Husnixat metodikasining predmeti, vazifalari va husnixatga o‘rgatishning ahamiyati

Husnixat metodikasining predmeti, vazifalari va
husnixatga o‘rgatishning ahamiyati
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB.   HUSNIXATGA     O‘RGATISHNING       MAQSAD     VA
VAZIFALARI..5
1.1.   Yozuvni shakklantirish………………………………………………….5
1.2.Yozuvning   paydo
bo‘lishi………………………………………………..9
1.3.Til   va   yozuvning   o‘zaro   munosabati…………………………..
………..15
II.BOB.HUSNIXATGA   O‘RGATISHNING   NAZARIY   AHAMIYATI…..…
19
2.1. Husnixatga   o‘rgatishning   maqsad   va
vazifalari………………………...19
2.2.Husnixatga o‘rgatishning ahamiyati……………………………………21
2.3.Hozirgi paytda husnixatga o‘rgatishning grafik talablari………………25
XULOSA…………………………………………………………………………28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…….30
2 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi :Mamlakatimizda   ta’lim   sohasida   olib   borilayoygan
yangilanish, modernizatsiya jarayoni  uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari
jumladan,   oliy   ta’limda   ham   zamon   talablariga   javob   bera   oladigan   yetuk
mutaxassislarni   tayyorlash,   ularda   yangi   bilim   va   ko‘nikmalarini   shakllantirishni,
o‘z   ustida   ishlash,   zamonaviy   texnologiya   yutuqlaridan   maqsadli   foydalana   olish
mahoratini  oshirishni  taqozo etmoqda. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini
hozirgi kun talablari asosida tayyorlashda 1
  “Ona tili o‘qitish metodikasi” fani ham
ustuvor vazifalarni bajarishda salmoqli o‘rinni egallaydi. 
Zamonaviy   ta’limda   ta’lim   muassasalardagi   o‘qitish   sifatini   ta’minlashga
qaratilgan   tizimli   islohotlar   zamirida   bo‘lajak   o‘qituvchilarning   kasbiy   mahorati,
ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni
o‘zlashtirish   borasidagi   zamonaviy   bilim,   ko‘nikma   va   malakalarini   rivojlantirish
dolzarb vazifalardan sanaladi. 
Kurs   ishining   maqsadi:   Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilariga   chiroyli   yozuvni
o‘rgatish savodxonlikning poydevori hisoblanadi. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishdan
maqsad   o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini   ravon   qilish   hamda   ularni   har
tomonlama   yetuk   insonlar   etib   tarbiyalash   bilan   bir   qatorda,   ularni   go‘zallikka
intiluvchi, uni yurakdan his qila oladigan go‘zallikni yaratishga intiladigan kishilar
qilib voyaga yetkazishni nazarda tutadi. 
Kurs   ishining   vazifasi :   kichik   yoshdagi   o‘quvchilarga   yozishdek   murakkab
jarayonni   o‘rgatish   orqali,   ularning   chiroyli   yozuv   malakalarini   rivojlantirishdan
iboratdir. O‘quv fani sifatida husnixatning oldiga bir qator vazifalar qo‘yiladi.
Kurs   ishining   ob’ekti :Ushbu   kurs   ishi   II   bob   6   ta   paragrif   Xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori: “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”, 
“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi” (Vazirlar Mahkamasining 1995, 24-avgustdagi 339-son qarori.)
3 Mamlakatimizda pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonini modernizatsiyalash,
sohadagi   zamonaviy   rivojlanish   tendentsiyalari,   ilg‘or   xorijiy   tajribalar   va
innovatsion   yondashuvlar   asosida   ta’lim   mazmuni   va   o‘qitish   sifatini
takomillashtirish   muhimligi   sababli   u   davlat   siyosati   darajasiga   ko‘tarilgan.
Bo‘lajak   pedagog   mutaxassislarni   zamon   talablari   asosida   aqliy,   axloqiy,
intellektual, estetik va jismoniy jihatdan komil inson sifatida tarbiyalash “Ona tili
o‘qitish   metodikasi”   fanining   ustuvor   vazifalardan   biri   hisoblanadi.   Mazkur   fan
orqali   bo‘lajak   mutaxassis   o‘qituvchilar   ta’lim   jarayonini   samarali   tashkil   etish,
yosh   avlodga   yuksak   ma’naviy-axloqiy   sifatlarni   tarkib   toptirishga   doir
ilmiynazariy,   amaliy-metodik   bilimlar,   zarur   ko‘nikma   va   malakalar   hajmini,
o‘qituvchi   shaxsida   namoyon   bo‘lishi   lozim   bo‘lgan   umumkasbiy   va   shaxsiy
fazilatlarni   muvaffaqiyatli   egallashlari   kerak.   O‘quv   qo‘llanmada   ona   tili   o‘qitish
metodikasining umumiy asoslari, darslarda integratsion yondashuv,  mashg‘ulotlar
jarayonida   xorijiy   ta’lim   tizimida   foydalanish,   shuningdek   boshlang‘ich   sinf   ona
tili   va   o‘qish   darslarida   axbarot   texnologiyalari   hamda   ta’lim   jarayonida
innovatsiyalar   va   interfaol   usullardan   foydalanishning   yo‘l   va   usullari   ko‘rsatib
berilgan.
4 I.BOB.   HUSNIXATGA  O‘RGATISHNING   MAQSAD  VA  VAZIFALARI.
1.1.   Yozuvni shakklantirish.
O‘zbek xalqi uzoq asrlik tarixida yaratib qoldirgan madaniy merosida chiroyli
yozuvga o‘rgatish , ya`ni xattotlik san`ati alohida o‘rin egallaydi. O‘rta asrlarda har
qanday asar qo‘lda ko‘chirilib kitob qilingan. Qo‘lyozmalarni kitob holiga keltirish
katta   hunar   va   san`at   hisoblangan. 2
  Qo‘lda   ko‘chirilgan   har   bir   asar   san`at
mo‘jizasi   kabi   nodir   sanalgan.   Bir   qancha   olim   va   fozil   kishilar   yoshlikdan
xattotlik san`atini egallab keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. Ular faqat
o‘z asarlarini emas, balki boshqa mualliflar asarlarini ham ko‘chirganlar. Masalan,
Hofiz Sheroziy Xusrav Dexlaviyning “Xamsa”sini ko‘chirgan. Alisher Navoiyning
mohir   xattot  ekanligi   tarixiy  manbalardan ma`lum. Zahiriddin  Muhammad  Bobur
arab   alifbosida   turkiy   xalqlarga   moslab   “Xatti   Boburiy”deb   atalgan   alifboni
yaratgan.   Biz   bilamizki,   o‘quvchilarda   chiroyli   yozuv   malakalarini   hosil   qilish
uchun,   birinchi   navbatda,   diqqat,   s е zgi,   idrok   etish,   xotira   kabi   psixo   fiziologik
funktsiyalar   yaxshi   ishlamayotganiga   guvoh   bo‘lamiz.   Shuning   uchun   quyidagi
usullar   o‘quvchilarni   yuqorida   takidlab   o‘tgan   fazilatlarini   yuzaga   chiqarishga
yordam   beradi.   Bu   esa   o‘quvchilarni   chiroyli   yozishga   va   mantlar   tushishga
undaydi. Namunaga qarab yozish usuli. Chiroyli yozuvga o‘rgatishning eng asosiy
usullaridan   biri   harflarning   shaklini   namuna   qilib   ko‘rsatish   va   yozdirishdir.   Har
bir harf namunasi doskada barcha o‘quvchilaming diqqatini jalb qilgan holda yoki
ayrim   o‘quvchilarga   daftarga   alohidaalohida   ko‘rsatib   berilishi   lozim.
O‘quvchining vazifasi esa doskada eslab qolgan shakllarini (harf, bo‘g‘in, so‘zlar)
o‘z daftarlarida to‘g‘ri aks ettirishdir. Doskada yozib ko‘rsatilayotgan har bir harf
barcha o‘quvchilarga aniq ko‘rinib turishi shart, ayrim o‘quvchilar ko‘ra olmagan
bo‘lsalaro‘qituvchi qaytadan takrorlab ko‘rsatishi lozim. Ayniqsa, yangi harf yoki
2
  O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori: “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”, 
“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi” (Vazirlar Mahkamasining 1995, 24-avgustdagi 339-son qarori.)
5 ularning   bog‘lanishini   ko‘rsatish   vaqtida   qayta-   qayta   takrorlash   juda   muhimdir.
O‘qituvchi   tominidan   har   bir   harf   yoki   harflarning   bog‘lanishi,   og‘zaki   yoki
doskada tushuntirish orqali qayerda qo‘l harakati boshlanadi, qayerda qo‘l harakati
buriladi   va   qayerda   qo‘l   harakati   uzish   talab   etiladi.   Nusxa   ko‘chirish   usuli.   Bu
metodni   harf   shaklini   to‘g‘ri   tasavvur   eta   olmagan,   yozishda   daftar   chiziqlaridan
pastga tushib yoki chiqib ketadigan o‘quvchilar uchun qo‘llash mumkin. Masalan,
bir o‘quvchi katta B harfini yozishda xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lsa, o‘qituvchi ularni
nuqtalar   bilan   ifodalab   daftarga   qalamda   yozib   ko‘rsatadi,   o‘quvchi   esa   uning
ustidan   siyoh   bilan   yurgizib   chiqadi.   Bu   usul   o‘quvchining   shu   haqidagi
tasavvurini   kengroq   shakllantiradi.   Bu   usulning   ijobiy   jihatlari   bilan   birga   salbiy
jihatlari   ham   bor.   Bunday   mashqlar   faqat   qo‘l   harakatini   o‘stirish   uchun   yordam
beradi   xolos.   Uzoq   muddat   bunday   usulda   yozgan   bolalar   harflarning   shaklini
mustaqil yoki namunaga qarab yozishda qiynaladilar. Tasavvur orqali yozish usuli.
Yuqorida   ko‘rsatib   o‘tilgan   usullar   bilan   bir   qatorda,   bolalarga   tasavvur   qilish
orqali   havoda  harflarning shaklini  yozdirib mashq  qildiriladi.  O‘qituvchi  doskada
yozib   ko‘rsatgan   harf   yoki   bog‘lanishlarni,   o‘quvchilarga   qanday   qilib   yozishni,
ruchkani   havoda   harakatini   ko‘rsatib,   o‘quvchilar   tasavvur   hosil   qilganlaridan
so‘ng   daftarga   yozishga   ruxsat   etadi.   Bunday   mashqlar   o‘quvchilarning
qiziqishlarini   o‘stiradi   hamda   jismoniy   mashqlarni   ham   bajarish   imkonini   beradi.
Ammo   o‘qituvchi   bu   usuldan   foydalanishda   sinfdagi   barcha   o‘quvchilarning   qo‘l
harakati   qanchalik   to‘g‘ri   yoki   noto‘g‘ri   ekanligini   tekshira   olmaydi,   bir   necha
o‘quvchinigina   kuzatib   tegishli   ko‘rsatma   bera   olishi   mumkin.   Harf   va   ularning
elementlarini   tahlil   qilishni   turlicha   amalga   oshirish   mumkin.   Harflarni
elementlarga ajratib tahlil qilish, har bir harfning necha elementdan tuzilganligini,
qanday   shaklga   ega   ekanligini,   bu   elementlar   boshqa   harflar   bilan   bog‘lanishida
6 qanday   ko‘rinishga   ega   bo‘lishini   o‘quvchilar   tasawur   etadilar.   3
Ammo
soddalashtirilgan   harflar   alfaviti   kun   harflarni   elementlarga   ajratmay,   bir   butun
shaklda   yozishni   tavsiya   etadi.   Masalan,   kichik   v   va   b   harflari   hech   qanday
elementlarga   ajratilmay   bir   butun   shaklda   yoziladi.   Ayrim   harflar   bir   necha
