II jahon urushidan so‘ng xalqaro munosabatlar. Sovuq urush - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	334.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Iyun 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

107 Sotish

II jahon urushidan so‘ng xalqaro munosabatlar. Sovuq urush

Sotib olish

II JAHON URUSHIDAN SO‘NG XALQARO MUNOSABATLAR. ’’SOVUQ
URUSH‘‘
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I.BOB. SOVUQ URUSHNING BOSHLANISHI ................................................................................................... 6
I.1. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi geopolitik holat .................................................................................. 6
I.2. 1945-yildan keyingi yirik voqealar va Sovuq urushning boshlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ........ 10
II.BOB. “SOVUQ URUSH”NING GLOBAL TA’SIRI ......................................................................................... 17
II.1. G‘arbiy Yevropaning tiklanishi. Marshall rejasi ................................................................................... 17
II.2. Sovuq urush sovet davri tarixshunosligi talqinida ............................................................................... 23
XULOSA ...................................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ROʻYXATI ............................................................................. 32
2

KIRISH
Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam
irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o zligimizniʻ
saqlab qolishga asos bo ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo lsak,
ʻ ʻ
boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo lga kiritish, milliy tiklanish, o z
ʻ ʻ
davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash
jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu
iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan
ʻ
bo ladimi — o zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni
ʻ ʻ
ro yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko ramiz”
ʻ ʻ 1
. Masalan,
Qadimgi Rim imperiyasini yoki Yunonistonni olaylik.
Ular nimaning evaziga uzoq davr mobaynida bu qadar rivojlanishga erisha
oldi? Bu o lkalarda mo l-ko l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli
ʻ ʻ ʻ
yo q. Albatta, bu borada o sha paytda dunyoda mavjud bo lgan siyosiy omillar,
ʻ ʻ ʻ
xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo lmaydi. Lekin qadimgi Rim xalqi asrlar
ʻ
davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o ziga xos milliy
ʻ
ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas.
Shuning uchun Rim imperiyasi yoki Qadimgi Yunoniston haqida gap
ketganda,taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda yunon xarakteri,
rimliklar tabiati degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o rinda avvalo
ʻ
mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu
xalqlarning ichkidunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toblangan,
kamolga yetgan. Bunday xulosaning tasdig ini nafaqat mazkur ikki davlat, balki
ʻ
boshqa mamlakatva xalqlar misolida ham ko rish qiyin emas.
ʻ Vijdon pokligi va
bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri
bo lib kelmoqda.
ʻ
O zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug aniyevich
ʻ ʻ
Karimov o zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomliasarida shunday
ʻ
yozadi:” O z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutganmillatning kelajagi yo q.
ʻ ʻ
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. — B.28.
3

Bu haqiqat tarixida ko p bora o z isbotini topgan”ʻ ʻ 2
. O zbekistan Respublikasi ʻ
istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o zgarishlar
ʻ
amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai-
nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi
davrlardan to O zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo lgan tariximiz
ʻ ʻ
soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir
qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.Hozirgi kunda
mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi
kungacha bo lgan davr tarixi qaytadan o rganib chiqilib, unga xolisan yondashish
ʻ ʻ
natijasida ko plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda.Buning zamirida albatta
ʻ
hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo lib
ʻ
xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib
borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor va
amaliy hamda iqtisodiy tomonlama yordam ko rsatilmoqda.
ʻ
Kurs ishida sovuq urush yillarida yuz bergan voqealar, ushbu urush
yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar hamda bu davrda tarixda yuz bergan voqea
hodisalarga batafsil to xtalib o tishga harakat qilindi. Buning natijasida o zim
ʻ ʻ ʻ
bilmagan ko plab yangi ma’lumotlarga ega bo ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib
ʻ ʻ
chiqib, har bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va
bunga qisman erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo yicha
ʻ
kerakli ma’lumotlar to liq shakllantirilmaganligi bois ishni o rganish jarayonida
ʻ ʻ
biroz qiyinchiliklarga duch keldim.Asosiy foydalanilgan adabiyotlar rus va ingliz
tillarida yozilgan, ularni hozirgi kunda o zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
ʻ
Mavzuning dolzarbligi. Yangi davr tarixini yoritib berish, va tarixiy
voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy
vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta
olamanki yangi davrning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi
ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o rganar
ʻ
ekanmiz o rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o tish uchun mazkur
ʻ ʻ
2
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. — B.74
4

davrga oid bilim va ko nikmalar bizga poydevor vazifasini o taydi. Xronologikʻ ʻ
jahatdan olib qaraydigan bo lsak ham o rganish jarayonida o rtada uzilish yoki
ʻ ʻ ʻ
kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O rganilayotgan mavzu doirasida ko plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
ʻ ʻ
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o z xulosamizni kurs ishida
ʻ
keltirib o tdik.
ʻ
Ishning maqsad va vazifalari. Har bir inson biron bir ishga kirishsa,
inson o sha olib boryotgan ishiga nisbatan o z oldiga maqsad va vazifalar
ʻ ʻ
qo yib oladi. Jumladan, Sovuq urush tarixi tarixshunosligi to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
manbaalarda sovuq urush sabablari va oqibatlari to g risidagi ko plab yangi
ʻ ʻ ʻ
ma’lumotlar uchraydi.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XX
asrga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar,
maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy
materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan.
Sovuq urush tarixi bo yicha A.Asqarov, Z.Buniyodov, M.Qosimov
ʻ
shuningdek chet ellik tadqiqodchilar Maykl Xovard, Martin Uoker, Juliet Styuart
Poynts, Lavt Yel universiteti tarixi professori - Robert A. singari olimlar o rganish
ʻ
ishlarini olib borishgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

I.BOB. SOVUQ URUSHNING BOSHLANISHI
I.1. Ikkinchi Jahon urushidan keyingi geopolitik holat
XX asrning o rtalaridan boshlab insoniyat tarixiga Sovuq urush yokiʻ
qurollanish poygasi nomi bilan kirgan yangi jarayon yuz bera boshladi. Unga
asosiy sabab sifatida ma’lum bir ma’noda ikki kuchli qarama-qarshilikning yer
yuzida hukmronlik qilish yuzasidan tortishuvi deb olsak xato qilmagan bo lamiz.
ʻ
Ko pchilikka ma’lumki XX asrning 50 – yillaridan boshlab dunyo ikki qutbga
ʻ
ya’ni SSSR boshlik Komunistik mamlakatlarga va unga qarshi bo lgan AQSH va
ʻ
uning tarafdor davlatlariga bo linib qoldi. Yuqoridagi bu ikki blok o rtasida yuz
ʻ ʻ
bergan ushbu kurash deyarli yarim asrga cho zilib ketdi. Ma’lum bir ma’noda
ʻ
Sovuq urush atamasi ham bejizga ishlatilmagan albatta.
Sovuq urush — bir tarafdan AQSh va uning ittifoqdoshlari, ikkinchi
tarafdan SSSR va uning ittifoqdoshlari orasidagi XX asrning 40 -yillari
o rtalaridan
ʻ 90 -yillarning boshlarigacha davom etgan global geosiyosiy , iqtisodiy
va g oyaviy konfrontatsiya.
ʻ Sovuq urush — bir tarafdan kapitalistik AQSh va
uning kapitalistik ittifoqdoshlari, ikkinchi tarafdan sotsialistik SSSR va uning
sotsialistik ittifoqdoshlari orasidagi XX asrning 40-yillari o rtalaridan
ʻ 90 -yillarning
boshlarigacha davom etgan global geosiyosiy , iqtisodiy va g oyaviy ziddiyat.
ʻ
Qo shma Shtatlar
ʻ va SSSR to g ridan-to g ri harbiy ziddiyatga kirishmagan ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lsa ham, ularning dunyoga ta sir o tkazish borasidagi raqobati ko pincha butun
ʻ ʼ ʻ ʻ
dunyo bo ylab lokal harbiy ziddiyatlarga olib kelar edi.
ʻ AQSh va Sovet
Ittifoqi o ʻ zining ta ʼ sir doirasini yaratdi hamda ularni harbiy - siyosiy bloklar
— NATO va Varshava bitimi bilan mustahkamladilar . Sovuq urush Uchinchi jahon
urushi xavfi oddiy va yadroviy qurollar poygasi bilan birga olib borildi . Dunyo
halokat arafasida turgan bunday holatlardan biri 1962-yilgi Karib inqirozi bo ldi.
ʻ
Shundan so ng 1970-yillarda ikki tarafdan xalqaro tanglikni «
ʻ yengillashtirish « va
qurollanishni cheklash harakatlari amalga oshirildi.
SSSRning bora-bora texnologik jihatdan ortda qolishi sovet iqtisodiyotining
stagnatsiyasi va 1970-yillar oxiri — 1980-yillarning boshidagi juda katta harbiy
xarajatlar bilan bir qatorda sovet hukumatining siyosiy va iqtisodiy reformalar
6

