I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik asar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	150.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik asar

Sotib olish

Mavzu: I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim
metodololik asar
Mundarija :
Kirish ..................................................................................................................... 2
I.Bob.I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik
asar ......................................................................................................................... 4
1.1. I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asarida vatanimiz tarixini
yoritish va o'rganish asoslarining ishlab chiqilishi. ............................................... 4
1.2.O’zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov Vatan tarixining
barkamol insonni shakllantirishdagi o’rni ............................................................. 7
I.Bobga xulosa ..................................................................................................... 10
II.Bob.O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-metodologik asoslari va uni
o'rganish tamoyillari ............................................................................................ 11
2.1. O'zbekiston tarixi predmeti va uni o'rganishning ahamiyati. O'zbekiston
tarixini o'rganishning nazariy-metodologik asoslari va uni o'rganish tamoyillari.
............................................................................................................................. 11
2.2. O’zbekistonda ibtidoiy jamiyat va uning davrlari. ...................................... 22
II.Bobga xulosa .................................................................................................... 27
Xulosa .................................................................................................................. 28
Asosiy adabiyotlar ............................................................................................... 30
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga
kiritgandan so’ng dastlabki kunlardanoq mustaqillikni mustahkamlashning
ulkan vazifalari qatorida milliy istiqlol mafkurasini yaratishdek dolzarb
vazifa ham kun tartibi masalalaridan biri edi. CHunki endigina
mustaqillikka erishgan xalqimizning. ongida, tushunchasida hali malum bir
shubha, qo’rquvga o’xshash holatlar, sho’rolar davri va komfirqa
mafkurasining qoldiq va asoratlari saqlanib qolgan edi. qolaversa yangi,
mustaqil O’zbekiston davlatining ham o’ziga xos, xalqni to’g’ri yo’ldan
ozod, erkin, istiqlolga boshlab boruvchi milliy istiqlol mafkurasi ham
yaratilishi shart edi. Barchamizga malumki milliy mafkuraning o’ziga xos
teran ildizi, asoslari bo’lishi kerak. Bu o’rinda albatta, ishni avvalo yashab
turgan mamlakatimizning, xalqimizning tarixini, ajdodlarimiz bosib o’tgan
ham sharafli, ham mashaqqatli yo’l va ular yaratgan moddiy-manaviy
meros tarixini o’rganishdan, qolaversa, sho’rolar hukmronligi davrida
tariximizni soxtalashtirilgan, o’chirilgan tomonlarini haqqoniy, xalqona,
adolatli yoritib, elimizga elon qilishdan boshlash zarur edi. SHuning
uchun ham yurtboshimiz I. Karimov mustaqilligimizni dastlabki
kunlaridanok tariximizni, o’tmishimizni mukammal o’rganishga alohida
etibor karatdi. CHunki, tarixni o’rganish va bu orqali o’zligimizni anglash-
milliy mafkuraning ajralmas, tarkibiy qismi ekanligini unutmasligimiz
kerak.
Kurs ishining maqsadi: O’tmishimizni o’rganib o’zligimizni
anglash bilan bir qatorda, ajdodlarimiz haqida, ularning tariximizdagi o’rni
va kelajak avlodlar uchun bajarib ketgan oliyjanob–ishlari haqida: o’tgan
mutafakkirlarimizning iqtidori, ijodi jahon miqyosida bo’lganligi haqida,
shuningdek ko’p ming yillik bosib o’tilgan yo’llardagi boshdan kechirilgan
urushlar, bosqinlar, qaramlik davrlari-bularning bari haqidagi malumotlarni
2

bilish xalqimiz ongida, tushunchasida juda katta ijobiy o’zgarishlar
yasaydi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi:
1. Musta q il O’zbekist o n tarixining dastlabki sahifalari. - Toshkent, 2000.
1. Erkayev A. O’zbekiston yo’li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
2. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug’at // M.Abdullayev va
boshqalar: to’ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
3. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
4. Mustaqil O’zbekiston tarixi. Mas’ul muharrirA.Sabirov. - Toshkent:
Akademiya, 2013.
Kurs ishining vazifasi: Milliy g’urur, milliy faxr, iftixor tuyg’ularini
vujudga keltirish bilan birga, ayni vaqtda milliy istiqlol mafkurasi haqidagi
tushuncha va bilimlarni ham tezroq o’zlashtirilishini osonlashtiradi.
Kurs ishining ob'ekti :I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo'q” asari muxim metodololik asar
Kurs ishining predmeti :O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-
metodologik asoslari va uni o'rganish tamoyillari
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I.Bob.I.Karimov ning “ Tarixiy xot irasiz k elajak y o'q” asari
muxim met odololik asar
1.1. I.Karimov ning “ Tarixiy xot irasiz k elajak y o'q” asarida
v at animiz t arixini y orit ish v a o'rganish asoslarining ishlab
chiqilishi.
Milliy istiqlol o’zbek xalqining asriy orzusi, armoni edi. Bu yo’lda
minglab Vatan, yurt fidoyilari aziz jonlarini qurbon qildilar. Milliy
mustaqillikning qo’lga kiritilishi katta yutuk, uning kadriga yetish,
mustahkamlash, avaylab saqlab qolish mushkul vazifa. Xar qanday
mamlakatning qudrati, uning milliy mustaqilligi, davlat chegaralarining
daxlsizligi-o’sha mamlakat fuqarolarining o’z yurtiga mehr-muhabbatli
qilib tarbiyalanganliklari, Vatan mustaqilligi va milliy istiqlol uchun
kurashda zarur bo’lsa jon fido qilishga ham tayyor bo’lishdek olijanob
fazilatlarga ega bo’lishliklariga bog’liqdir. Bu fazilatlarni mehnatkashlar
ommasi, yurtimiz kelajagi - yoshlar ongida qaror toptirish va
shakllantirishda Vatan tarixini o’rganishning o’rni va imkoniyatlari
cheksizdir.
«O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi» -
degandi I. Karimov.
O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining eng ulug’
nematlari Vatan tarixini xech qanday buyoklarsiz, amalda xayotda qanday
bo’lgan bo’lsa, shunday holisona o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik.
Sovet hokimiyati yillarida O’zbekiston maktablari O’rta maxsus va oliy
o’quv yurtlarida Vatan tarixini o’qitish masalasiga umuman e’tibor
berilmadi.
Ajablanarlisi shundaki, sho’rolar hokimiyati yillarida
mamlakatimizning haqiqiy, tom ma’nodagi Vatan tarixi holisona
yaratilmadi. Maktablar va o’quv yurtlarida o’qitilgan darslik adabiyotlarda
4

esa tariximiz soxtalashtirildi. Bu tarixiy kitoblarning ko’pchiligida o’zbek
xalqining milliy manfaatlari oyoq osti qilindi, ulug’ rus millatchiligi,
«Katta va ulug’ og’a» manfaatlari yetakchi mavqega ega bo’lib, hamma
voqea va hodisalarlar unga bo’ysundirildi. Natijada o’zbek xalqining
ma’naviy hayotiga putur yetdi, xalqning siyosiy ongi o’tmaslashdi,
ijtimoiy-siyosiy voqealarga befarqlik, loqaydlik hissi ko’chaydi.
Rusiya mustamlakachilari qariyb 135 yillik hukmronliklari davomida
o’lkamiz xalqlari o’rtasida ruslashtirish siyosatini olib bordilar, xalqimizni
tarixidan, o’z ona tilidan, dinidan judo qilish yo’lini tutdilar, shaklan
milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat bayrog’i ostida milliy urf-
odatlarimiz, ahloq-odob va madaniyatimizga xuruj qildilar. O’zbekistonni
Markazning xom – ashyo yetkazib beruvchi bazasiga aylantirdilar,
kommunistik partiya bunday siyosatni SSSR hududida yashovchi barcha
jumhuriyatda va sotsialistik hamdo’stlik mamlakatlarida yurgizgan. 1
Kommunistik partiyaning yurgizgan ulug’ davlatchilik mafkuraviy
siyosati xalqimiz va millatimiz taqdiri uchun ayanchli oqibat va natijalarga
olib keldi. Vatan tarixini bilmaslik, o’zbek xalqining milliy qadriyatlari va
urf-odatlaridan uzoqlashish oqibatida jamiyatda shunday avlod vakillari
shakllandiki, ularning aksariyatida milliy ong va milliy g’urur
tushunchalari so’nib ketdi. Ularning ongida O’zbekiston taqdiriga, o’zbek
millati taqdiriga, madaniyatimiz, tariximiz va tilimiz, dinimiz taqdiriga
loqayd va befarqlik munosabatlari g’oyasi ustivor mavqeni eg’alladi.
Millat istikboli uchun vaziyat shu darajada haloqatli nuqtaga yetdiki,
O’zbekiston Respublikasi o’zining davlat mustaqilligiga erishgandan keyin
ham, o’z taqdirimizni o’zimiz hal qilish imkoniyatiga ega bo’lganimizdan
so’ng ham Vatan tarixini o’qitishga qarshi yo’l tutuvchilar ham bo’ldilar.
Ular o’z «g’oyalari»ni asoslashga intilib, «O’zbekiston tarixini jahon
1
Azizxo’jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. – Toshkent, 2001.
5