elementdan tashkil topgan bo‘lib, ular bir butun shaklda yoziladi, ammo o‘qituvchi
uning nechta  elementdan  iborat  ekanligini   faqat   eslatib  o‘tishi  mumkin.  Masalan,
kichik 1 va m harfining birinchi elementi bir xil shaklga ega, ammo kichik harfda
bitta   tagi   ilmoqli   kichik   tayoqcha   bo‘lsa,   kichik   sharfida   ikkita   tagi   imoqli
tayoqcha bor. Bu yerda faqat o‘qituvchi tomonidan harflarning pochta elementdan
tashkil   topganligi   eslatib   o‘tiladi,   xolos.   Yozida   esa   bu   harflar   qo‘l   harakatini
uzmasdan yozishni talab etadi. Yozuv malakasini ongli o‘zlashtirish usuli. Chiroyli
yozuv   qoidalarini   yaxshi   bilish,   yozuv   malakasining   to‘g‘ri   shakllanishiga
yaqindan   yordam   beradi.   Chiroyli   yozuv   qoidalarini   ixcham   va   tushunarli   qilib
bayon   etish   lozim.   Shundagina   o‘quvchilar   uni   to‘liq   o‘zlashtrishlari   va   amalda
qo‘llashlari   mumkin.   Masalan,   birinchi   sinfda   dastlab   to‘g‘ri   o‘tirish,   ruchkani
to‘g‘ri   ushlash,   daftarni   to‘g‘ri   holatda   qo‘yish   kabi   talablar   asosida   so‘zlarda
harflarning balandligini va qiyaligini bir xilda saqlash so‘zlarda harf elementlari va
harflarning   oralig‘ini   bir   xil   uzoqlikda   chamalab   ochish   qoidalari   kelib   chiqadi.
Ikkinchi sinfdan boshlab chiroyli yozish malakasini o‘rgatishda yozuv texnikasiga
oid bo‘lgan kichik bosh harflarni bir xil balandlikda chamalab yozish harf va 4-5
harfdan iborat so‘zlarni qo‘l harakatini uzmasdan bog‘lab yozish tez va toza yozish
kabi qoidalar talab etiladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan har bir qoida, o‘zining aniq
mazmuniga ejga bo‘lishi kerak. O‘qituvchi har bir qoidani asta-sekin, o‘z o‘rnida
o‘rganib   borishi   lozim.   Masalan,   dastlab   yozuvning   qiyaligini   tag‘ri   saqlash
qoidalarini   talab   etilgan   bo‘lsa,   bu   alifbegacha   bo‘lgan   davrni   o‘z   ichiga   oladi.
3
  Q о sim о va K., Match о n о v S., G‘ul о m о va X., Yo‘ld о sh е va Sh., Sari е v Sh.  О na tili o‘qitish m е t о dikasi. T о shk е nt: 
N о shir, 2009. – 352 b.
7 Bolalar   qiya   chiziqlarning   yaxshi   bilib   olganlaridan   so‘ng   bu   qoidalarni   harf   va
so‘zlarni   yozishda   qo‘llaydilar.   Yozuvning   qiyaligi   haqidagi   tushunchalar   chuqur
singdirilgandan so‘ng, harflarni bir xil masofada tekis yozish qoidalari o‘rgatiladi.
Harflarni   qo‘l   harakatini   uzmasdan   yozish   qoidalari   o‘rganilgandan   so‘ng,
so‘zlarni   qo‘l   xarakatini   uzmasdan   yozish   qoidalari   o‘rgatiladi.   Chiroyli   yozuv
deganda   biz   toza,   aniq   chiziqlar   bo‘yicha,   husnixat   namunalarida   ko‘rsatilgandek
yozilgan   xatni   tushunamiz   Uchinchi   sinfdan   boshlab   esa   qoidalarga   yana
qo‘shimcha   tez   va   toza   yozish   qoidalari   kiritiladi.   Ammo   har   bir   qoidani,   har
darsda   bezor   qiladigan   darajada   takrorlash   yaramaydi,   aks   holda,   ongli   ravishda
o‘zlashtirish   uchun   mo‘ljallangan   qoidalar   o‘z   aksini   topishi   mumkin.   Sanoq-
ohang   usuli.   Bu   usuldan   foydalanishda   o‘qituvchi   harf   va   lining   elementlarini
sanash   orqali   yozdirib   tushuntiradi.   Bu   usulni   ayniqsa,   savod   o‘rganish   davrida
keng   qo‘llash   mumkin.   Sanoq-ohang   usulining   afzalligi   shundaki,   birinchidan,
harflarning   tekis   yozilishini   ta'minlaydi   va   harf   elementlarining   tushib   qolishiga
yo‘l qo‘ymaydi; ikkinchidan, sekin yozadigan o‘quvchilarni tez va sinfdagi barcha
o‘quvchilar   bilan   barobar   yozishga   undaydi;   uchinchidan,   o‘quvchilarga
harakatlarni   aniq   va   dadil   bajarishni   o‘rgatadi;   to‘rtinchidan,   sinfda   darsni
jonlantiradi.   Ammo   bu   usuldan   butun   dars   davomida   foydalanish   tavsiya
qilinmaydi,   chunki   o‘quvchilar   charchab,   yozuv   sifatini   pasaytirib   yuborishlari
mumkin. 4
  Sanoq   ohang   usulini   qo‘llashda,   asosan,   harflarning   asosiy   elementi
«bir»,   «ikki»,   «uch»   deb   sanab   boriladi,   yordamchi   ulash   elementi   esa   «va»   deb
ataladi.   Masalan,   kichik   sh   harfini   yozishni   quyidagicha   mashq   qilish   mumkin:
Sanoq-ohang usulini qo‘llashda harf yoki element awal sanoqsiz yoziladi, so‘ngra
sanoq   bilan   yozdiriladi.   Shuningdek   bu   usul   bilan   yozishda   dastlab   sekinroq,
keyichalik   uni   tezlashtirib   yozib   ko‘rsatiladi.   Sanoq-ohang   usulidan   bo‘g‘in,   so‘z
4
  Q о sim о va K., Match о n о v S., G‘ul о m о va X., Yo‘ld о sh е va Sh., Sari е v Sh.  О na tili o‘qitish m е t о dikasi. T о shk е nt: 
N о shir, 2009. – 352 b.
8 va gaplarni yozdirishda ham foydalanish mumkin. Xatolar ustida ishlash usuli. Bu
usulni qo‘llashdan maqsad har bir o‘quvchi o‘z xatosini mustaqilona olishga va uni
tuzatishga   o‘rgatishdir.   O‘quvchilarga   o‘z   yozuvlaridagi   harflarning   to‘g‘ri   yoki
noto‘g‘riligini,   qiyaligini,   baland   yoki   past   yozilganligini   tekshirib   chiqish
topshiriladi.   O‘quvchilar   navbati   bilan   o‘zlari   yo‘l   qo‘ygan   kamchiliklarni   aytib
beradilar,   ayrim   o‘quvchilarga   o‘qituvchi   yordam   beradi.   Undan   tashqari,
o‘quvchilar o‘z kamchiliklarini yozuv davtarlarida yoki xusnixat kitobida berilgan
namunaga   qarab   taqqoslash   oraqali   ham   tuzatishlari   mumkin.   Ko‘pchilik
o‘quvchilarda   takrorlangan   bir   hildagi   tipik   xatolarni   o‘qituvchi   doskada   tahlil
qilib,   uni   qanday   tuzatish   yllarini   ko‘rsatib   beradi.   Mashq   sifatida   ayrim   harflar
doskada   noto‘g‘ri   yozib   ko‘rsatiladi   va   ularning   kamchiligi   nimada   ekanligi
o‘quvchilardan so‘raladi. Masalan, kichik u harfini o‘qituvchi doskada quyidagicha
yozib   ko‘rsatadi,   o‘quvchilar   esa   uning   xatosini   topadilar.   Kichk   u   harfining
tugunchali   elementi   bir   tomonga   qiyshayib   qolgan,   aksinsa,   daftarning   qiya
chizig‘iga mos qilib yozish lozim.
Inson   o‘z   fikrini   boshqa   kishilarga   og‘zaki   va   yozma   shaklda   yetkazishi
mumkin. Nutqning bu ikki shaklining o‘xshash va farqli tomonlari mavjud bo ‘ lib,
ular   o‘z   o‘rnida   afzalliklarga   ega.   Og‘zaki   nutq   tovush   chiqarib   aytiladi   va
eshitilish uchun mo‘ljallanadi. U kishilarning nutq jarayoni vaqtidagi aloqa vositasi
bo‘ lib xizmat qiladi. Yozma nutq esa tosh, yog‘och, teri, metall, qog‘oz kabilarga
ko‘   rish   asosida   idrok   qilinadigan   doimiy   belgilar   orqali   yozib   qo‘yiladi.   Yozuv
kishilaming   o‘zaro   fikr   almashishi   va   bilimlarni   egallashning   qudratli   vositasi
hisoblanadi. Yozma nutq avlodlarni  bir-biriga bog‘laydi, uzoq davrlar  mobaynida
saqlanadi. Yozuv tufayli kishilar fikri, insoniyat qo‘ lga kiritgan bilimlar avloddan-
avlodga yetib boradi, abadiy yashaydi.
9 Boshlang‘ich sinflarda o‘quvchilarni husnixatga o‘rgatish ehtiyoji yuqoridagi
talablar asosida yuzaga keladi. Boshlang‘ich sinflarda o‘ quvchilarni husnixat bilan
yozishga   o‘rgatish   metodikasi   ularda   aniq   ,   chiroyli   va   tez   yozish   imkonini   hosil
qilishi   lozim.   Bu   kabi   vazifalarni   amalga   oshirish   uchun   dastur   mazmunini   va
uning   talablarini,   o‘ qitish   usullarini ,   yozuviga   o‘rgatishning   gigiyenik   shartlarini,
o‘quvchilarning   yozuvidagi   individual   kamchiliklarini   tahlil   qilish,
kamchiliklarning   yuzaga   kelish   sabablarini   aniqlash   va   tuzatish   usullarini   ishlab
chiqish zarur. 5
Demak,   yozuv   kishi   hayotida   pedagogik   va   ijtimoiy   ahamiyatga   ega.
Yuqoridagi talab asosida yozishga o‘rgatish boshlang‘ich sinflardan boshlanadi. 1-
4-sinf   o‘quvchilarini   chiroyli   yozishga   o‘rgatish   uchun   o‘qituvchining   o‘zi
husnixat   bilan   yozishi,   shu   bilan   birga   o‘   quvchilarni   chiroyli   yozishga   o‘rgata
olishi kerak.
1.2.Yozuvning paydo bo‘lishi.
Yozuv   deb   tilning   matn   orqali   ifodalanishiga   aytiladi.   Bunda   matn   yozuv
tizimi   deb nomlanuvchi tayinli belgi va ramzlardan iborat bo ladi.ʻ
Yozuv   rasm   yoki   magnitli   audioyozuv   kabi   matnmas   ifodalovchi   yoki   til
saqlovchi   vositalardan   farqlanadi.   Yozuv   —   muayyan   bir   tilda   qabul   etilgan   va
kishilar   o rtasidagi   muloqatga   xizmat   qiladigan   yozma   belgilar   yoki   tasvirlar	
ʻ
tizimi. Yozuv— kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma nodagi ibtidosi,	
ʼ
bashariyatning   uzoq   va   murakkab   tadrijiy   takomili   jarayonidagi   omillarning   eng
asosiylaridan biri. Yozuv tildan ancha keyin paydo bo lgan (tovush tili 400—500	
ʻ
ming yillar ilgari yuzaga kelgan, Yozuvning paydo bo lganiga esa 4—5 ming yillar
ʻ
bo lgan). Og zaki til (nutq)ning zamon (vaqt) va makon (masofa) nuqtai nazaridan	
ʻ ʻ
cheklanganligi   va   uni   bartaraf   etish   zaruriyati   Yozuvning   paydo   bo lishiga   olib	
ʻ
5
  M. Gulomov, K. Tursunova, D. Po`latova “Chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish” Uslubiy qo`llanma 
Toshkent “Turon Iqbol 2013
10 kelgan.   Ogzaki   til   talaffuz   vaqtidagina   va   ayni   paytda   muayyan   masofadagi
(tovush   to lqinlari   yetib   borishi   mumkin   bo lgan)   kishi   uchungina   mavjuddir.ʻ ʻ
Boshka   sharoitlarda   tilga   ehtiyoj   paydo   bo lishi   bilan   inson   dahosi   bu   ehtiyojni	
ʻ
qondira   oluvchi   vositalarni   qidira   boshlagan,   natijada   belgilar   tizimidan   iborat
Yozuv   dunyoga   kelgan.   Yozuvning   paydo   bo lishi   va   taraqqiyoti   jamiyat   rivoji,	
ʻ
shuningdek, muayyan masofadagi kishilarning o zaro aloqa qilish ehtiyoji, siyosiy,
ʻ
huquqiy,   diniy   va   estetik   harakterdagi   axborotlarni   qayd   etish,   sakdash   zaruriyati