o tkazishiga majbur qildi. 1985-yildaʻ Mixail Gorbachyov tomonidan e lon ʼ
qilingan qayta qurish va oshkoralik KPSSning boshliq rolini yo qotishiga va og ir
ʻ ʻ
iqtisodiy-ijtimoiy inqirozga, oqibatda esa 1991-yili SSSRning parchalanishiga olib
keldi. Sharqiy YYevropada sovetlar qo llovidan mahrum bo lgan kommunistik
ʻ ʻ
hukumatlar undan ham oldin - 1989—1990-yillarda ag dariladi.
ʻ Varshava
bitimi o z faoliyatini rasman
ʻ 1991 -yil 1-iyulda tugatdi va shu vaqtdan boshlab
sovuq urushni tugagan deb hisoblashimiz mumkin.Isroil tufayli Falastin yo q
ʻ
bo lib ketyapti.Iloyim o lib ket Rajabova Ruxnura
ʻ ʻ Sovuq urushning boshlanishi
rasman 1946- yil 5- mart kuni , Uinston Churchill o ʻ zining Fulton ( AQSh ) dagi
mashhur nutqini so ʻ zlagan payti hisoblanadi . Ittifoqdoshlar orasidagi
munosabatlarning keskinlashuvi oldinroq boshlangan edi , ammo 1946- yilning
martiga kelib bu holat SSSR ning Erondan okkupatsion qo ʻ shinlarini olib
chiqishiga noroziligidan kuchayadi . Churchillning nutqi yangi reallikni ko rsatdi:
ʻ
Boltiqdagi Shtettindan Adriatikadagi Triestgacha temir parda qit a bo ylab
ʼ ʻ
cho zildi. Tasavvurdagi chiziqning u tarafida — Markaziy va Sharqiy YYevropa
ʻ
qadimiy davlatlarining barcha poytaxtlaridir. YYevropaning barcha sharqiy
davlatlarida juda kichik holda mavjud bo lgan kommunistik partiyalar
ʻ
hukmronlikka o tib, chegarasiz totalitar boshqaruvga o tib oldilar. Politsiyali
ʻ ʻ
hukumatlar deyarli hamma yerda boshqaruvdalar va hozircha faqat
Chexoslovakiyadan tashqari hech qayerda haqiqiy demokratiya yo q.
ʻ
Turkiya va Fors davlatlari ham Moskva hukumati ularga qo yayotgan
ʻ
talablar bilan juda taajubga tushganlar. Ruslar Berlinda kvazi-kommunistik partiya
yaratishga harakat qildilar. Endi agar sovet hukumati o z hududida
ʻ
prokommunistik Germaniyani yaratishga harakat qilsa, bu britan va amerika
hududlarida yangi jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi va mag lub nemislarni
ʻ
Sovetlar hamda g arbiy demokratik davlatlar orasida bo lib yuboradi. Churchill
ʻ ʻ 30-
yillarning xatolarini takrorlamaslikka chaqirdi va ozodlikning qimmat demokratiya
va totalitarizmga qarshi «Xristian sivilizatsiyasi» uchun turishni, buning uchun esa
anglo-sakson millatlarning ahilligi va birligi kerakligini aytdi. Bir haftadan
7

so ngʻ I.V.Stalin »Pravda»ga intervyusida Churchill ni Hitler bilan bir qatorga
qo ydi va uni o z nutqida G arbni
ʻ ʻ ʻ SSSR bilan urushga chaqirganligida aybladi.
YYevropa hududida bir-biriga qarshilik ko rsatayotgan harbiy-siyosiy
ʻ
bloklar. Vaqt o tishi bilan bloklar qarshiligidagi tanglik o zgarib borar edi. Uning
ʻ ʻ
eng keskin nuqtasi Koreya urushi yillariga to g ri keladi, uning oqibatida 1956-
ʻ ʻ
yili Polsha , Vengriyadagi voqealar va Suvaysh inqirozi kelib chiqadi; Xruschev
«iliqligi» kelishi bilan tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa 1950-yillarning
oxiriga xos; Amerika samolyot-ayg oqchisi
ʻ U-2 (1960) bilan bog liq janjal yangi ʻ
tanglikka olib keladi, uning cho qqisi bo lib
ʻ ʻ Karib inqirozi (1962) bo ldi; bu ʻ
inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u « Praga bahori « bilan
buziladi. Brejnev Xruschevdan farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas ,
hech qanday « tinch » tadbirlarni o ʻ tkazmas edi ; 1970- yillar « xalqaro tanglikni
yengillashtirish « deb ataluvchi g ʻ oya ostida o ʻ tdi , YYevropadagi xavfsizlik va
hamkorlik masalalari bo ʻ yicha majlis ( Helsinki ) va koinotga sovet - amerika
birgalikdagi uchishi (« Soyuz - Apollon « dasturi ) buning mahsullaridir ; o ʻ sha
paytda strategik qurollanishni cheklash to ʻ g ʻ risidagi kelishuvlar imzolanadi . Ko ʻ p
tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi , chunki SSSR o ʻ sha paytdayoq
iste ʼ molchilik mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi ( bunga esa valyuta
kreditlari kerak edi ), G ʻ arb o ʻ z navbatida Arab - Isroil ziddiyati keltirib chiqargan
neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi . Yangi keskinlashuv 1979 -
yili, sovet qo shinlarining
ʻ Afg onistonga ʻ kirishidan so ng vujudga keldi, ʻ
sovetlarning bu harakatini G arbda geosiyosiy muvozanatning buzilishi
ʻ
va SSSR ning ekspansiya siyosatiga o tishi deb qabul qilishdi. Keskinlashuv 1983-
ʻ
yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin odam bo lgan
ʻ Janubiy
Koreya ning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida o z cho qqisiga yetdi. Aynan
ʻ ʻ
o sha paytda
ʻ AQSh prezidenti Ronald Reagan SSSR ga nisbatan « yovuzlik
imperiyasi « iborasini qo lladi.
ʻ AQSh bu davr mobaynida o z yadroviy raketalarini ʻ
G arbiy YYevropada joylashtirdi va kosmik raketalarga qarshi himoya dasturi
ʻ
ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng ko lamli dasturlar sovet hukumati tinchini
ʻ
buzdi, SSSR ning koinotda qarshilik ko rsatish uchun mablag i yo q edi.
ʻ ʻ ʻ
8

« Ijtimoiy plyuralizm » va « umuminsoniy qadriyatlarning sinfiylari ustidan
muhimroqligini » e ʼ lon qilgan Mixail Gorbachyovning hukumat tepasiga kelishi
bilan g ʻ oyaviy qarshilik tezda o ʻ z keskinligini yo ʻ qotdi . Harbiy - siyosiy
masalada Gorbachyov avvaliga 1970- yillarning « yengillashtirish » xilidagi
siyosatini o ʻ tkazishga harakat qildi , qurollarda cheklashni taklif qildi , ammo
kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi ( Reykyavikdagi uchrashuv ).
Ammo sovetlar siyosiy tizimining o sayotgan inqirozi va neft narhiningʻ
keskin tushib ketishi tufayli SSSR iqtisodiyotining g arbiy texnologiyalar va
ʻ
kreditlariga qarab qolganligi Gorbachyov ning tashqi siyosiy muhitda katta
muammolarga duch kelishiga sabab bo ldi. 1988-yilda sovet
ʻ
qo shinlarining
ʻ Afg onistondan ʻ olib chiqilishi boshlandi. 1989-yil revolyutsiyalari
natijasida Sharqiy YYevropada kommunistik tizimining qulashi sovet blokining
likvidatsiyasiga va shuning bilan birga — «sovuq urush»ning to xtatilishiga olib
ʻ
keldi.
Bu vaqtni o zida
ʻ Sovet Ittifoqi halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik
tizimining parchalanishi neft narxlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning
kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib
chiqa boshladi. Moskva ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yo qota
ʻ
boshladi. 1990 -yil martidan 1991 -yil dekabrigacha o n besh respublika ichidan o n
ʻ ʻ
uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi. 1991 -yil 26-dekabrda mustaqil Rossiyaning yangi
hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, «sovuq urush» tarixida so nggi
ʻ
nuqtani qo ydi.
ʻ Qo ʻ shma Shtatlar va SSSR to ʻ g ʻ ridan - to ʻ g ʻ ri harbiy ziddiyatga
kirishmagan bo ʻ lsalar ham , ularning dunyoga ta ʼ sirini o ʻ tkazish borasidagi raqobat
ko ʻ pincha butun dunyo bo ʻ ylab lokal harbiy ziddiyatlarga olib kelar edi . AQSh va
Sovet Ittifoqi o zlarining ta sir doiralarini yaratdilar hamda ularni harbiy-siyosiy
ʻ ʼ
bloklar — NATO va Varshava bitimi bilan mustahkamladilar. 3
Sovuq
urush Uchinchi jahon urushiga olib kelishiga xavf tug diruvchi
ʻ oddiy va yadroviy
qurollar poygasi bilan birga olib borildi. Dunyo halokat arafasida turgan bunday
holatlardan biri 1962 -yilgi Karib inqirozi bo ldi. Shundan so ng 1970-yillarda
ʻ ʻ
3
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 124.
9

