Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fit-tarix asari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	62.9KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

59 Sotish

Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fit-tarix asari

Sotib olish

Mundarija:
KIRISH
I BOB. Ibn al-Asirning hayoti va “Al-Komil fit-tarix” asarini o’rganish
1.1 Ibn al-Asirning hayoti va ijodiyoti
1.2. Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix asari
II BOB. Qadimgi zamon yozma manbalarning olimlar tomonidan e’tirof
etilishi
2.1. Yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdi tavsifi
2.2. Xorazm shaharlari tarixiga oid o’rta asrlar orasida “Al-komil fit-tarix “ muhim
yozma manba sifatida
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Vatanimiz o`tmishi turli-tuman ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy va madaniy voqealarga boy bo`lib, xalqimizning ana shunday ulkan
tarixi olim-fozil ajdodlarimiz tomonidan o`z davrida qalamga olingan va bunday
yozma manbalarning aksariyat qismi bizgacha ham yetib kelgan. Hozirgacha
ularning ayrimlari ilmiy jihatdan o`rganilib, o`zbek va boshqa tillarda nashr
qilingan. Mamlakatimiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritgach, tariximizga oid
yozma manbalarni o`rganishga keng imkoniyatlar yaratildi. Zero hurmatli
prizidentimiz ta`kidlaganlaridek “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq
ajdodlarimiz tomonidan ko`p asrlar mobaynida yaratib kelingan g`oyat ulkan,
bebaho ma`naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga
ko`tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo`lib qoldi” 1
.
Must а qillik yill а rid а s о biq sho’r о l а r d а vrid а d е yarli yo’q bo’lish d а r а j а sig а
b о rib q о lg а n yurtimiz t а ri х i tikl а ndi. B о y m а d а niy m е r о simizning t а ri х iy
ildizl а rini yan а d а k е ngr о q yoritish imk о niyatl а ri ko’p а ydi. Chunki bu d а vrning
muhim х ususiyatl а rid а n biri “... t а ri х chi о liml а rimiz, h а r biri turli tushunch а ,
mu а yyan q а r а shg а eg а bo’lishid а n q а t’i n а z а r, bir j о yg а to’pl а nib, b а hs yuritib,
bir х ul о s а g а k е lishl а ri k е r а k” – d е g а n h а r а k а t shi о rg а а yl а ndi. S а b а bi
yurtb о shimizning ib о r а l а ri bil а n а ytg а nd а “t а ri х chil а rimiz mill а tg а uning
h а qq о niy t а ri х ini ko’rs а tib, isb о tl а b b е rishl а ri k е r а k”. Chunki ins о niyat
t а r а qqiyoti t а ri х id а shund а y t а ri х iy sha х sl а r bo’lg а nki, ul а rning f ао liyati
m а h а lliy m а d а niy hudud ch е g а r а sid а n t а shq а rig а chiqibgin а q о lm а y, b а lki
d а vrl а r ch е g а r а sini yorib o’tib, g’ о yal а r riv о jl а nishid а umumj а h о n j а r а yonining
bir qismig а h а m а yl а ndi. Ul а rning а s а rl а ri, b а rch а n о dir h о dis а l а r sing а ri а vv а l
o’tg а nl а r t а jrib а l а rining eng qimm а tli t о m о nl а rini o’zid а g а vd а l а ntir а di, j а miyat
ilmiy fikri h а md а m а ’n а viy m а d а niyatining k е yingi ko’p а srl а rd а s о dir
bo’l а dig а n о lg’ а h а r а k а tini b е lgil а b b е r а di
.
1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – Б. 137.
2

O’zbekistonning qadimgi va o’rta asrlar tarixini o’rganishda ilmiy

tekshirish institutlarining kutubxonalarida, davlat tarix arxivida, o’lkashunoslik
muzeylarida saqlanayotgan rasmiy hujjat va yozishmalarning ahamiyati
benihoya kattadir. Lekin ularni topish, o’rganish va o’z o’rnida foydalanish o’ta
qiyin bo’lib, tadqiqotchidan chuqur bilim, maxsus malaka, qunt va sabot-
matonat talab qilinadi.
Huquqiy hujjatlarni ham, jamiyatda katta nufuzga ega bo’lgan shaxslar
o’rtasida olib borilgan yozishmalarni ham yuir yerdan, aniqrog’i bir yoki ikki
asar ichidan, bir muzey, arxiv va fondidan topib bo’dmaydi. Ularni barcha
muzey, arxiv va fondlar ichidan, qo’lyozma kitob va chop etilgan asarlardan
qidirib topish mumkin. Huquqiy hujjatlar – podshoh va xonlarning farmonlari,
yorliqlari, inoyatnomalar, rahnomalar, vasiqalar, vaqfnomalar va boshqalar
O’zbekistondagi tarix va o’lkashunoslik muzeylarida, maxsus ilmiy-tekshirish
institutlari va universitetlarning kutubxonalarida, shuningdek Davlat tarix
arxivdarida hamda shaxsiy majmuadarda saqdanadi. Ammo IX-XII asrga oid
hujjatlar hali alohida to’planib o’rganilganicha yo’q. O’zbekistonning VII asr
oxiridan boshlab, XII asrgacha bo’lgan tarixi ko’proq va deyarli arab tilidagi
yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyincha ham Temuriylar
davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab xadifaligi tarkibida,
so’ngra Somoniylar, Qoraxoniylar, Ғ aznaviylar, Xorazmshohlar davlatlarini
boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni
mualliflarning kelib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi
guruh - arab tilida ijod etgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular
Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Mahmud
Koshg’ariy, Mahmud Zamaxshariy, Abu Said Sam’oniy, Shahobuddin
Muhammad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona vatanga
muhabbat alohida namoyon bo’ladi, bu ayniqsa Abu Rayhon Beruniyning “Osor
3

ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi madaniyati to’g’risidagi ma’lumotlarida
alohida ko’zga tashlanadi.
Ikkinchi guruh - xorijlik olimlardan iborat bo’lib, ular yaratgan arab tilidagi
asarlarida yurtimiz tarixi madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan.
Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madoiniy (vaf. 840 y.),
Abulabbos al-Ya’qubiy (IX asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbeh (820-
taxm.913), Abu Ja’far Tabariy (839-923 y.), Ishoq al-Istahriy (850-934 y.) va
boshqalardir.
Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini umummusulmon olami, arab
xalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asosan arab xalifalikni ikki qismga,
ya’ni arab va a’jam - g’ayri arabga ajratib o’rganar edilar. Arablar tomonidan
yurtimizga berilgan nom Movarounnahr – daryoning u yog’idagi mamlakat
mazmunini bildiruvchi jug’rofiy nom bizgacha yetib kelgan bo’lib, asosan arab
mualliflari asarlarida iste’foda etiladi. Quyida arab tilida bitilgan eng muhim
manbalar va ularning mualliflari haqida ixcham ma’lumot keltiriladi. (Ushbu
ma’lumotlardan ma’ruzachi o’z xohishiga binoan tanlab ana o’shalardan
foydalanishi mumkin.)
“Kitob at-tarix” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk
matematik Muhammad Muso al-Xorazmiy (VIII asr oxiri – IX asr birinchi
yarmi)dir. Biz uni birinchi O’rta Osiyolik tarixchi olim deb atashimiz mumkin.
Chunki al-Xorazmiy birinchilardan bo’lib o’zining “Kitob at-tarix” (“Tarix
kitobi”) asarini yozgan. Ammo ushbu asar bizgacha mukammal holida yetib
kelgan bo’lmasada, undan olingan parchalarni so’nggi davr tarixchilari Ibn
anNadim, al-Mas’udiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfahoniylar o’z asarlarida
keltiradilar. Bu kitobni Abu Rayhon Beruniy o’zining “Osor ul-boqiya” asarida
ham eslatadi. Mazkur asar xalifalik tarixiga oid ma’lumotlardan iborat bo’lgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari. Mavzuning asosiy maqsadi « Al-komil
fit-tarix » asarini tarixiy manba sifatida o’rganish hisoblanadi. Yuqoridagi
maqsaddan kelib chiqib quyidagilar vazifa sifatida belgilab olindi.
4

- « Al-komil fit-tarix » asarini tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini o’rganish
- Ibn al-Asir tomonidan « Al-komil fit-tarix »ning yaratilish tarixini o’rganish
- « Al-komil fit-tarix »ga Ibn al-Asir tuzgan yordamchi ko‘rsatkichlarni aniqlash
- Ibn al-Asir an’analarining davom ettirilishini o’rganish

Mavzuning ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti sifatida « Al-komil
fittarix » asari olingan. Mavzuning predmeti sifatida esa Ibn al-Asirning « Al-
komil fit-tarix » asarini o’rganishdagi ahamiyati o’rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

5

I - BOB. Ibn al-Asirning hayoti va “Al-Komil fit-tarix” asarini o’rganish
1.1 Ibn al-Asirning hayoti va ijodiyoti
Ibn al-Asir katta va nufuzli arab qabilasi Banu Bakrning nasliga mansub
bo lib, ʻ Mesopotamiyaning yuqori qismida yashagan va Diyor Bakr shahriga o z ʻ
nomini bergan. U Majd ad - Din va Diyo'ad-Din Ibn Asirning ukasi edi. Al - Asir
Mosulda ilmiy hayot kechirgan, tez-tez Bag ' dodga tashrif buyurgan va bir muddat
Saladin qo'shini bilan Suriyada sayohat qilgan.
Keyinchalik Halab va Damashqda yashagan. Uning asosiy asari “ Al-Komil fi at-
Tarix ” ( “To liq tarix”
ʻ ) “Jahon tarixi” edi. U Mosul shahrida vafot etgan 1
.
Reuters agentligiga ko‘ra, uning qabri 2014-yil iyun oyida “ Al - Qoida ”ning “ Iroq
va Shom Islom Davlati” (IShID) bo‘limi a’zolari tomonidan Mosulda tahqirlangan.
To liq tarix
ʻ ( arabcha : ạlkạml fy ạltạrykh, al-Komil fit-Tārikh), Ali ibn al Asir
tomonidan yozilgan klassik islom tarixi kitobidir. Taxminan tuzilgan. 1231/628
hijriy, u eng muhim islom tarixiy asarlaridan biridir. Ibn al - Asir Quddusni
salibchilardan tortib olgan vaLevantdagi Yevropa mulkini sezilarli darajada
qisqartirgan , Antioxiya knyazligi va Tripoli okrugi ancha qisqargan va faqat bir
nechta shaharlarnikurd generali Saladinning zamondoshi va mulozimlarining
a zosi ediqirg'oq
ʼ Quddus Qirolligi uchun .
“Al komil fit-tarix” (To liq tarix) bir necha jildlar, yillar va kichik bo limlarga
ʻ ʻ
ajratilgan. Har bir jild xronologik tartibda yillarga bo'lingan 2
. Jumladan, hijriy 491
yil boshlanadi, “keyin bir to‘qson to‘rt yuz yil boshlandi”. Har yili asosiy
voqealarga bag'ishlangan bir nechta bo'limlar mavjud, ular xronologik tartibda
bo'lishi shart emas. Ushbu bo'limlar Saljuqiylar imperiyasi kabi yirik davlatlarning
o'limi, tug'ilishi va sulolaviy merosini o'z ichiga olishi mumkin. Kichik bo'limlar
shuningdek, yirik siyosiy voqealarni, franklar yoki tatarlar ( mo'g'ullar ) kabi
guruhlarning paydo bo'lishi va 1099 - yilgi Quddus qamali kabi yirik janglarni o'z
ichiga oladi.
1 Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007. B.64.
2 Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи: Хрестоматия. – Т., 2014. B.48.
6