xalqlari tarixi bilan birga qo’shib o’qitish kerak» , «O’zbekistan tarixi-
bu maktab fani» , «Oliy o’quv yurtlarida O’zbekiston tarixining
o’rniga O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy tarixini o’qitish lozim, jahon
xalqlari tarixini o’qitishga o’tish darkor» , Oliy o’quv yurtlarida
umuman “ O’zbekiston tarixini o’qitishga extiyoj yo’q» kabi fikrlarni
o’rtaga tashladilar. Albatta bu milliy g’oyasizlik, milliy g’aflat va milliy
vijdon inqirozining tub o’zagida o’z ona tarixidan bexabarlik yotadi. Bu
esa qullik, tobelik va mustamlaka muteligining asosiy ayanchli
kurinishidir. Darhaqiqat, qullik, tobelik va mustamlaka muteligi asorati
g’oyalaridan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni
shakllantirmok kerak ekan, milliy ongni, milliy tafakkur va milliy vijdonni
qaror toptirmok uchun nima qilmoq kerak. Buning uchun ona xalqimizning
haqiqiy, tom ma’nodagi tarixini o’rganish va o’rgatish lozim. Xristian
ilohiyotchisi A.Avgustian «g’aflatda yotgan xalqni uyg’otish uchun
avvalo uning tarixini uygot» deganda haq edi. CHunki tarix xalq
xotirasi, vatanimizning o’tmishi, avlodlar sevib, e’zozlab, o’rganib saboq
oladigan hayot maktabidir. XII asr allomasi SHaxobiddin Muhammad an-
Nasaviy ona tarixning inson hayotidagi o’rniga yuksak baho berib bunday
degan edi:
Kimki tutmas qalbida tarixni,
U inson ham emas, olim ham emas.
Biroq kimki uqsa o’tmishini,
Ko’p boyitar o’z turmushini.
Tarix odamlarni o’ylatadi, bo’lib o’tgan tarixiy hodisalar va
voqealarni tahlil qilish, fikrlash va ulardan amaliy hayotiy xulosalar
chiqarish asosida dasturiy harakatlar yo’llanmasini belgilashga yordam
beradi. Milliy o’zlikni anglashda, milliy birlikni shakllantirishda
shajaramiz ulug’ligi va pokligini bilishda, dono xalqimizning jahon
6

xalqlari orasida tutgan o’rniga munosib baho berishda, uning boy hayotiy
tajribalaridan kengroq foydalanishda, xalqimizning olijanob,
hurriyatparvar va erkparvar an’analarini izchil o’rganish va yanada
boyitishda, xullas barkamol haqiqiy inson shaxsini yaratishda Vatan
tarixining o’rni benihoya kattadir. Vatan tarixi mustaqil davlatimiz ijtimoiy
hayotida faol katnasha oladigan, idrokli va qobiliyatli, o’zining tarixiy
ildizlarini anglashga qodir, yurtiga, vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr-
muhabbat his-tuyg’ulari bilan to’lib- toshgan avlodni kamol toptirish,
ularning ongida milliy istiqlol tafakkuri va harbiy vatanparvarlik
g’oyalarini shakllantirish qurolidir.
Vatan ostonadan, inson yashab nafas olib turgan go’shadan, insonni
kindik koni to’qilgan xonadon tuprog’idan boshlanadi. SHu bois, inson ilk
bor nafas olib, ulg’ayib voyaga yetgan ona zaminga mehr-muhabbat va
sadoqatda bo’lishi, uning har bir hovuch muqaddas tuprog’ini ko’ziga
tutiyodek surtishi, unga nisbatan bir umr farzandlik hissi bilan yashashi
uning uchun ham farz ham karzdir.
1.2. O’zbek ist on ning Birinchi Prezident i Islom Karimov Vat an
t arixining bark amol insonni shak llant irishdagi o’rni
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov Vatan tarixining barkamol
insonni shakllantirishdagi o’rniga yuksak baho berib, «Tarixga murojaat
kilar ekanmiz - bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.
Xotirasiz barkamol kishi bulmaganidek, o’z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo’lmaydi» , - degan edi. O’tmishni bugun yaratib
bo’lmaydi, o’tmish bugunni yaratadi. Tarixdagi har bir ijtimoiy yuksalish
jamiyatning o’z merosiga, o’z o’tmishiga bo’lgan munosabatini isloh
qilishdan boshlangan. o’tmishga bo’lgan har qanday ijodiy murojaat esa
hamisha inqilobiy o’zgarishlarga zamin tayyorlagan, o’tmish aqidalari
bugun uchun xizmat qilgan. Biroq, o’tmishga murojaat qilishdan avval,
7

unga bo’lgan munosabatni halol, to’g’ri yo’lga solish kerak. Busiz tarixni
holisona yaratish mumkin emas. XXI asr bo’sag’asida Vatanimiz tarixida
yangi davr boshlandi. O’zbekiston o’zining davlat mustaqilligini qo’lga
kiritdi. Dunyo xaritasida yana bir mustaqil davlat - O’zbekiston
Respublikasi paydo bo’ldi.
Har bir xalq, har qaysi mamlakat o’zining uzoq va betakror tarixiga
ega bo’lganidek, O’zbekistonning, o’zbek xalqining tarixi ham boy va
sermazmundir.
Tarixiy voqealarni o’rganishda ilmiy, nazariy-metodologik asoslarga
tayanishning ahamiyati juda katta. SHo’rolar davrida uni o’qitish va
o’rganish ishlari marksistik metodologiyaga bo’ysundirildi. Har qanday
voqeani yoritishga komfirqa mafkuraviyligi, partiyaviylik, sinfiylik nuqtai
nazaridan yondoshildi. Oqibatda ko’pgina tarixiy voqea-hodisalar
soxtalashtirildi, o’tmish koralandi, ma’naviy merosimiz, milliy
qadriyatlarimiz haqoratlandi. YOsh avlodga ularni jirkanch illat, xurofot,
eskilik sarqitlari deb o’rgatildi. Tarix faqat jangu - jadal, urushlardan
iboratdek qilib o’rganildi.
O’zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixi bilan,
qolaversa bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Qadim
zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz O’rta Osiyo minta-qasidagi
ko’pgina davlatlar bilan - Afg’oniston, Eron, SHimoliy Hindiston kabi
mamlakatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo’lib keldi.
Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik
jihatdan doimo o’zaro ta’sir va aloqada bo’lganlar, qo’shilish jarayonini
boshdan kechirganlar, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayoti
bir-biri bilan o’zviy bog’liq o’tgan. SHu sababli O’zbekiston tarixini
qo’shni mamlakatlar tarixi bilan bog’liq holda o’rganish taqozo etadi.
Qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman, tojik, fors, afg’on, hind, arab va
8