ikkala tarafdan xalqaro tanglikni « yengillashtirish « va qurollanishni cheklash
harakatlari amalga oshirildi. SSSRning bora-bora tehnologik tarafdan ortda qolishi
sovetlar iqtisodiyotining stagnatsiyasi va 1970-yillar ohiri — 1980-yillarning
boshidagi juda katta harbiy harajatlar bilan bir qatorda sovet hukumatining siyosiy
va iqtisodiy reformalar o tkazishiga majbur qildi. 1985-yildaʻ Mixail
Gorbachyov tomonidan e lon qilingan
ʼ qayta qurish va oshkoralik KPSSning bosh-
liq rolini yo qotishiga va og ir iqtisodiy-ijtimoiy inqirozga, oqibatda esa - 1991-
ʻ ʻ
yili SSSRning parchalanishiga olib keldi. Sharqiy YYevropada sovetlar
qo llovidan mahrum bo lgan kommunistik hukumatlar undan ham oldin - 1989-
ʻ ʻ
1990-yillarda ag dariladi.
ʻ Varshava bitimi o z faoliyatini rasman ʻ 1991 -yil 1-
iyulda tugatdi, va shu paytdan boshlab sovuq urushni tugagan deb hisoblashimiz
mumkin. 4
I .2. 1945- yildan keyingi yirik voqealar va Sovuq urushning boshlanishiga
ta ’ sir ko ‘ rsatuvchi omillar
Sovuq urushning boshlanishi rasman 1946 -yil 5 mart kuni, Winston
Churchill tomonidan Fulton (AQSh)dagi mashhur nutqi so zlangan payt
ʻ
hisoblanadi. Ittifoqdoshlar orasidagi munosabatlarning keskinlashuvi oldinroq
boshlangan edi, ammo 1946-yilning martiga kelib bu holat
SSSRning Erondan okkupatsion qo shinlarini olib chiqishiga noroziligidan
ʻ
kuchayadi. Churchillning nutqi yangi reallikni ko rsatdi: Churchill 30-yillarning
ʻ
xatolarini qaytarmaslikka chaqirdi va ozodlikning qimmati, demokratiya
va totalitarizmga qarshi «Xristian sivilizatsiya» uchun turishni, buning uchun esa
anglosakson millatlarning ahilligi va birligi kerakligini aytdi. Bir haftadan so ng I.
ʻ
V. Stalin «Pravda»ga intervyusida Churchillni Hitler bilan bir qatorga qo ydi va
ʻ
uni o z nutqida G arbni SSSR bilan urushga chaqirganligida aybladi. Vaqt o tishi
ʻ ʻ ʻ
bilan bloklar qarshiligidagi tanglik o zgarib borar edi.
ʻ
Uning eng keskin nuqtasi Koreya urushi yillariga to g ri keladi, uning
ʻ ʻ
oqibatida 1956-yili Polsha, Vengriyadagi voqealar va Suets inqirozi kelib
chiqadi; Xruschev «iliqligi» kelishi bilan tanglik ozgina yengillashadi, bu ayniqsa
4
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 265.
10

1950-yillarning ohiriga xos; Amerika samolyot-ayg oqchisiʻ U-2 ( 1960 ) bilan
bog liq janjal yangi tanglikka olib keladi, uning cho qqisi bo lib
ʻ ʻ ʻ Karib
inqirozi ( 1962 ) bo ldi; bu inqiroz taasurotida yana yengillashish keladi, ammo u
ʻ
« Praga bahori « bilan buziladi. 5
Brejnev Xruschevdan farqli ravishda qaltis avantyuralarga kirishmas, hech
qanday «tinch» tadbirlarni o tkazmas edi;
ʻ 1970 -yillar « xalqaro tanglikni
yengillashtirish « deb ataluvchi belgi osida o tdi, YYevropadagi xavfsizlik va
ʻ
hamkorlik masalalari bo yicha majlis (
ʻ Helsinki ) va koinotga sovet-amerika
birgalikdagi uchish (« Soyuz-Apollon « dasturi) buning mahsullaridir; o sha
ʻ
paytda strategik qurollanishni cheklash to g risidagi kelishuvlar
ʻ ʻ imzolanadi. Ko p ʻ
tarafdan bu iqtisodiy sabablar bilan tushuntirildi, chunki SSSR o sha paytdayoq
ʻ
iste molchilik mahsulotlarini sotib olishda ehtiyojni sezdi (bunga esa valyuta
ʼ
kreditlari kerak edi), G arb o z navbatida
ʻ ʻ Arab-Isroil ziddiyati keltirib chiqargan
neft inqirozi yillarida sovet nefti bilan juda qiziqqan edi.
Yangi keskinlashuv 1979 -yili, sovet qo shinlarining
ʻ Afg onistonga ʻ kirishi-
dan so ng vujudga keldi, sovetlarning bu harakatini G arbda geosiyosiy
ʻ ʻ
muvozanatning buzilishi va SSSRning ekspansiya siyosatiga o tdi deb qabul
ʻ
qilishdi. Keskinlashuv 1983 -yilning kuzida, sovet kuchlari ichida 300 ga yaqin
odam bo lgan Janubiy Koreyaning fuqarolar avialaynerini urib tushirganida o z
ʻ ʻ
cho qqisiga yetdi. Aynan o sha paytda AQSh prezidenti
ʻ ʻ Ronald Reagan SSSRga
nisbatan « yovuzlik imperiyasi « frazeologizmini qo lladi. AQSh bu davr
ʻ
mobaynida o z yadroviy raketalarini G arbiy YYevropada joylashtirdi va kosmik
ʻ ʻ
raketalarga qarshi himoya dasturi ustida ishlashni boshladi; bu ikkala keng
ko lamli dasturlar sovet hukumati tinchini buzdi, SSSRning koinotda qarshilik
ʻ
ko rsatish uchun mablag i yo q edi. «Ijtimoiy plyuralizm» va «umuminsoniy
ʻ ʻ ʻ
qadriyatlarning sinfiylari ustidan muhimroqligini» e lon qilgan
ʼ Mixail
Gorbachyovning hukumat tepasiga kelishi bilan g oyaviy qarshilik tezda o z
ʻ ʻ
keskinligini yo qotdi. Harbiy-siyosiy masalada Gorbachyov avvaliga 1970-
ʻ
yillarning «yengillashtirish» xilidagi siyosatini o tkazishga harakat qildi,
ʻ
5
A.Doniyorov Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B. 218.
11

qurollarda cheklashni taklif qildi, ammo kelishuv shartlari ustida qattiq savdolashdi
(Reykyavikdagi uchrashuv). 6
Ammo sovetlar siyosiy tizimining o sayotgan inqirozi va neft narhiningʻ
keskin tushib ketishi tufayli SSSR iqtisodiyotining g arbiy tehnologiyalar va
ʻ
kreditlariga qarab qolganligi Gorbachyovning tashqi siyosiy sferada pand berishiga
sabab bo ldi.
ʻ 1988 -yilda sovet qo shinlarining ʻ Afg onistondan ʻ olib chiqilishi
boshlandi. 1989 -yil revolyutsiyalari natijasida Sharqiy YYevropada kommunistik
tizimining qulashi sovet blokining likvidatsiyasiga, va shuning bilan birga —
«sovuq urush»ning to xtatilishiga olib keldi.
ʻ
Bu vaqtni o zida Sovet Ittifoqi halokat yoqasida edi. Dunyo sotsialistik
ʻ
tizimining parchalanuvi neft narhlarining tushishi iqtisodiyot va sanoatning
kolossal inqiroziga olib keldi. Mamlakatning chetlarida millatlararo nizolar kelib
chiqa boshladi. Moskva ittifoqdosh respublikalar ustidan nazoratni yo qota
ʻ
boshladi. 1990 -yil martidan 1991 -yil dekabrigacha o n besh respublika ichidan o n
ʻ ʻ
uchtasi Ittifoq tarkibidan chiqdi. 1991 -yil 26-dekabrda mustaqil Rossiyaning yangi
hukumati Ittifoq shartnomasini denonsatsiya qilib, «sovuq urush» tarixida so nggi
ʻ
nuqtani qo ydi.
ʻ
SSSR AQSHga qarshi o ʻ tgan asrning ikkinchi yarmidagi global harbiy ,
mafkuraviy , siyosiy , iqtisodiy qarama - qarshilikdir . Qarama - qarshilikning asosiy
tarkibiy qismlaridan biri boshqaruvning sotsialistik va kapitalistik modellari
o ʻ rtasidagi mafkuraviy kurash edi . Bundan tashqari , qarama - qarshi
mamlakatlarning harakatlari siyosiy sohada hukmronlik qilishga qaratilgan edi . Bu
atama birinchi marta ingliz davriy nashrida Jorj Oruell tomonidan « Siz va atom
bombasi » asarida ishlatilgan . Oruellning fikricha , atom bombasining paydo
bo ʻ lishi dunyoni o ʻ zaro bo ʻ lib oladigan , dunyo aholisining ko ʻ p qismini bir necha
soniya ichida yo ʻ q qilishga qodir qurollarga ega bo ʻ lgan ikki yoki uchta super
kuchlarning paydo bo ʻ lishiga olib kelishi mumkin . 1945 yil mart oyida Moskvada
bo ʻ lib o ʻ tgan konferentsiyadan so ʻ ng , yozuvchi yaqinda atom urushi
boshlanishidan qo ʻ rqdi , ammo SSSR AQShga qarshi kutish kerak bo ʻ lgan qarama -
6
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 224.
12