Ibn al - Asirning Rus tasviri asosan etnologik emas va alohida urf-odatlar yoki

batafsil geografiya bilan bog'liq emas. Aksincha, u Kaspiy mintaqasiga bostirib
kirgan va eng muhimi, Vizantiya imperiyasiga yollanma askar sifatida xizmat
qilgan xalq sifatida ruslarning harbiy ahamiyatini tushuntiradi. Komildagi ruslarga
bir qancha havolalar Vizantiya harbiy amaliyotlari bilan bog liq. ʻ Varangiylarning
strategik ahamiyatini arablar al - Muqaddasiy (taxminan 945–1000) davridayoq tan
olishgan, u ruslarni “ikki xil vizantiyaliklar” ( jinshon min ar-
Rumiy ) deb ta riflagan edi.
ʼ
Komilda ruslar haqidagi birinchi ma'lumot 943 yilga oid ikkita yozuv bo'lib,
ruslarning Kavkazga bosqiniga ishora qiladi. Ikkinchi yozuv 1071 yilgi Manzikert
jangida Rusning ishtiroki bilan bog'liq. Tarixning katta qismi salib yurishlari davri
bilan bog'liq; Bu qism DS Richards tomonidan uch jildda tarjima qilingan bo'lib,
Imod ad - Din Zengiy , Nur ad - Din va Saladinlar davriga qadar salibchilarning
kelishi haqida. Darhaqiqat, ibn al-Asirning salib yurishlari boshlanishi haqidagi
tasviri, ayniqsa, salib yurishlarining boshlanishiga musulmonlar nuqtai nazaridan
ma'lumot beradi. Ibn al-Asir salib yurishlarining boshlanishini siyosiy intriga
muammosi va uning franklar istilosi nuqtai nazaridan tarixiy ahamiyatini, bor-
yo‘g‘i uzluksiz sxemadagi bir voqea sifatida tavsiflaydi 1
. U 1085 - 86 - yillardagi
voqealarning kelib chiqishini franklar Andalusiyadagi islom erlariga birinchi marta
bostirib kirishi bilan bog'laydi va salib yurishlarini 1091-yilda Sitsiliyaning zabt
etilishi bilan bog'laydi .
Ibn al-Asir salib yurishining bevosita kelib chiqishi ortidagi siyosiy intrigani uchta
manbaga bog'laydi: Rojer I , Fotimiylar va Vizantiya imperatori . Al - Asirning
so'zlariga ko'ra, Rojer I Suriyaga bostirib kirishni manipulyatsiya qilgan va
Bolduin boshchiligidagi salibchilar qo'shinlari tomonidan Quddusga yurish qilgan -
bu
1 Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS
Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12,
7

Flandriya va Quddusning turli "boldvinlari" ning birikmasi. Rojer I o z hisobidaʻ
aytilishicha, Afrikani zabt etishdan oldin Sitsiliyadan oraliq stansiya sifatida
foydalanish haqidagi Bolduin so roviga doir hamrohlarining mulohazalarini rad
ʻ
etish uchun “bir oyog ini ko tarib, baland ovozda o pirdim”. Bu hikoya qanchalik
ʻ ʻ ʻ

asosli bo'lishidan qat'i nazar, ibn al-Asir ba'zi ijodiy tahririyatga berilib ketgandir,
chunki hatto o'rta asrlardagi islom yozuvchilari ham ba'zida o'z dushmanlarini
qoralashni odat qilganlar. Ibn al-Asir ta rifida Rojer Bolduin boshchiligidagi frank
ʼ
qo shinlarini “hosildan yillik foyda”ni saqlab qolish uchun Sitsiliya orqali
ʻ
Shimoliy Afrika o rniga Suriya va Quddus tomon yo naltiradi va shu bilan
ʻ ʻ
Rojerning siyosiy ziyrakligi va hisob-kitobini namoyish etadi. Antioxiyadan
birinchi salib yurishini boshlashga qaror qildi.
Bunday holda, ibn al - Asir salib yurishlarining boshlanishini Antioxiyani qamal
qilish bilan tavsiflashi ajablanarli emas. 1097 - yilda salib yurishlari frank
istilolarining uzoq tarixiy naqshining bir qismi bo'lib, alohida hodisa sifatida
kontseptsiyalashtirilmaganligi sababli, Fulcher Chartrelik kabi zamonaviy
evropalik yilnomachilar shunday qilishga intilishgan. Bundan tashqari, Ibn al-Asir
Frank qo shinlarini Suriyaga yo naltirishining yana bir sababi sifatida Rojerning
ʻ ʻ
Afrikadagi musulmon hukmdorlar bilan do stona munosabatlarni saqlab qolishdan
ʻ
tashvishlanishiga ishora qiladi. Ibn al - Asir birinchi salib yurishining boshlanishini
shakllantirgan deb da'vo qilgan siyosiy intrigalarning ikkinchi manbai Misrdagi
shia Fotimiylar sulolasi edi.
Ibn al-Asir bu shunchaki "boshqa voqea" deb da'vo qilsa-da, u fotimiylar
franklarni Suriyaga bostirib kirishga undashda muhim rol o'ynaganligini aniq
ta'kidlaydi, chunki ular Saljuqiylar hokimiyatining kengayishi bilan tahdid qilingan
va himoya qilish uchun franklardan foydalanmoqchi edilar. Saljuqiylar bosqinidan
Fotimiylar Misri i bn al-Asir, saljuqiy sunniy musulmonlar sunniy bo'lmagan
Fotimiylarning "bid'atchi" amaliyotlariga qanday qarashlarini ko'rsatib, Fotimiylar
"musulmonlar" emasligini ko'rsatadi. Ibn al-Asir salib yurishining kelib chiqishiga
8

ta'sir ko'rsatadigan uchinchi siyosiy fitna manbai Vizantiya imperatoridir. Ibn al-
Asir Vizantiya imperatori Frank larni Vizantiya erlaridan Levantga o'tishga ruxsat
evaziga Antioxiyani zabt etishga rozi bo'lishga qanday majburlaganini tasvirlaydi.
Ibn al-Asir Vizantiya imperatorining “asl niyati musulmonlarga hujum qilishga
undash edi, chunki u o zi ko rganʻ ʻ Kichik Osiyo ustidan yengilmas nazorati bo lgan ʻ
turklar har bir mamlakatni yo q qilishiga amin bo lganini tasvirlaydi. ular."
ʻ ʻ
Yana
Ibn al-Asir birinchi salib yurishining paydo bo'lishini frank qo'shinlarining o'z
buyrug'ini bajarish uchun siyosiy aktyorlar tomonidan manipulyatsiya qilingan
mahsuli deb hisoblaydi. 1
Birinchi salib yurishining boshlanishi nuqtai nazaridan
ibn al-Asir 1097 yil iyul oyida Antioxiyani qamal qilishni boshlang'ich nuqta
sifatida ta'riflaydi. Ibn al-Asir o'z ta'rifida Antioxiya hukmdori Yag'i Siyoning
Antioxiyadagi nasroniylarni ichki qo'zg'olondan qo'rqib, qanday qilib quvib
chiqarganini muhokama qiladi.
Ibn al-Asir quvib chiqarishni "himoya" harakati sifatida yozadi, bunda Yag'i
Siyyan Antioxiyadagi nasroniylarning oilalarini himoya qilishga uringan, garchi u
bu oilalarni garovda ushlab turgani aniq vaziyatga qaramay. Antioxiya
xristianlarini salibchilar qo'shinlariga qo'shilishdan qaytarish. Bundan tashqari, Ibn
al-Asir Antioxiyaning qulashini antioxiya quruvchisining xiyonati bilan izohlaydi
va u salibchilarni bu yerdan o tkazib yuboradi.
ʻ suv darvozasi , va Yag'i Siyan
vahima ichida qochib ketdi. Shunday bo lsa-da, Ibn al-Asirning hikoyalari hali
ʻ
ham qisman edi, chunki u Yag i Siyyonning qochishi qo rqoqlik o rniga vahima
ʻ ʻ ʻ
tufayli sodir bo lganini ko rsatmoqda; u Yag‘i Siyanni parvozdan keyin katta
ʻ ʻ
qayg‘u va tavbaga uchraganini tasvirlaydi. Bundan tashqari, Ibn al-Asir
franklarning makkorligining navbatdagi xatti-harakatlarini tasvirlaydi, chunki ular
Halab va Damashq hukmdorlariga "bir paytlar Vizantiyaga tegishli bo'lgan
shaharlardan boshqa hech qanday shaharga qiziqishlari yo'qligini aytish uchun"
xabarlar yuborishgan. Bu hukmdorlarni "Antioxiya yordamiga" kelishdan
qaytarishga urinish.
1 Шиҳобиддин Муҳаммад ан - Насавий . Султон Жалолиддин Мангуберди . - Тошкент : O’zbekiston, 2006. – 384
б .
9

Keyinchalik, Ibn al-Asir Antioxiyaning mag'lubiyat bilan yakunlangan musulmon
qamalini tasvirlaydi. Ushbu muvaffaqiyatsiz qamal paytida Ibn al-Asir tasvirlagan
voqealardan biri Pyotr Bartolome y tomonidan Muqaddas Nayzaning topilishi edi,
lekin Pyotr Bartolomey bunday "kashfiyot" dan oldin ma'lum bir joyda nayzani
ko'mganligi kontekstida tasvirlangan. Qamal haqida Ibn al-Asir bu
muvaffaqiyatsizlikni musulmonlar ayblovini boshqargan va

musulmonlarga “bunday nafrat va nafrat bilan” munosabatda bo lmagani vaʻ
musulmonlarga franklarni o ldirishga to sqinlik qilgan
ʻ ʻ Qavom a d - Daula Kerbuqa
bilan bog laydi imkoniyat. Ibn al-Asirning qamal haqidagi ta rifi frank
ʻ ʼ
qo shinlarining musulmonlar ustidan g alaba qozonishi bilan yakunlandi. Bu
ʻ ʻ
1099yilda salibchilar tomonidan Quddusni zabt etishning birinchi qadami edi.

10

1.2. Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix” asari
Insoniyat tarixini o’rganish hamma davrlarda ham dolzarb bo’lib kelgan. Shu
asosda ko’plab muarrixlar “mukammal tarix” yaratish ustida ish olib borgan. Ana
shunday olimlardan biri – Ibn al-Asirdir. Uning mashhur “al-Komil fi-t-ta’rix”
asari o’z davrining yirik manbasidir. U manbashunoslik nuqtai nazaridan ko’plab
mintaqalar, xususan, Xuroson va Movaraunnahrning XII-XIII asrlardagi tarixni
yoritishda muhim manba bo’lib hizmat qiladi. Izz ad-din Ibn al-Asir al-Jazari
sifatida mashhur bo’lgan Abu-l-Hasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn
Abd al-Karim ibn Abd al-Vohid ash-Shayboni Mesopotamiyaning (Iroq) Dijla
daryosi yuqori oqimidagi Mosuldan uch kunlik masofada joylashgan Jazirat Ibn
Umar shahrida tug’ulgan.
Uni nisbasi bo’lgan “al-Jazari” ham shundan kelib chiqqan. Tarixchi Ibn Xallikon
uning tug’ilgan aniq sanasini – hijriy 555 yil jumad al-avval oyining to’rtinchi kuni
/ milodiy 1160 yil 13 may deb qayd etgan 1
. Uning otasi Abu-l Karam Muhammad
ibn Muhammad ibn Abd al-Karim ibn Abd al-Vohid ash-Shayboni Mosuldagi
Zangid hukumatining yuqori martabali amaldorlari “Ra’is ad-devon”ni hamda
Mosul vazirining Jazirat Ibn Umar shahridagi vakili bo’lgan. Uning uchta o’g’li
bo’lib, ularning har biri yirik olim bo’lib yetishgan hamda islom olamida, ayniqsa,
muhaddislik, ta’rix va filologiyada katta shuhrat topgan. Izzad-din Ibn al-
Asir ularning o’rtanchasi bo’lgan 2
.
1 Ibn Xallikan, Abul-Abbas Shams ad-din Axmad ibn Muxammad ibn abi Bakr. Vafayat al-a’yan va anba’ az-
zaman.6 jildlik. Bayrut: Dar Sadir, 19070. 3-jild. B. 349.
2 Ibn al-Athir. In: The Encyclopeadia of Islam.New edition . Prepared by a number of leading orientalists. I-VI
volumes.
11