boshqa xalqlar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, u O’zbekistonni xalqlari
tarixini shunchalik chuqur, har tomonlama o’rganishga imkon yaratadi,
ko’maqlashadi.
Tarixiy voqea, hodisalarlarni o’rganish, tahlil etish va yoritishda
holisona, haqqoniy, adolatli yondoshuv muhim metodologik qoidadir.
Xolislik qoidasini tarixiy voqea, hodisalarlarni o’rganayotganda, ular bilan
bog’liq bo’lgan barcha faktlarning xech bir istisnosiz butun majmuani
birga olib tekshirishni, aniq haqqoniy dalillarga asoslanib ishlashni talab
qiladi. Tarixiy hodisalarlarni bir butun holda o’zaro aloqada va
munosabatda deb tekshirish lozimdir. 2
Tarixni o’rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga
ega. Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarlarni o’z davrining aniq tarixiy
sharoitidan kelib chiqqan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqea-
hodisalarlarni o’rganishda tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga
e’tibor qilmoq zarur. Har bir voqea, hodisalarni boshqa, voqea-hodisalarlar
bilan bog’lab o’rgangandagina mazkur voqea-hodisalarning umumiy
tarixiy jarayonidagi o’rnini to’g’ri aniqlash, belgilash mumkin bo’ladi.
Har-bir voqea-hodisalarga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi, bo’lagi
deb qaramoq zarur. Har bir hodisalarga qanday tarixiy sharoitda, muxitda
paydo bo’lganligini bu hodisalar o’z taraqqiyotida qanday asosiy
bosqichlarni o’tganligini, keyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish
tarixiylik qoidasining asosiy talabidir.
Tarixiylik metodologiyasi xalqning o’tmishini, hozirgi zamon va
kelajagini yagona tabiiy tarixiy jarayon deb, o’tmish Hozirgi zamonni
tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyot qonuni
asosida qaraydi. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak,
2
Azizxo’jayevA.A. Chin o’zbek ishi. - Toshkent, 2003.
9

anglab yetsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik
mukammal tushunamiz, kelajakni to’g’ri tasavvur etamiz.
I.Bobga xulosa
Tarixiy jarayonni o’rganishda ijtimoiy yondashuv printsipiga rioya
etish zarur bo’ladi. Ijtimoiy yondoshuv metodologiyasini tarixiy
jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda
o’rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa-
kambag’allar, yo’qsillar yoki mulkdor, boylar manfaati nuqtai nazaridan
turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bo’lib, u tarixni
soddalashtiradi, to’g’ri xulosaga olib kelmaydi. 3
Mamlakatimiz tarixini o’rganishda milliy qadriyatlar, xalq an’analari
va urf-odatlarini, din, islom dini tarixi, odamlarning diniy e’tiqodlari, diniy
ta’limotlar va ularning asoschilari faoliyatini tahlil qilishga, yoritishga
tsivilizatsion munosabatda bo’lib, ularni hurmatlash, e’zozlash nuqtai
nazaridan yondoshmok kerak. Xayot xalqning necha ming yillar davomida
yaratgan ma’naviy madaniyatini ahloqiy mezonlarini ikkiga –
ekspluatatorlik madaniyati va ahloqi hamda ekspluatatsiya qilinuvchilar
madaniyati va ahloqiga bo’lish va birinchisini qoralashdan iborat
bol’sheviklarcha yo’riqnomaning naqadar zararli ekanligini ko’rsatdi.
Ma’naviy merosga bunday yondashuv ma’naviy qashshoqlanishga, milliy
qadriyatlarning, urf-odatlarning oyoq osti qilinishiga, ko’pgina olimlar,
ma’rifatparvar ziyolilar, ruhoniylarning badnom qilinishiga olib
kelganligini xech kachon unutmaslik kerak. Tarixni o’rganishda yuqoridagi
metodologik qoidalar bilan bir qatorda faktlarni takkoslash, mantiqiy-
qiyosiy xulosalar chiqarish, davrlashtirish, sotsialistik tadqiqotlar
o’tkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan ham foydalaniladi.
3
Musta q il O’zbekist o n tarixining dastlabki sahifalari. - Toshkent, 2000.
10

II.Bob.O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-metodologik
asoslari va uni o'rganish tamoyillari
2.1. O'zbekiston tarixi predmeti va uni o'rganishning ahamiyati.
O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-metodologik asoslari va uni
o'rganish tamoyillari.
Tarixni o’rganishning muhim nazariy metodologik asoslari bor.
Bulardan biri dialektik metod. Insoniyat hayoti, jamiyat taraqqiyoti
dialektik jarayondir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir
bo’ladigan hodisalar, voqealar umumiy va o’zaro bog’lanishi, uzluksiz
harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi, deb taolim beradi. Dialektik
metodologiya har qanday mamlakat tarixini jahon xalqlari tarixi bilan
bog’liq holda o’rganishni taqozo etadi. Negaki, har bir xalq tarixi milliylik,
o’ziga xos betakror xususiyatlari bilan jahon tarixi, butun insoniyat
taraqqiyoti bilan umumiy bog’lanishidadir.
Darhaqiqat, O’zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari
tarixi bilan, qolaversa bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan.
Qadim zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz O’rta Osiyo
mintaqasidagi ko’pgina davlatlar: Afg’oniston, Eron, SHimoliy H indiston
kabi mamlkatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo’lib keldi.
Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan
doimo o’zaro taosir va aloqada bo’lganlar, qo’shilish jarayonini boshidan
kechirganlar, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, maonaviy hayoti bir-
birlari bilan uzviy bog’liq o’tgan. SHu sababli O’zbekiston tarixini qo’shni
mamlkatlar tarixi bilan bog’liq holda o’rganish taqozo etiladi. 4
Tarixiy voqea, hodisalarni o’rganish, tahlil etish va yoritishda
holislik-haqqoniy, adolatli yondoshuv muhim metodologik qoidadir.
X olislik qoidasini tarixiy voqea, hodisalarni o’rganayotganda ular bilan
4
Axmedov E. O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. - Toshkent: Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 2002.
11

bog’liq bo’lgan barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmui bilan
birga olib tekshirishni, aniq haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi.
Tarixni o’rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga
ega. Tarixiylik qoidasi voqea-hodisalarni o’z davrining aniq tarixiy
sharoitidan kelib chiqqan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqea -
hodisalarni o’rganishda tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga
eotibor qilmoq zarur. H ar bir hodisa qanday tarixiy sharoitda, muhitda
bo’lganligini bu hodisa o’z taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni
o’tganligini, keyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish tarixiylik
qoidasining asosiy talabidir. Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik
nuqtai nazaridan turib baho bermoqchi bo’lsak, birinchidan, u qachon,
qanday tarixiy sharoitda paydo bo’ldi, ikkinchidan u o’z taraqqiyotida
qanday bosqinchilarni bosib o’tdi, uchinchidan, u hali ham mavjudmi?,
hozir qay ahvolda, qanday bo’lib qoldi?, degan savollarga aniq javob
berishi zarur bo’ladi.
Tarixiylik metodologiyasi xalqning o’tmishini, hozirgi zamon va
kelajagini yagona tabiiy jarayon deb, o’tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi,
hozirgi zamon kelajakni yaratadi degan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi.
Insoniyat ana shunday umumiy yo’ldan borayotgan ekan, porloq hayot,
turmush qurmoqchi bo’lgan avlod tarix fani orqali o’z o’tmishini yaxshi
bilmog’i lozim. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak,
anglab yetsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik
mukammal tushunamiz, kelajakni to’g’ri tasavvur etamiz. SHuningdek,
hozirgi zamonni bugungi avlodning bunyodkorlik faoliyatini to’g’ri idrok
etish o’tmishni, tariximizni chuqur anglashga ko’maklashadi.
Insoniyat taraqqiyotining ma ’ lum bosqichida urug’chilik tuzumi
yemirilib, xususiy mulkchilik kelib chiqib, urug’ jamoalari turli ijtimoiy
tabaqalarga bo’lingach, tarixiy voqea va hodisalar ana shu tabaqalarning
12