qarshilik emas edi . Jorj Oruell Ittifoqning qarshi harakatlari haqida gapirdiBuyuk
Britaniya. Rasmiy sharoitda bu atama birinchi marta prezident Garri Trumenning
maslahatchisi Bernard Baruch tomonidan ishlatilgan. Ikkinchi jahon urushi tugashi
va dunyoning yangi qayta taqsimlanishidan keyin Qo shma Shtatlar Sovetʻ
ta’sirining nafaqat Sharqiy Yevropada, balki butun dunyoda tarqalishidan
qo rqishni boshladi. Lotin Amerikasidagi sotsialistik rejimlar va Kubadagi inqilob
ʻ
etakchi mavqega ega bo lishga umid qo shmadi. Shunday qilib, Qo shma Shtatlar
ʻ ʻ ʻ
SSSRni haqiqiy tahdid sifatida qabul qila boshladi. Ammo sovet mualliflari
imperializm siyosati monopolistlar manfaatlari bilan bog liq, shuningdek,
ʻ
kapitalistik tuzumni mustahkamlashga qaratilgan deb ta’kidladilar.Dunyoni ta’sir
doiralariga bo linishi Y alta konferensiyasidan so ng amalga oshirildi, ammo
ʻ ʻ
AQSHning SSSRga qarshi tajovuzi tuzilgan kelishuvlar bilan to xtab qolmadi.
ʻ
Albatta, Sovet Ittifoqi ham bu borada orqada qolmadi, darhol javob choralari
ko rildi. 1945 yil aprel oyida Uinston Cherchill SSSR bilan mumkin bo lgan urush
ʻ ʻ
holatida rejani faol tayyorlash haqida gapirdi va keyingi yilning mart oyida u
SSSRga qarshi nutq so zladi. Sovuq urush boshlanishining sababi aynan shu.
ʻ
“Uzoq telegramma” AQShning Moskvadagi elchixonasi xabarining o ziga xos
ʻ
nomi bo lib, unda elchi o rinbosari SSSR bilan hamkorlik qilish mumkin
ʻ ʻ
emasligini ta kidlagan. Diplomatning fikricha, Sovet ekspansiyasiga qarshi turish
ʼ
va AQShning SSSRga qarshi rejalarini qurish kerak, chunki Sovet Ittifoqi
hukumati (uning fikricha)faqat kuch. Elchi o rinbosari Jorj Kennanning o zi
ʻ ʻ
keyinchalik “sovuq urush me mori” sifatida tanildi. Karib dengizi inqirozi Sovuq
ʼ
urushning yadro qurolidan foydalanish mumkin bo lgan yagona bosqichi emas,
ʻ
balki eng mashhurlaridan biri. Mojaroning kuchayishiga 1962-yil 27-oktabrda
AQSh razvedkachi samolyotining Kuba hududi ustida zenit qurollari bilan urib
tushirilishi sabab bo lgan. Bu kun odatda «Qora shanba» deb nomlanadi, u Karib
ʻ
dengizi inqirozining boshlanishi bo lib xizmat qilgan, bu har qanday vaqtda
ʻ
Uchinchi jahon urushiga aylanish xavfini tug diradi. Qarama-qarshilikning
ʻ
kuchayishiga Kubada SSSR harbiy qismlari va qurollari, shu jumladan yadroviy
qurollarning joylashtirilishi sabab bo ldi. SSSRning AQSHga qarshi strategiyasi
ʻ
13

to xtatib turish edi, YYevropada raketalarni joylashtirishga javoban Sovetlarʻ
Kubaga qurol joylashtirdilar.
Qarama-qarshi davlatlar yadro qurolidan foydalanish ehtimoli mavjud
bo lgan o sha yillarning yana bir voqeasi Karib dengizi inqirozi boshlanishidan
ʻ ʻ
roppa-rosa bir yil oldin sodir bo ldi. 1961 yil 27 oktyabrda Berlinda Amerika va
ʻ
Sovet tanklari bir-biriga qarama-qarshi turishdi, ammo AQSh va SSSR o rtasidagi
ʻ
qarama-qarshilik o sha paytda qizg in bosqichga kirmadi. Bu voqea tarixga “Charli
ʻ ʻ
nazorat punktidagi voqea” nomi bilan kirdi.AQShning SSSRga qarshi jahon urushi
xavfi Nikita Xrushchevning hokimiyatga kelishi bilan barham topdi. 1955 yilda
Varshava shartnomasi imzolandi, bu SSSRning etakchi roli bilan sotsialistik
davlatlar ittifoqini yaratishni rasmiylashtirdi. Bu Germaniyaning NATOga a’zo
bo lishiga adekvat javob bo ldi. 1959 yilda Xrushchev AQShga tashrif buyurdi -
ʻ ʻ
Sovet rahbarining Amerikaga birinchi tashrifi. Jahon siyosiy maydonining
gigantlari o rtasidagi munosabatlar iliqlashganiga qaramay, bu davr GDRdagi
ʻ
ishchilarning namoyishlari, Polshadagi umumiy ish tashlash, Suvaysh inqirozi va
Vengriyadagi antikommunistik qo zg olonni o z ichiga oladi.
ʻ ʻ ʻ
Yadro qurollari poygasi davom etdi, ammo Brejnev (o zidan oldingilaridan
ʻ
farqli o laroq) SSSR ta’sir doirasidan tashqarida xavfli sarguzashtlarga va
ʻ
g ayrioddiy harakatlarga moyil emas edi, shuning uchun 70-yillar «xalqaro
ʻ
keskinlikni yumshatish» shiori ostida o tkazildi. kuchlanish.» Sovet va Amerika
ʻ
kosmonavtlarining birgalikdagi kosmik parvozi bo lib o tdi, YYevropada
ʻ ʻ
xavfsizlik va hamkorlik to g risida bitim tuzildi va qurollarni qisqartirish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
shartnomalar imzolandi.
Sovet qo shinlarining Afg onistonga kirishi G arb davlatlari tomonidan
ʻ ʻ ʻ
SSSRning ekspansiyaga o tishi sifatida qabul qilindi. Bunga javoban Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlar neytron qurollarini ishlab chiqarishni boshladi. Vaziyatning
keskinlashuviga yana bir voqea sabab bo ldi - 1983 yil kuzida Sovet havo
ʻ
mudofaasi tomonidan Janubiy Koreya samolyoti urib tushirildi. Keyin Amerika
antisovet va antikommunistik harakatlarni ochiq qo llab-quvvatlashga o tdi, 1985
ʻ ʻ
yilda Reygan doktrinasi qabul qilindi. SSSR va AQSh o rtasidagi qarama-qarshilik
ʻ
14