bilan bevosita bog liq. Xalklarning davlat sifatida birlashuvi nutqiy aloqa doirasini	
ʻ
kengaytiradi   va   murakkablashtiradi;   i.ch.   va   savdo   kengayadi;   boshqa   xalklar   va
davlatlar bilan harbiy, siyosiy va b. shartnomalar tuziladi; qonunlar paydo bo ladi	
ʻ
va   mustahkamlanadi;   diniy   qarashlar   va   mafkuraning   boshqa   turli   ko rinishlari	
ʻ
shakllanadi; xalqlarning o z tarixini bilishga bo lgan ehtiyoj kuchayadi. Bularning	
ʻ ʻ
barchasini   faqat   og zaki   nutq   vositasida   amalga   oshirish   mumkin   emas.   Bu	
ʻ
sharoitda   Yozuv   zaruriyatga   aylanadi.   Yozuv   og zaki   tilga   nisbatan   ikkilamchi,	
ʻ
qo shimcha   aloqa   vositasi   bo lsada,   unga   qaraganda   ko p   afzalliklarga   ega.	
ʻ ʻ ʻ
Xususan,   tilning   asosiy   vazifasi   —   kishilar   o rtasidagi   aloqani   ta minlashdir.	
ʻ ʼ
Tilning   kommunikativ   vazifasi   Yozuv   siz   amalga   oshishi   mumkin   emas.   Tilning
estetik,   gnoseologik   (dunyoni   bilish)   kabi   asosiy   vazifalarini   ham   Yozuvsiz
tasavvur   qilish   qiyin.   Ayniqsa,   tilning   insoniyat   qo lga   kiritgan   tajribabilimlarni	
ʻ
saqlash va avlodlarga yetkazishdan iborat vazifasi bevosita Yozuv orqali bajariladi.
Kishilik jamiyati yaratgan bilim va tajribalar, kashfiyotlar, so z san ati durdonalari	
ʻ ʼ
va b. qimmatli axborotlarning barchabarchasi avlodlardan avlodlarga Yozuv orqali
yetib   boradi.   Til   jamiyat   tarixi   bilan   qanchalik   bog liq   bo lsa,   Yozuv   ham	
ʻ ʻ
shunchalik bog liqdir. Dastlabki qarashlarda Yozuvning kelib chiqishini ilohiyotga	
ʻ
bog lash   uchraydi.   Bu   aslida   Yozuvning   tengsiz   imkoniyatlarini   tasavvurga	
ʻ
sig dira   olmaslik,   Yozuv   magiyasi   ("Yozuv   sehrli   qudratga   ega"   degan   ishonch)
ʻ
11 oqibatida   kelib   chiqqan   jo n   tasavvurlar   mahsulidir.   Yozuv   kishilik   jamiyatiningʻ
zaruriy ehtiyoji asosida paydo bo lib, rivojlanib borgan. Bugungi shaklini olgunga	
ʻ
qadar   uzok   va   murakkab   tadrijiy   taraqqiyot   yo lini   bosib   o tgan.   Inson   akli	
ʻ ʻ
Yozuvday   mukammal   aloqa   vositasini   kashf   qilguncha   uzoq   izlangan.   Eng   qad.
davrlarda   dunyo   xalqlarining   deyarli   barchasida   keng   tarqalgan   "eslatuvchi"
belgilar   ana   shu   izlanishlarning   ilk   ko rinishlari   edi.   Mas,   muayyan   miqdorni	
ʻ
ifodalash uchun turli toshlar, chig anoklardan foydalanilgan, tayoklar, daraxtlarga	
ʻ
har   xil   iplar   bog lash,   tugunlar   tugib   qo yish   va   b.   vositalar   bilan   muayyan	
ʻ ʻ
axborotni esda saqlash yoki muayyan masofaga yuborishga harakat qilingan. Yoki
bir xabarni uzok, masofaga yetkazish uchun tutun, gulxan, baraban ovozi va sh.k.
qo llangan. Xabarni uzok, vaqt saqlash uchun ramziy ma no berilgan buyumlardan	
ʻ ʼ
foydalanilgan:   qo rg on   —   marhum   ko milgan   joy   belgisi;   slavyan   qabilalarida	
ʻ ʻ ʻ
nontuz — do stlik belgisi; trubka — tinchlik, sulh belgisi va b. "Buyumli yozuv"	
ʻ
nomi   bilan   yuritiladigan   bunday   axborot   vositalarining   qoldiqlari   hozirda   ham
ba zan   saqlangan.   Mas,   biror   fikrni   esdan   chiqarib   qo ymaslik   uchun	
ʼ ʻ
ro molchaning   uchini   tugib   qo yish   odatini   yodga   olish   mumkin.   Rasmli   Yozuv
ʻ ʻ
(piktografiya) Yozuv yaratish yo lidagi birinchi qadam bo lgan. Rasm bilan Yozuv	
ʻ ʻ
o rtasida   uzviy   bog liqlik   mavjud,   avvalo,   har   ikkalasi   ham   ko rish   orqali   idrok	
ʻ ʻ ʻ
qilinadi.   Piktografik   yozuvni   ibtidoiy   tasviriy   san at   ichida   yuzaga   kelgan   deyish	
ʼ
mumkin.   Arxeolog   olimlarning   bundan   juda   ko p   ming   yilliklar   ilgari   insonlar
ʻ
tomonidan   chizilgan   turli   rasmlarning   mavjudligi   haqidagi   ma lumotlari   ma lum.	
ʼ ʼ
Toshlarga,   suyaklarga,   g or   devorlariga   o yib   ishlangan   xilma-xil   hayvonlarning	
ʻ ʻ
rasmlari,   umumiy   mazmunga   birlashuvchi   tasviriy   lavhalar   —   bularning   bari
piktografik Yozuvning asoslaridir. Ana shu ibtidoiy tasviriy san at ikki yo nalishda	
ʼ ʻ
— umuman rasmlar  va muayyan axborot  vositasi,  ya ni  Yozuv  sifatida shakllana	
ʼ
borgan.   Buni   dunyo   tillarining   juda   ko pchiligidagi   "yozmoq"   ma nosidagi	
ʻ ʼ
12 so zlarning   etimologiyasiga   e tibor   qilganda   ham   bilish   mumkin.   Bundayʻ ʼ
so zlarning   etimologiyasida   asosiy   mazmun   rasm   chizish   jarayoni   bilan   boglits
ʻ
holda   namoyon   bo ladi.   Masalan,   qadimgi   turkiy   tillarda   "yozmok,"   tushunchasi	
ʻ
"bit(i)moq"   fe li   ("bitik"   —   yozuv,   kitob)   bilan   ifodalangan.   Bu   fe lning   o zagi	
ʼ ʼ ʻ
xitoycha "bi" (mo yqalam) so zi bilan aloqador bo lib, dastlabki ma nosi "o ymoq,	
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
o yib bezamoq", undan keyin "yozmoq" demakdir. Slavyan tillardagi "pisati" (rus.	
ʻ
"pisat"   —   "yozmok,")   fe lining   ma nosi   ham   dastlab   mo yqalamda   rasm   chizish	
ʼ ʼ ʻ
bilan   bog liq   bo lgan   (rus.   "jivopis"   —   rangtasvir   so zi   bilan   qiyoslang).   Bu	
ʻ ʻ ʻ
fe lning   o zagi   lot.   "pingere"   (rasm   solmoq)   so zi   bilan   aloqadordir,   "pisati"	
ʼ ʻ ʻ
fe lining   dastlabki   ma nosi,   ko rinadiki,   "rasm   solmoq",   "bezamok,"dan   iborat
ʼ ʼ ʻ
bo lgan. Gotcha "melian" (yozmoq) fe lining dastlabki ma nosi ham mo yqalamda
ʻ ʼ ʼ ʻ
"rasm solmoq" bo lib, bu fe l hoz. nemis tilida "malen" shaklida va "rasm solmoq"	
ʻ ʼ
ma nosida   qo llanadi.   Yunon   tilidan   ko pgina   tillarga   o tgan   "grafika"   so zi   ham	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
etimologik   jihatdan   o yish,   tirnash   tushunchalarini   ifodalaydi.   Bu   misollar	
ʻ
Yozuvning   rasm   bilan   benihoya   bog liq   ekanligini   yaqqol   ko rsatadi,   Yozuv	
ʻ ʻ
jarayoni   mexanikasini   ham   ochib   beradi.   Rasmlar   yordamida   muayyan
fikraxborotni   ifodalash,   yuborish   mumkin   ekanligini   odamlar   juda   qad.   davrlarda
anglab   yetganlar.   Shuning   uchun   qam   rasmli   Yozuv   (piktografiya)   dunyodagi
mavjud   barcha   Yozuvlarning   kelib   chiqishi   uchun   asos   bo lgan   deyish   mumkin.	
ʻ
Piktografiyaning   og zaki   til   bilan   bog liq   bo lmaganligi   uning   turli   til   vakillari	
ʻ ʻ ʻ
tomonidan   ham   tushunilaverishini   ta min   etgan,   ammo   unda   ifodalangan	
ʼ
mazmunning   turlicha,   ixtiyoriy   talqin   etilishiga   yo l   qo ygan,   abstrakt	
ʻ ʻ
tushunchalarni bunday Yozuv orqali ifodalash deyarli mumkin bo lmagan. Davlat	
ʻ
tuzumi   rivojlanib,   turli   yozishmalarga   va   bu   yozishmalarning   ayni   bir   xil   talqin
qilinishiga   bo lgan   ehtiyoj   kuchayib   borgan   sari   piktografik   Yozuvning   ojiz	
ʻ
tomonlari   ko proq   ko zga   tashlana   boshlagan.   Bu   hol   piktografik   Yozuvning
ʻ ʻ
13 taraqqiyotiga,   ideografik   va   iyeroglifik   Yozuvning   shakllanishiga   olib   kelgan.
Rasmlarning   soddalashuvi,   ularning   o zlari   ifoda   etgan   buyumlarning   nomiga,ʻ
ramziga aylanishi va astasekin bu ramzlarning og zaki til bilan doimiy bog lanishi	
ʻ ʻ
Yozuvning   takomillashib   borishini   belgilab   beradi.   Yozuv   belgilari   ideografik,
iyeroglifik belgilar sifatida muayyan so zlarning ifodachilariga aylanadi, bu Yozuv	
ʻ
"so z   yozuvi"   yoki   "logografik   yozuv"   nomi   bilan   umumlashtiriladi.   Eng   qad.	
ʻ
logografik   Yozuv   tizimlari   (misr   iyeroglifikasi,   shumer   mixxatlari,   xitoy
iyeroglifikasi va b.) mil. av. 4ming yillikning oxiridan mil. av. 2ming yilliklarning
boshlarigacha   bo lgan   davrda   shakllangan.   Haqiqiy   ma nodagi   Yozuv   tizimlari	
ʻ ʼ
dastlab   Qad.   Sharkda   vujudga   kelgan.   Yozuvning   keyingi   taraqqiyot   bosqichi
bo g in   Yozuvi   bo lib,   u   mil.   av.   2ming   yilliklarning   o rtalarida   paydo   bo lgan.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Tildagi   suzlar   soniga   qaraganda   bo g inlar   soni   ancha   kam,   shuning   uchun   ham	
ʻ ʻ
bo g in   Yozuvi   logografik   Yozuvga   nisbatan   sezilarli   darajada   oz   belgilar   tizimi	
ʻ ʻ
bilan ish kuradi. Masalan, devanagari (xind) Yozuv bo g in Yozuvidir. Harftovush	
ʻ ʻ
Yozuvining   shakllanishi   butun   Yozuv   taraqqiyoti   tarixida   inqilob   bo lgan.   Bu	
ʻ
yo nalishdagi   ilk   Yozuv   finikiy   yezuvadir.   Finikiy   alifbosining   paydo   bo lishi	
ʻ ʻ
insoniyat   uchun   Yozuvni   takomillashtirish   borasida   olg a   qo yilgan   qadam	
ʻ ʻ
bo lgan.   Birinchi   marta   sof   tovush   Yozuvi,   sanoqli   harflardan   iborat   mukammal	
ʻ
alifboning   yuzaga   kelishi   jamiyatdagi   Yozuvni   biladigan   kishilar   doirasini
kengaytirib yuborgan. Shuning uchun ham finikiy yozuvi juda tezlik bilan boshqa
xalqlar   orasida   ham   tarqalgan.   Bu   jarayon   mil.   av.   9-asrdan   boshlangan.
Finikiyaliklar  bilan iqtisodiy va madaniy aloqada bo lgan qo shni  xalklar  mazkur	
ʻ ʻ
Yozuv bilan tanishib, tez orada uni o z tillariga moslashtirib olganlar. Hoz. kunda	
ʻ
bizga ma lum bo lgan harftovush tizimidagi Yozuvlarning 4/5 qismidan ko prog i	
ʼ ʻ ʻ ʻ
finikiy   yozuvidan   kelib   chiqqan.   Nutqni   eng   kichik   bo laklarga   —   tovushlarga	
ʻ
ajratib   tasavvur   qilish,   idrok   etish   dastlabki   paytlarda   u   qadar   oson   ish
14 bo lmaganligi sababli harf-tovush Yozuv i yoki alifboli Yozuvning paydo bo lishiʻ ʻ
jarayoni   uzoqdavom   etdi.   Bunda   inson   dastlab   nutqni   so zlarga,   keyin	
ʻ
bo g inlarga,   undan   keyin   esa   tovushlarga   ajratib   tasavvur   qila   olishday   behad	
ʻ ʻ
murakkab   va   uzoq   yo lni   bosib   o tgan.   Tildagi   tovushlarni   alohidaalohida   idrok	
ʻ ʻ
