariga huquq haqidagi shunday tasavvurlar nuqtai nazaridan munosabatini ifodalaydigan nazariyalar, g`oyalar qarashlar va tasavvurlar majmuidir. Huquqiy ongda quydagi besh elementni ajratib ko`rsatish mumkin: huquqni bilish; huquq haqidagi tasavvur; amaldagi huquqqa munosabat; huquqqa qo`yiladigan talablar; 36 huquqiy ko`rsatmalarning ijro etilishiga munosabat. Ularning hammasi bir- biri bilan o`zaro chambarchas bog`langan va o`zaro aloqadorlikdadir. Shu bilan birga ular o`zaga xos shakllanish xususiyatiga ega va huquqiy ong «faoliyati»da turli rollarni uynaydigan har xil elementlar bo`lib, buni, albatta, huquqiy tarbiya jarayonida hisobga olish zarur. Huquqni bilish huquqiy me‘yorlarni bilishni anglatadi. Huquqni bilish va u haqda tasavvurlar, odatda, kishiga huquqqa zid narsani qonuniy narsadan farqlashida, qandaydir hodisani huquqiy jihatdan to`g`ri baholashida va uning ehtimol bo`lgan huquqiy oqibatlarini tasavvur etishida yordam berib, birgalikda «faoliyat ko`rsatadi». Bunda bilimlar bilan tasavvurlarning o`zaro bir-birini mustahkamlashi yuz berishimumkin yoki huquqiy amaliyot huquqiy meerlar talablaridan farq qilgani holda o`smir ongida huquq haqidagi tasavvurlar huquqiy bilimlar bilan raqobatlashuvi va shunda aynan noto`g`ri huquqiy tasavvurlarning g`olib bo`lishi ham istisno qilinmaydi. Shaxsning hayotiy tajribasi huquq haqidagi tasavvurlarning muhim manbai hisoblanadi. Huquqiy tarbiyani huquqiy ta‘limdan yoki faqat huquqshunoslikni o`qitishdangina iborat deb bilmaslik kerak. Shuni unutmaslik kerakki huquqiy tarbiya tarbiyaviy ishlarning hama jihatlarini qamrab olishi, maktablarda birinchi sinfdan boshlabok amalga oshirila boshlashi, o`quv yurtlarida huquq bilan bir qatorda boshqa fanlarni o`qitish jarayonida, sinfdan tashqari ishlarda leksiyalar, huquqshunoslar bilan uchrashuvlar, og`zaki jurnallar, yosh huquqshunoslar klublari maktablari va boshqalarni tashqil etish yo`li bilan o`tkazilishi lozim. Bunda yoshlarning o`zining huquqiy ongini va huquqiy madaniyatini shakllantirishdagi yuridik faoliyatining rolini ham hisobga olish kerak bo`ladi. Xulosa 37 O’zbekiston Respublikasi Prizidenti Sh.M.Mirziyoyev o’zining “Yuksak huquqiy tafakur – demokratik jamiyat taqozosi” nomli maruzasida yangi jamiyat barpo etishga yo’naltirilgan islohotlar jaroyonini chuqur tahlil etib, ularning samarasini taminlash uchun xalqimizning huquqiy madaniyatini oshirish, huquqshunos kadrlar tayorlash, qabul qilingan qonun va qonunchilik hujjatlari mohiyatini aholiga yanada teranroq yetkazish dolzarb vazifa ekanligini takidladi. “Biz yurtimizda erkin huquqiy demokratik davlat parpo etmoqdamiz. Mamlakatimizda davlat qurishi siyosat, iqtisodiyot, manaviyat sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlar anashu ezgu maqsadni ro’yobga chiqarishga qaratilgan bu oliy maqsadga erishishda xalqning huquqiy jihatdan bilimli bo’lishi, jamiyatning siyosiy faolligi demokratok tamoyillarning kishilar ongiga teran singib borishi muhim ahamiyat kasb etadi” Dar xaqiqat fuqorolik jamiyatini shakillantirish jarayonida yoshlarga chuqur huquqiy bilim berishni yo’lga qo’yish va shu orqali huquqiy madaniyatning yuksalishiga erishish, boshqacha aytganda tom manodagi huquqiy ongni shakillantirishda zamonaviy axborot texnologiyalarini qo’llash talab etilmoqda. Basharti yuksak huquqiy tafakur shakillantirishda zamonaviy axborot texnologiyalari qulayliklar yaratadi. Aynan yuksak tafakkur, huquqiy ustivorligi nafaqat butinligi jamiyatimiz uchun, balki o’sib unib kelayotgan keyingi avlod uchun ham zarurdir. ADABIYOTLAR RO’YXATI 1Qarang: Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. - 176 b. 38 2 Karimov I. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. – T.: O‘zbekiston, 1998. T.6. - B. 26. 3Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997.9 – son, 227 - modda. 4O’zbekistonDavlatstandarti. Oliyta’limningDavlatta’limstandarti. – T.: 2009. – 54 b. Izoh:Oliyta’limbakalavriatyo’nalishlarivamagistraturamutaxassisliklariklassifikator iO’zbekistonRespublikasiningaxborotlarnikodlashvatasniflashyagonatizimining (KTYaT) tarkibiyqismidir. O’zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 1998 yil 5 yanvardagi “Uzluksizta’limtizimiuchundavlatta’limstandartlariniishlabchiqishvajoriyetishto’g’ risida”gi 5-conqarorigako’raishlabchiqilgan. Klassifikator «Ta’limto’g’risida»giva «Kadrlartayyorlashmilliydasturito’g’risida»giO’zbekistonRespublikasiningqonunla riga, O’zbekistonRespublikasiPrezidentiningtegishliFarmonlarivaO’zbekistonRespublik asiVazirlarMahkamasiningqarorlarigaasosantuzilgan. Klassifikator YUNESKO tomonidan 1997 yil mart oyida qabul qilingan ta’limning xalqaro standarti klassifikatsiyasi (TXSK) printsiplari asosida tuzilgan. Klassifikator - oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash yo’nalishlari va mutaxassisliklarining tizimlashtirilgan ro’yxatihisoblanadi. 5 Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997.9 – son, 227 - modda. 