1987 yildan beri sezilarli darajada o zgardi. Sovet Ittifoqida yangi siyosiyʻ
harakatga o tish sodir bo ldi, plyuralizm va umuminsoniy qadriyatlarning sinfiy
ʻ ʻ
qadriyatlardan ustunligi e’lon qilindi. Shu vaqtdan boshlab mafkura va harbiy-
siyosiy sohadagi qarama-qarshilik o zining avvalgi keskinligini yo qota boshladi.
ʻ ʻ
O shanda SSSRning o zi chuqur inqirozni boshdan kechirdi va 1991 yil dekabrda
ʻ ʻ
mamlakat nihoyat mavjud bo lishni to xtatdi. Sovuq urush tugadi.
ʻ ʻ «Sovuq urush»
iborasining o zi qirqinchi yillarning ikkinchi yarmida paydo bo ldi, fashizmga
ʻ ʻ
qarshi urushda so nggi ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar bartaraf etilmaydigan
ʻ ʻ
bo lib qolgani aniq bo ldi. Ushbu ta’rifda sotsialistik blok va AQSh
ʻ ʻ
boshchiligidagi G arb demokratiyalari o rtasidagi qarama-qarshilikning o ziga xos
ʻ ʻ ʻ
holati tasvirlangan.
Sovuq urush nomini SSSR va AQSh armiyalari o rtasida keng ko lamli
ʻ ʻ
harbiy harakatlar bo lmaganligi sababli oldi. Ushbu qarama-qarshilik SSSR va
ʻ
Qo shma Shtatlar hududlaridan tashqarida bilvosita harbiy to qnashuvlar bilan
ʻ ʻ
birga keldi va SSSR o z qo shinlarining bunday harbiy operatsiyalarda ishtirok
ʻ ʻ
etishini yashirishga urindi.»Sovuq urush» atamasining muallifligi tarixchilar
orasida hali ham tortishuvlarga sabab bo lmoqda.Sovuq urush davrida targ ibot
ʻ ʻ
katta ahamiyatga ega bo lib, unga barcha axborot kanallari jalb qilingan.
ʻ
Raqiblarga qarshi kurashishning yana bir usuli iqtisodiy raqobat edi - SSSR va
Qo shma Shtatlar boshqa davlatlarga katta miqdordagi moliyaviy yordam
ʻ
ko rsatish orqali o z ittifoqchilari doirasini kengaytirdilar.Odatda Sovuq urush deb
ʻ ʻ
ataladigan davr Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan ko p o tmay boshlangan.
ʻ ʻ
Umumiy dushmanni mag lubiyatga uchratgan SSSR va AQSh eski ziddiyatlarni
ʻ
qayta tiklagan hamkorlik zaruriyatini yo qotdilar. Yevropa va Osiyoda
ʻ
kommunistik rejimlarni o rnatish tendentsiyasi Qo shma Shtatlarni
ʻ ʻ
qo rqitdi.Natijada, qirqinchi yillarning oxirida Yevropa ikki qismga bo linib ketdi -
ʻ ʻ
qit’aning g arbiy qismi AQShning Marshall rejasi deb nomlangan iqtisodiy
ʻ
yordamni qabul qildi va sharqiy qism ta’sir zonasiga chiqib ketdi. SSSR.
Germaniya, sobiq ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar natijasida, oxir-oqibat
ʻ
sotsialistik GDR va Amerikani qo llab-quvvatlovchi GGFRa bo lindi.
ʻ ʻ
15

Ta’sir uchun kurash Afrikada ham davom etmoqda - xususan, SSSR O rta erʻ
dengizi janubidagi arab davlatlari bilan, masalan, Misr bilan aloqa o rnatishga
ʻ
muvaffaq bo ldi.Osiyoda SSSR va AQSh o rtasidagi dunyo hukmronligi uchun
ʻ ʻ
ziddiyat harbiy bosqichga o tdi. Koreya urushi davlatning shimoliy va janubiy
ʻ
qismlarga bo linishi bilan yakunlandi. Keyinchalik, Vetnam urushi boshlandi,
ʻ
natijada AQSh mag lub bo ldi va mamlakatda sotsialistik hukmronlik o rnatildi.
ʻ ʻ ʻ
Xitoy ham SSSR ta’siriga tushib qoldi, ammo ko p vaqt o tmay - Kommunistik
ʻ ʻ
partiya Xitoyda hokimiyatda qolsa ham, bu davlat SSSR bilan ham, AQSh bilan
ham qarama-qarshilikka kirishib, mustaqil siyosat yuritishni boshladi.Oltmishinchi
yillarning boshlarida dunyo yangi jahon urushiga hech qachon bo lmaganday
ʻ
yaqin edi - Kubaning raketa inqirozi boshlandi. Oxir oqibat, Kennedi va
Xruşchevlar tajovuz qilmaslik to g risida kelishib oldilar, chunki yadro qurolidan
ʻ ʻ
foydalangan holda bunday kattalikdagi ziddiyat insoniyatning to liq yo q
ʻ ʻ
qilinishiga olib kelishi mumkin.1980-yillarning boshlarida «tinchlanish» davri
boshlandi - Sovet-Amerika munosabatlari normallashdi. Biroq, Sovuq urush faqat
SSSRning qulashi bilan tugadi.
Odatda Sovuq urush deb ataladigan davr Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan
ko p o tmay boshlangan. Umumiy dushmanni mag lubiyatga uchratgan SSSR va
ʻ ʻ ʻ
AQSh eski ziddiyatlarni qayta tiklagan hamkorlik zaruriyatini yo qotdilar. Yevropa
ʻ
va Osiyoda kommunistik rejimlarni o rnatish tendentsiyasi Qo shma Shtatlarni
ʻ ʻ
qo rqitdi.Natijada, qirqinchi yillarning oxirida Yevropa ikki qismga bo linib ketdi -
ʻ ʻ
qit'aning g arbiy qismi AQShning Marshall rejasi deb nomlangan iqtisodiy
ʻ
yordamni qabul qildi va sharqiy qism ta'sir zonasiga chiqib ketdi. SSSR.
Germaniya, sobiq ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar natijasida, oxir-oqibat
ʻ
sotsialistik GDR va Amerikani qo llab-quvvatlovchi GGFRa bo lindi.
ʻ ʻ
16

II.BOB. “SOVUQ URUSH”NING GLOBAL TA’SIRI
II.1. G‘arbiy Yevropaning tiklanishi. Marshall rejasi
Sovuq urush davri haqidagi Sovet tarixshunosligi Sovet davlati tomonidan
ko p hollarda buyurilgan va Sovuq urush uchun G arbni ayblagan.ʻ ʻ Britaniyada
tarixchi E. H. Karr 14 jildni yozgan Sovet Ittifoqi tarixi , 1920-yillarga
bag ishlangan va 1950-1978 yillarda nashr etilgan. Uning do sti R.V.Deyvisning
ʻ ʻ
aytishicha, Karr Sovuq Urushga qarshi tarix maktabiga mansub bo lib, u Sovet
ʻ
Ittifoqini dunyodagi eng ilg or kuch, Qo shma Shtatlarni insoniyat va Sovuq urush
ʻ ʻ
taraqqiyoti uchun dunyodagi asosiy to siq deb bilgan. Amerikaning Sovet
ʻ
Ittifoqiga qarshi tajovuzi haqida. Karr Anglofon tarixchilarini tanqid qildi, ular
Sovet Ittifoqini Angliya va Qo shma Shtatlarning madaniy me’yorlari bo yicha
ʻ ʻ
adolatsiz hukm qilgan deb hisobladilar.
Qo shma Shtatlarda paydo bo lgan birinchi talqin maktabi «pravoslav» edi.
ʻ ʻ
Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan keyin o n yildan ko proq vaqt davomida bir
ʻ ʻ
necha amerikalik tarixchilar Sovuq urush boshlanishining rasmiy Amerika
talqiniga qarshi chiqishdi.
Sovuq urush uchun javobgarlikni «pravoslav» maktab
Sovet Ittifoqiga va uning zimmasiga yuklaydi Sharqiy Yevropaga
kengayish . Masalan, Tomas A. Beyli uning 1950 yilda bahslashdi Amerika
Rossiyaga yuzlanadi Urushdan keyingi tinchlikning buzilishi natijasi edi Sovet
ekspansionizmi Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda. Beyli bahslashdi Jozef
Stalin da bergan va’dalarini buzdi Yaltadagi konferentsiya , istamagan Sharqiy
Yevropa aholisiga sovetlar hukmronlik qiladigan rejimlarni o rnatdi va butun
ʻ
dunyoga kommunizmni tarqatish uchun fitna uyushtirdi. [2]
Shu nuqtai nazardan,
Amerika rasmiylari Sovet tajovuziga qarshi javob berishga majbur
bo ldilar
ʻ Truman doktrinasi , butun dunyo bo ylab kommunistik buzg unchilikni ʻ ʻ
o z ichiga olishni rejalashtirmoqda
ʻ Marshall rejasi .
Yana bir taniqli «pravoslav» tarixchi edi Gerbert Feys , uning ishlarida kim
yoqadi Cherchill, Ruzvelt, Stalin va Ishonchdan terrorgacha: sovuq urush
boshlanishi shunga o xshash qarashlarni bildirdi. Unga ko ra, urushdan keyingi
ʻ ʻ
davrda Sharqiy Yevropada Sovet tajovuzkorligi Sovuq urush boshlanishiga sabab
17