qilish tovush Yozuvning ibtidosidir. Harftovush Yozuvning muhim afzalligi uning
kam miqdordagi, ya ni 20—30 atrofidagi belgilar bngina ish ko ra olishidir. Harf-	
ʼ ʻ
tovush   Yozuvi   dunyo   xalklari   orasida   juda   tez   tarqalgan   va   bu   jarayon,   asosan,
o zlashtirish, u yoki bu tilning xususiyatini hisobga olgan holda moslashtirish yuli	
ʻ
bilan   bo lgan.   O rta   Osiyodagi   xalklar,   jumladan,   o zbek   xalqi   turli   Yozuvlardan	
ʻ ʻ ʻ
foydalanib   kelgan.   Bu   Yozuvlar   avesto,   paxlaviy,   urxunenisey   (runik),   turkiy
(uyg ur),   so g d,   arab,   Kirill,   lotin   Yozuvlaridir.   Yozuv   bilan   til   o zaro	
ʻ ʻ ʻ ʻ
chambarchas   bog liq.   Biror   tilni   shu   tilning   Yozuvini   o rganmasdan,   yoki	
ʻ ʻ
aksincha,   biror   Yozuvni   shu   Yozuv   tegishli   bo lgan   tilni   bilmasdan   o rganish	
ʻ ʻ
mumkin emas. Ammo Yozuv og zaki til (nutq)ni aynan aks ettira olmaydi. Zotan,	
ʻ
Yozuv shunday xususiyatga ega bo lganda, imlo kridalariga, talaffuz mezonlariga	
ʻ
mutlaqo ehtiyoj qolmagan bo lardi. Yuksak takomillashtirilgan alifbodagi bir harf	
ʻ
muayyan   bir   tovushni   ifodalashi,   bir   tovush   muayyan   bir   harf   bilan   ifodalanishi
lozim.  Ammo   dunyoda  bunday   alifbo  yo q.  Ana   shunday   ma nodagi   alifboga   fin	
ʻ ʼ
alifbosi  birmuncha yaqinlashadi, lekin baribir to liq emas. Hoz. ingliz, fransuz va	
ʻ
b.   tillar   alifbolari   bunday   mukammallikdan   yiroq. 6
  Mana   shu   holat   dunyo
tillarining barchasida xilma-xil va juda ko plab grafik va imlo qoidalarining ishlab	
ʻ
chiqilishiga sabab bo lgan. Yozuv bilan til o rtasida, alifbo va tilning tovush tizimi	
ʻ ʻ
o rtasida   bunday   farqli   holatlarni   yuzaga   keltirgan   sabablar   xilma-xil.   Avvalo,	
ʻ
dunyodagi hozirda mavjud alifbolarning deyarli hammasi ham mustaqil va tegishli
til   xususiyatlarini   to liq   hisobga   olgan   holda   yaratilgan   emas.   Ko pchilik   xalklar	
ʻ ʻ
6
  M. Gulomov, K. Tursunova, D. Po`latova “Chiroyli yozuv malakalarini shakllantirish” Uslubiy qo`llanma 
Toshkent “Turon Iqbol 2013
15 o z   Yozuvlarini   boshqa   til   Yozuvini   o z   tillariga   imkoniyat   darajasidaʻ ʻ
moslashtirish yo li bilan yaratganlar. Bu hol Yozuv va til munosabatlarida o z izini	
ʻ ʻ
qoldirgan. Ayni paytda Yozuv va tilning taraqqiyoti bir xil, birbiri bilan to la moye	
ʻ
keladigan   jarayon   emas.   Tilning   taraqqiyoti   tarixiy   va   uzluksiz   jarayon,   odamlar
tilga ataylab, ongli ravishda biron-bir o zgartirish kirita olmaydilar. Tildagi u yoki	
ʻ
bu o zgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi. Yozuv haqida esa bunday deb	
ʻ
bo lmaydi. Odamlar til xususiyatlariga  yanada moslashtirish uchun Yozuvga turli	
ʻ
uzgartishlar   kiritadilar,   islohotlar   qiladilar,   bir   Yozuv   tizimini   boshqasi   bilan
almashtiradilar   va   h.k.   Masalan,   o zbek   xalqi   ayerlar   davomida   arab   alifbosidan	
ʻ
foydalanib   kelgan,   1923—26-yillarda   bu   Yozuvni   o zbek   tili   tovush   qurilishini	
ʻ
to laroq   ifodalashga   moslashtirish   maqsadida   bir   qator   harfiy   o zgartirishlar	
ʻ ʻ
kiritilgan.   O zbekistonda   1929-yildan   lotin   Yozuvi   asosidagi   o zbek   alifbosiga	
ʻ ʻ
utilgan, 1940-yildan esa Kirill Yozuvi joriy etilgan. O zbekiston Respublikasi Oliy	
ʻ
Kengashi 1993-yil 2 sentabrda "Lotin yozuviga asoslangan o zbek alifbosini joriy	
ʻ
etish   tug risida"gi   qonunni   qabul   qildi.  Bu   qonunga   va  uni   amalga   kiritish   tartibi	
ʻ
xaqidagi   O zbekiston   Respublikasi   Oliy   Kengashi   qaroriga   O zbekiston	
ʻ ʻ
Respublikasi   Oliy  Majlisi   1995-yil   6   mayda   o zgarishlar   kiritadigan   qonun  qabul	
ʻ
qildi. Bu hujjatga ko ra lotin Yozuviga asoslangan yangi o zbek alifbosi 26 ta harf	
ʻ ʻ
va   3   ta   harflar   qo shilmasidan   iborat.   Yangi   alifboga   to la   o tish   1996-yildan
ʻ ʻ ʻ
boshlanib, 2005-yilda tugallanishi belgilangan. 
1.3.Til va yozuvning o‘zaro munosabati.
Yozuvning   paydo   bo‘lishi   –   kishilik   jamiyati   yaratgan   eng   yirik   mandaniy
kashfiyot hisoblanadi. Insoniyatning qo‘lga kiritgan eng yirik davrga xos madaniy
obidalar   yig‘indisi,   fikriy   natijalarning   hozirgi   davrga   yetib   kelishida   yozuvning
roli   kattadir.   Agar   yozuv   bo‘lmaganda,   qadimgi   ajdodlarimizdan   qolgan   meros,
ular   yaratgan   ijodiy   yodgorliklar   bizgacha   yetib   kelmagan   bo‘lar   edi.   Yozuvning
16 yaratilishi,   unung   takomillashtirilishi,   jamiyat   taraqqiyoti,   eng   muhimi   adabiy
tilning   rivojlanishini   tezlashtirish   hisoblanadi.   Til   dastlabki   qarashda   barqaror,
o‘zgarmas fonetik leksik va grammatik sistemani tashkil etadi. Masalan, bizga fikr
almashish   quroli   bo‘lib   xizmat   qilayotgan   o‘zbek   tili,   bobolarimizga   ham,   ota-
onalarimizga   ham   birday   xizmat   qilib   kelgan. 7
  Bobo   va   nabira   o‘zaro
gaplashayotganlarida   na   birinchi   va   na   keyingi   "avlod   til   nuqtai   nazaridan   hech
qanday   qiyinchilik   sezmaydi.   Ular   doimo   bir-birlarini   tushunishadi.   Lekin   shu
bilan   birga,   til   qotib   qolgan   narsa   emas.   Tilga   chuqurroq   yondashilsa,   bunga
ishonch   hosil   qilinadi.   Til   har   kun,   har   daqiqa   o‘zgaruvchan   hodisadir.   Tildagi
sodir bo‘layotgan o‘zgarishlar shunday sekinlik bilan bo‘ladiki, buni bir avlodning
yashash   davrida   ajratib   olish   va   uni   qayd   qilish   odatda   amri   maholdir.   Uch-
to‘rt   avloddan keyin esa, tilning leksik, grammatik qatlamlaridagi siljishlar ko‘zga
tashlana boshlanadi.
Bunday   siljishlarni   biz   bir   narsa   tufayli   u   ham   bo‘lsa,   yozuv   orqali   bilib
olishimiz mumkin (gap yozuv paydo bo‘lgandan so‘nggi davr haqida boradi). Agar
yozuv   bo‘lmasa,   til   evolyutsiyasi   to‘grisida   bizda   hech   qanday   tasavvur
bo‘lmasligi   mumkin   edi.   Faqat   yozuv   borligi   uchungina,   biz   tilning   tarixiy
taraqqiyotini kuzatish sharafiga muyassar bo‘lamiz: bu rivojlanishni qayd qilamiz,
oldingi avlodlarimiz tilini o‘rganib, uni hozirgi davrdagi til bilan qiyoslaymiz. 
Tilning rivojlanish yo‘lini o‘rganamiz, tilga kirib kelayotgan yangiliklarni va
ularning   sababini   aniqlaymiz.O‘qish   va   yozuv   hozirgi   vaqtda   shunchalik   odat
tusiga   kirib   qolganki,   go‘yo   ular   bir   umr   til   bilan   birga   bog‘liq   bo‘lgandek
ko‘rinadi.   Aslida   yozuvning   paydo   bo‘lganiga   ko‘p   davr   bo‘lgani   yo‘q.Ba’zi
tillarning hanuzgacha yozuvi yo‘q. Amerika qit’asi mahalliy aholisining ko‘pchilik
tillarini   bunga   misol   tariqasida   ko‘rsatish   mumkin.   Inqilobgacha   Rossiyada
7
  Munavvarxon Yo`ldosheva. “O`quvchi yozuvi nega xunuklashadi?” Ma`rifat gazetasi 2018 yil
17 yashovchi   kam   sonli   millatlarning   o‘z   yozuvlari   yo‘q   edi.Yozuvning   paydo
bo‘lishi   juda   katta   ahamiyatga   ega   bo‘ldi,   u   tilning   taraqqiyotiga   ijobiy   hissa
qo‘shdi. Yozuv voqea va hodisalarni abadiylashtirish hamda voqea va hodisalarni
(axborotni) uzoq, masofaga yetkazish imkonini beradi.
Markaziy   Osiyodagi xalqlar, shu jumladan, o‘zbek xalqi behad ko‘hna yozuv
madaniyatiga ega. Ular qadimda turli yozuvlardan foydalanib kelganlar. Bu o‘rinda
so‘g‘d,   O‘rxun-Yenisev   (runik),   uyg‘ur,   arab   yozuvlarini   esga   olish   kifoya.   Har
biri o‘ziga xos bu yozuvlar muayyan darajada oromiy yozuvi bilan bog‘liq. Turkiy
tillarga oid eng qadimiy yozma matnlar eramizning beshinchi asriga tegishlidir. V
—X asrlarda turkiy xalqlar orasida O‘rxun yozuvi (boshqa nomlari - turkiy runik
yozuv,   dulbarchin)   keng   tarqalgan   edi.O‘rxun   yozuvi   turkiy   tillarning
xususiyatlariga   juda   mos   edi.   Bu   yozuv   yodgorliklari   rang-barang   bo‘lgan,   lekin
ulardan bizgacha, asosan, qabr toshlariga yozilgan bitiklargina yetib kelgan, chunki
toshlar   davr   sinovlariga   chidamlidir.   Bu   xat   turkiy,   jumladan,   o‘zbek   xalqi   XX
asrgacha   qo‘llab   kelgan   yozuvlar   ichida   eng   qulayi   bo‘lgan.   XI   asrdan   keyin
o‘rxun yozuvi tamoman iste'moldan chiqdi.
O‘rxun   yozuvi   bilan   deyarli   bir   davrda   o‘zbek   xalqining   ajdodlari   uyg‘ur
yozuvidan ham foydalanganlar. Uyg‘ur yozuvi so‘g‘d yozuvi asosida shakllangan
bo‘lib, u vatanimizda, XV asrgacha iste'mo1da bo‘lgan. Mashhur “Qutadg‘u_bilik"
dostonining   bir   nusxasi,   “Hibatul   haqoyiq"ning   bir   necha   nusxasi,   Xorazmiy
“Muhabbatnoma”sining   bir   nusxasi,   hatto   XV   asrda   ko‘chirilib   bir   to‘plamga
kiritilgan Lutfiyning bir necha g‘azallari uyg‘ur yozuvida yozilgan.
Arab   alifbosiga   asoslangan   eski   o‘zbek   yozuvi   esa   VIII   asrdan   boshlab
qo‘llanila   boshlanadi.   Deyarli   800   yil   mobaynida   bu   yozuv   uyg‘ur   yozuvi   bilan
yonma-yon   ishlatilib   kelindi.  Ammo  XVI   asrdan,   ya'ni   shayboniylar   hukmronligi
davridan uyg‘ur yozuvi iste'moldan chiqib ketdi. Arab yozuvida bizning eng nodir
18 yozma yodgorliklarimiz, ming yillik tariximiz bitilgan bo‘lsa-da, bu yozuv o‘zbek
tili   fonetikasi   va   tabiatiga   mos   kelmas   edi.   Shuning   uchun   jadidlar   XX   asrning
boshlaridayoq   eski   o‘zbek   yozuvini   isloh   qilish,   uni   o‘zbek   tiliga   moslashtirish
uchun   harakat   qildilar.1921-yildan   boshlab   lotin   alifbosi   asosidagi   o‘zbek
yozuviga o‘tish harakati boshlandi.
1929-   yildan_boshlab   o‘zbek   xalqi   lotin   alifbosiga   asoslangan   yozuvdan
foydalana   boshladi.   Lotin   alifbosi   asosidagi   ilk   o‘zbek   yozuvi   o‘zbek   adabiy   tili
me'yorlari   aniq   belgilanmagan   davrda   qabul   qilingan   edi   va   unda   ayrim
noqulayliklar   bor   edi.   Oradan   ko‘p   o‘tmay,   sobiq   sho‘ro   tuzumida   millatlarni