Ibn al-Asirning eng yirik va muhim tarixiy asari - “al-Komil fi-t-tarix”
(Mukammal tarix) dir. Ibn al-Asirning ta’kidlashicha asarning asosiy qismini u
tug’ilib o’sgan manzili Qasr Harbda yozgan. Ibn al-Asir uni yozishni 595/1198-99
yildan oldin boshlagan va dastlab asarning nomi “Al-Muqtasa fi-t-ta’rix” bo’lib,
595/1998-99 yilgacha yetkazilgan degan fikr ham mavjud 1
. Asar o’zida Arab
xalifaligi va islom mamlakatlarining “dunyoning yaratilishi” dan toki 628/1230-31

yilgacha bo’lgan tarixini qamrab olagan va musulmon yilnomaviy
tarixshunosligining yuqori saviyada aks ettirgan. Agarda mashhur geograf Yoqut
al-Hamaviyning “Mu’jam al-buldon” (“Mamlakatlar majmuasi”) asari “geografik
adabiyot sohasining o’z davridagi (XIII asr) mavjud barcha ma’lumotlarini
mujassam etgan” bo’lsa, uning zamondoshi Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix”
asarini “tarixiy adabiyot sohasining o’z davridagi mavjud barcha ma’lumotini
o’zida mujassam etgan asar” deb atashimiz mumkin.
Ibn Xalliqon Ibn al-Asirning asarini musulmon dunyosi tarixini to’g’risida
yozilgan barcha mashhur asarlarning eng saralaridan biri sifatida e’tirof etadi 2
. V.
Bartold Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-tarix” asariga yuqori baho bergan holda
ta’kidlab o’tadiki, u vijdonan va o’z davri uchun kamyob hisoblangan tanqidiy fakt
bilan ko’plab ma’lumotlar to’plagan. Bir-biriga qarama-qarshi ikki manbadan
to’g’risini tanlashda qiyinchilikka to’g’ri kelgan holatlarda Ibn al-Asir ikkita
hikoyani ham keltiradi. Ibn al-Asir faqatgina siyosiy voqealar tarixini yoritish
bilangina chegaralanib qolmay, balki Sharq xalqlari madaniyati tarixi to’g’risidagi
ma’lumotlarni ham keltirib o’tadi. Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix” asari turli
tadqiqotchilar tomonidan turlicha o’rganilgan.
Xususan, Ibn al-Asir “al-Komil fi-t-tarix” asarining bizgacha yetib kelgan
qo’lyozma nusxalari asosida amalga oshirilgan to’liq tanqidiy matni 1851-1876
Leiden: E. J. Brill, 1960-1986, vol. 3, p.723.
1 Richards D.S. Ibn al- Athir and the Later Parts of the Kamil , pp. 78-79.
2 Ibn Xallikan. Vafayat al-a’yan. 3-jild. B. 348.
12

yillarda 14 jildda yevropalik sharqshunos S.Tornberg tomonidan nashr ettirilgan 1
.
Ibn al-Asir asarining arab tilidagi bir necha nashrlari ham mavjud 2
. Ibn al-Asir “al-
Komil fi-t-tarix” asarining eski o’zbek ilidagi to’liq tarjimasi mavjud bo’lib,
19011907-yillarda Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (1282-1328/1865-1910)
boshchiligidagi bir guruh tarjimonlar tomonidan Ibn al-Asir asarining 12 jildlik
Misr nashri asosida amalga oshirilgan. Ushbu tarjimaning asl nusxasi va uning bir
necha nusxalari O’zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik Instituti

qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda.
Ibn al-Asirning asari alohida qismlarini tarjima qilish tadqiqotchi
sharqshunoslarning e’tiborini avvaldan jalb etib kelgan. XIX asr oxiri XX asr
boshlaridayoq Rossiyada Ibn al-Asir asarining alohida qismlari, xususan,
mo’g’ullar bosqini tarixini V.Tizengauzen tarjima qilgan qismlari chop etilgan.
Jazoir olimi Y.Fagnan Ibn al-Asir asarining mag’rib va Ispaniya tarixiga oid
qismlarini fransuz tilidagi ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirdi. Ibn al-Asir
asarining mo’g’ullargacha va mo’g’ullar davrni o’z ichiga olgan qismlarini
1904yilda daniyalik olim I.Oystrap tadqiq etdi.1322/1904-1905-yilda turk olimi
Sharaf ad-din tomonidan Ibn al-Asirning oilasi va uning ilmiy izlanishlari
to’g’risidagi tadqiqotni nashr ettirdi. Ibn al-Asir asarining at-Tabariy tarixiy asari
bilan bog’liqlik tomonlari nemis olimi K.Brokkelman tomonidan tadqid etildi.
Ibn al-Asir asarining turkmanlar va Turkmaniston tarixiga oid qismlarini 1939-
yilda rus sharqshunoslari I.Lemanov va S.Volin rus tiliga tarjima qildilar. 1940-
yilda P.Juze asarning Ozarbajon tarixiga oid qismlarining ruscha tarjimasini
nashr ettirdi. 1973-yilda K. Starkova qirg’izlar va Qirg’iziston tarixiga doir
qismlarni ruschaga tarjima qildi. Ibn al-Asir tarixiy ma’lumotlarining manbalari
haqida O.Frolova ilmiy izlanish olib bordi. Ibn al-Asir asarining so’nggi
1 Ibn el-Athir Chronicon quod perfektissimum inscribitur/ ed.C.J.Tomberg. Vol. I-XIV .Upsaliae et Lugduni
Batavorum, 1851-1876.
2 Xususan, Husayn-bek al –Hasani nashri.Misr, 1873; Ahmad al-Halabi nashri. Misr, 1884-1886; Bayrut nashri: Dar
Sadir va Dar Bayrut, 1965; Izz ad-din Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al
Jazari.AlKamil fi-t-tarix / Abu-l Fido “ Abd Allah al- Kadi (I-III jildlari) va Muhammad Yusuf ad- Daqiqi (IV-X
jildlari). 10-jildlik. Bayrut, 1987.
13

qismlarining manbalari va metodologiyasini 1982-yilda ingliz olimi D.Richards
tadqiq qilgan. Ibn al-Asir asaridagi Tojikistonning Xo’jand shahri tarixiga oid
qismlarini 1986-yilda A.Yo’ldashev tomonidan rus tilida chop ettirildi. Ibn al-
Asir asarining Abu Muslim hukumronligi davri voqealarini o’z ichiga olgan
qismining ruscha tarjimasini 1988-yilda B.Vahobova nashr ettirdi. Bir qancha
vaqt oldin Ibn al-Asir asaridagi O’rta Osiyoning turkiy xalqlarning etnik tarixiga
doir qismlari o’zbek tiliga tarjima qilinib, nashr ettirildi.
P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir asarining O’rta Osiyo tarixiga
oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga
yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti 624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan
voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi. Asarning 133/750-751 yildan
625628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga olgan qolgan
qismlari shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib, shu bilan birga, u
ishdagi
P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z ustozining ko’rsatmalarini saqlagan
holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan, shuningdek, butun asardagi nomlar,
geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi.
Sh. Kamoliddin mazkur tadqiqotida 1883-1885 yillarda Misr nashriga asoslangan.
Oldingi tadqiqotchilar tarjimalari , xususan, S.Tornbergning tanqidiy nashrlari
yoritilgan 1
. Asarning qolgan qismlari tarjimasida P.G. Bulgakov tomonidan
foydalanilgan Misr nashri hamda S.Tornberg nashri va Ibn al-Asir asari tanqidiy
matnining Bayrut nashriga asoslandi. Ibn al-Asirning asari ko’pgina yozma
yodgorliklarga asoslangan bo’lib, o’z davridagi arab-musulmon manbalarida
mavjud barcha tarixiy ma’lumotlar to’plami hisoblanadi. Dastlabki yettita tomda
keltirilgan islomgacha bo’lgan va islomning dastlabki uch asrini o’z ichiga olgan
tarixni yoritishda Ibn al-Asir uchun asosiy manba Abu Ja’far Muhammad ibn Jarir
at-Tabarining (vafoti 310/923) hijriy 302 yilgacha bo’lgan tarixni o’z ichiga olgan
1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz
ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885.
14

“Ta’rix ar-rusul va-l-muluk” (“Payg’ambarlar va podsholar tarixi”) asari bo’lgan.
Abu Ja’far at-Tabariy arab-musulmon mualliflarining barcha tarixiy
ma’lumotlarini asarida bayon etishni maqsad qilib qo’ygan, ammo u o’z davri
manbalarini butunlay tanqiddan holi tarzda hikoya qilish bilan chegaralangan. Ibn
al-Asir esa o’zida mavjud barcha ma’lumotlarni mohirona tahrir qiladi, at-Tabariy
asarini qisqartiradi va uni yetarli miqdorda bizgacha yetib kelmagan boshqa
manbalardan olingan tarixiy epizodlar hamda voqeliklar bilan to’ldiradi.
At-Tabariyning bir qator manbalari Ibn al-Asirda ham bo’lib, u at-Tabariy asarida
uchramaydigan tarixiy voqeliklarni ulardan keltiradi, bundan tushunish mumkinki,
at-Tabariy asarining to’liq tahriridan ham foydalangan. Masalan, biz faqatgina Ibn
al-Asirdagina 134/751-52 yilda bo’lib o’tgan, O’rta Osiyo g’arbining keyingi
taqdirini hal etgan arablarning xitoyliklar bilan bo’lib o’tgan to’qnashuvining to’liq
tafsilotining uchratamiz. At-Tabariy asarida bu tafsilot uchramaydi, boshqa
manbalarda esa bu jang haqida faqatgina ozgina ma’lumoit

keltiriladi. Shu bilan birga, Ibn al-Asir bergan ma’lumotlar Xitoy tarixiy yilnomasi
“Tanshu” (“Tan sulolasi tarixi”) bilan ham butunlay tasdiqlanadi 1
. Ibn al-Asir
atTabariy asarini unga Misr, Shimoliy Afrika va Ispaniya tarixi bilan bog’liq
tafsilotlarni qo’shgan holda to’ldiradi.
Ibn al-Asir tizimli tarzda foydalangan manbalar sirasiga shuningdek,
Bag’dodlik mashhur tarixchi Ahmad ibn Yahyo ibn Jabir al-Balazuriy (vaf.
279/892) qalamiga mansub va bizgacha yetib kelgan hamda 1959 yilda Misrda
nashr etilgan “Ansob al-ashraf” asarini kiritish mumkin 2
. Ibn al-Asir uchun
Xuroson va
Movarounnahrning VII asr ikkinchi yarmidan X asr o’rtalarigacha bo’lgan tarixini
yozishdagi asosiy manba o’rta osiyolik tarixchi Abu-l-Husayn ‘Ali ibn Ahmad as-
1 Chavannes E. Documents sur lts Tou-Kie (Turcs) occidentaux, p.142-143.
2 А l-Balazuri, Axmad ibn Yaxyo. Ansob al- Ashraf / Muhammad Hamidulloh nashri. А l-Qohira: D ар а l- Ма ’ а if,
1959.
15