manfaati bilan bog’liq holda kechadigan, har bir ijtimoiy tabaqa o’z
manfaati nuqtai nazaridan harakat qiladigan, ularning manfaati bir-biri
bilan to’qnashadigan bo’lib qoldi. Bunday vaziyatda sodir bo’lgan
voqealarni, tarixiy jarayonni o’rganishda ijtimoiy yondoshuv printsipiga
rioya etish zarur bo’ladi. Ijtimoiy yondoshuv metodologiyasi tarixiy
jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda
o’rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa-
kambag’allar, yo’qsillar yoki mulkdor, boylar manfaati nuqtai nazaridan
turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bo’lib, u tarixni
soxtalashtiradi, to’g’ri xulosaga olib kelmaydi.
Ijtimoiy yondoshuv printsipi davlat arboblarining, siyosiy kuchlar,
partiyalar, turli uyushmalar, ular yo’lboshchilarining tarixiy taraqqiyot
darajasiga ko’rsatgan ijobiy yoki salbiy taosirini, jamiyatni u yoki bu
yo’ldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim axamiyatga egadir.
Mamlakatimiz tarixini o’rganishda milliy qadriyatlar, an’analari va
urf-odatlari, islom dini tarixi, odamlarning diniy eotiqodlari, diniy
taolimotlar va ularning asoschilari faoliyatini tahlil qilishga, yoritishga
tsivilizatsion munosabatda bo’lib, ularni hurmatlash, eozozlash nuqtai
nazaridan yondoshmoq kerak. Xalqning necha ming yillar davomida
yaratgan ma’naviy madaniyatini, axloqi, mezonlarini ikkiga -
ekspluatatorlik madaniyati va axloqi hamda ekspluatatsiya madaniyati va
ahloqga bo’lish va birinchisini qoralashdan iborat lenincha yo’riqnomaning
naqadar zararli ekanligini ko’rsatadi. Ma ’ naviy merosga bunday
yondoshuv maonaviy qashshoqlashuvga, milliy qadriyatlarning, urf-
odatlarning oyoq osti qilinishiga, ko’pgina olimlar, maorifatparvar,
ruhoniylarning badnom qilinishiga olib kelganligini hech qachon
unutmaslik kerak. Tarixni o’rganishda yuqoridagi metodologik qoidalar
bilan bir qatorda faktlarni taqqoslash, mantiqiy-qiyosiy xulosalar chiqarish,
13

davrlashtirish, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish, statistik, matematik va
boshqa usullardan ham foydalaniladi.
Xullas, biz O’zbekiston tarixi fanining Birinchi Prezidentimiz
aytganlaridek “davlatga, xalqqa, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi
lozimligini unutishga aslo haqqimiz yo’q”.
Birinchi Prezidentimiz “Fidokor” gazetasi muxbiri bilan bo’lgan
suhbatlarida komil insonni yaratishda, milliy g’oya va milliy mafkurani
shakllantirishda tarix fanining roliga yana bir bor yuqori baho berib
shunday dedilar: “...Milliy mafkurani shakllantirishda eng katta manba - bu
xaqqoniy yoritilgan tarixdir. Tarixni bilmay turib, mafkuraning falsafiy
negizlarini anglab bo’lmaydi.”
Agar haqiqiy tarixiy jarayon nuqtai nazaridan Vatan tarixiga
yondashadigan bo’lsak, u quyidagi katta davrni o’rganadi:
1 .Vatanimiz tarixining eng qadimgi davri.
2. Vatanimiz tarixining O’rta asrlar davri.
3. Vatanimiz tarixi Rusiya bosqini va mustamlakachiligi davrida.
4. Vatanimiz tarixi sho’rolar hokimiyati davrida.
5. Vatanimiz tarixi mustaqil taraqkiyot davrida.
Bu katta davrlar o’z navbatida bir necha kichik davrlarga bo’lib
o’ganiladi.
Vatan tarixini yoritishda kaysi manbalar asos bo’lganligi ham g’oyat
katta o’rin tutadi. SHo’ro hokimiyati yillarida yozilgan O’zbekiston
tarixiga oid adabiyotlar uchun marksizm - leninizm klassiklarining asarlari,
KPSS hujjatlari, Kommunistik partiya va sho’ro davlati rahbarlarining
ma’ruza, nutq, maqola va asarlari, Rusiya, Rim tarixchilari, adiblari va
olimlarining asarlari asosiy manba o’lib xizmat qilgan. O’tmish tariximiz
va madaniyatimizning durlari hisoblangan Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino,
Forobiy, Ahmad Farg’oniy, YUsuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg’ariy,
14

Narshaxiy, Navoiy, Ulug’bek, Nizomiddin SHomiy, SHarafuddin Ali
YAzdiy, Xondamir, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solih va
boshqa juda ko’plab dunyoga mashhur alloma va mutafakkirlarning
qimmatli asarlari va meroslari esa deyarli e’tibordan chetda qolgan. Vatan
tarixini yaratish va o’rganishda quyidagi manbalar asos bo’lishi mumkin.
1. Qadim zamonlardan to shu kunga qadar ulug’ ajdodlarimiz buyuk
allomalar va dono mutafakkirlar, shoirlar, yozuvchilar qoldirgan ma’naviy
boy asarlari.
2. Turli hujjatxonalarda saqlanayotgan qo’lyozma asarlar,
hujjatlar, ashyolar.
3. Kutubxonalarda saqlanayotgan yozma kitoblar, ilmiy, badiiy
memuar asarlar, darsliklar, qo’lyozmalar, risolalar, to’plamlar.
4. Har xil muzeylarda saqlanayotgan ko’rgazma zallari hujjatlari,
birinchi navbatda arxeologiyaga oid qazilma yodgorliklari.
5. Muzey-shaharlar, tarixiy obidalar, yodgorliklar.
6. Kino, fotohujjatlar.
7. O’zbekiston hukumati rahbarlari asarlari, hukumatimiz tomonidan
qabul qilingan turli hujjatlar, qonunlar, qarorlar, farmonlar, shuningdek,
mahalliy matbuotning barcha vositalari (teleradio, gazeta-jurnallar)
ma’lumotlari ham muhim manba hisoblanadi.
“O’zbekiston tarixi” fanining hozirgi mustaqilligimizni
mustahkamlash, komil insonni tarbiyalashdagi roli mislsizdir. SHuning
uchun ham Birinchi Prezidentimiz I. Karimov tarix fani taqdiriga qiziqib,
uni rivojlantirish, buning uchun esa tarixiy tadqiqotlarni to’g’ri yo’lga solib
yuborish ishida tashabbus ko’rsatmoqdalar.
Maolumki, O’zbekiston Respublikasi Biricnhi Prezidentining
“O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat
qurilishi akademiyasi qoshida “O’zbekistonning yangi tarixini yaratish
15

markazini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni, 1996 yilning 16 dekabrida
esa O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonning
yangi tarixi”ni tayyorlash va nashr etish to’g’risida" qarori e’lon qilindi.
Bu qarorda Vatan tarixini yoritishning ilmiy-metodologik yo’nalishlari
ko’rsatib berildi. Bu yo’nalishlar quyidagilardan iborat:
- xalqimiz o’tmishidagi millat taqdiri bilan bog’liq bo’lgan tarixiy
jarayonlarni chuqur ilmiy tadqiq etish, holisona yoritish;
- O’zbekistonning yangi tarixini yozishda tarix bosqichlari va
ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish,
tarixiylik va vorisiylik tamoyillariga amal qilish;
- O’zbekiston xalqining buyuk tarixiy merosga ega ekanligi va
umumbashariyat qadriyatlariga munosib hissa qo’shganligini eotirof etgan
holda o’ziga xos davlat qurilishi anoanalari va ularga nisbatan fikrlar,
qarashlar xilma-xilligini hisobga olish;
- “O’zbekistonning yangi tarixi”ning har bir qismi va bo’limlarini
yozishda biryoqlama, sub’ektiv yondoshuvlarga yo’l qo’ymasdan holisona
tadqiqot usuliga amal qilish;
- “O’zbekiston tarixi"ga oid voqea-hodisalarni yoritishda uning
ko’xna Turoni-zamin, Turkiston tarixining tarkibiy qismi bo’lganligini
yodda saqlash:
- O’zbekiston tarixi dunyoning turli mintaqalarida sodir bo’lgan
ijtimoiy-tarixiy voqea-hodisalar hamda jahon taraqqiyoti jarayonlari bilan
uzviy bog’liq ekanligini va ularning bir-biriga o’zaro taosirini hisobga
olish;
- tadqiqot yaratishda eski kommunistik-bolpshevistik mafkura
aqidalariga va o’tmishni soxtalashtirishga yo’l qo’ymaslik, tarixiy
jarayonlarni holisona baholash;
16