tenglashtirish,   millatlararo   farqlarni   yo‘qotish   harakati   boshlandi,   rus   tilining,
ta'siri   kuchaydi.   Natijada,   1940-   yildan   boshlab   o‘zbek   xalqi   kirill   (rus)   alifbosi
asosidagi   yozuvga   o‘tdi.   Kirill   alifbosining   o‘zbek   tili   xususiyatlarini   ifodalash
uchun   qulay   emasligi   haqida   mutaxassislar   uzoq   vaqt   munozara   qildilar,   imloni
takomillashtirish,   hatto   kirill   alifbosidan   voz   kechish   haqidagi   fikrlarni   ilgari
surdilar.   O‘zbekistonning   mustaqilligi,   uning   jahonga   yuz   tutayotganligi   ilg‘or
kommunikatsiya   tizimiga   jadal   kirishini   taqozo   etmoqda.   Jahondagi   ilg‘or
texnologiya   va   fan   yutuqlaridan   samarali   foydalana   olish   mamlakatimiz   uchun
muhimdir. Hozir dunyoda eng keng tarqalgan vozuv lotin yozuvidir, bu yozuvdan
dunyo   aholisining   30%   i   foydalanadi.   Ana   shulardan   kelib   chiqib,   O‘zbekiston
Respublikasi   Oliy   Kengashi   1993-   yilning   2-   sentabrida   “Lotin   yozuviga
asoslangan   o‘zbek   alifbosini   joriy   etish   to‘g‘risida"gi   Qonunni   qabul   qildi.
O‘zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   1995-   yil   6-   mayda   bu   qonunga   ayrim
o‘zgarishlar kiritish haqida qaror qabul qildi. Bu hujjatlarga binoan yangi alifboga
o‘tish   bosqichma-bosqich,   ya'ni   1996-   yii   1-   sentyabrdan   boshlab,   2005-   yil   1-
sentyabrga   qadar amalga oshiriladi, deb ko‘rsatilgan. Ushbu alifbo 26 harf va 3 ta
harflar   birikmasidan   iborat.   Nutq   tovushlari   nutqning   eng   kichik,   bo‘linmas
19 qismidir. Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini
talaffuz   qilamiz   va   eshitamiz.   Harflarni   esa   ko‘ramiz,   yozamiz   va   o‘qiymiz.
Ma’lum   tartibda   joylashgan   harflar   qatori   alifbo   (yoki   alfavit)   deyiladi.
Lug‘atlarda,   turli   ro‘yxatlarda   so‘zlar   alifbo   tartibida   joylashtiriladi.   Masalan,
barcha   lug‘atlardagi   so‘zlar,   saylovchilar   ro‘yxati,   kutubxona   kartotekasidagi
mualliflarning   familiyalari,   kitoblarning   nomlari   alifbo   tartibida   joylashtirilgan
bo‘ladi. Shu sababli alifboni yoddan bilishimiz zarur.
20 II.BOB.HUSNIXATGA O‘RGATISHNING NAZARIY AHAMIYATI
2.1. Husnixatga o‘rgatishning maqsad va vazifalari.
Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilariga   chiroyli   yozuvni   o‘rgatish   savotxonlikning
poydevori   hisoblanadi.   Bolalarga   chiroyli   yozuvni   o‘rgatishdan   maqsad
o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini   ravon   qilish   hamda   ularni   xar
tomonlama yetuk insonlar etib tarbiyalash bilan bir qatorda go‘zallikga intiluvchi
uni   yurakdan   his   qila   oladigan   go‘zallikni   yaratishga   intiladigan   shaxslar   qilib
voyaga   yetkazish   nazarda   tutilgan.   Husnixatga   o‘rgatishning   maqsadi   esa   kichik
yoshdagi   o‘quvchilarga   yozishdek   murakkab   jarayonni   o‘rgatish   orqali   ularning
chiroyli   yozuv   malakalarini   shakllantirihdan   iborat.   Boshlang‘ich   sinf
o‘qituvchisining   vazifalar   ko‘p   qirrali   bo‘lib,   u   nafaqat   o‘qishga   balkim
o‘quvchilarga   chiroyli   yozuv   orqali   behato   va   ravon   yozishga   va   imloviy
savodxonlikni oshishiga ahamiyat berishi lozim.
Inson  hayotida yozuvning o‘rni  be’qiyosdir. Chunki  yashash  jarayonida har-
bir   kishi   turli   xil   hujjatlardan   rasmiy   qog‘ozlardan   va   shunga   o‘xshshash   yozuv
jarayonidan   foydalanishi   hamda  muro-  jat  qilishi  sir  emas.  Ularning  hammasidan
foydalanganda bexato va chiroyli yozish talab etiladi. Biz bo‘lajak pedagoglar tez,
ravon, bexato yozish usullari haqidagi tushunchani o‘zimizda malaka hosil qilishga
xarakat   qilamiz.Demak,   boshlang‘ish   sinf   o‘qituvchisining   yozuvi   chiroyli   va
behato bo‘lishi shart va zarurdir. 
Bunga   erishish   uchun   esa   yozuv   tamoillarini,   usullarini ,   vositalarini,
uslubiyatlarini   mukammal   bilishga   harakat   qilish   kerak.Husnixat   malakalarini
shakllantirishda birinchi novbatda harflarni shaklini tug‘ri tassavur qilishga bir xil
qiyalikda   yozishga ,   so‘zlarda   harflarni   to‘g‘ri   bog‘lashga,   so‘zlarni   qator   bo‘ylab
tug‘ri joylashtirishdan iborat. Umumiy didaktik  qoidalari mavjud.
1. Takroriylik.
21 2. Ko‘rgazmalilik.
3. Yosh va o‘ziga xos xususiyatlarini o‘ziga olish.
4. Tushunarlilik.
5. Onglilik.
Chiroyli  yozuv malakalarini  shakillantirishda  talabalarga ozodalik talablarini
tushuntirish   shart.   Bu   talab   gigyenik   talab   deyiladi.Husnixatga   o‘rgatish   genetik
talab   asosida amalga oshiriladi.Har –bir yozuv mashqini aniq maqsad yo‘lida oson
va   tushunarli   olib   borilishi   shart.   Bolalarda   yozuv   ko‘nikmalari   orqali   yozuv
malakalarini   hosil   qilar   ekanmiz   ularning   o‘ziga   xos   xususiyatlarini   xisobga   olib
qo‘l   va   barmoq   muskullarini   harakat   tezligini   markaziy   nerv   sestemalarini
muskullarining   boshqara   olishini   hisobga   olish   joiz.   Buning   uchun   oddiydan
murakkabga qarab o‘rgatib boriladi. Chiroyli yozuv jarayonida harflar guruhlarga
ajratiladi.   1-guruhda   yozishni   oson   bo‘lgan   shakillari   qolga   guruhlarda   esa
murakkab elementli harflar o‘rgatilib boriladi. 8
Husnixat   darslari   birinchi   sinfda   savod   o‘rgatish   davri   tugagandan   so‘ng,   3-
chorakdan   boshlab   alohida   olib   boriladi.   Ammo   dastlabki   husnixat   malakalari
o‘quvchilar   maktabga   qadam   qo‘ygandan   boshlab   amalga   oshiriladi,   ya’ni   yozuv
darslarida husnixat malakalari o‘stiriladi.
Birinchi   sinfda   yozuv   darslari   husnixat   malakasini   o‘qitish   orqali   olib
boriladi. Chiroyli va toza yozilgan xat yozayotgan shaxsning madaniyatini va uni
o‘qiydigan   kishiga   nisbatan   hurmatini   ham   belgilaydi.   Hozirgi   kunda   fan-texnika
taraqqiyotining   o‘sishi   orqali   kundalik   hayotimizda   turli-tuman   (qog‘ozlardan)
hujjatlardan keng foydalanamiz,   har xil konspektlar , ish qog‘ozlari, hisobotlar keng
o‘rin   olmoqda.   Bularning   hammasi   faqat   chiroyli   va   aniq   yozish   bilan   birga,
tezlikni   ham   talab   etadi.Umumiy   ta’lim   maktabini   isloh   qilishning   asosiy
8
  Munavvarxon Yo`ldosheva. “O`quvchi yozuvi nega xunuklashadi?” Ma`rifat gazetasi 2018 yil
22 yo‘nalishlarida   ko‘rsatilganidek,   yozuv   darslarida   harflarni   aniq,   toza   va   chiroyli
yozishni mukammal o‘rgatish talab etiladi.
Ammo   qisqa   muddat   ichida   o‘quvchilarda   chiroyli ,   tez   va   toza   yozish
malakalarini o‘stirish mumkin emas, buning uchun bir necha yil talab etiladi.
Chiroyli   yozuvga   o‘rgatish   uchun   bolalarning   maktabga   qadam   qo‘ygan
kunlaridan boshlab quyidagi vazifalarni bajarishlari talab etiladi.
1. Yozuv vaqtida partada to‘g‘ri o‘tirish.
2. Ruchkadan to‘g‘ri foydalanish.
3. Daftardan to‘g‘ri foydalanish.
4. Yozma va bosma harflarning shakli bilan tanishtirish.
5. Yozma shakldagi harflar yordamida bo‘g‘in, so‘z va gap tuzishga o‘rgatish.
Yuqorida   ko‘rsatilgan   malakalar   shakllangandan   so‘ng   husnixat   darslarida
ular mustahkamlanadi.Husnixat  malakasini shakllantirish uchun birinchi navbatda
harflarning   shaklini   to‘g‘ri   tasavvur   etishga,   bir   xil   qiyalikda   (65 o
)   yozishga,
so‘zlarni qatorlarga to‘g‘ri joylashtirishga o‘rgatiladi.Daftar chiziqlarini birin-ketin
almashuvi   davomida,   harflarning   qiyaligini   va   ular   orasidagi   masofani   to‘g‘ri
saqlash,   kichik   va   bosh   harflarning   nisbatini   to‘g‘ri   chamalab   yozishga   o‘rgatish
juda   mumkindir.   Shuningdek,   husnixat   darslarida   ma’lum   guruhga   oid   harflarni
yozishga   o‘rgatishda   o‘quvchilarda   uchraydigan   ayrim   tipik   xatolarning   oldini
olish va tuzatish ustida ham ish olib borish lozim. Yozuvning tezligi oshishi bilan
ayrim   bir-biriga o‘xshash harflarning shaklini buzib   yozish hollari uchraganda esa ,
ularni   qayta   mashq   qildirish   lozim.Chiroyli   yozuvga   o‘rgatish   umumiy   didaktik
qoidalar  bilan  birga  yozuv malakasini   shakllantiruvchi  o‘ziga  xos  qoidalarni   ham
o‘z   ichiga   oladi.Umumiy   didaktik   qoidalar,   takroriylik,   ko‘rgazmalilik,   yosh   va
o‘ziga xos   xususiyatlarni hisobga olish , tushunarlilik, onglilik husnixat qoidalarini
amalga oshirishda juda muhimdir. Ayniqsa, ko‘rgazmalilik tamoiyli chiroyli yozuv
23 malakasini   singdirishda   muhim   rol   o‘ynaydi.Har   bir   o‘quvchi   u   yoki   bu   harfni
tushunib,   yozilishini,   harflarning   bir-biriga   bog‘lanishini,   kichik   va   bosh
harflarning   bir-biriga nisbatini , balandligini. Qiyaligini, ruchkani ushlash va to‘g‘ri
ko‘chirish qoidalarini yaxshi bilishlari lozim.
2.2.Husnixatga o‘rgatishning ahamiyati.
Talabalarni   chiroyli   yozuvga   o‘rgatishning   pedagogik   va   ijtimoiy   ahamiyati
bor.   Chiroyli   yozuv   talabada   mehnat   qobiliyatini   shakllantirish,   yuklatilgan
vazifalarni   toza,   aniq   madaniyat   bilan   bajarishda   o‘rganish,   estetik   didni
tarbiyalash ,   chiroyli   yozuv   imlo   xatolarining   oldini   olishi,   xunuk   xat   o‘quvchida
yozuvga   nisbatan   mas’uliyatsizlik   hissini   uyg‘otishi,   o‘ylamay   yozishga,   imlo
xatolariga   befarq   bo‘lishga   olib   kelishi ,   chiroyli   yozuvning   ijtimoiy   ahamiyatidir,
hujjatlar o‘qib bo‘lmaydigan dastxat bilan yozilsa, o‘quvchining ko‘p vaqtini olishi
va   tushunmaslikka   olib   kelishi   mumkin.Qadamda   kishilarning   o‘z   fikrlarini
boshqalarga   yetkazish   istagini   his   qilganliklari ,   ularni   turli   predmetlarga:   toshga,