Sallamiyning “Ta’rix fi axbor vulat Xuroson” (“Xuroson hukmdorlari tarixi”) asari
bo’lib, u mashhur Somoniy hukmdor Abu Bakr Chag’oniy va uning o’g’li Abu
‘Alining yaqin kishilaridan bo’lgan bo’lib, o’z asarini o’limi so’nggigacha 344/955
yilgacha yetkazgan. Ibn al-Asirdan tashqari as-Sallamiyning asarini boshqalar,
jumladan, Abu Sa’id Gardiziy (vaf. 440/1049), Ibn Makul sifatida mashhur bo’lgan
Abu Nasr Ali ibn Hibat Alloh (vaf. 486/1093), ‘Aufi (vaf. 625/1228 atrofida), Ibn
Xalliqon (vaf. 681/1282) va Abu Hafs ‘Umar ibn Muhammad an’Nasafiy (vaf.
537/1142) o’z asarlarida foydalanganlar. Safforiylar tarixini yoritish uchun Ibn al-
Asir as-Sallamiydan tashqari, Abu Abd Alloh Muhammad ibn al-Azhar
alAxboriyning (vafoti 325/936-37 atrofida) bizgacha yetib kelmagan tarixiy
asaridan foydalangan bo’lib, undan shuningdek, Ibn Xalliqon ham foydalangan.
Ibn al-Asir asarining qolgan manbalari muallif izohining yo’qligi sababli hozircha
noma’lum bo’lib kelmoqda.
Ibn al-Asir asarining asosiy muhim tomoni, u X asrdan boshlanib muallif
tomonidan 628/1230-31 yilgacha yozilgan tarixiy voqelarni o’rganishga
bag’ishlanganligidadir. Mo’g’ul istilosi davrini yoritishda Ibn al-Asirning asari
dastlabki manba hisoblanadi, chunki muallif o’sha vaqtda bo’lib o’tgan

voqealarning bevosita guvohi va zamondoshi bo’lgan. Ibn al-Asirdan tashqari,
mo’g’ullar istilosi bilan bog’liq bo’lgan voqealar bayoni unga zamondosh
faqatgina ikkita arabiyzabon mualliflar – “Xorazmshoh Jalol ad-din
Manguberdining hayoti” asarini yozgan Shihob ad-din Muhammad ibn Ahmad an-
Nasafiy (vaf. 647/1249) hamda mashhur “Nosir jadvallari”ni yozgan Minhoj ad-
din Abu ‘Umar ‘Usman ibn Muhammad al-Juzjoniy (vaf. 658/1260 dan keyin)
ning asarlarida yoritilgan. Bu ma’lumot o’z-o’zidan islom mamlakatlari, shu
jumladan O’rta Osiyoning mo’g’ullar istilosidagi tarixini yoritishda Ibn al-Asir
asarining ahamiyatini ko’rsatib beradi. Ibn al-Asir o’z asarida og’zaki tarzda
ma’lumot olgan manbalarni ham aytib o’tadi. Bunday ma’lumot beruvchilar
16

sifatida u mo’g’ullar bosqini davrida Buxoroda bo’lgan qonunshunosni eslatib
o’tadi. Bosqinchilar uni Samarqandga olib kelganda, u ulardan qochib Bag’dodga
keladi. Ibn al-Asirning ushbu voqealar to’g’risidagi ma’lumot beruvchilari
shuningdek, xorazmlik savdogarlar bo’lishgan.
Ibn al-Asirning boshqa bir ma’lumot beruvchisi esa mo’g’ullardan qochgan
Xorazm qo’shinlarining jabrdiydasi bo’lgan Daquq kishisi bo’lgan. Yana biri esa
Mosul harbiysi bo’lib, u xorazmshoh Ala ad-din Muhammad ibn Takash
amirlaridan biri bo’lgan Abu Bakr Toj ad-din xizmatida bo’lgan. Shuningdek, Ibn
al-Asirning ma’lumot beruvchilari sirasiga Madinadagi “payg’ambar uyi”ning
xizmatkorlaridan bo’lgan, Xurosondan qaytgach, xorazmshoh Alaaddin
Muhammad ibn Takash bilan uning xitoylarga qarshi yurishidan oldin xorazmshoh
saroyida bo’lib o’tgan uchrashuv haqida Ibn al-Asirga so’zlab bergan kishi ham
bo’lgan. Voqea joyi haqidagi turli versiyalarni berishda Ibn al-Asir at-Tabariydan
farqli ravishda tanqidiy yondashuvdan foydalanadi, va, “Alloh o’zi bilguvchidir”
iborasidan qochib, u yoki bu versiyaga o’zining nuqtai nazarini isbotlashga harakat
qiladi.
Misol uchun, Buxoroning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi tafsiloti haqida Ibn
al-Asir ikkita versiyani keltiradi, ammo uning o’zi nisbatan ishonchliroq deb
hisoblagan ikkinchi versiyani ta’kidlab o’tadi.
Shu jihatdan, Ibn al-Asirning asari, garchi X asr o’rtalarida bo’lib o’tgan
voqealarni yoritishdagi kompilyativ xarakteriga qaramasdan, o’zida umumiy va
alohida muammolarni o’rganishdagi mustaqil ahamiyatini saqlab qoladi. X asr
ikkinchi yarmidan XII asr o’rtalarigacha bo’lgan davrda bo’lib o’tgan voqealar aks
etgan asarning ikkinchi qismida, Ibn al-Asir nisbatan kamroq ma’lum bo’lgan,
qisman noma’lum va bizgacha asarlarda yetib kelmagan ma’lumotlardan
foydalangan. XII asr ikkinchi yarmidan XIII asr o’rtalarigacha bo’lgan voqeliklarni
o’z ichiga olgan asarning ushbu qismi dastlabki manba hisoblanib, unda keltirilgan
ma’lumotlar original xarakter kasb etadi. Shuning bilan birgalikda, aytib o’tish
joizki, Ibn al-Asir asari ham bir nechta xatolik va noaniqliklardan holi emas. Misol
17

uchun, u jizya (jon solig’i) va xaroj (yer solig’i) iboralarini farqlamagan holda,
ularni bir xil ma’noda ishlatadi.
Xususan, 482/1089-90 yil voqealari bayonida u yozadiki, Isfahonga Nizom ul-
Mulk yoniga “ar-Rum elchisi belgilangan xaroj bilan yetib keladi”, biroz keying
sahifalarda esa, “ar-Rum podshosi unga jizya yuborganini” yozib o’tadi. Ma’lumki,
musulmon huquqiga ko’ra, jizya – jon solig’i musulmon mamlakatlarida g’ayridin
kishilardan olingan va fath jarayonida ularning o’z jonini saqlab qolish uchun sotib
olish sifatida qaralgan. Xaroj iborasi esa, o’rta asrlarda yer solig’i ma’nosida
ishlatilgan. E’tiborga havola etilayotgan ushbu maqolada Ibn al-Asir va uning “Al
komil fi-t ta’rix” asarinidagi O’rta Osiyo va unga tutash hududlar haqidagi
ma’lumotlarni o’rganishda ko’mak berishiga ishonchimiz komil. Ibn al-Asir o’z
asarida og’zaki tarzda ma’lumot olgan manbalarni ham aytib o’tadi. Bunday
ma’lumot beruvchilar sifatida u mo’g’ullar bosqini davrida Buxoroda bo’lgan
qonunshunosni eslatib o’tadi. Bosqinchilar uni Samarqandga olib kelganda, u
ulardan qochib Bag’dodga keladi. Ibn al-Asirning ushbu voqealar to’g’risidagi
ma’lumot beruvchilari shuningdek, xorazmlik savdogarlar bo’lishgan. Ibn al-
Asirning boshqa bir ma’lumot beruvchisi esa mo’g’ullardan qochgan
Xorazm qo’shinlarining jabrdiydasi bo’lgan Daquq kishisi bo’lgan 1
. Yana biri esa
Mosul harbiysi bo’lib, u xorazmshoh Alaad-din Muhammad ibn Takash
amirlaridan biri bo’lgan Abu Bakr Toj ad-din xizmatida bo’lgan. Shuningdek, Ibn
al-Asirning ma’lumot beruvchilari sirasiga Madinadagi “payg’ambar uyi”ning
xizmatkorlaridan

bo’lgan, Xurosondan qaytgach, xorazmshoh Alaad-din Muhammad ibn Takash
bilan uning xitoylarga qarshi yurishidan oldin xorazmshoh saroyida bo’lib o’tgan
uchrashuv haqida Ibn al-Asirga so’zlab bergan kishi ham bo’lgan.
Voqea joyi haqidagi turli versiyalarni berishda Ibn al-Asir at-Tabariydan farqli
ravishda tanqidiy yondashuvdan foydalanadi, va, “Alloh o’zi bilguvchidir”
1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz
ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885.
18

iborasidan qochib, u yoki bu versiyaga o’zining nuqtai nazarini isbotlashga harakat
qiladi. Misol uchun, Buxoroning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi tafsiloti
haqida Ibn al-Asir ikkita versiyani keltiradi, ammo uning o’zi nisbatan
ishonchliroq deb hisoblagan ikkinchi versiyani ta’kidlab o’tadi. Shu jihatdan, Ibn
al-Asirning asari, garchi X asr o’rtalarida bo’lib o’tgan voqealarni yoritishdagi
kompilyativ xarakteriga qaramasdan, o’zida umumiy va alohida muammolarni
o’rganishdagi mustaqil ahamiyatini saqlab qoladi. X asr ikkinchi yarmidan XII asr
o’rtalarigacha bo’lgan davrda bo’lib o’tgan voqealar aks etgan asarning ikkinchi
qismida, Ibn alAsir nisbatan kamroq ma’lum bo’lgan, qisman noma’lum va
bizgacha asarlarda yetib kelmagan ma’lumotlardan foydalangan. XII asr ikkinchi
yarmidan XIII asr o’rtalarigacha bo’lgan voqeliklarni o’z ichiga olgan asarning
ushbu qismi dastlabki manba hisoblanib, unda keltirilgan ma’lumotlar original
xarakter kasb etadi. Shuning bilan birgalikda, aytib o’tish joizki, Ibn al-Asir asari
ham bir nechta xatolik va noaniqliklardan holi emas. Misol uchun, u jizya (jon
solig’i) va xaroj (yer solig’i) iboralarini farqlamagan holda, ularni bir xil ma’noda
ishlatadi. Xususan, 482/1089-90 yil voqealari bayonida u yozadiki, Isfahonga
Nizom ul-Mulk yoniga
“ar-Rum elchisi belgilangan xaroj bilan yetib keladi”, biroz keying sahifalarda esa,
“ar-Rum podshosi unga jizya yuborganini” yozib o’tadi. Ma’lumki, musulmon
huquqiga ko’ra, jizya – jon solig’i musulmon mamlakatlarida g’ayridin kishilardan
olingan va fath jarayonida ularning o’z jonini saqlab qolish uchun sotib olish
sifatida qaralgan. Xaroj iborasi esa, o’rta asrlarda yer solig’i ma’nosida ishlatilgan.
E’tiborga havola etilayotgan ushbu maqolada Ibn al-Asir va uning “Al komil fi-t
ta’rix” asarinidagi O’rta Osiyo va unga tutash hududlar haqidagi ma’lumotlarni
o’rganishda ko’mak berishiga ishonchimiz komil.
2.1.Yozma manbalarda Jaloliddin Manguberdi tavsifi
Anushteginiylar sulolasi boshqargan Xorazmshohlar davlati
(10971231yillar) ing ko’p yillik tarixi o’sha davr musulmon tarixchilari tomonidan
yozilgan qator asarlarda o’z aksini topgan. Ular asosida ushbu sulolaning so’nggi
19

vakili, buyuk sarkarda Jaloliddin Manguberdi hukmronligi uning mo’g’ul
istilochilariga qarshi qahramonona kurashi hamda G’arbiy Osiyo sarxadlaridagi
faoliyatini kuzatish va tahlil etagidan o’tkazish mumkin. Ayrim manba va
adabiyotlarda qahramonimizning ismi Mangburni shaklida ham keltiriladi. Bu
manbalar orasida Jaloliddin Manguberdining shaxsiy kotibi (kotib alinsho)
Shahobiddin ibn Ahmad an-Nasaviy qalamiga mansub «Sirat as Sulton
Jaloliddin Mangburni» («Sulgon Jaloliddin Mangburnining tarjimayi holi») nomli
asar alohida o’rin tutadi 1
. Nasso (Niso) viloyatidagi qal'alardan birining sohibi
bo’lgan Nasaviy 1224- yilda xizmat yuzasidan Iroqqa borib qoladi va o’sha yerda
Sulton Jaloliddinning xizmatiga kiradi. Shundan e'tiboran u Jaloliddinnshgg
ishonchli mulozimlaridan biriga aylanib, to 1231-yilgacha, ya'ni Jaloliddinning
vafotiga qadar u bilan birga bo’ladi: uni jangu jadallarga kuzatib boradi, muhim
nomalarini qo’ltiqlab, elchilik vazifasini ado etadi va hokazo. Sultonning fojiali
halokatidan so’ng Nasaviy xizmatni boshqa hukmdorlar qo’l ostida davom ettirib,
1249-yilda Halab shahrida dunyodan ko’z yumadi 2
.
Nasaviy o’z qahramonini y aqindan bilgan, asarida bayon topgan voqea
hodisalarining aksariyatida bevosita ishtirok etgan yoki shohid kishilarning
xabarlariga tayangan, eng muhimi, xolisona va haqqoniy so’z aytishga intilganki
bular asarning ilmiy qimmati hamda ishonchlilik darajasini oshiradi.
Mualif o’z asarini bitishga Jaloliddin vafotidan qariyb 10 yil o’tgandan so’ng
1241yilda kirishgan va tabiiyki erkin fikr bildirish imkoniga ham ega edi. “Sirat as
Sulton Jaloliddin Mangburni”ning arabiy asl matni va turli tillarga qilinga
tarjimalari bir necha bor dunyo yuzini ko’rdi. Xususan, u taniqli sharqshunos olim
Z.M. Buniyotov

tomonidan rus tiliga o’g’irilib, ikki marta (ikkinchisi arabcha matn bilan birga)
chop etildi. Asar o’zbek tilida ham K. Matyoqubov tarjimasida “Sulton Jaloliddin
1 Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn al-Asir al-Jazari almulaqqab bi
“Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885. 2

Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari. “O’qituvchi”. T:. 2001., B.63.
20

Manguberdi” nomi bilan ikki marta nashr etilgan. Arab tilidagi muhim
manbalardan yana biri Ibn al-Asir nomi bilan mashhur tarixnavis Izzaddin
Abulhasan Ali ibn Muhammad al-Jaziriy raqam etgan “al-Komil fit-tarix” (Tarix
haqida mukammal kitob) solnomasidir. Ibn al-Asir 1160-yilda Mesopotamiya (Ikki
daryo oralig’i) da yirik amaldor oilasid dunyoga keladi, umrining qo’l qismini
Dajla (Tigr) daryosi bo’yidagi Mo’sul shahrida o’tkazib, 1233-yilda shu yerda
olamdan o’tadi. U Arabiston, Suriya, Falastin mamlakatlari bo’ylab sayohatlarga
chiqib, bo’lajak shoh asari uchun ma'lumotlar to’playdi. Ibn al-Asir bir muddat
ayyubiylar sulolasining asoschisi Salohiddin Yusuf ibn Ayyub (1171-1193)
xizmatida bo’lgan va 1188-yilda uning salibchilarga qarshi janglarida ham ishtirok
etgan.
“Al-Komil fit-tarix» Yaqin va O’rta Sharq mamlakatlari tarixining islom
tarqalishidan to 1231-yilgacha bo’lgan davridan bahs yurshuvchi eng qimmatli
manbalardan biri sanaladi. O’n ikki jilddan iborat bu hajmdor asarning oxirgi
jildidan mo’g’ullar bosqini bilan bog’liq voqealar bayoni ham joy olgan. Muallif
Jaloliddinning faoliyatiga keng o’rin ajratadi va ko’pincha o’zining muhim va aniq
ma'lumotlar bilan boshqa manbalarni sezilarli darajada to’ldiradi. Solnoma matni
bir necha bor nashr etilgan. Ayrim tillarga qilingan parcha tarjimalar ham mavjud.
Asar O’rta Osiyo tarixiga oid qismining P. Bulgakov bajargan rus tiliga tarjimasi
2006 yili Toshkentda Sh. Kamoliddinov tomonidan nashr etildi. Asar XX asr
boshlarida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II Feruz (hukmronlik davri: 1865-
1910) farmoyishi bilan to’laligicha o’zbek tiliga tarjima qilindi. Oxirgi jild
tarjimoni Domullo Otajon xoja ibn Qalandar xoja oxund Xorazmiydir.
Ibn al-Asirning (1160-1234) “Al-komil fit-tarix” (Mufassal tarix) asari Sharq
mamlakatlari xalqlari, shuningdek, O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda
alohida ahamiyat kasb etadi 1
. Asar 12 jilddan iborat bo’lib, dunyoning
«yaratilishi»dan to 1231 - yilga qadar Sharq mamlakatlarida bo’lib o’tgan ijtimoiy-
siyosiy voqealarni
1 Крымский А.Е. История арабов и арабский литературы. С.2. М., 1911-1913.
21

yilma-yil bayon etib beradi. Asarning, ayniqsa mo’g’ullar istilosiga bag’ishlangan
XII jildi alohida e’tiborga molik bo’lib, O’rta Osiyo hamda Sharq
mamlakatlarining XIII asrning birinchi choragidagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o’rganishda asosiy manba vazifasini o’taydi. Ibn al-Asirning «Al-Komil fit-tarix»
asari arab tilida yozilgan eng qimmatli asarlardan ham hisoblanadi. Islomning
asosiy manbalari Qur'on, Xadisi sharif, Vatandoshlarimiz muhaddis allomalar
haqida ma'lumot b е rishdan iborat.
“Qur’on” – arabcha “qara’a” (o’qimoq) felidan olingan. Qur’on suralardan iborat.
Sura Qur’ondan bir bo’lak bo’lib, eng kami uchta yoki undan ortiq oyatlarni o’z
ichiga oladi. Qur’onda jami 114 ta sura mavjud. Oyatlar soni esa, Qur’on
matnlarini taqsimlashning turli yo’llariga ko’ra, 6204 ta, 6232 ta, hatto 6666
tagacha belgilangan. Bu narsa Qur’on nushalarining bir – biridan farqli ekanligini
emas, balki undagi oyatlarning turlicha taqsimlanganligini bildiradi.
Suralar Qur’onda o’z mazmuniy izchilligiga yoki o’qilgan vaqtiga, ya’ni
xronologik tartibiga qarab emas, xajmiga ko’ra – avval katta suralar, undan so’ng
kichik suralar tartibi Muhammad s.a.v. ko’rsatmalariga binoan joylangan.
Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmga ega bo’lgan 2 – surada 286 oyat
bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdangina iborat. Muhammad Payg`ambar vafot
etganidan so`ng xalifa Abu bakr davrida suralarni yoddan biladigan odamlar
hayotligi vaqtida bu suralarning matnini to`plash zarurati tug`ildi va bu ish
Payg`ambar hayotining so`nggi b е sh yil mobaynida uning kitobi bo`lib xizmat
qilgan va ko`plab suralarni o`zi ham yoddan bilgan Zayd ibn Sobitga topshirildi.
Ubarcha manbalardan yig`ilgan suralarning to`plamini tuzdi. Suralarning bu
to`plami «Suhuf» (sahifalar) d е gan nom olgan. Bu to`plam Qur'onning Abu Bakr
nusxasi ham d е yiladi.
Halifa Usmon ibni Affon t е z fursat ichida Qur'oni karimning mufassal, bir butun
kitob xolidagi nusxasini yaratishga amr etdi.Bu ish yana Zayd ibn Sobitga
topshirildi. 651 yilda bu vazifa bajarildi. Yangi yaratilgan nusxa «Mushaf»
22

ko`pincha esa «Usmon to`plami» d е b atala boshladi. Usmon Qur'oni kiyik t е risiga
bitildi. K е lgusida bu boradagi har qanday tafovutlarning oldini olish maqsadida,
qolgan barcha to`plamlar, matnlar, shu jumladan, «Suhuf» ham yo`q qilib
yuborilgan. Yangi to`plamning asl nusxasi Madinada qoldirilgan, 3 nusxasi esa
ko`chirtirilib, Kuba, Basra va Damashqqa yuborilgan. Qur'onning «Usmon
to`plami» muqaddas kitobi sifatida rasmiy tan olingan.
“Usmon to`plami”ning qolgan 3 nusxasi Qohirada, Makka va Madina shaharlarida
saqlanayotir. Islomshunoslik va Qur’onshunoslik xulosalari asosida suralarning
xronologik tartibini quyidagicha shaklda tasavvur qilish mumkin:
1. Makka davri (610 – 615 yillar). Yevropa olimlari bu davrda nozil bo’lgan
suralarga “Nazmiy suralar” deb nom berganlar.
2. Makka davri (616 – 619 yillar), Muhammad s.a.v. va ularning izdoshlari
doimiy ta’qib ostida yashagan va ko’pchilik Xabashistonga qo’chib ketgan
muhitda nozil bo’lgan. Bu suralar Allohning “Rahmon” sifatida ko’p tilga
olinganligi uchun
Yevropa olimlari ularni “Rahmon suralari” deb ataganlar.
3. Makka davri (610 yil boshlaridan 622 yil sentyabrgacha). Bu davrda ham
Muhammad s.a.v. va sahobalar taqib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda,
ko’pincha shahardan tashqarida ibodatga to’planganlar. Bu davr suralarida
islomning aqoidiga keng o’rin berilgan. Tarixiy voqealar aniqroq ko’zda tutilgan
holda Madina davriga oid 24 ta surani besh davrga ajratish ma’qulroqdir: 1
Zabt
etilgan Osiyo oldi, Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrika mamlakatlarida arablar
shakillanib bo’lgan ilk feodal jamiyatiga, eski arab jamiyatiga qaraganda nisbatan
murakkab iqtisodga, ijtimoiy munosabatlarga va madaniyatga ega bo’lgan
jamiyatga duch kelganlar, Arablar zabt etgan mamlakatlarda er mulk
munosabatlari, shahar hayoti, mulkiy qonun – qoidalar majmui, hokimiyat
tashkilotlari, ijtimoiy – maishiy hayot arablar mamlakatidagiga qaraganda ancha
murakkab edi.
23

Bu erlarda arablar butun bir qator muammolar va talab – ehtiyojlarga duch
keldilarki, ularga Qur’on to’la javob bera olmas edi. Sunnat islomda Qur’ondan
keyingi, uni to’ldiruvchi manba, islom mohiyati va shariatining ikkinchi asosi
sifatida e’tirof etilgan. U VII asr o’rtalaridan e’tiboran yig’ila boshlagan. Arabcha