- yoshlarni milliy istiqlol g’oyalari, vatanparvarlik va
umuminsoniylik ruhida tarbiyalashda tarixiy voqea-hodisalarning
ahamiyatini eotiborga olish. 5
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’irisida”gi 1998 yil 27 iyulda eolon qilingan qarori Respublikamizda
tarix fanining qaytadan tiklanishi va rivojlanishida tarixiy voqea bo’ldi.
Qarorda Vatanimizda tarix fanining rivojlanishini taominlaydigan
ishlarni tashkiliy jihatdan qayta qurish, texnikaviy jihozlash, kadrlar
tayyorlash; bu ishlarni mablag’ bilan taominlash chora-tadbirlari
belgilangan. Bu chora-tadbirlar, asosan, bir narsaga - “O’zbek xalqi va
uning davlatchiligi haqqoniy tarixini o’rganish, mamlakatimiz va chet
ellarda mavjud tarixiy manbalar tahlili asosida olingan ilmiy natijalarning
jahon miqyosidagi eotirofiga erishish, ularga tayangan holda ilmiy, ilmiy-
ommabop asarlar, darsliklar, turli adabiyotlar yaratish va mazkur bilimlarni
keng yoyish hamda tarix sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash”ni
taominlash va bu ishda Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatining
bosh maqsadi bo’lishi kerak, deb ko’rsatilgan.
SHuni alohida taokidlash joizki, yirik davlat arbobi va isteododli
olim Islom Karimovning bir qator kitoblarida va nutqlarida iqtisod va
siyosatga, ma’naviyatning turli sohalariga bo’lgani kabi Vatan tarixiga
ham, o’tmishimizga to’g’ri munosabatda bo’lish zarurligi haqida ham
qimmatli fikrlar bor. Masalan, yuqorida taokidlaganimizdek, u o’zining
“O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” kitobida shunday deb
yozadi: “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini
nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’maganidek, o’z
tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi”.
5
Islomov Z.M. O’zbekiston modernizasiyalash va demokratik taraqqiyot sari. - Toshkent: O’zbekiston, 2005.
17

“Xalqimizning otashqalb farzandi” kitobida I.A.Karimov o’zining
Vatan tarixiga qarashlarini izchilik bilan rivojlantirib, quyidagilarni
yozgan: “Bugungi zamon bahosini berish uchun avvalambor, kechagi
kunga - o’tmishga nisbatan qanday munosabatda ekanimizga baho berish
kerak”.
I.A.Karimovning “O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat” kitobidagi
bir fikrga diqqat qilish joizdir. Hech mubolag’asiz aytish mumkinki,
quyidagi so’zlar tarixchi - tadqiqotchilarimiz izlanishlari uchun
metodologik asos bo’la oladi: “Biz yangi hayot uchun bel bog’ladik, biroq
o’tmishga malomat toshlarini otmadik. Halqimizning o’tmishga tosh otish
- gunohi azim, degan asl aqidasini yodda tutdik... o’tmishni taftish qilish
yoki uni inkor etish - o’z ildizimizni o’zimiz kesishimiz bilan barobar
ekanligini yaxshi angladik...”
Bu gaplarni tarixchilarimiz, baozi ijodiy ziyolilarimiz ham o’qib,
ham uqib olishlari kerak, chunki ilgari ular bunga amal qilmadilar va hozir
ham to’la amal qilayotirlar, deb bo’lmaydi.
Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz 1998 yilning iyunp oyi
oxirlarida bir guruh yetakchi tarixchilar hamda, ziyolilarning ayrim
vakillari bilan suhbat o’tkazdilar. Bu suhbat “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo’q” degan sarlavha bilan “Muloqot” jurnalining 5-sonida va alohida
risola sifatida nashr qilindi.
Birinchi p rezidentimiz suhbatda Vatan tarixining bir qator dolzarb
muammolari haqida so’z yuritdilar. Bular asosan quyidagicha:
1. Vatan tarixini yaratishning yagona kontseptsiyasi yo’q. Obro’li
tarixchi olim fikri ilmiy hukm bo’lib qolmoqda. Munozara, turli fikrlilik
yo’q.
2. Bugun xalqning holis tarixi yaratilmagan, bor qo’llanmalar talabga
javob bermaydi.
18

3. O’zbek davlatchiligining rivojlanish bosqichlari konkret
ko’rsatilmagan. O’zbek millatining shakllanish tarixini,
davlatchiligimizning paydo bo’lishi asoslarini ko’chmanchi xalqlarga
bog’lashga intilish kuchli.
4. O’zbek davlatchiligi asosi tubjoy xalqlardan, masalan, Xorazmdan
boshlanganligi, bunga “Avesto” guvoh ekanligi baralla aytilmadi.
5. Tezda jiddiy tadqiqotlarni tuzish kerak, bu ma ’ naviyatimiz uchun
ham, siyosat uchun ham kerak, chunki u tarix ma’naviyatni
shakllantirishga, siyosatga xizmat qiladi, yangi, holisona yozilgan tarixsiz
siyosatda xatolarga yo’l qo’yish mumkin.
Birinchi Prezidentimiz, avvalo, yangi Vatan tarixini yaratish ishi
orqaga surilib kelinayotganligidan qoniqmaganliklarini bildirdilar, olib
borilayotgan tadqiqot ishlari talabga javob bermasligini aytdilar. Bunga
asosiy sabab Vatan tarixini yoritishning yagona kontseptsiyasi yo’qligi,
dedilar.
Komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixining roliga I.Karimov
alohida urg’u beradilar. “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, -
deb yozadi Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida.
“Ma ’ naviyatni tiklash, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan
kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy
xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Takror aytaman,
irodali insondir”. YAna “Inson uchun tarixdan judo bo’lish - hayotdan judo
bo’lish demakdir”.
Ona Vatanimiz tarixining nomlanishi masalasida ham olimlar
o’rtasida turlicha fikr va qarashlar bor. So’nggi yillarda fanimizning nomi
o’qitilish ob’ektiga moslangan holda «Vatan tarixi», «O’zbekiston tarixi»,
«Tarix», nomlari bilan atalmokda. Vatanimiz o’z mustaqilligini qo’lga
19