metall,   tuproqqa,   teri,   daraxt   po‘stloqlariga   yozganlar.   Ruchka,   qalam,   pat   va
boshqalardan   yozuv   quroli   sifatida   foydalanganlar.   O‘quvchining   o‘qiy   olishi
uchun   yozuvning   aniq,   ravshan   bo‘lishiga   intilgan   chanqoq ,   ziyrak   bola   bo‘lishi
kerak.   O‘ta   qiyin   va   murakkab   jarayonlardan   biri   bu   yozuvga   o‘rgatishdir.
Mexanik   mashqlar   va   nusxa   ko‘chirish   mashqlari   yozuvga   o‘rgatishda   asosiy
metod   hisoblanadi.   Husnixatga   o‘rgatishning   asosiy   sharti   bu   gigienik   talabdir.
Gigiyenik   sharoitning   yaratilishi,   maktab   mebeli   to‘g‘ri   tanlanishi   va   to‘g‘ri
joylashtirilishi;   parta,   stul   o‘quvchilarning   bo‘y-bastiga   to‘g‘ri   kelishi,   uning
tuzilishi yozuv uchun qulay bo‘lishi, o‘quv xonasi to‘g‘ri yoritilishi o‘quvchilarni
partada   to‘g‘ri   o‘tirishi,   ruchkani   barmoqlar   orasida   to‘g‘ri   tutishi,   daftarning
partada   to‘g‘ri   joylashishi ,   yozuv   jarayonida   uni   to‘g‘ri   surib   turish,   ko‘z   bilan
daftar   oralig‘i   30   sm   bo‘lishi   talabga   muvofiqdir.   Yozuvga   o‘rgatishning   ikki
24 uslubi   bor:   ritmik   va   qo‘l   harakatlarini   mashq   qilish   uslubi. 9
  Chiroyli   yozuv
bolalarni yozuvga o‘rgatishda kompleks yondashuvdir. Yozuvning har tomonlama
talabga   javob   berishi   uchun   so‘zning   grafik   va   imloviy   tomonini   to‘g‘ri
shakllantirish lozim. Shuning uchun o‘qituvchi doim yozuv materiallarini ko‘zdan
kechirib, yordamga muhtoj hollarni o‘ziga belgilab olishi va qisqacha izohlashdan
foydalanishi   lozim.   Husnixat   darslari   birinchi   sinf   da   savod   o‘rgatish   davri
tugagandan   so‘ng   4-chorakdan   boshlab   alohida   olib   boriladi.   Ammo   dastlabki
husnixat   malakalari   o‘quvchilar   maktabga   qadam   qo‘ygandan   boshlab   amalga
oshiriladi.
Birinchi   sinf   da   yozuv   darslari   husnixat   malakasini   o‘stirish   orqali   olib
boriladi. Chiroyli va toza yozilgan xat yozayotgan shaxsning madaniyatini va uni
o‘qiydigan kishiga nisbatan hurmatini ham belgilaydi.
Hozirgi   kunda   fan-texnika   taraqqiyotining   o‘sishi   orqali   kundalik
hayotimizda turli-tuman     (qog‘ozlardan)   hujjatlardan keng foydalanamiz, har xil
konspektlar,   ish   qog‘ozlari,   hisobotlar   keng   o‘rin   olmoqda.   Bularning   xammasi
faqat chiroyli va aniq va yozish bilan birga, tezlikni ham talab etadi.
Umumiy   ta'lim   va   hunar   maktabini   islox   qilishning   asosiy   yo‘nalishlarida
ko‘rsatilganidek   yozuv   darslarida   harflarni   aniq,   toza   va   chiroyli   yozishni
mukammal o‘rgatish talab etiladi.
Ammo   kichik   muddat   ichida   o‘quvchilarda   chiroyli,   tez   va   toza   yozish
malakalarini o‘stirish mumkin emas, buning uchun bir necha yil talab etiladi.
Chiroyli   yozuvga   o‘rgatish   uchun   bolalarning   maktabga   qadam   qo‘ygan
kunlaridan boshlab quyidagi vazifalarni bajarishlari talab etiladi:
1. Yozuv vaqtida partada to‘g‘ri o‘tirish
2. Avtoruchkadan to‘g‘ri foydalanish
9
  Boshlang‘ich sinf takomillashtirilgan davlat talimi standarti “Boshlang‘ich ta’lim” 2015 yil 6-son.
25 3. Daftardan to‘g‘ri foydalanish
4. Yozma va bosma harflarning shakli bilan tanishtirish.
5. Yozma   shakldagi   harflar   yordamida   bo‘g‘in,   so‘z   va   
gap tuzishga o‘rgatish.
Yuqorida   ko‘rsatib   o‘tilgan   malakalar   shakllangandan   so‘ng   husnixat
darslariga ular mustahkamlanadi.
Husnixat   malakasini   shakllantirish   uchun   birinchi   navbatda   harflarning
shaklini   to‘g‘ri   tasawur   etishga,   bir   xil   qiyalikda   (65%)   yozishga,   so‘zlarda
harflarni to‘g‘ri bog‘lashga so‘zlarni qatorlarga to‘g‘ri joylashtirishga o‘rgatiladi.
Daftar   chiziqlarini   birin-ketin   almashuvi   davomida   harflarning   qiyaligini   va
ular orasidagi masofani to‘g‘ri saqlash kichik va bosh harflarning nisbatini to‘g‘ri
chamalab yozishga o‘rgatish juda muhimdir.
Shuningdek   husnixat   darslarida   malum   gruppaga   oid   hraflarni   yozishga
o‘rgatishda   o‘quvchilarda   uchraydigan   ayrim   tipik   xatolarning   oldini   olish   va
tuzatish   ustida   ham   ish   olib   borish   lozim.   Yozuvning   tezligi   oshishi   bilan   ayrim
bir-biriga o‘xshash harflarning shaklini buzib yozish xollari uchraganda esa ularni
qayta mashq qildirish lozim.
Birinchi   va   ikkinchi   sinflarda   chiroyli   yozuvga   o‘rgatishda   chiziqli
daftarlardan to‘g‘ri foydalanishga alohida e'tibor berish zarur.
Birinchi   sinfda   kichik   harflarning   balandligi   va   qiyaligi   chiziqlar   yordamida
chegaralangan   bo‘lsa   ham,   bosh   harflarni   yozishda   o‘quvchilar   xatoga   yo‘l
qo‘yishlari mumkin.
Bir chiziqli daftarga yozishga o‘tilganda esa o‘quvchilar oldiga qator vazifalar
qo‘yiladi, endi ulardan harflarning balandligini, qiyaligini va harflarning orasidagi
masofalarni chamalab yozishlari talab etiladi.
26 Chimroyli   o‘zuvga   o‘rgatish   umumiy   didaktik   qoidalar   bilan   birga   yozuv
malakasini shakllantiruvchi qoidalarni ham o‘z ichiga oladi.
Umumiy   didaktik   qoidalar,   takroriylik   ko‘rgazmalilik   yosh   va   o‘ziga   xos
xususiyatlarni   hisobga   olish,   tushunarlilik,   onglilik   xusnixat   qoidalarini   amalga
oshirishda   juda   muhimdir.   Ayniqsa,   ko‘rgazmalilik   prinsipi   chiroyli   yozuv
malakasini   singdirishda   muhim   rol   o‘ynaydi.   (Bu   haqda   biz   keyinroq   batafsil
to‘xtab o‘tamiz.)
Har bir o‘quvchi u yoki bu harfni tushunib, yozilishini, harflarning bir-biriga
bog‘lanishini,   kichik   va   bosh   xarflarning   bir-biriga   nisbatini,   balandligini,
qiyaligini,        avtoruchkani        ushlash         va        to‘g‘ri        o‘tirish  qoidalarini  yaxshi
bilishlari lozim.
Yozuvga   o‘rganish   davrida   olingan   bilim   va   malakalar   o‘quvchilar   uchun
doimiy qoida bo‘libqolishi zarur.
Chiroyli   yozuv   malakalarini   o‘stirishda   eng   birinchi   qoida   bu   gigiyenik
talablar   va   yozuvning   qiyaligini   to‘g‘ri   saqlashga   o‘rgatilib,   so‘ngra   harf   va   harf
elementlari   orasidagi   masofani   chamalab   yozish   qoidalari   singdirib   boriladi.   Bu
qoidalar keyinchalik II sinfda o‘tkaziladigan xusnixat  darslarida takomillashtirilib
boriladi. Bu qoidalarni o‘quvchilar esda saqlab qolishi mumkin.
Xar   bir   yozuv   mashqi   aniq   maqsad   asosida   oson   tushunarli   olib   borilishi
kerak.   Buning   uchun   chiroyli   yozuvga   o‘rgatishning   turli   usullaridan   foydalanish
lozim.
Chiroyli   yozuv   mashinkalarini   esdan   chiqarmaslik   uchun   sistemali   ravishda
takrorlab borish juda muhimdir.
Bolalarning   yozuv   malakalarini   hosil   qilishda   ularning   yosh   va   o‘ziga   xos
xususiyatlari:   barmoq   va   qo‘l   muskullarining   harakat   tezligi,   markaziy   nerv
sistemasi   tomonidan   nerv   muskullarining   bajarilishi   hisobiga   olinishi   lozim.
27 Ayniqs'a,   olti   yoshli   bolalar   uchun   yozuv   jarayoni   juda   qiyindir.   Bu   davrda
ularning jismoniy o‘sishlarini, albatta, hisobga olish kerak.
Olti yoshli bolalar, qo‘l harakatini uzmay, ayrim harf elementlarini xarflarni,
keyinchalik sodda elementli so‘zlarni yoza oladilar. Bu davrda ulardan ayrim qiyin
elementli,   cho‘zinchoq   doira   shaklidagi   harflarni   qo‘l   harakatini   uzmay   yozishni
talab   etish   mumkin   emas.   Yozilishi   qiyin   harf   va   so‘zlarni   asta-sekin   mashq
qildirish orqali yil davomida o‘rgatib boriladi.
Ikkinchi   sinfdan   boshlab   bolalar   qo‘l   harakatini   uzmay,   cho‘zinchoq   doira
shaklidagi xarflardan tashkil topgan harf, bo‘g‘in va so‘zlarni yozishga o‘rgatiladi.
Chiroyli   yozuv   darslarida   harflarning   shakli   ustida   mashq   o‘tkazilganda
oddiydan   murakkabga   tomon   olib   boriladi,   chunki   alfavitdagi   barcha   sharflar
yozilish shakliga qarab gruppalarga ajratiladi.
Bolalarni   chiroyli   yozuvga   o‘rgatishda   o‘qituvchi   ularning   o‘ziga
xosxususiyatlarini ham xisobga olishi shart.
O‘qituvchi   har   bir   o‘qituvchining   qanday   o‘tishirini,   ruchkani   qanday
ushlashini, daftar tutish holatini, xarflarni  qanday yozayotganligini  sekin yoki  tez
yozishini kuzatib borishi zarur. O‘quvchilardagi bu imkoniyatlarni kuzatib borgan
o‘qituvchi   chiroyli   yozuv   darslarini   to‘g‘ri   tashkil   etadi,   ayrim   o‘quvchilarga
yakka-yakka   yordam   ko‘rsatishda   qrynalmaydi   va   ota-onalarga   ham   to‘g‘ri
ko‘rsatma bera oladi.
Chiroyli   yozuv   malkasini   shakllantirish   faqat   boshlang‘ichch   sinflardaemas.
Balki yuqori sifnlarda ham davom ettiriladi. 
2.3.Hozirgi paytda husnixatga o‘rgatishning grafik talablari.
Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosida 26 ta harf va 3 ta harf birikmasi
mavjud. Bu harflar   turli xil katta va kichik , yozma va bosma shakllarga ega.
Yozma harflar quyidagi xususiyatlarga ega:
28 -harflar bosmasdan yozishga mo‘ljallangan;
-harflar qo‘l uzmasdan tutash yoziladi
O‘zbek   alifbosidagi   yozma   kichik   harflar   yozilishiga   ko‘ra   quyidagi
guruhlarga ajratiladi:
1. Ikki chiziq oralig’iga yoziladigan harflar:
a,y,i,m,n,o,r,s,v,x,o‘,ch,sh   4 mm
2. Ikki chiziqning yuqorisiga ko‘tarilib yoziladigan harflar:
b,d,k,l,t,h   8 mm
3. Chiziqdan pastga tushib yoziladigan harflar:
g,q,p,j,g’,ng ,y   7 mm
4.   Chiziqdan   yuqori   va   pastga   tushirib   yoziladigan   harflar:
f   11 mm
Bosh yozma harflar yozilishiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1.Yuqoridan boshlab yoziladigan harflar:   B,D,E,F,G,H,J,K,U,I,O,P,Q,R
S,T,O‘ .
2.   Pastdan   boshlab   yoziladigan   harflar:   A,N,M,I   Yozma   harflarning
tutashtirilishi .
Alifbodagi   harflar   yozilish   shakliga   ko‘ra   yozma   harflar   va   bosma   harflar