1 1. Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3,
DS Richards tomonidan tarjima qilingan, London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12, PDF
Sunna (as – sunna, ko’plikda sunai) – yo’l, yo’nalish, ko’chma ma’nosi –
“ajdodlaridan qolgan urf – odatlar”, ya’ni “rivoyat”, “naql”, “xotira”, “odat”,
“an’ana”, “xatti - xarakat” ma’nolarini beradi. Musulmon sunnatlari ko’plab
hadislardan tashkil topgan. Hadis so’zining dastlabki ma’nosi (ar, ko’plikda
“ahadis” so’zidan) – “xabar”, “hikoya”, rasmiy ma’noda hadis – Muhammad
so’zlari va amaliy ishlari haqidagi rivoyatlardir. Bu ma’noda hadis faqat
Muhammad so’zlariga nisbatangina ishlatiladi. Ba’zi hadisshunoslar faqat
Payg’ambar so’zlarigina hadis deb, boshqalarnikini esa xabar ataganlar. Shu
boisdan ham Payg’ambar hadislarini to’lovchilarga muhaddis, boshqa tarix, qissa
kabilarni naql qiluvchilarga axboriy deyilgan.
Hadis – islomda Qur’ondan keyingi muqaddas manba hisoblangan. Bunda
Muhammadning hayoti, faoliyati va ko’rsatmalari, uning diniy, axloqiy dasturlari
ham o’z ifodasini topgan. Muhammad biror gap aytgan yoki ma’lum ishni qilib
ko’rsatgan bo’lsa, yohud boshqalarning qilayotgan ishini ko’rib uni man etmagan
bo’lsa, shu uch holatining har biri hadis deb atalaveradi. Ma’lumki, hadislarda
islom ahkomlari, ya’ni farz, vojib, sunnat, mustahab, halol, harom, makruh,
muboh, kabi amal turlaridan tashqari, axloq – odobga oid maqol, qimmatli hikmatli
gaplar ham qamrab olingan. Hadislarda ibodatning tartib qoidalari va ularni
astoydil bajarishga da’vat etish bilan birga insoniy fazilatlar keng tashviq qilingan,
insoniy sha’niga dog’ tushiradigan razil hatti – harakatlar keskin qoralangan.
Shuning uchun ham islomning ilk tarqalishi davridanoq musilmonlar orasida
hadislarga juda katta ahamiyat berilgan. Eshitgan har bir hadisni yanglishmay, asl
24

holicha boshqalarga etkazishga qat’iy rioya qilingan. Bu to’grida Muhammadning
o’zi musulmonlarni tez – tez ogohlantirib turgan.
Hadislarni og’zaki holdan kitob shakliga keltirish hijriy yil hisobining ikkinchi
asridan, ya’ni ishlarning Vll asrdan avj olib ketgan. Muayyan bir hadis asosida
huquqiy urf-odat bo’lgan; yo’l – yo’riqlar, diniy marosimar sofligi, noz – ne’matlar
haqidagi ko’rsatmalar (sofligi) maishiy turmushdagi axloq va odob tartib –
qoidalari keltirib chiqarilgan. Tarixiy xarakterga ega bo’lgan ham hadislar bo’lgan:
ular Muxammad yoki sahobalar tarjimai holidagi ayrim tafsilotlarni aks ettirar edi.
Shu hadislar asosida Vlll-IX asrlarda Muhammad va uning yaqinlari, harby
yurishlari haqida “Yurishlar kitobi” yozilgan. Bu arab tilidagi ilk tarixiy asar va
Muhammad tarjimai holda edi. Ma’lumki, hadislar asosan Muhammad vafotidan
keyin yozila boshlagan, Islomda Muhammadga payg’ambarlik uning qirq yoshida
nasib bo’lgan, deb hisoblanadi. Shunga ko’ra, Qur’on oyatlari payg’ambar
safdoshlari – sahobalar bu oyatlari – maxsus sahifalarga yozib borganlar. Ularning
ba’zilari payg’ambarning aytgan so’zi va xatti – harakatlarini ham yoza
boshlaganda payg’ambar bu ishni davom ettirishni ta’qiqlangan va bunga ular
Qur’on bilan sunnani ajratolmay qolishlaridan cho’chisligini sabab qilib
ko’rsatgan.
Manbalarda ko’rsatilishicha, hadisni to’plab chiqarishni dastlabki vaqtda
taqiqlashning turli xil sabablari bo’lgan. Masalan, tarixchi ibn Qutaybaning
ta’kidlashiga ko’ra, bunday sabablardan biri xatotlarning kamligi bo’lsa, ikkinchisi,
arab alifbosining ham yetarli darajada takomillashganligidir. VII asr boshlarida
hadis ilmi uch maktab tashkil topdi: Madina (Urva ibn Zubayr va az – Zuhriy shu)
va Suriya (Damashqda) maktablari 1
. Shakllangan an’anaga ko’ra hadis ikki
qismdan iborat bo’lishi kerak edi: 1. Isnod (ar aynan – “tayanch”), ya’ni shu
hadisni yetkazgan kishilarni sanab o’tish va matn, ya’ni hadisning mazmuni.
Muhammad zamondoshlari va boshqa hadis to’plab yetkazuvchilar tarjimai holi
alifbe tartibida turkumiga qarab keltirilar edi. Bular jumlasiga Ibn Sa’dning
1 Крымский А.Е. История арабов и арабский литературы. С .1-3. М ., 1911-1913.
25

“Tabaqat”, sahoba Ibn al – Asirning alifbo tartibidagi lug’ati, shuningdek uning
mashhur tarixiy “Al – Komil fit - tarix” degan asari kirardi. Adabiyotning shu
uslubiga “ojizlar”, ya’ni hadis keltiruvchilar ishonchini qozonmaganlar haqida
ma’lumot beruvchi ma’lumotnomalar ham kiradi.

2.2. Xorazm shaharlari tarixiga oid o’rta asrlar orasida “Al-komil fit-tarix “
muhim yozma manba sifatida
Savdo munosabatlarining taraqqiyoti Xorazmni Buyuk Ipak yo’lining Markaziy
tarmoqlari kesishgan markazlardan biriga aylanishiga, turli sohalarga
ixtisoslashgan ayniqsa, savdo munosabatlari hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan
savdo markazlarining vujudga kelishiga olib kelgan. Butun Sharq shaharlari
ierarxik tuzilishidagi muayyan shaharlarning tutgan o’rni, ko’p hollarda, uning
ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyati va karvon yo’llari bilan aloqasi, savdo
munosabatlariga qanday tortilganligi bilan belgilangan. Xullas, aynan shu
sabablarga ko’ra, Xorazm savdo markazlari to’g’risidagi turli–tuman ma’lumotlar
IX asrdayoq paydo bo’la boshlagan edi. Shaharlarning taraqqiy qilishda savdoning
ahamiyatini sharq geograflari, tarixchi va sayyohlari ham tushunib etganlarki
Xorazm shaharlari tavsifnomasida, albatta, bozorlar, karvonsaroylar, atrofidan
qanday karvon yo’llari o’tganligi haqida qayd qilib o’tganlar.
Xorazm savdo markazlarining iqtisodiy ahvolini, Sharqu – G’arb savdosida tutgan
o’rnini yorituvchi manbalar haqida so’z yuritishdan oldin ularni bir necha
davrlarga bo’lgan holda ko’rib chiqish maqsadga muvofiq deb o’ylaymiz.
1. IX-XIII asr boshlari (mo’g’ul istilosigacha) arab-fors manbalari.
2.XIII-XVI asrlar arab-fors va evropa manbalari.
26

3.XVI-XVIII asrlar fors va eski o’zbek tilidagi manbalar.
4. XIX asr rus sayyohlari va tadqiqotchilari ma’lumotlari. O’z asarlarini arab tilida
yozgan tarixchi va geograflar asarlari jumlasiga Ibn Rustaning «Kitob al-aloq an-
nafisa» Al-Ya’qubiyning («Kitob al-buldon» (“Mamlakatlar haqida kitob”),
Abubakr al-Balazuriyning “Kitob futuh al-buldon” (Mamlakatlarning zabt etilishi
haqida kitob) 1
, Ibn Xordabexning “Kitob masalik ul-mamolik” 2
(“Yo’llar va
mamlakatlar haqida kitob”), Tabariyning “Tarix ar-rusul va-l-
muluk”(“Payg’ambarlar, podsholar tarixi”), Ibn Fadlanning ”Risola”, Abu Rayxon
Beruniyning “Osor ul-boqiya al-qurun holiya” (“Qadimgi xalqlardan qolgan

yodgorliklar”) va “Geodeziya” asari. Al-Istaxriyning “Kitob masolik ul-mamolik”
(“Mamlakatlarga boriladigan yo’llar haqida kitob”), Al-Mukaddasiy
(Makdisiy)ning “Ahsan-at-taqosim fi ma’rifat al-akolim” (“Iklimlarni o’rganish
uchun eng yaxshi qo’llanma”), Ibn Havkalning “Kitob ul-masolik va-l-mamalik”
(“Yo’llar va mamlakatlar haqida kitob”), asarlari kiradiki, bu asarlar Xorazm savdo
markazlari haqida ma’lumot beruvchi birinchi darajali va tengi yo’q manbalar
hisoblanadi.
Bular ichida Istaxriy va Muqaddasiy asarlari ayniqsa ajralib turadi. Chunki ular
asarlarida Xorazm savdo markazlarining tavsifi, Xorazm iqtisodiy geografiyasi,
shaharlar va qishloqlarning savdo munosabatlari, bozorlari va karvon-saroylariga
katta e’tibor berilgan. Arab tilidagi manbalar qatoriga yana As-Saolibiyning
“Latoif ul-maorif” (“Ajoyib ma’lumotlar”), Ibn al-Asirning “Al-Komil fit-tarix”
(“Mukammal tarix”), as-Sam’oniyning “Kitob al-arsob” (“Mashhur kishilar haqida
kitob”), Yoqut al-Hamaviyning “Mu’tam al-buldon” (“Mamlakatlar ro’yxati”)
asarlari kirib, ularda Xorazmning XI-XIII asrlardagi savdo munosabatlari
to’g’risida bir talay ma’lumotlar mavjudligini ta’kidlash kerak. Ular ichida Yoqut
1 O’z RFA Sharqshunoslik inistituti qoshidagi qo’lyozmalar fondi. T. 1-jild. Toshkent,1954.10-18 raqamli
qo’lyozmalar.
2 Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003. B.128.
27

Hamaviyning asari qimmatli faktik ma’lumotlarga boyligi bilan boshqa geografik
asarlardan ajralib turadi. Eng muhimi uning asari boshqa manbalarga nisbatan
chalkashliklardan biroz holi bo’lib undagi ko’pgina ma’lumotlar aniq berilgan.
IX-XIII asrlar fors tilida yozilgan manbalar ustida to’xtaladigan bo’lsa, ular ichida
eng qimmatlisi va muhimlari – noma’lum muallif tomonidan yozilgan. «Hudud al-
olam» asari, Mahmud Gardiziyning “Zayn ul-axbor” (“Tarixlar bezagi”) asari,
hamda Abulfazl Bayhakiyning “Tarixi Mas’udiy” asarlari hisoblanadi. Bu
asarlarda Xorazm savdo markazlariga ta’rif berib o’tilishi bilan birga, Xorazmning
qo’shni o’lkalar va ko’chmanchi aholi bilan bo’ladigan savdo-sotiq munosabatlari
hamda shu aloqalar amalga oshirilgan karvon yo’llari to’g’risida qimmatli
ma’lumotlar mavjud 1
. Umuman, IX-XIII asrlar manbalarining deyarli barchasida
Xorazm nafaqat Movarounnahr balki butun Musulmon Sharqining eng taraqqiy

qilgan, shaharlari ko’p, dehqonchilik chorvachilik, hunarmandchilik
gullabyashnagan, va, bu bilan bog’liq ravishda savdo munosabatlari juda
rivojlangan hududlardan biri sifatida ko’rsatib o’tiladi. Ammo, bu iqtisodiy va
madaniy yuksalish mo’g’ul boqini munosabati bilan biroz to’xtab qolgan. Bir oz
vaqtgacha Xorazm shaharlari vayrona ichida qoldi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki,
mo’g’ul bosqini ham juda qadimdan shakllanib, rivojlanib kelayotgan Xorazm
shahar madaniyati tarqqiyotini butunlay to’xtatib qo’ya olmadi.
Xorazm vohasi mehnatkashlarining yaratuvchanlik mehnati tez orada, iqtisod va
madaniyat bilan bir qatorda, Xorazm savdo markazlarining, ayniqsa uning Oltin
O’rda davlati tarkibiga kirgan qismi (mo’g’ul bosqinidan so’ng Xorzm Oltin
O’rdaga kiruvchi Shimoliy Xorazm va Chig’atoy ulusiga kiruvchi Janubiy
Xorazmga bo’lingan edi) shaharlarning o’z qaddini tiklab olishga olib keldi.
Keyingi o’rta asrlar mualliflarining asarlarida Xorazm savdo shaharlari, ayniqsa,
Urganch yana o’z davrining eng yirik savdo markazlari sifatida, Xorazm (ko’proq
Shimoliy Xorazm) shu davrning eng boy va iqtisodiy mavqei baland hududlardan
1 Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003. B.124.
28