kiritib jahon hamjamiyatiga qo’shilgan ekan, tariximizning komil insonni
tarbiyalashdagi o’rni benihoya kattadir. SHu jihatdan olganda:
Birinchidan, Vatan tarixi yosh avlod ongida g’oyaviy-siyosiy,
nazariy-ilmiy dunyo qarashni shakllantirishi lozim, voqea va hodisalarlarga
tarixiy nuqtai nazaridan yondashadigan har tomonlama yetuk barkamol
Insonni tarbiyalash kerak.
Ikkinchidan, Vatan tarixi fani mustaqil O’zbekiston yoshlari ongida
milliy vijdonning uyg’onib shakllanishiga ko’m aqlashadi. YOshlar
ajdodlarimiz taraqqiyot yo’lining tarixiy tajribasini o’rgangandagina,
ularda istiqlol tafakkuri, hozirgi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy turmushni
o’tmish bilan qiyoslash hamda kelajakka nazar solish malakasi shakllanadi,
milliy jihatdan uyg’onadi. Milliy o’zlikni anglamasdan, milliy tafakkurni
shakllantirmasdan turib baynalminalchilik haqidagi har qanday g’oya va
qarashlar mantiqsiz ekanligini anglaydi.
Uchinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni otashin vatanparvarlik
an’analari ruhida tarbiyalaydi. Tarix fanining deyarli har bir mavzusi bu
borada boy imkoniyatlarga egadir.
Turtinchidan, Vatan tarixi yosh avlodni ulug’ xalqimizning olijanob
milliy qadriyatlari va ahloqiy fazilatlari. Halollik va poklik, odillik va
adolatlilik, insonparvarlik va rostgo’ylik, mehnatsevarlik va kamtarlik,
iymonlilik va e’tiqodlilik ruhida tarbiyalaydi. Vatan va xalq oldidagi
burchga sadoqatni qaror toptiradi. 6
Beshinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni baynalminalchilik
ruhida tarbiyalash qurolidir. YOshlarimiz bu fanni o’qish, o’rganish va
mutoalaa qilish jarayonida O’zbekiston jahon hamjamiyatining ajralmas
tarkibiy qismi va bir bo’lagi ekanligini tushunib oladilar. O’zbekiston
azaldan ko’p millatli mamlakat ekanligi, o’zbek xalqi va buyuk
6
Erkayev A. O’zbekiston yo’li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
20

allomalarimiz, fan va madaniyat arboblarimizning jahon taraqqiyotiga
ko’shayotgan munosib hissasi bilan qonuniy suratda faxrlanadilar.
«Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» - nomli risolasida I. Karimov
ta’kidlaydiki, «Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor
sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo ongi
yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, hulq-atvori bilan o’zgalarga ibrat
bo’ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli kishini
esa oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo’lmaydi. U har bir narsani aql,
mantiq tarozisiga solib ko’radi. O’z fikr-o’yi, xulosasini mantiq asosida
qurgan kishi yetuk odam bo’ladi» . Darhaqiqat, qimmatli fikrlar.
Tariximizni bilish, o’tgan mutafakkirlar, olimlar, daholar, xalq
qahramonlari haqidagi ma’lumotlarni o’rganish albatta kishilarimiz
tafakkurida, ongida, xususan biz kelajakni ularsiz tasavvur qilolmaydigan
yoshlarimiz tushunchalarida keskin ijobiy o’zgarishlar paydo qiladi. Uylab
ko’raylikchi, o’tmishda hududimizga bosqinchilik bilan kelgan chet el
bosqinchilariga qarshi kurashgan, o’z hududi va elini ozodligi uchun jonini
tikkan xalqning asl farzandlari - To’maris, Zarina, SHiroqlar, Spitamen,
Muqanna, Torobiy, Abu Muslim, Jaloliddin Manguberdi, Temur
Malik, mo’g’ul istilochilari sulolalarini tugatib, markazlashgan yirik turk
imperiyasini tuzgan Temur, chorizm mustamlakasiga qarshi kurashgan
milliy ozodlik harakati rahbarlari ye timxon, Po’latxon, Dukchi Eshonlar ,
sho’rolar hukmronligiga qarshi istiqlolchilar harakati namoyondalari-
bularning barchasining jasoratdan iborat bo’lgan faoliyatlari nahotki
kishilarimiz qalbida vatanparvarlik ruhini, o’z yurtini va elini sevish va
e’zozlash kabi fazilatlarini ko’chaytirmasa, nahotki tariximizda o’chmas iz
qoldirgan yirik olimlar, shoirlar, sarkardalar (ularning yuzlab nomlarini
keltirishimiz mumkin) faoliyatlari, ijodlari dunyo miqyosidagi ahamiyatga
ega bo’lgan va hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan ishlari haqidagi
21

ma’lumotlar odamlarimizda milliy g’urur, milliy iftixor, shuningdek,
o’shalarga munosib bo’lishdek his-tuyg’uni uygotmasa. Bulardan xabardor
bo’lish ayniqsa, yoshlarimizda ularga va ular qoldirgan-moddiy va
ma’naviy merosga, o’tmish an’analariga sodik qolishdek xususiyatni
kuchaytiradi.
2.2. O’zbekistonda ibtidoiy jam iyat va uning davrlari.
Qadimgi taraqqiyot (tsivilizatsiya) tushunchasi. Qadimgi
taraqqiyotning shakllanishi. Qadimgi odamlarning dastlabki makonlari.
Selengur, Ko’lbuloq, Teshiktosh va boshqa manzillar. Olov va o’q-
yoyning kashf etilishi).
« Sivilizatsiya » so’zi nisbatan yaqinda, 2 asr muqaddam, frantsuz
ma’rifatchilari tomonidan ilmiy iste’foga kiritilgan, ular bu ibora orqali
hur, ozod, odil, huquqiy tizimga ega grajdanlik jamiyatini ifoda qilganlar.
Lotincha «civilis» Qadimdan grajdanlik, ya’ni harbiylashmagan jamiyat
ma’nosida tushunilgan.
Keyinchalik bu so’z turlicha, keng mazmunda ishlatiladigan bo’lib
ketdi. Masalan, Amerikalik antropolog L. Morgan, uning ketidan nemis
olimi F. Engels odamzod tarixidagi tsivilizatsiyani yovvoyilik, vaxshiylik
va yarim vaxshiylik davridan keyin kelgan ijtimoiy tizimi shakllangan,
ijtimoiy tabaqa va sinflar, Davlatlar, xususiy mulkchilik tashkil topgan
inson jamiyati rivojining muhim bosqichi sifatida anglaganlar. Ingliz
tarixchisi A. Toynbi tsivilizatsiyalarni hududiy madaniy-tarixiy taraqqiyot
ko’rinishi deb hisoblagan.
Sivilizatsiyaning boshlanish nuqtasi va asosiy ob’ekti-bu insondir.
Odam tabiat ne’matlaridan o’z extiyoji uchun foydalanishga va uning
ustidan o’z hukmronligini o’tkazishga intiladi. TSivilizatsiya-bu odamning
komillik, yetuklikka intilish belgisidir. Al-(Forobiy «Fozil shahar
22

aholisining maslagi» asarida shunday deydi: «har-bir inson tabiatan
shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishishga
harakat qiladi». Alloma o’zining boshqa risolasida «Davlatning vazifasi-
insonlarning baxt-saodatga olib borishdir. Bu esa ilm va yaxshi ahloq
yordamida qo’lga kiritiladi», deb ta’kidlaydi.
YUsuf Xos Hojib o’zining mashhur « Qutadg’u bilig » kitobida
jamiyatning muvofiqlashtirish, uyg’unlashtirish, unga takomil baxsh
etishning insonning asosiy burchi deb biladi. Buning uchun avvalo ilm va
uni xayotga tatbiq etish muhimligini uqtiradi. Uning suyukli qahramoni aql
va bilim egasi bo’lgan. Alisher Navoiy komillikni insonni ma’rifatli
bo’lishida, yuksak ma’naviyatida, adolatning tantanasida va nihoyat, xalq
va yurtboshining o’zaro sadoqatidadir, deydi. Frantsiya donishmandlari aql
va adolatga asoslangan jamiyatni tsivilizatsiyaga erishgan mamlakat deb
hisoblaganlar. Mashhur nemis olimi Gegel esa tsivilizatsiyani ma’naviy-
ruhiy madaniyatning moddiy-texnik asosi, deb tushungan.
Ko’rinib turibdiki, tsivilizatsiya zamirida aql-zakovat, farosat,
xayotga ijodiy yondashish, betinim mehnat kabi fazilatlar mujassam.
SHuning uchun ham ko’pchilik lug’atlarda tsivilizatsiya so’zi ijtimoiy
taraqqiyot, moddiy va ma’naviy madaniyat darajasi deb talkin etiladi.
Ko’p tarixshunoslarning fikricha, tarixni o’rganishga yondashish
anchagina holis va ob’ektivdir. Jahonning asosiy qitalari kabi Markaziy
Osiyo hududida ham ibtidoiy jamiyat rivojlanishining ma’lum bosqichlari
mavjud. Paleolit eng qadimgi va uzoq asrlarni o’z ichiga olgan tosh
davridir. Undan keyingi mezolit davri miloddan avvalgi 12-7 ming
yilliklarni o’z ichiga oladi, o’ng neolit-miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar,
eneolit (mis-tosh) davri-miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklar, bronza davri-
miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar va temir davri-miloddan avvalgi 1-
ming yillikning boshlarini o’z ichiga oladi.
23