deb   ikki   turga   ajratiladi.   Bularning   bar   biri   yozilish   shakli   va   qo‘llanish   o‘rni
jihatidan kichik harflar va bosh (katta) harflarga bo‘linadi.
Yozma   harflar,   odatda,   qo‘lda   yoziladi,   bosma   harflar   esa ,   asosan,
yozuvgaoid texnika vositasida,   shuningdek , qolda ham ifodalanadi.
Kichik   va   bosh   bosma   harflar   rasmiy   ma'qullangan   shaklda   bir-biriga
tutashtirilmay,  tik yoziladi.  Yozma  harflar  esa   o‘ng  tomonga 65  daraja qiya  qilib
tutashtirib yoziladi.   Kichik   harflar   o ng   va   chap   tomonidan ,  bosh   harflar   esa   o ‘ zidan
keyingi   harf   bilan   tutashadi .
29 So‘zda   yozma   harflar   bir-biri   bilan   tutashtirilib ,   bir   butunlik   -   zanjir   hosil
qiladi. Ammo bu zanjir so‘zlarda imlo belgilari (tutuq, ko‘chish belgisi, chiziqcha)
bo‘lgan   o‘rinlarda   uziladi,   qo‘l   harakati   to‘xtab,   belgilar   qo‘yilgandan   keyin
harakat davom etadi.
Mazkur belgilarni so‘zni yozish jarayonida qo‘yib borish, harflarning ustiga
qo‘yiladigan   ishorani   esa   so‘zni   yozib   bo‘lgandan   keyin,   uni   o‘qib   turib   qo‘yish
tavsiya   qilinadi.Yozma   bosh   harflarda   qo‘l   harakati   kichik   harflarni   yozishga
nisbatan   ko‘proq   uziladi:   ayrim   harflarning   unsurlari   qo‘shiladi,   tutashtiruvchi
belgilar chiziladi va hokazo.Ko‘rinadiki, bu ish oson emas. Buning uchun muttasil
ishlash   lozim.O‘qituvchi   o‘quvchilarga   doimiy   topshiriqlar   berishi   zarur.
Shundagina   ko‘zlangan   manzilga   erishiladi.Lotin   yozuviga   asoslangan   yangi
o‘zbek   alifbosidagi   yozma   kichik   va   bosh   harflar   yozuvda   bir-biri   bilan
tutashtirilishi jihatidan ikki guruhga ajratiladi:
-tarkibida tutashtiruvchi unsuri bo‘lgan harflar;
-tutashtiruvchi   unsuri   bo‘lmagan   harflar.(Bunday   harflarga   tutashtiruvchi
unsur   yozuv   jarayonida   qo‘shiladi.)   Tutashtiruvchi   unsurli   kichik   harflar   o‘zidan
keyingi harf bilan qayeridan tutashtirilishiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi:
a)   ustki   qismidan   tutashtiriladigan   harflar:   o,   o‘,   v   (bunday   ikki   chiziq
(asosiy chiziqlar) orasiga yoziladigan harflarning bo‘yi 4mm, eni 3mm bo‘ladi);
b)   o‘rta   qismidan   tutashtiriladigan   harflar:   b,   f,   g   ,j,   p,   g’   y,   q,   ng.
(ikki   chiziqdan   yuqoriga   ko‘tarilib   yoziladigan   harflarning   bo‘yi   8   mm,   pastga
tushadiganlari 7 mm)
v)   ostki   qismidan   tutashtiriladigan   harflar:   a,   d,   e,   k,   i,   h,   ,   r,   s,   u,   x,   z,   sh,
ch,m,n,t,d.
Bosh harflarning tutashtirilishi  Yozma bosh harflarning bo‘yi 8mm bo‘lib,
ular   o‘zidan   keyingi   kichik   harflar   bilan   tutashtiriladi.   Bosh   harflar   o‘z   tarkibida
30 tutashtiruvchi   unsuri   bor   yoki   yo‘qligiga   ko‘ra   2   guruhga   bo‘linadi:   -
tutashtiruvchi   unsurli bosh harflar ;
—tutashtiruvchi   unsursiz   bosh   harflar.(Tutashtiruvchi   unsursiz   bosh
harflarga yozish vaqtida unsur qo‘shiladi).
XULOSA
Boshlang’ich ta'limning savod o’rgatish davrida, asosan, o’quvchilarga yozuv
darslari   olib   boriladi,   l е kin   yozuv   darslarining   o’zida   husnixat   malakalari   ham
shakllantirib   boriladi.   Yozuv   va   husnixat   darslarida   chiroyli   yozuv   malakalarini
shaklantirish, o’quvchilarning yozuv nuqsonlarini bartaraf etish juda katta ta'limiy
va   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega.   Chunki   o’quvchi   har   qanday   bilimni   o’zlashtirish
jarayonida faqat og’zaki nutqqagina tayanmaydi, balki axborotlar, fikrlar, g’oyalar,
mashqlar,   misol   va   masalalar,   qoida   va   ta'riflar   yozma   nutq   orqali   ifoda   qilinadi.
O’quvchilarni   yozuvga   o’rgatish   orqali,   ayniqsa   chiroyli   husnixatga   o’rgatish
orqali  go’zallik  va  nafosat   tarbiyasi   ham   shakllantiriladi.  Husnixatga   o'rgatishdan
asosiy   maqsad   kichik   yoshdagi   o'quvchilarga   yozishdek   murakkab   jarayonni
o'rgatish   orqali,   ularning   chiroyli   yozuv   malakalarini   rivojlantirishdan   iboratdir.
Husnixatning   oldiga   bir   qator   vazifalar   qo'yiladi.   Bu   vazifalar   ko'p   qirrali   bo'lib
o'quvchilarni   aqliy   rivojlantirishga,   ularning   atrof-muhit   haqidagi   bilimlarini
kengaytirishga,   axloqiy   va   estetik   didini   tarbiyalashga,   ongli   o'qish   va   yozish
malakalarini hamda yozuv daftarlari bilan ishlash ko'nikmalarini shakllantirishdan
31 iborat. Mazkur vazifalarning barchasi o'zaro bog'liq holda amalga oshiriladi. Ularni
hal   qilish   zaruriy   yozuv   malakalarini   egallashga   darslikda   berilgan   o'quvchilar
saviyasiga mos nazariy va amaliy materiallar uyg'unlashtirilib, o'zlashtirish ustida
ishlashni maqsadga muvofiq uyushtirish, shuningdek, matnlar sifatini, topshiriqlar
xususiyatini   va   bolalar   aqliy   faoliyatining   oziga   xos   tomonlarini   belgilaydigan
qator   usuliy   shart-sharoitlarga   bog'liq.   Savod   o'rgatish   jarayonida   o'quvchilar
o'qishga   o'rganish   bilan   parallel   ravishda   yozuvdan   ham   elementar   malaka   hosil
qiladilar.   Dasturga   muvofiq   o'quvchilar   yozuvdan   quyidagi   malakalarni
egallashlari   lozim:   Partada   to’g’ri   o'tirish,   daftarni   to’g’ri   qo'yish,   chiziqlarni
chamalash, yozayotganda ruchkadan to'g'ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish. Ish
daftari   yoki   alifbe   asosida   o'zbek   alifbosidagi   barcha   katta   va   kichik   harflarni
yozish,   shuningdek,   harflarni   so'zda   bir-biriga   bog'lab   yoza   olish:   bosma   matnni
yozma   matnga   aylantirib   yozish.   Tahlil   qilingan   so'z   va   ikki-uch   so'zli   gaplarni
o'qituvchi yordamida yozish. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so'zlarni
ko'chirib yozish va diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek,
izohlab   o'qish   bilan   tekshirish.   Og'zaki   tuzilgan   hikoyadan   olingan   gapni   yozish.
Boshlang’ich   ta'limning   savod   o’rgatish   davrida,   asosan,   o’quvchilarga   yozuv
darslari   olib   boriladi,   l е kin   yozuv   darslarining   o’zida   husnixat   malakalari   ham
shakllantirib   boriladi.   Yozuv   va   husnixat   darslarida   chiroyli   yozuv   malakalarini
shaklantirish, o’quvchilarning yozuv nuqsonlarini bartaraf etish juda katta ta'limiy
va   tarbiyaviy   ahamiyatga   ega.   Chunki   o’quvchi   har   qanday   bilimni   o’zlashtirish
jarayonida faqat og’zaki nutqqagina tayanmaydi, balki axborotlar, fikrlar, g’oyalar,
mashqlar,   misol   va   masalalar,   qoida   va   ta'riflar   yozma   nutq   orqali   ifoda   qilinadi.
O’quvchilarni   yozuvga   o’rgatish   orqali,   ayniqsa   chiroyli   husnixatga   o’rgatish
orqali   go’zallik   va   nafosat   tarbiyasi   ham   shakllantiriladi.   Boshlang'ich   sinflarda
harflarning   shaklini   to'g'ri   yozishga   o'rgatish   o'qituvchidan   ham,   o'quvchilardan
32 ham   ko'p   mehnat   talab   etadi.   O'quvchi   har   bir   harfning   tuzilishini,   yozilishini
ko'rishi   va   tasavvur   hosil   qila   olishi   lozim.   O'qituvchi   esa   o'quvchilar   tomonidan
yo'l   qo'yilgan   xato   va   kamchiliklarni   aniqlashi   va   uni   tuzatish   yo'larini   belgilashi
kerak.   O'qituvchi   o'rgatmoqchi   bo'lgan   harfning   shaklini   va   yozilish   tartibini
doskada ko'rsatib bergandan so'ng o'quvchilarga 2-3 qator mustaqil yozishga ruxsat
etishi  mumkin. Bu vaqt  ichida  o'qituvchi  sinfni  aylanib, o'quvchilarning yozuvini
tekshirib   chiqishi   va   xato   yozayotgan   o'quvchilarning   yozuvlaridan   bittasini
namuna uchun tanlab olib, doskada o'quvchi qanday xato yozgan bo'lsa, o'qituvchi
ham shunday shaklda yozib ko'rsatadi.
33 Foydalaniladigan   adabiyotlar :
1.O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasi   Qarori:   “O‘zbek   tilining
asosiy   imlo   qoidalarini   tasdiqlash   haqida”,   “Lotin   yozuviga   asoslangan   o‘zbek
alifbosi” (Vazirlar Mahkamasining 1995, 24-avgustdagi 339-son qarori.) 
2. Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi// Boshlang‘ich ta’lim, 2014 
3. Q о sim о va K., Match о n о v S., G‘ul о m о va X., Yo‘ld о sh е va Sh., Sari е v Sh.
О na tili o‘qitish m е t о dikasi. T о shk е nt: N о shir, 2009. – 352 b. 
4.   M.   Gulomov,   K.   Tursunova,   D.   Po`latova   “Chiroyli   yozuv   malakalarini
shakllantirish” Uslubiy qo`llanma Toshkent “Turon Iqbol 2013. 
5. G`ulomovM. ”Husnixat” 1-sinflar uchun-T. :O`zbekiston 2002. 
6. G`ulomov M. ”Husnixat”2-sinflar uchun-T. :Cho`lpon 2003. 
7.   Munavvarxon   Yo`ldosheva.   “O`quvchi   yozuvi   nega   xunuklashadi?”
Ma`rifat gazetasi 2018 yil
8.   X.   G‘ulomova,   Sh.Yo‘ldosheva,   G.Mamatova,   H.Boqiyeva.   Husnixat   va
uni o‘qitish metodikasi.   Toshkent , 2010-yil.
9.   M.G‘ulomov.   “Chiroyli   yozuv   malakalarini   shakllantirish”.   Toshkent ,
“ O ‘ qituvchi ”  nashriyoti  1996- yil .
10. X.G‘ulomova. “Husnixat va uni o‘qitish metodikasi”. Toshkent, “Moliya”
nashriyoti 2008-yil.
11. Y. Abdullayev, Sh. Yo‘ldosheva. Yangi alifbo va imlo. T., 2000-yil.
12.   N.   Azizxo‘jayeva.   Pedagogik   texnologiyalar   va   pedagogik   mahorat.
Toshkent. 2006-yil.
13.Boshlang‘ich sinf takomillashtirilgan davlat talimi standarti “Boshlang‘ich
ta’lim” 2015 yil 6-son. 
14.BoshlangMch   taMimi   takomillashtirilgan   o‘quv   dasturi,   ona   tili,
“Boshlang‘ich ta’Iim” 2005 yil 6-son. 
34 15. Abdullayev Y “Eski maktabda xat-savod o‘rgatishi metodikasi” Toshkent
“0 ’qituvchi” 1996 
16. Abdullayev Y “Hamrohim” o‘quv qo‘llanma Toshkent “0 ’qituvchi” 1996
17. Abdullayev Y “Sovg‘a” o‘quv qo‘llanma Toshkent “0 ’qituvchi” 1997 
35