biri sifatida tilga olinadi. Ammo, mo’g’ul istilosidan keyin to Xiva xoni
Abulg’oziygacha yozilgan yozma manbalar juda kamligi va borlarida ham ushbu
muammo bir taraflama yoritilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Shu bilan birga bu
manbalarda ba’zi qarama-qarshi olimlar o’rtasida Xorazmning XV asrgacha
bo’lgan davrda savdo shaharlarining mavqei, holati to’g’risida muayyan
ma’lumotlar olishni qiyinlashtiradi.
Mo’g’ul bosqinidan keyingi Xorazm to’g’risida endi Evropa manbalarida ham
ma’lumotlar mavjud XIII-XIV asrlar davomida turli sabablarga ko’ra Xorazmda
bo’lgan evropalik sayyohlar Plano Karpini (1246 yilda kelgan), aka-uka Pololar
(1260 yilda kelgan), italyan savdogari Franchesko Balduchchi Pegoletti (1340
yilda kelgan) asarlarida Xorazm shaharlari, ayniqsa, Urganch to’g’risida qimmatli
ma’lumotlar mavjud. 1333-yilda Xorazmga markazlashgan arab sayyohi Ibn
Battuta kelgan. Uning “Tuhfat an-nuzzar fi g’aroyib al-amsar va ajoyib al-afsar”
(“G’aroyib shaharlar va ajoyib safarlar tomoshasi haqida tuhfa”) asarida Xorazm
savdo shaharlari to’g’risida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. XIV asr oxiri – XV asr
tarixchilari ichida Ibn Arabshohning “Ajoyib al-maqdur fi axbori Temur” (“Temur
sarguzashtlarida taqdir mo’’jizalari”) asari iqtisod, savdo-sotiq va shaharning
boshqa ko’pgina jihatlarini yorituvchi ma’lumotlarga egaligi bilan ajralib turadi.
Muallif Xorazmning XIV asrning ikkinchi yarmida iqtisodiy jihatdan rivojlangan
hududlardan biri bo’lganligini ko’rsatib o’tish bilan birga, Temur yurishlaridan
so’ng Shimoliy Xorazm iqtisodiyotining tushkunlikka tushganligini ham qayd qilib
o’tgan.
Yuqoridagi Evropa va arab manbalarining barchasida Xorazm savdo
shaharlarining, ayniqsa Urganchning o’sha davrda rivojlangan eng yirik va boy
shaharlardan bo’lganligi ta’kidlangan. Shu bilan birga ulardagi ma’lumotlar shunisi
bilan xarakterli va qimmatliki mualliflarning barchasi ham o’z davrida Xorazmda
bo’lganlar va o’z ko’rgan–bilganlarini yozganlar. XIII-XV asrlar Xorazm savdo
shaharlari to’g’risida ma’lumot beruvchi ikkinchi tur manbalar mavjudki, ular
ko’proq ikkinchi bir odamdan eshitgan yoki o’rta asr boshqa manbalaridan olingan
29

ma’lumotlarga tayangan holda yozilgan. Bunday manbalar ichida alohida
qimmatga ega bo’lganlaridan mashhur fors geografi Hamdulloh Mustavfiyi
Qazviniyning
«Nuzhat-ul-qulub» («Qalblar oromi») asari, Shahobbinddin al-Umariyning «Kitob
masalik al-absar va mamolik al-amsar» («Turli mamlakatlar davlatlari bo’ylab
o’tgan yo’llar») asari, al-Bakuviyning (XIV-XV asrlar) «Kitob talxis al-asar va
ajoyib al-malik al-qahhor» («Buyuk podshoning mo’’jizalari va yodgorliklari
haqidagi kitobning qisqartmasi») nomli asarlaridir. Chunki Hamdulloh Qazviniy
asarida Xorazmning XIV asrdagi geografik holati, xususan yirik shaharlari,
iqtisodiyoti haqida ma’lumotlar keltirish bilan birga, Xorazmni Eron bilan
bog’lovchi karvon yo’llari va ulardagi manzillar, masovalar to’g’risida ham
ma’lumotlar mavjud.
Al-Umariy va al-Bakuviy asarlarida esa ko’proq Xorazmda shaharlar, bozorlar,
ishlab chiqariladigan mahsulot turlari, narx-navo, pul munosabatlari umuman,
shaharlar xo’jalik hayoti to’g’risida fikr yuritiladi. Shuningdek, Shayx alBirzaliy,
an-Nuviyriy, Ibn Xaldun kabi arab-fors va temuriylar davrining
Nizomiddin Shomiy, Sharofiddin Ali Yazdiy, Abdurazzoq Samarqandiy, Hofizi
Abro’, Xondamir kabi mualliflar asarlarida ham XIV-XV asarlar Xorazm savdo
shaharlari va ularning xo’jalik hayoti haqida ma’lumotlar uchraydi. Ammo
yuqoridagi asarlar kabi bu asarlarda ham jiddiy xatolar mavjud bo’lib, ulardan ham
ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozimligini ta’kidlash kerak. Xorazm savdo
shaharlarining geografik holati to’g’risida XIV-XV asrlarda tuzilgan Evropa
xaritalari ham ma’lumot beradi. 1367 yilda aka-ukalar Frantsisko va Domeniko
Pitsiganilar xaritasida Urganch, 1375 yilgi Katalon atlasida Urganch, Mizdahqon,
Xiva, XV asr Venetsiya kosmografi Fra-Mauroning 1459 yilgi xaritasida esa
Urganch shaharlari ko’rsatib o’tilgan. Bu xaritalar boshqa manbalar ma’lumotlarini
to’ldirib, bu shaharlarning o’rnini to’g’ri belgilashga yordam beradi.
Mo’g’ullar va temuriylar davri Xorazm shaharlari to’g’risida Xiva xoni
Abulg’ozixonning XVII asrda yozilgan «Shajarayi turk» asarida ham ma’lumotlar
30

mavjud bo’lib, unda Mizdahqon, Xiva, Hazorasp, Vazir, Bo’ldumsoz, Tirsak va
Qumkend kabi shaharlari haqida ma’lumotlar keltirilgan 1
. Shu bilan birga XVI asr
ingliz sayyohi Antoni Jenkinson va XVII asr muallifi Mahmud ibn Valining
mashhur geografik asari – «Bahr ul-asror fi manoqib ul-ahyor» («Oliyjanob
kishilarning shon-shavkati haqida sirlar dengizi») asarlarida. XV asr Xorazm
xo’jalik hayoti va shaharlari tasvirlangan. Bular ikkalasida ham XV asrga kelib,
Xorazm hayotining bir oz yuqoriga ketganligi ta’kidlanadi 2
. Xullas, IX-XV asrlar
Xorazm savdo shaharlari to’g’risida ko’pgina arab-fors, evropa va eski o’zbek
tilidagi manbalarda ma’lumotlar mavjud bo’lsa-da, ammo umumiy holatda ular
savdo shaharlarining xo’jalik hayoti, mavqei to’g’risida atroflicha ma’lumotlar
bera olmaydi.
O'zbekistonning VII asroxiridan boshlab, XII asrgacha bo'lgan tarixi ko‘proq va
deyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an’ana keyincha ham
Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz awal arab xalifaligi
tarkibida, so‘ngra Somoniylar, Qoraxoniylar, G'aznaviylar, Xorazmshohlar
davlatlarini boshdan kechirdi. Arab tilida vatanimiz tarixiga oid yozma manbalarni

mualliflaming kelib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh
— arab tilida ijod ctgan yurtimizdan chiqqan tarixchi va olimlar. Bular Muhammad
Muso al-Xorazmiy, Abu Rayhon Bcruniy, •nm ud Koshg'ariy, Mahmud
Zamaxshariy, Abu Said Sam’oniy, Shahobuddin Muhammad Nisoviy va
boshqalardir. Ushbu muarrixlar asarlarida ona-Vatanga muhabbat alohida namoyon
bo'ladi. Bu, ayniqsa Abu Rayhon Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz
qadimgi madaniyati to'g'risidagi ma’lumotlarida alohida ko'zga tashlanadi. Ikkinchi
guruh - xorijlik olimlardan iborat bo'lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida
yurtimiz tarixi, madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflaming
eng yiriklari Abulhasan Madoiniy (vaf. 840), Abulabbos al-Ya’qubiy (IX asr),
Abubakr al-Balazuriy, Ibn Xurdodbeh (820 - taxm.913), Abu Ja’far Tabariy
1 Рашидиддин Фазлуллоҳ . Жомеъ ут - таворих . // Ўзбекистон Тарихи : Хрестоматия . – Т ., 2014. B.169.
2
Ma драимов A., Фузаилова Г . Ma нбашунослик . – T.: Фан , 2007. B.64.
31

(839923), Is’hoq alIstahriy (850-934) va boshqalardir. Mazkur muarrixlar yurtimiz
hududini umummusulmon olami, arab xalifaligining bir qismi sifatida yoritganlar.
Ular, asosan arab xalifaligini ikki qismga, ya’ni arab va ajam — g'ayri arabga
ajratib o'iganar edilar. Arablar tomonidan yurtimizga berilgan nom Movarounnahr
- daryoning u yog'idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug'rofiy nom bizgacha
yetib kelgan bo'lib, asosan arab mualliflari asarlarida istifoda etiladi.
Arab tilidagi manbalarning xususiyatlari .Arab tilida yaratilgan tarixiy asariar yoki
yozma yodgorliklar quyidagi umumiy xususiyatlaiga ega. Ular garchi arab tilida
yozilgan bo'lsa-da, barchasida umumiy tarixni qamrab olishga, ya’ni tarixni jahon
tarixi sifatida idrok etishga, talqin qilishga intilish alohida sezilib turadi. Bu
manbalar uchun ilk tarixiy asar va namuna sifatida “Qur’oni karim” olinadi.
Kitoblar ichida tarixchilar o'zlarining “Qur’oni karim”, hadislar va “Payg'ambarlar
qissalari”, diniy rivoyatlami yaxshi bilishini namoish etishga va ulaidagi mashhur
va ma’lum voqea, hodisa, rivoyat, aqidalardan unumli foydalanishga intilganlar.
Arab tilidagi yozma manbalarning eng qadimgilari, asosan mumtoz yozuv
turlaridan kufiyda ''Qur’oni karim” va tafsir, hadislar nasx, suls yozuvlarida
bitilgan. XV asrdan so'ng iste’molga nasta’liq yozuvi kirgan. Alohida farmon va
hujjatlar ta’liq yozuvida bitilgan.
Tarixiy asariar mazmuni va tarkibiga kelganda shuni aytish kerakki, ularda
matn an’anaviy Alloh hamdi - tahmid, payg'ambarimiz na’tlari, to'rt sahoba yoki
sahobai roshidin ta’rifi kelib, undan so'ng asar kimga bag'ishlangan bo'lsa, odatda
ular yuksak lavozimdagi shaxslar yoki hokimlar bo'lgan, o'sha homiylarga
bag'ishlov-maqtov yoziladi va ana shundan keyin kamtarin muallif o'zi haqida,
qanday asar yozm oqchi ckanligi, uning nomi va asaming ixcham mazmuni yoki
zamonaviy til bilan aytilsa, annotatsiyasi bayon etiladi. Asaming oxiridagi xotima
- kolofonda esa, muallif asarini tugatibni uchun Allohga shukronalar keltirib,
mazkur qo'lyozma asar va uning ushbu nusxasi, ko'chirilish joyi va tarixi, xattoti
haqida ma’lumot keltiriladi. Tarixiy asarlarda keltiriladigan “Qur’oni karim”
oyatlari va “Hadisi sharif” namunalari, odatda asosiy matndan ajratib, boshqa siyoh
32

bilan va ko'pincha boshqa yozuv, xat turi, masalan kufiy, nasx yoxud suis yozuvida
boshqacha siyoh bilan bitilib, alohida ziynatlanadi.
Tarixiy asarlar qo'lyozmalari o‘z davri an’analariga mos ravishda charm muqova -
jildlarga olingan, kitob boshlanishi shams, unvon, sarlavha, zarvaraq naqshlari
bilan, matn o'rtalarida lavha naqshlarva mo'jaz rasmlar bilan bezatilgan.
Namuna sifatida Beruniyning “Osor ul-boqiya” asarining mo'tabar qo'lyozmasini
ko'rsatish mumkin. Umuman, arab tilida yurtimiz tarixiga oid manbalar bilan
tanishib ulaming ham son jihatidan ko'pligi, ham ilmiy saviyasi juda yuqori
ekanligi guvohi bo'lamiz. Garchi, qomusiy olimimiz Beruniy arablarda tarix
yaratish an’anasi juda qadimiy va boy emasligini haqli ravishda qayd etgan bo‘lsa-
da, arab xalifaligi shakllanganidan so'ng, yunon, eron, yahudiy va nasroniy tarix
an’analaridan ijobiy va ijodiy foydalangan arab va, asosan arab tilida ijod etuvchi
muarrixlar ham arab xalqlari, ham arab xalifaligi hududiga kirgan yoki unga
qo'shni bo'lgan xalqlar tarixini yozishga juda katta hissa qo'shdilar.