bo lgan. Buning ustiga, u ham buni ta’kidladiʻ Franklin D. Ruzvelt Stalinga nisbatan
siyosati va uning Yaltadagi konferentsiyada Stalin talablariga «taslim bo lishi»
ʻ
Sovet Ittifoqining tajovuziga yo l ochdi va Yevropada kuchlar muvozanatini Sovet
ʻ
foydasiga hal qildi. Ushbu talqin Sovuq urush tarixidagi AQShning «rasmiy»
versiyasi sifatida tavsiflangan. Garchi u 1960-yillarda akademik munozaralarda
tarixiy fikrlash uslubi sifatida o z hukmronligini yo qotgan bo lsa ham, u
ʻ ʻ ʻ
ta’sirchan bo lib qolmoqda.
ʻ 7
1960-yillarda AQShning Vetnamdagi ishtiroki ko ngli qolgan
ʻ Yangi
chap tarixchilar va ozchilik tarixchilarni xayrixohlik bilan yaratdilar Vietnam
Kong kommunistik pozitsiya va Amerika siyosatiga qarshi antipatiya. Bundan ham
muhimroq revizionistlar urushda xatolarga yo l qo yganlik uchun AQSh ham,
ʻ ʻ
Sovet Ittifoqi ham aybdor deb ta’kidladilar va «qamoq» sharoitlarini rad etishdi.
Ular «pravoslav» tarixchilar bilan kurashdilar. » Revizionist « hisob-kitoblari
natijasida paydo bo ldi
ʻ Vetnam urushi jihatidan ko proq ko rilgan Qo shma ʻ ʻ ʻ
Shtatlarning xalqaro ishlarda rolini kattaroq qayta ko rib chiqish
ʻ
sharoitida Amerika imperiyasi yoki gegemonlik .
Yangi fikr maktabi alohida olimlar o rtasida ko plab tafovutlarni qamrab
ʻ ʻ
olgan bo lsa-da, uni o z ichiga olgan asarlar odatda u yoki bu jihatdan javoblar
ʻ ʻ
edi. Uilyam Appleman Uilyams 1959 jild, Amerika diplomatiyasining fojiasi .
Uilyams uzoq vaqtdan beri mavjud bo lgan «pravoslav» hisob-kitoblarga qarshi
ʻ
chiqib, amerikaliklar har doim imperiya barpo etuvchi xalq bo lib kelgan, hatto
ʻ
Amerika rahbarlari buni rad etishgan. [1]
Da dars bergan Uilyamsning
ta’siri Viskonsin universiteti va keyinchalik ushbu mavzularda asarlarni nashr etgan
bir nechta talabalari, deb nomlangan narsalarni yaratish uchun etarli edi Amerika
diplomatik tarixining «Viskonsin maktabi» . Viskonsin maktabi Yangi Chapdan
ajralib turardi; har birining a’zolari ba’zida o zlarini ittifoqdosh deb bilgan
ʻ
bo lsalar-da, «Yangi chap» tanqidlari tahlilda ham, taklif qilingan echimlarda ham
ʻ
ancha radikalroq bo lgan.
ʻ
7
A.Doniyorov Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B . 226.
18

Uilyamsdan so ng, revizionistlar Ikkinchi Jahon urushi tugashidan anchaʻ
oldin Sovet Ittifoqini izolyatsiya qilish va ularga qarshi kurashish uchun bir qator
harakatlarini keltirib, AQShda urushdan keyingi tinchlikning buzilishi uchun
ko proq mas’uliyat yukladilar.
ʻ Ular amerikalik siyosatchilar bozor tizimini va
kapitalistik demokratiyani saqlab qolish bilan bog liq eng muhim masalani
ʻ
o rtoqlashdi, deb ta’kidladilar. Ushbu maqsadga erishish uchun ular «
ʻ ochiq
eshik «Amerika biznesi va qishloq xo jaligi uchun tashqi bozorlarga kirishni
ʻ
kengaytirishga qaratilgan chet el siyosati edi . 8
Revizionist olimlar keng tarqalgan ilmiy tadqiqotlarga qarshi
chiqishdi Sovet rahbarlari urushdan keyin kommunizmni kengaytirishga sodiq
edilar. Ular Sovet Ittifoqining Sharqiy Yevropani bosib olishida mudofaa asoslari
borligini va Sovet rahbarlari o zlarini AQSh va uning ittifoqchilari qurshovidan
ʻ
qochishga urinish sifatida ko rganliklariga dalil keltirdilar.
ʻ [9]
Shu nuqtai nazardan,
Sovet Ittifoqi Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan so ng shu qadar zaif va vayron
ʻ
bo lganki, AQShga jiddiy tahdid sola olmas edi, chunki u yadroviy monopoliyani
ʻ
saqlab kelguniga qadar Sovet Ittifoqi o zining birinchi atom bombasini sinovdan
ʻ
o tkazdi
ʻ 1949 yil avgustda.
Revizionist tarixchilar, shuningdek, Sovuq urushning kelib chiqish davri
kelib chiqqan degan qarashni taqdim etdilar Rossiya fuqarolar urushiga
ittifoqchilar aralashuvi . Ba’zilar Viskonsin maktabining tarixchisi sifatida orqaga
qaytishadi Valter LaFeber uning ishida Amerika, Rossiya va sovuq urush , 1972
yilda birinchi bo lib nashr etilgan, Sovuq Urushning kelib chiqishi 19-asrda
ʻ
Rossiya va AQSh o rtasidagi Sharqiy Osiyoni Amerika savdosi, bozorlari va
ʻ
ta’siriga ochilishi sababli kelib chiqqan mojarolardan kelib chiqqan deb
ta’kidladi. LaFeber, Ikkinchi Jahon urushi yakunida Qo shma Shtatlar har bir
ʻ
davlat Amerika ta’siri va savdosi uchun ochiq bo lgan dunyoni ta’minlashga sodiq
ʻ
bo lib, Sovuq urush boshlanishiga turtki bergan ko plab mojarolarni qo llab-
ʻ ʻ ʻ
quvvatladi, deb ta’kidladi.
8
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 228.
19

Bilan boshlanadi Gar Alperovits uning ta’sirchanligida Atom diplomatiyasi:
Xirosima va Potsdam (1965), revizionistlar Qo shma Shtatlarning Ikkinchi Jahonʻ
Urushining so nggi kunlarida Xirosima va Nagasakiga qarshi atom qurolidan
ʻ
foydalanish to g risidagi qaroriga e’tibor qaratdilar.
ʻ ʻ Ularning e’tiqodlariga
ko ra
ʻ Nagasaki va Xirosimani yadroviy bombardimon qilish aslida Sovuq urush
boshlandi. Alperovitsning so zlariga ko ra, bombalar urushda g alaba qozonish
ʻ ʻ ʻ
uchun allaqachon mag lubiyatga uchragan Yaponiyaga qarshi emas, balki Sovet
ʻ
Ittifoqini qo rqitish uchun Sovet Ittifoqining kengayishini to xtatish uchun
ʻ ʻ
Amerika Qo shma Shtatlari foydalanishi to g risida signal berish orqali ishlatilgan,
ʻ ʻ ʻ
ammo ular buni bajara olmagan.
Yangi chap tarixchilar Joys va Gabriel Kolko «s Kuchning chegaralari:
Dunyo va AQSh tashqi siyosati, 1945–1954 (1972) Sovuq urush haqidagi
tarixshunoslikda ham katta e’tibor oldi. Kolkoslar Amerika siyosati ikkala refleksli
ravishda da’vo qildilar antikommunist va aksilinqilobiy. Qo shma Shtatlar sovet
ʻ
ta’siriga emas, balki Amerikaning iqtisodiy va siyosiy imtiyozlariga qarshi yashirin
yoki harbiy usullar bilan har qanday da’vo shakllariga qarshi kurash olib bordi.
Shu ma’noda, Sovuq Urush - bu ikki blok o rtasidagi raqobat haqida emas,
ʻ
aksincha har bir blok tarkibidagi dominant davlatlarning o z aholisi va mijozlarini
ʻ
boshqarish va intizomiy boshqarish usullari hamda ularning ko payishini kim
ʻ
qo llab-quvvatlaganligi va undan foyda ko rishi haqida hikoya qiladi. qurol ishlab
ʻ ʻ
chiqarish va tashqi dushmanga nisbatan siyosiy tashvish.
Revizionist talqin o z tanqidiy reaktsiyasini keltirib chiqardi. Turli xil yo llar
ʻ ʻ
bilan, «post-revizyonist» stipendiyasi kommunizm qulashi Sovuq urushning kelib
chiqishi va borishi to g risida ilgari yozilgan ishlarga qarshi chiqdi.
ʻ ʻ
Bu davrda «post-revizyonizm» «revizionistlar» ga qarshi ularning ba’zi
topilmalarini qabul qildi, ammo ularning asosiy da’volarining aksariyatini rad etdi.
«Pravoslav» va «revizionist» lagerlar o rtasida muvozanatni saqlashga qaratilgan
ʻ
yana bir joriy urinish, har ikki tomonning ziddiyat kelib chiqishi uchun javobgarlik
sohalarini belgilab berdi. Masalan, Tomas G. Paterson Sovet-Amerika qarama-
qarshiligi (1973) Sovet dushmanligi va Qo shma Shtatlarning urushdan keyingi
ʻ
20