Husnixat metodikasining predmeti, vazifalari va husnixatga o‘rgatishning ahamiyati

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. HUSNIXATGA  O‘RGATISHNING   MAQSAD VA  VAZIFALARI..5

1.1. Yozuvni shakklantirish………………………………………………….5

1.2.Yozuvning paydo bo‘lishi………………………………………………..9

1.3.Til va yozuvning o‘zaro munosabati…………………………..………..15

II.BOB.HUSNIXATGA O‘RGATISHNING NAZARIY AHAMIYATI…..…19

         2.1.Husnixatga o‘rgatishning maqsad va vazifalari………………………...19

         2.2.Husnixatga o‘rgatishning ahamiyati……………………………………21

         2.3.Hozirgi paytda husnixatga o‘rgatishning grafik talablari………………25

XULOSA…………………………………………………………………………28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….…….30

 


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi:Mamlakatimizda ta’lim sohasida olib borilayoygan yangilanish, modernizatsiya jarayoni uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlari jumladan, oliy ta’limda ham zamon talablariga javob bera oladigan yetuk mutaxassislarni tayyorlash, ularda yangi bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishni, o‘z ustida ishlash, zamonaviy texnologiya yutuqlaridan maqsadli foydalana olish mahoratini oshirishni taqozo etmoqda. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini hozirgi kun talablari asosida tayyorlashda[1] “Ona tili o‘qitish metodikasi” fani ham ustuvor vazifalarni bajarishda salmoqli o‘rinni egallaydi.

Zamonaviy ta’limda ta’lim muassasalardagi o‘qitish sifatini ta’minlashga qaratilgan tizimli islohotlar zamirida bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy mahorati, ularning zamonaviy ta’lim va innovatsion texnologiyalar, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zlashtirish borasidagi zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish dolzarb vazifalardan sanaladi. 

Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga chiroyli yozuvni o‘rgatish savodxonlikning poydevori hisoblanadi. Boshlang‘ich sinfda o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini ravon qilish hamda ularni har tomonlama yetuk insonlar etib tarbiyalash bilan bir qatorda, ularni go‘zallikka intiluvchi, uni yurakdan his qila oladigan go‘zallikni yaratishga intiladigan kishilar qilib voyaga yetkazishni nazarda tutadi. 

Kurs ishining vazifasi: kichik yoshdagi o‘quvchilarga yozishdek murakkab jarayonni o‘rgatish orqali, ularning chiroyli yozuv malakalarini rivojlantirishdan iboratdir. O‘quv fani sifatida husnixatning oldiga bir qator vazifalar qo‘yiladi.

Kurs ishining ob’ekti:Ushbu kurs ishi II bob 6 ta paragrif Xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

Mamlakatimizda pedagog kadrlarni tayyorlash jarayonini modernizatsiyalash, sohadagi zamonaviy rivojlanish tendentsiyalari, ilg‘or xorijiy tajribalar va innovatsion yondashuvlar asosida ta’lim mazmuni va o‘qitish sifatini takomillashtirish muhimligi sababli u davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan. Bo‘lajak pedagog mutaxassislarni zamon talablari asosida aqliy, axloqiy, intellektual, estetik va jismoniy jihatdan komil inson sifatida tarbiyalash “Ona tili o‘qitish metodikasi” fanining ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Mazkur fan orqali bo‘lajak mutaxassis o‘qituvchilar ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, yosh avlodga yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarkib toptirishga doir ilmiynazariy, amaliy-metodik bilimlar, zarur ko‘nikma va malakalar hajmini, o‘qituvchi shaxsida namoyon bo‘lishi lozim bo‘lgan umumkasbiy va shaxsiy fazilatlarni muvaffaqiyatli egallashlari kerak. O‘quv qo‘llanmada ona tili o‘qitish metodikasining umumiy asoslari, darslarda integratsion yondashuv, mashg‘ulotlar jarayonida xorijiy ta’lim tizimida foydalanish, shuningdek boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish darslarida axbarot texnologiyalari hamda ta’lim jarayonida innovatsiyalar va interfaol usullardan foydalanishning yo‘l va usullari ko‘rsatib berilgan.


 

 

I.BOB. HUSNIXATGA  O‘RGATISHNING   MAQSAD VA  VAZIFALARI.

1.1. Yozuvni shakklantirish.


 

[1] O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori: “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash haqida”, “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi” (Vazirlar Mahkamasining 1995, 24-avgustdagi 339-son qarori.)