Shuning bilan birga, yurtimizdan yetishib chiqqan tarixchilarimiz ham arab tilida,
ayniqsa Beruniy, Sam’oniy, Shahobiddin Nisoviy kabi tarixchilar ajoyib asarlar
yaratib arab tilidagi tarix ilmi taraqqiyotiga munosib ulush qo'shdilar. Ya’ni, arab
tilidagi manbalami o'rganish hali o'z dolzarbligini yo'qotgani yo'q. Ular xalqimiz
boy merosining ajralmas qismi bo'lib, o'tmishdagi yuksak taraqqiyotimiz
guvohidir. Ushbu darslikda arab tilida bitilgan yurtimiz tarixiga oid eng muhim
yozma manbalar to'g'risida ixcham va qisqa ma’lumot berishga intildik. Chunki
tariximizning bu qatlami, ya’ni arab tilida V II-X IV asrlar davomida yaratilgan
yozma manbalar hali mukammal o'rganilgan deyish qiyin. Bu kelgusi
manbashunoslar oldidagi sharafli vazifa. Albatta, biz keltiigan yoki zikr etgan
asarlar nomlari bilan arab tilidagi manbalar ro'yxati chegaranlanm aydi, yoxud
tugam aydi, amm o bakalavriat talabalarida umumiy tasaw ur hosil qilish uchun
kifoya qiladi, deb hisoblaymiz. P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir
asarining O’rta Osiyo tarixiga oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi.
Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti
33

624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi.
Asarning
133/750-751 yildan 625-628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z
ichiga olgan qolgan qismlari shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib,
shu bilan birga, u ishdagi P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z
ustozining ko’rsatmalarini saqlagan holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan,
shuningdek , butun asardagi nomlar, geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi 1
.
Sh. Kamoliddin mazkur tadqiqotida 1883-1885 yillarda Misr nashriga asoslangan.
Oldingi tadqiqotchilar tarjimalari, xususan, S.Tornbergning tanqidiy nashrlari
yoritilgan. Asarning qolgan qismlari tarjimasida P.G. Bulgakov tomonidan
foydalanilgan Misr nashri hamda S.Tornberg nashri va Ibn al-Asir asari tanqidiy
matnining Bayrut nashriga asoslandi. Ibn al-Asirning asari ko’pgina yozma
yodgorliklarga asoslangan bo’lib, o’z davridagi arab-musulmon manbalarida
mavjud barcha tarixiy ma’lumotlar to’plami hisoblanadi.

Xulosa
Xulosa qilib aytganda kurs ishini yozish davomida Ibn al-Asir ning hayoti va
ijodi hamda uning “Al komil fit-tarix” nomli shox asari haqida ko’plab
malumotlarga ega bo’ldim. Ibn al-Asirning “al-Komil fi-t-ta’rix” asari turli
tadqiqotchilar tomonidan turlicha o’rganilgan. Xususan, Ibn al-Asir “al-Komil fi-t-
tarix” asarining bizgacha yetib kelgan qo’lyozma nusxalari asosida amalga
oshirilgan to’liq tanqidiy matni 1851-1876 yillarda 14 jildda yevropalik
1 Ma драимов A., Фузаилова Г . Ma нбашунослик . – T.: Фан , 2007. B.66.
34

sharqshunos S.Tornberg tomonidan nashr ettirilgan . Ibn al-Asir asarining arab
tilidagi bir necha nashrlari ham mavjud. Ibn al-Asir “al-Komil fi-t-tarix” asarining
eski o’zbek ilidagi to’liq tarjimasi mavjud bo’lib, 1901-1907-yillarda Xiva xoni
Muhammad Rahimxon II (1282-1328/1865-1910) boshchiligidagi bir guruh
tarjimonlar tomonidan Ibn alAsir asarining 12 jildlik Misr nashri asosida amalga
oshirilgan. Ushbu tarjimaning asl nusxasi va uning bir necha nusxalari O’zR FA
Abu Rayhon Beruniy nomidagi
Sharqshunoslik Instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda.
Ibn al-Asirning asari alohida qismlarini tarjima qilish tadqiqotchi
sharqshunoslarning e’tiborini avvaldan jalb etib kelgan. XIX asr oxiri XX asr
boshlaridayoq Rossiyada Ibn al-Asir asarining alohida qismlari, xususan,
mo’g’ullar bosqini tarixini V.Tizengauzen tarjima qilgan qismlari chop etilgan.
Jazoir olimi
Y.Fagnan Ibn al-Asir asarining mag’rib va Ispaniya tarixiga oid qismlarini fransuz
tilidagi ilmiy-izohli tarjimasini amalga oshirdi. Ibn al-Asir asarining
mo’g’ullargacha va mo’g’ullar davrni o’z ichiga olgan qismlarini 1904-yilda
daniyalik olim I.Oystrap tadqiq etdi.1322/1904-1905-yilda turk olimi Sharaf ad-din
tomonidan Ibn al-Asirning oilasi va uning ilmiy izlanishlari to’g’risidagi tadqiqotni
nashr ettirdi . Ibn al-Asir asarining at-Tabariy tarixiy asari bilan bog’liqlik
tomonlari nemis olimi K.Brokkelman tomonidan tadqid etildi.
Ibn al-Asir asarining turkmanlar va Turkmaniston tarixiga oid qismlarini 1939-
yilda rus sharqshunoslari I.Lemanov va S.Volin rus tiliga tarjima qildilar. 1940-
yilda P.Juze asarning Ozarbajon tarixiga oid qismlarining ruscha tarjimasini nashr
ettirdi. 1973-yilda K. Starkova qirg’izlar va Qirg’iziston tarixiga doir qismlarni
ruschaga tarjima qildi. Ibn al-Asir tarixiy ma’lumotlarining manbalari haqida
O.Frolova ilmiy izlanish olib bordi. Ibn al-Asir asarining so’nggi qismlarining
manbalari va metodologiyasini 1982-yilda ingliz olimi D.Richards tadqiq qilgan.
Ibn al-Asir asaridagi Tojikistonning Xo’jand shahri tarixiga oid qismlarini 1986-
yilda A.Yo’ldashev tomonidan rus tilida chop ettirildi. Ibn al-Asir asarining Abu
35

Muslim hukumronligi davri voqealarini o’z ichiga olgan qismining ruscha
tarjimasini 1988-yilda B.Vahobova nashr ettirdi. Bir qancha vaqt oldin Ibn al-Asir
asaridagi O’rta Osiyoning turkiy xalqlarning etnik tarixiga doir qismlari o’zbek
tiliga tarjima qilinib, nashr ettirildi.
P.Bulgakov tomonidan qilingan tarjima Ibn al-Asir asarining O’rta Osiyo tarixiga
oid deyarli barcha qismlarini o’z ichiga oladi. Ammo, u o’z tarjimasini oxiriga
yetkazishga ulgurmadi va uning tadqiqoti 624/1226-1227 yilda bo’lib o’tgan
voqealar yoritilgan bo’limga kelib to’xtab qoldi. Asarning 133/750-751 yildan 625-
628/1227-1231 yilgacha bo’lib o’tgan voqealarni o’z ichiga olgan qolgan qismlari
shogirdi Sh. Kamoliddin tomonidan tarjima qilinib, shu bilan birga, u ishdagi
P.Bulgakovning izohlariga mustaqil hamda o’z ustozining ko’rsatmalarini saqlagan
holda qo’shimchalar kiritdi. U tomonidan, shuningdek , butun asardagi nomlar,
geografik va boshqa ko’rsatkichlar kiritildi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон,
1997.
36

2. Xalidov A.B. “Aрабские рукописи и арабская рукопиская традитсия”–
Moskva: 1985.
3. O’zbekiston xalqlari tarixi. I jild. T.; Fan. 1992.
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchilik tarixi. T., 2000.
5. Ahmedov. B – O’zbekiston tarixidan manbalari. “O’qituvchi”. T:. 2001
6. Matniyozov M. Xorazm tarixi. Toshkent. 2003.
7. Ҳожи Исматуллоҳ Абдуллоҳ. Марказий Осиёда ислом маданияти. Т.:
Шарқ, 2005.
8. Ibn al-Asir. Al-komil fi-t-tarix: Polno’y svod istorii. T., 2006.
9. Шиҳобиддин Муҳаммад ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди.
-Тошкент: O’zbekiston, 2006.
10. Maдраимов A., Фузаилова Г. Maнбашунослик. – T.: Фан, 2007.
11. Al - Asir, Ali ibn (2008), Ibn al-Asirning salib yurishlari davridagi yilnomasi
al-Komil fi'l-Ta'rixdan , jild. 3, DS Richards tomonidan tarjima qilingan,
London: Ashgate Publishing , ISBN 978 - 0754669524 jild. 01–12,
12. Рашидиддин Фазлуллоҳ. Жомеъ ут-таворих. //Ўзбекистон Тарихи:
Хрестоматия. – Т., 2014
13. Ibn Xallikan, Abul-Abbas Shams ad-din Axmad ibn Muxammad ibn abi
Bakr.
Vafayat al-a’yan va anba’ az-zaman.6 jildlik. Bayrut: Dar Sadir, 1970. 3-jild.
14. Ibn al-Athir. In: The Encyclopeadia of Islam.New edition . Prepared by a
number of leading orientalists. I-VI volumes. Leiden: E. J. Brill, 1960-1986,
vol. 3
15. Richards D.S. Ibn al- Athir and the Later Parts of the Kamil ,.
16. Ibn Xallikan. Vafayat al-a’yan. 3-jild. B. 348.
17. Ibn el-Athir Chronicon quod perfektissimum inscribitur/ ed.C.J.Tomberg.
Vol. I-XIV .Upsaliae et Lugduni Batavorum, 1851-1876.
18. Xususan, Husayn-bek al –Hasani nashri.Misr, 1873; Ahmad al-Halabi
nashri. Misr, 1884-1886; Bayrut nashri: Dar Sadir va Dar Bayrut, 1965; Izz
ad-din
Abu-l-Hasan ‘ Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al
Jazari.AlKamil fi-t-tarix / Abu-l Fido “ Abd Allah al- Kadi (I-III jildlari) va
Muhammad Yusuf ad- Daqiqi (IV-X jildlari). 10-jildlik. Bayrut, 1987.
19. O’z RFA Sharqshunoslik inistituti qoshidagi qo’lyozmalar fondi. T. 1-jild.
Toshkent,1954.10-18 raqamli qo’lyozmalar.
37

20. Meдников Н.А. Палестина от завоевания ее арабами до крестовых
походов. По арабским источникам. Т. 1-4 // Православный
Палестинский сборник. Т. 17. Вып.2. СП б.,1897-1903; Крымский А.Е.
История арабов и арабский литературы. С.1-3. М., 1911-1913.
21. Abu-l-Hasan Ali ibn Muhammad Ibn al Asir ash-Shayboni al-ma’ruf bi Ibn
al-Asir al-Jazari almulaqqab bi “Izz ad-din.Al-Kamil fi-t-ta’rix / Sayid
Muhammad Rahimxon nashri.12 jildlik. Al-Kahira: Bulak,1883-1885.
38

Ibn Al-Asir va uning “Al-Komil fi-t-tarix asari

Sotib olish