Sayyoramiz tarixida eng buyuk voqea-odamzodning hayvonot
dunyosidan ajralib chiqishi bo’lgan. Bir qancha olimlar, xususan U.
Islomov, odamlarni maymundan emas, balki, maymunsimonlar oilasiga
kirgan jonzotlardan uzoq vaqtlar davomida shakllangan, degan taxminni
qo’llaydilar. SHarqiy Afrikaning Olduvay daryosi o’zanida eng qadimgi
odam suyaklari topilgan. Bu suyaklar 1 mln. 700 ming yil avval yashagan
kishiga mansub. Antropogenez fani odamzodning paydo bo’lish davri
taxminan 5 mln. yilni o’z ichiga oladi deb hisoblaydi. Neandertal kiyofali
odamning tarkalishi miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklarga oiddir.
Zamonaviy kiyofali odamlarning (kroman’onlarning) paydo bo’lishi
miloddan avvalgi 40-30 ming yilliklarga to’g’ri keladi.
Qadimgi odamlarda ongning paydo bo’lishi, fikrlash qobiliyatining
vujudga kelishi juda uzoq va g’oyat murakkab jarayon bo’lgan. Bu haqda
olimlarda turli muloxazalar mavjud, ammo aniq bir narsa ayonki,
yashashga intilish, jon saqlab qolish, tirikchilik qilish qadimgicha fikr
qilishga, qiyoslash va takkoslashga majbur etgan.
Hozirgi zamon odamiga o’xshash kishilar shakllanganiga ham uzoq
ming yillar utibdi. Es-hushli odam (Homo Sapiens) ning shakllanish
jarayoni murakkab sharoitlarda muhim boskichlardan o’tgan. Bu davrda
eng muhimi anglash vositasi bo’lgan inson miyasining shakllanishi edi.
Ko’pchilikka ma’lumki, inson miyasi maymunlar miyasiga qaraganda 4-5
marta kattadir. Bilamizki, har-bir mahluq sezgi organiga ega. Lekin, faqat
odamzod atrof muhitni anglash, idrok etish, xulosalar chiqarish, tabiatning
ayrim elementlarini o’z manfaatlariga moslash, qulayliklar yaratishdek
nodir ne’matga sazovor bo’ldi.
Mezolit davrida jahonning ko’p qit’alarida tektonik o’zgarishlar:
yirik ekologik tanazzul yuz berdi, zilzilalar bo’ldi, muzliklar eridi. SHu
bois tabiiy sharoit ko’p hududlarda keskin o’zgardi, odamlarning katta-
24

katta guruh bo’lib iqlimi durustroq joylarga ko’chishlari bo’ldi (shu
jumladan Markaziy Osiyoga ham). YAngi sharoitga moslashish esa,
kishini yanada faolroq bo’lishini taqozo qildi. Ma’lumki, o’q-yoy, kamon
mezolit davrining mevasidir, uning tarixiy ahamiyati barchaga ayon. Inson
tirikchilikning yangi manbalarini izlaydi. Maxsulotni sun’iy ravishda
yetishtirishni o’rgana boshlaydi. Boshoqli donlar, xonaki mol, qo’y-
echkilar, ishlab chiqarishni yangi qurollari ko’p mintaqalarda mezolit va
neolit davrining mahsulidir. Ko’pchilik olimlar ana shu asrlarni
tsivilizatsiyaning dastlabki muhim qadamlari davri deb hisoblaydilar.
Tadqiqotchilarning ayrimlari esa «neolit inqilobi tsivilizatsiyalar tarixining
boshlanishi» degan xulosaga keladilar. Ularning fikricha dastlabki
tsivilizatsiya markazlari Old Osiyo va yaqin SHarq bo’lgan,xususan Nil,
Frot, Dajla, so’ng Hind, keyin YAntszi vohalari tilga olinadi. Qadimshunos
olimlar A.Amalrik va A.Mongayt fikricha, Misr inson hayotining
ta’minlagan va madaniyatni vujudga keltirgan yurt, eng qadimgi
ziroatchilik vatanidir. Dehqonchilikni paydo bo’lishi kishilarga boshqa
yumushlarni amalga oshirish imkonini yaratdi va asta sekin
hunarmandchilik rivojlana boshladi.
Markaziy Osiyoning qulay geografik sharoiti ibtidoiy davrning
dastlabki bosqichlaridanoq kishilar diqqat e’tiborini o’ziga tortib kelgan.
Hozirgi O’zbekistonning Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo
bo’ylaridan, Farg’ona vodiysi va uning tog’ yon bag’irlari hududlaridan,
Ohangaron va CHirchiq daryolari atrofidan shuningdek Janubiy
Qozog’istonning, Qirg’iziston va Janubiy Turkmanistonning tog’ va tog’
oldi tumanlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha davrlariga oid
yodgorliklari topilgan. O’rta tosh davriga mansub ibtidoiy kishilar
manzilgohlari Markaziy Osiyoning ko’p joylarida uchraydi. Demak, aholi
bu paytlarda yurtimizda keng tarqalgan bo’lib, kishilar turmushida va
25

mehnat qurollarida yangi unsurlar paydo bo’la boshlagan. Endi ular
ibtidoiy tudadan urug’chilik jamoasiga o’ta boshlaydilar. Ana shu davrda
o’lkamizda hozirgi zamon odamlariga o’xshash kromanonlar paydo bo’ldi.
Ular tinimsiz mehnat natijasida aqliy va jismoniy jihatdan rivojlandilar va
biologik xususiyatlari o’zgarib bordi. Mehnat qurollari takomillashadi,
nutq madaniyati o’sib, fikrlash ancha oshadi. Olov sun’iy tarzda yaratiladi,
ovchilik ancha rivojlanib keng hududlarga tarqaladi.
Qadimshunos olimlar U.Islomov, A.Askarov, A.Sagdullaev o’z
tadqiqotlarida mintaqamiz tarixining eng asosiy sanalari to’g’risida
to’xtalib, q uyidagi muhim voqealarga diqqatni tortadilar.
O’zbekiston hududida odamzodning paydo bo’lganidan 1 million
yilga yaqin vaqt o’tgan. Eng qadimgi ajdojlarimizning izlari Farg’ona
viloyati So’x tumani Selungur g’oridan topilgan. Olimlar uni
«Fergantrop» ya’ni Farg’ona odami deb atadilar. Surxandaryo viloyati
Boysun tumani Teshiktosh goridan neandertal odam bolasining qabri
topilgan. U bundan yuz ming yil burun yashagan deb taxmin qilinadi». 7
Odamzod tarixida bundan 40-35 ming, yil oldin ona urug’i
(matriarxat) davri boshlandi. Ona urug’i yuqori paleolit, mezolit, neolit va
eneolit davrlarida hukmronlik qilgan. SHu davrlarning ilk bosqichida
yevropali, negrsimon va mo’g’ulsimon irqlar shakllandi. Bu jarayonda har
bir urug’ va irq tarkalgan mintaqalarning tabiiy-geografik sharoitlari o’z
ta’sirini ko’rsatgan. Bundan 35-12 ming yil muqaddam yurtimizda tarixiy
san’at vujudga kela boshladi. O’q-yoy mezolit davrining dastlabki
bosqichida ixtiro etilgan. Demak bu kashfiyot 12-10 ming yil burun paydo
bo’lgan va insoniyat tarixida katta o’rin tutgan.
7
Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug’at // M.Abdullayev va boshqalar: to’ldirilgan uchinchi nashr. -
Toshkent: Sharq, 2006.
26