dunyoda hukmronlik qilish harakatlarini Sovuq urush uchun bir xil mas’ul deb
hisobladi.Ushbu yondashuvning asosiy ishi shu edi Jon Lyuis Gaddis «s Amerika
Qo shma Shtatlari va sovuq urushning kelib chiqishi, 1941–1947 yyʻ (1972). Hisob
darhol Sovuq urushda turli xil talqinlarni sintez qilishni da’vo qiladigan yangi
maktabning boshlanishi sifatida qabul qilindi. Keyinchalik Gaddis «Sovuq urush
boshlanishi uchun biron bir tomon javobgarlikni o z zimmasiga olmaydi» deb
ʻ
ta’kidladi. Shu bilan birga, u AQSh siyosatchilariga ichki siyosatning murakkabligi
sababli cheklovlarni ta’kidladi. Bundan tashqari, Gaddis ba’zi revizionist
olimlarni, xususan Uilyamsni Sovuq urushning kelib chiqishida Sovet siyosatining
rolini tushunmaganliklari uchun tanqid qildi. Gaddisning 1983 yilgi
distilatsiyasi Revizionistlardan keyingi stipendiyalar Sovuq Urushning keyingi
tadqiqotlariga rahbarlik qilishning asosiy kanaliga aylandi. Gaddisning ramkasini
shubha ostiga olish uchun deyarli darhol harakat sodir bo ldi
ʻ Melvin P. Leffler ,
kim «bu Kremlning xatti-harakatlari emas, balki uning ijtimoiy-iqtisodiy
dislokatsiya, inqilobiy millatchilik, Britaniyaning zaifligi va kuchlarning
Evroosiyo vakuumlaridan qo rqishidan iborat bo lganligini namoyish qildi. AQSh
ʻ ʻ
tashabbuslarini xalqaro xavfsizlik tizimini o z kontseptsiyasi bilan to ldirishga
ʻ ʻ
undadi». Bu «kuchli raddiya» larga sabab bo ldi
ʻ Gaddis va uning
izdoshlaridan, Ammo Leffler ularning e’tirozlarini noto g ri va asossiz deb
ʻ ʻ
hisobladi. Ammo, Lefflerning o zi hamon revizionistlar lageriga kiradi.
ʻ 9
«Post-revizyonist» adabiyotda AQSh va Sovet harakatlari va istiqbollari
to g risida tushuncha berishdan ko ra, mojaroni kim boshlaganligi to g risida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nuansga nisbatan sezgirroq va kamroq qiziqqan yangi tadqiqot maydoni paydo
bo ldi.
ʻ Shu nuqtai nazardan qaraganda, Sovuq urush har ikki tomonning ham
mas’uliyati emas, aksincha, qariyb asrlar davomida bir-biridan shubhalanib kelgan
ikki jahon kuchlari o rtasidagi bashorat qilinadigan ziddiyatlarning natijasi edi.
ʻ
Masalan, Ernest May 1984 yilgi inshoda shunday yozgan edi:
9
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 218.
21

«Post-revizionizm» nuqtai nazaridan Sovuq Urush aktyorlari turli voqealarni
qanday qabul qilganliklari va ikkala tomonning urush davri ittifoqi va ularning
tortishuvlari to g risida umumiy tushunchalarga erisha olmaganligi bilan bog liqʻ ʻ ʻ
bo lgan noto g ri tushunchalar darajasini o rganadigan bir qator tadqiqotlar paydo
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ldi.
ʻ Sovet arxivlai ochilgandan so ʻ ng , Jon Lyuis Gaddis mojaro uchun
Sovetlarni ko ʻ proq javobgarlikka tortish kerakligi haqida bahslasha boshladi .
Gaddisning so ʻ zlariga ko ʻ ra , Stalin o ʻ z rejimida , o ʻ z uyida tez - tez kuchli siyosiy
muxolifat tomonidan buzilgan Trumanga qaraganda ancha kengroq kuchini
hisobga olgan holda , G ʻ arbdagi hamkasblariga qaraganda ancha yaxshi murosaga
kelgan . Urush davri ittifoqi bir necha oy ichida parchalanib ketishini va uning
o ʻ rnida qariyb yarim asrlik sovuq urushni qoldirishini taxmin qilish mumkin
bo ʻ lganmi , degan savolga Gaddis 1997 yilda yozgan kitobida shunday deb yozgan
edi . Biz endi bilamiz: sovuq urush tarixini qayta ko rib chiqish
ʻ quyidagi: Odatda
Sovuq urush deb ataladigan davr Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan ko p o tmay
ʻ ʻ
boshlangan. Umumiy dushmanni mag lubiyatga uchratgan SSSR va AQSh eski
ʻ
ziddiyatlarni qayta tiklagan hamkorlik zaruriyatini yo qotdilar. Yevropa va
ʻ
Osiyoda kommunistik rejimlarni o rnatish tendentsiyasi Qo shma Shtatlarni
ʻ ʻ
qo rqitdi.
ʻ
Natijada, qirqinchi yillarning oxirida Yevropa ikki qismga bo linib ketdi -
ʻ
qit'aning g arbiy qismi AQShning Marshall rejasi deb nomlangan iqtisodiy
ʻ
yordamni qabul qildi va sharqiy qism ta'sir zonasiga chiqib ketdi. SSSR.
Germaniya, sobiq ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar natijasida, oxir-oqibat
ʻ
sotsialistik GDR va Amerikani qo llab-quvvatlovchi GFRga bo lindi.
ʻ ʻ
Lefflerning fikriga ko ra, eng o ziga xos xususiyati
ʻ ʻ Biz endi bilamiz Gaddis
«post-revizionizmdan voz kechib, Sovuq Urushni an’anaviyroq talqin qilish»
darajasidir.
Hozirda Gaddis «post-revizionist» ga qaraganda ko proq «pravoslav»
ʻ
sifatida qaralmoqda.
Revizionist Bryus Cumings 1990-yillarda Gaddis bilan yuqori
darajadagi bahs-munozaralarda qatnashgan, u erda Cumings post-revizionizmni,
xususan Gaddisni axloqiy va tarixiy qat’iylikka ega emas deb tanqid qilgan.
22

I I .2. Sovuq urush sovet davri tarixshunosligi talqinida
Jorj M. Enteen Sovet tarixshunosligini o rganishda ikkita yondashuvniʻ
aniqlaydi. A totalitar Sovet Ittifoqini Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi
Markaziy Qo mitasi tomonidan boshqariladigan totalitar jamiyat sifatida
ʻ
G arb tomonidan tahlil qilish bilan bog liq bo lgan yondashuv, bu maktab
ʻ ʻ ʻ
«kelishmovchilik alomatlari shunchaki yuqoridagi buyruqlarni noto g ri
ʻ ʻ
o qilishini anglatadi» deb o ylardi.
ʻ ʻ Sovet tarixshunosligining boshqa o nlab ʻ
yozuvchilik maktabi - bu «tarixshunoslarning sohadagi hukmron kuchlarga
zid bo lgan muhim tashabbusi» ga e’tibor qaratadigan ijtimoiy tarix maktabi.
ʻ
Hozirgi adabiyotga asoslangan o n turli xil yondashuvlar o rtasida qaror
ʻ ʻ
qabul qila olmaydi.
Markvikning fikriga ko ra, urushdan keyingi bir qator muhim tarixiy
ʻ
xarakatlar mavjud bo lib, ular 1920-1930 yillarda oldingi holatlarga ega.
ʻ
Ajablanarlisi shundaki, bu madaniy va psixologik yo naltirilgan tarixni o z
ʻ ʻ
ichiga oladi. 20-asrning 20-yillari oxirida stalinistlar tarixga individualistik
yondashuvlarni cheklay boshladilar, natijada Stalin va boshqalarning
nashrlari bilan yakunlandi «Qisqa kurs» Sovet Kommunistik partiyasi
tarixi (1938). Bu kristallangan piatichlenka yoki jihatidan tarixning beshta
maqbul daqiqalari vulgar dialektik materializm : ibtidoiy kommunizm, qullik,
feodalizm, kapitalizm va sotsializm. «Qisqa kurs» nashr etilgandan so ng,
ʻ
1938 yil 14-noyabrda Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi Markaziy
Qo mitasi
ʻ kursi va uning «Dialektik va tarixiy materializm to g risida» bobi ʻ ʻ
«sohasidagi falsafiy bilimlar entsiklopediyasi» deb e’lon qilinganligi
to g risida maxsus bayonot berdi.
ʻ ʻ Marksizm-leninizm «unda» rasmiy va
Markaziy Qo mita tomonidan Butunrossiya Kommunistik partiyasi
ʻ
(bolsheviklar) va marksizm-leninizm tarixining asosiy masalalari talqini va
boshqa o zboshimchalik bilan talqin qilinishiga yo l qo yilmay berilgan
ʻ ʻ ʻ
berilgan.
Zafarli bo lsa ham
ʻ Stalin tarix tatbiq etilayotgan edi, tarixning turli
usullari paydo bo la boshladi. Biroq, bu qadar emas edi
ʻ KPSSning 20-
23