6 Qarang: Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – B. 60-61. 7 Qarang: Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T.: Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1993.- 224 b. 8Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. - T.: IIV Akademiyasi, 1998. T. 2. - 447 b. 39 9 O‘zbek tilining izohli lug‘ati. - M.: Rus tili. 1981. 2 tomli., 2-tom. – B. 130. 10 Rafiqov A., Karimova O., Eshonova Sh. O‘quvchi yoshlarni huquqiy tarbiyalash. T. 1988; Karimova O.A. Yoshlarni huquqiy tarbiyalashning asosiy yo‘nalishlari. T. 2000; Yo‘ldoshev H.Q., Tojixonov U., Zaripov S., Mirzajonov Q. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarning oldini olishda huquqiy tarbiya vositalarining ahamiyati. T. 1997; Tatarintseva YE.V. Pravavoye vospitaniye. M. 1990; Tadjixanov U., Saidov A. Huquqiy madaniyat nazariyasi. 2-jildlik. - T.: IIV Akademiyasi, 1998. T. 1. - 316 6., 1998. - T. 2. - 447 b. Muradyan E.M. Pravavoye vospitaniye shkolnikov. M. 1975; Gafarov Z.M., Karimova O.A. Metodika pravovogo vospitaniya i pravovogo obucheniya. T. 1997; Tadjixonov U. Nauchno-teoreticheskiye problemi pravovoy kulturi. Avtoref. diss. d-ra. yur. nauk. T. 1995; Abzalov E. Problemi formirovaniya pravovoy kulturi molodeji. Avtoref. diss. kand. yur. nauk. T. 2000. 11 Davlat va huquq nazariyasi. T.: O‘qituvchi, 1982. – 288 b. 12 Yo‘ldoshev H.Q., Tojixonov U., Zaripov S., Mirzajonov Q. Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining oldini olishda huquqiy tarbiya vositalarning ahamiyati. - T.: IIV Akademiyasi, 1999. – 174 b. 13 Rafiqov A., Karimova O., Eshonova Sh. O‘quvchi yoshlarni huquqiy tarbiyalash. - T.: O‘qituvchi, 1988.- 119 b. 14Husanov O. Yuridik ta’lim istiqbollari. //Hayot va qonun. 1997. 3-son. – B. 2-7. 15Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish Milliy dasturi// O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi. – 1997.9 – son, 227 - modda. 16 Qarang: Saidov A., Tojixonov U. Davlat va huquq asoslari. T.: IIV Akademiyasi, 1999. – B. 23-38; - B. 64-94-b; - B. 138-171.; Karimova O.A., Tuychiyeva H.N. Davlat va huquq asoslari. T.O‘qituvchi, 1996. – 176 b. 17 I. A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz.T. 8.–Toshkent. “O‘zbekiston”, 2000. b. 87. 18I. A. Karimov. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo‘lishiga erishish – bizning bosh 40 maqsadimizdir. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. // Xalq so‘zi. 2012 yil 8 dekabr. 19O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –Toshkent. O‘zbekiston, 2012, b. 9. 20 I. A. Karimov. Inson manfaati, huquq va erkinliklarini ta’minlash, hayotimizning yanada erkin va obod bo‘lishiga erishish – bizning bosh maqsadimizdir. Prezident Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 20 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. // Xalq so‘zi. 2012 yil 8 dekabr. 21 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishyakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 18.01.2013 22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida”gi farmoyishi. // Xalq so‘zi. 2001 yil 5 yanvar. 23.A.Karimov.Amalgaoshirayotganislohotlarimizniyanadachuqurlashtirishvafuqar olikjamiyatiqurish-yorug’kelajagimizningasosiyomilidir. PrezidentIslomKarimovningO’zbekistonRespublikasiKonstitutsiyasining 21 yilligigabag’ishlangantantanalimarosimdagima’ruzasi. // Xalqso’zi. 2013 yil 7 dekabr. 24. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O’zbekiston, 2018. – 46 b. 25. Mirziyov SH.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga 41 bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. // Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11. 26. Sagdiev A., Fuzailova G. Hasanova M. Tarix o’qitish metodikasi. 2008. 27. Tolipov U. “Pedagogik texnologiyaning tadbiqiy asoslari”. 2010. Internet saytlari 1. www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi xukumat portali. 2. www.lex.uz– O’zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. 3. www.huquq. uz 4. www. Ziyonet. Uz5. www. edu. uz 42

Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlarini hisobga olish

Kirish ……………………………………………………………………….…2-4

I-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARI, HUQUQIY ONGNI SHAKLLANTIRISHDA HUQUQIY TARBIYANING O’RNI

1.1 Huquqiy tarbiyada shaxs xususiyatlari hilma-hilligi..................................... 5-12

1.2  Huquqiy ongni shakllantirishda huquqiy tarbiyaning o’rni.. ….................12-23

II-BOB. HUQUQIY TARBIYADA SHAXS XUSUSIYATLARINI HISOBGA OLISH USULLARI

2.1 Huquqiy tarbiya berish jarayonida shaxs xususiyatlarini o’ziga xosligi ......23-27

2.2 Huquqiy tarbiya berish orqali yoshlarda huquqiy ong va huquqiy madaniyatini shakllantirish. ...............................................................................................................................28-33

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Купить