II.Bobga xulosa
Barchamizga ayonki, ma’naviy barkamol odamlar xalq taqdiri va
farovonligi, Vatan taqdiri va uning ravnaqini o’ylaydilar. Ular mutelikda,
qaramlikda yashashni istamaydilar. SHuningdek, insonning insonligi uning
pok va halolligi, fidoiyligi bilan o’lchanadi. SHuning uchun tariximizga
nazar tashlasak, ota-bobolarimiz hamisha halol bo’lishga, fidoiylik
ko’rsatishga da’vat etib kelishgan. Halol bilan haromni farqlash to’g’risida
nasihat qilishgan. SHuning uchun Turkiston hududida, xususan
O’zbekistonda uzoq o’tmishdan boshlab, ayniqsa ta’lim-tarbiya uchun
mo’ljallangan kitoblarda ilmi odob, husni odob yo’nalishlariga alohida
e’tibor qilingan. Diniy yo’nalishlarda esa bolalarni yoshligidan boshlab,
barcha insoniy fazilatlarni ma’nosini o’zida mujassamlashtirgan hadislarni
o’qitish, o’rgatish, yodlatishga harakat qilingan. Demak, shunday xulosa
qilishimiz mumkinki, tarix - bu buyuk ustoz, tarix - bu tarbiyachi, tarix - bu
hayotiy saboqlar yig’indisi. Tarixni o’rganish - bu beminnat o’qituvchiga
shog’ird bo’lishdir. SHuning uchun ham yana bir bor ishonch bilan
aytamizki, barkamol insonni yetishishida O’zbekiston tarixi fanining
bilishni ahamiyati, o’rni ulkandir. 8
8
Levitin L. O’zbekiston tub burilish pallasida. - Toshkent: O’zbekiston, 2005.
27

X ulosa
Xullas, davlatchilik asoslarining shakllanishi ham dastlabki
tsivilizatsiyaning muhim belgilaridan biridir.
Xulosa qilib: “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat
oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz,
xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix
bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”. Bu vazifalarni
bajarish uchun nima qilish kerak.
“Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish,
ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday
bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat deb, tushunaman. Odamlarga
mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi
yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirish berish kerak.
Fan jamiyat va taraqqiyotni olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim”.
Tarixni bilish davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur, - deb ko’rsatadi
I.Karimov.
TSivilizatsiya xususida so’z yuritar ekanmiz, qadimgi san’at, madaniyat
haqida ham to’xtalish tabiiydir. Kaltaminor, Hisor, Joytun madaniyatiga mansub
yodgorliklardan ibtidoiy san’atning nodir namunalari topilgan. O’lkamizning
tog’li hududlarida esa qoyatosh rasmlarini uchratamiz. Ularning ayrimlari oxra
bo’yoqlari bilan, boshqalari esa toshga urib, o’yib chizish usuli bilan ishlangan
rasmlardir. Faqat O’zbekiston hududida 100 dan ortiq qoyatosh rasmlar mavjud,
ular mazmunan boy bo’lib, nozik did bilan chizilgan. Ularning ko’pchiligi
ibtidoiy hayvonlar, ov manzaralarini aks ettiradi. Bu san’at namunalarining
aksariyati ham neolit davriga to’g’ri keladi.
O’tmishda yashagan ajdodlarimiz yoki qadimgi odamlar hayotida e’tikod,
sig’inish, cho’qintirish holatlari ham ongning rivojlanib borish jarayoniga
bog’liq bo’lgan, tabiatdagi bo’lib turadigan turli hodisalarlar, keskin iklimlarga
to aqli, ongi yetib, tushungunga qadar nimadan qo’rqsa, shunga sig’inish
28

bo’lavergan. Miloddan avvalgi 7-6 asrlarga kelib hududimizda zardushtiylik
diniga payg’ambar Zardusht tomonidan asos solingan va bu dinning muqaddas
«Avesto» kitobi yuzaga kelgan, bu nafaqat diniy kitob, balki beqiyos tarixiy
manba hamdir. Hududimizda miloddan avvalgi 1 ming yillardayoq bahor-
Navro’z bayrami sekin-asta nishonlanib, keng tus ola boshlagan. 9
Miloddan avvalgi V-IV asrlarga kelib esa yozuvlarning ilk ko’rinishlari
vujudga kela boshladi. Bu yozuvlar hududimizda eng dastlabki davlat, shaharlar
bo’lmish qadimgi Xorazmda, So’g’dda paydo bo’lib, Xorazm, Baqtriya, Sak,
So’g’d yozuvlari deb ataladi.
Xulosa qilib aytganda, yuqorida bildirilgan fikrlardan yaqqol namoyon
bo’lib turibdiki, qadim Turkiston hududi insoniyat taraqqiyotining muhim
o’choqlaridan biridir. 10
9
Mustaqil O’zbekiston tarixi. Mas’ul muharrirA.Sabirov. - Toshkent: Akademiya, 2013.
10
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha
Harakatlar strategiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
29

Asosiy adabiy ot lar
5. Musta q il O’zbekist o n tarixining dastlabki sahifalari. - Toshkent, 2000.
6. Erkayev A. O’zbekiston yo’li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
7. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug’at // M.Abdullayev va
boshqalar: to’ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
8. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
9. Mustaqil O’zbekiston tarixi. Mas’ul muharrirA.Sabirov. - Toshkent:
Akademiya, 2013.
10. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. M.A.Raximov. - Toshkent:
Adabiyot uchqunlari, 2018.
Qo’shimcha adabiyotlar
11. Azizxo’jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. –
Toshkent, 2001.
12. Azizxo’jayevA.A. Chin o’zbek ishi. - Toshkent, 2003.
13. Axmedov E. O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. - Toshkent:
Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 2002.
14. Islomov Z.M. O’zbekiston modernizasiyalash va demokratik taraqqiyot
sari. - Toshkent: O’zbekiston, 2005.
15. Levitin L. O’zbekiston tub burilish pallasida. - Toshkent:
O’zbekiston, 2005.
16. Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga
integrasiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003.
17. O’zbekiston mustaqillik yillarida. - Toshkent: O’zbekiston, 1996.
18. O’zbekiston tarixi. R.H.Murtazayevaning umumiy tahriri ostida. –
Toshkent, 2005.
19. O’zbekiston xalqining dini, madaniyati va urf-odatlari: tarix va
hozirgi holat. - Toshkent: TIU, 2011.
20. O’lmasov A., VaxobovA. Iqtisodiyot nazariyasi. - Toshkent: Sharq,
2006.
21. O’zbekistonda millatlararomunosabatlar va bag’rikenglik: tarixiy
tajriba va hozirgi zamon. Mas’ul muharrir R.H.Murtazayeva. -
Toshkent: Mumtozso’z, 2010.
30

22. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). 2 tom. Mas’ul muharrirlar:
R.Abdullayev, Q.Rajabov, M.Rahimov. - Toshkent: O’zbekiston,
2019.
23. Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va
tolerantlik. Darslik. - Toshkent: Mumtozso’z, 2019.
24. Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy
jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). - Toshkent: Abu matbuot-
konsalt, 2009.
25. Bobojonova D. O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70-
80-yillar misolida). Qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 1999.
26. Qoraqalpog’iston tarixi (1917-1994 yy.). - Nukus, 1995.
27. G’ulomov S., Ubaydullayeva R., Ahmedov E. O’zbekiston. -
Toshkent: Mehnat, 2001.
Internet saytlari:
1. www.ziyonet.uz .
1. www.edu.uz .
2. www.google.uz .
31

I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik asar

Sotib olish