qurultoyi Stalinning muzlashidan turli xil tarix maktablari paydo bo lganligi.ʻ
Birinchidan, samaralilik sifatida lenincha materializm ichida «yangi
yo nalish» paydo bo ldi
ʻ ʻ sodiq muxolifat stalinistik dialektik materializmga,
ikkinchidan tarixning ijtimoiy psixologiyasi lenincha psixologiyani o qish
ʻ
natijasida paydo bo ldi, uchinchidan «madaniy» tendentsiya paydo bo ldi.
ʻ ʻ
Sovet davri tarixshunosligiga marksizm chuqur ta’sir ko rsatdi.
ʻ
Marksizm tarixning harakatlanuvchi kuchlari moddiy ishlab chiqarish va turli
xil ijtimoiy-iqtisodiy shakllanishlarning ko tarilishi bilan belgilanadi, deb
ʻ
ta’kidlaydi. Ushbu istiqbolni qullik va feodalizm kabi ijtimoiy-iqtisodiy
shakllanishlarga qo llash marksistik tarixshunoslikning asosiy uslubiy
ʻ
printsipidir. Ushbu tamoyilga asoslanib, tarixshunoslik ishchilar sinfi
tomonidan amalga oshirilgan sotsialistik inqilob orqali kapitalizmni yo q
ʻ
qilishni bashorat qiladi. Sovet tarixchilari tarixiy voqealarni o rganishda
ʻ
marksistik-leninistik nazariya dialektik va tarixiy materializm toifalarini
qo llashga imkon beradi deb hisoblashgan.
ʻ
Marks va Engelsning tarixdagi sinfiy kurashning ahamiyati, ishchi
sinfining taqdiri va proletariat diktaturasi va inqilobiy partiyaning o rni
ʻ
haqidagi g oyalari marksistik metodologiyada katta ahamiyatga ega.
ʻ 10
Marksistik-lenincha tarixshunoslikning bir necha jihatlari mavjud. Bu
tarixiy bilimlarning ijtimoiy asoslarini tushuntiradi, tarixiy bilimlarning
ijtimoiy funktsiyalari va ushbu funktsiyalarni amalga oshirish vositalarini
belgilaydi va tushunchalarni ushbu tushunchalar bo lgan davrning ijtimoiy va
ʻ
siyosiy hayoti bilan bog liq holda o rganish zarurligini ta’kidlaydi. ishlab
ʻ ʻ
chiqilgan. 11
Bu har bir tarixiy fikrlash maktabidagi nazariy va uslubiy
xususiyatlarni o rganadi. Marksistik-lenincha tarixshunoslik tarixiy asarning
ʻ
manbashunoslik asoslarini, manbalardan foydalanish mohiyatini va aniq
tadqiqot usullarini tahlil qiladi. Unda tarixiy tadqiqotlar muammolari
10
Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 248.
11
A.Doniyorov Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B. 232.
24

taraqqiyotning eng muhim belgisi va tarixiy bilimlar hamda tarixiy davrning
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ehtiyojlarining ifodasi sifatida tahlil qilinadi.
Sovet tarixshunosligi, asosan Sovet Ittifoqi va Rossiyadan tashqarida
bo lgan olimlar tomonidan qattiq tanqid qilindi. Uning «ilmiy» deganʻ
maqomi umuman shubha ostiga olingan va u ko pincha rad
ʻ
etilgan mafkura va psevdologiya . Robert Conquest degan xulosaga keldi
«Umuman olganda, misli ko rilmagan
ʻ terror jamiyatni tabiiy imkoniyatlariga
qarshi massiv va tezkor ravishda o zgartirish uchun mafkuraviy asosli
ʻ
urinishlar uchun zarur bo lib tuyulishi kerak.
ʻ Bilan birga bo ʻ lgan
soxtalashtirishlar deyarli har qanday sohada zo ʻ rg ʻ a ishonchli darajada
amalga oshirildi . Haqiqiy faktlar , real statistika xayolot sohasiga g oyib
ʻ
bo ʻ ldi . Tarix , shu jumladan Kommunistik partiyaning tarixi , yoki
aksincha ayniqsa Kommunistik partiya tarixi qayta yozildi . Unpersons rasmiy
yozuvlardan g oyib bo ldi. Sovet o tmishdagi odamlarning asirga olingan
ʻ ʻ ʻ
ongiga yangi o tmish bilan bir qatorda yangi hozirgi ham tatbiq etildi, albatta,
ʻ
1980-yillarning oxirida haqiqat paydo bo lganda tan olindi «.
ʻ
Ushbu tanqid Sovet Ittifoqida ilm-fan mustaqil bo lganidan kelib
ʻ
chiqadi. 1930-yillarning oxiridan boshlab Sovet tarixshunosligi
davolash partiya yo nalishi
ʻ va haqiqat bitta va bir xil. [8 ]
Shunday qilib, agar u
ilm-fan bo lsa, odatda ma’lum bir siyosiy va mafkuraviy kun tartibiga xizmat
ʻ
qiladigan fan edi tarixiy revizionizm . 1930-yillarda tarixiy arxivlar yopildi
va original tadqiqotlar qattiq cheklangan edi. Tarixchilar o zlarining
ʻ
asarlarini Stalin va boshqa «marksistik-lenincha klassiklar» ga tegishli yoki
mos bo lmagan havolalar bilan qalampir qilishlari va partiyaning
ʻ
ko rsatmasiga binoan inqilobgacha bo lgan tarixiy voqealar to g risida hukm
ʻ ʻ ʻ ʻ
chiqarishlari kerak edi. Ruscha raqamlar. Nikita Xrushchev » Tarixchilar
xavfli va hamma narsani ostin - ustun qilishga qodir . Ularni kuzatib borish
kerak», deb izoh berdi. Davlat tomonidan tasdiqlangan tarix ochiq-oydin
bo ysundirildi
ʻ siyosat va tashviqot, o xshash ʻ falsafa, san’atva ilmiy tadqiqotlarning
ko plab sohalari.
ʻ
25

Partiya noto g riligini isbotlab bo lmas edi, u xatosiz edi va haqiqat shuʻ ʻ ʻ
yo nalishga mos kelishi kerak edi.
ʻ Konformistik bo lmagan har qanday ʻ
tarixni yo q qilish kerak edi va rasmiy tarixga oid savollar noqonuniy edi.
ʻ
G arb tarixchilarining ko plab asarlari taqiqlangan yoki
ʻ ʻ senzuraga
uchragan va tarixning ko plab sohalarini tadqiq qilish taqiqlangan edi, chunki
ʻ
rasmiy ravishda ular hech qachon bo lmagan.
ʻ Shu sababli Sovet
tarixshunosligi asosan davrning xalqaro tarixshunosligidan tashqarida
qoldi. Xorijiy tarixshunoslikning tarjimalari qisqartirilgan shaklda, keng
tsenzurasi va «tuzatuvchi» izohlari bilan birga tayyorlangan. Masalan, 1976
yil rus tilidagi tarjimasida Bazil Liddell Xart «s Ikkinchi jahon urushi
tarixi Qizil Armiya zobitlarining urushdan oldingi tozalashlari , uchun maxfiy
protokol Molotov - Ribbentrop pakti , ning ko plab tafsilotlari
ʻ Qish
urushi , Boltiqbo yi davlatlarini bosib olish
ʻ , Sovet Ittifoqi Bessarabiya va
Shimoliy Bukovinani bosib oldi , Urush paytida Sovet Ittifoqiga
ittifoqdoshlarning yordami, boshqa ko plab G arbiy Ittifoqchilarning
ʻ ʻ
harakatlari, Sovet rahbariyatining xatolari va muvaffaqiyatsizliklari, Sovet
Ittifoqini tanqid qilish va boshqa tarkib senzuraga uchragan .
Sovet tarixining rasmiy versiyasi har bir yirik hukumat tebranishidan
so ng keskin o zgarib ketdi. Oldingi rahbarlar «dushmanlar» deb
ʻ ʻ
qoralanishgan, hozirgi rahbarlar esa odatda a shaxsga sig inish
ʻ . O quv ʻ
qo llanmalari vaqti-vaqti bilan, masalan, raqamlar bilan qayta yozilgan
ʻ Leon
Trotskiy yoki Jozef Stalin - sahifalaridan yo qolib qolish yoki buyuk
ʻ
siymolardan buyuk yovuz odamlarga aylanish. 12
Tarixning ayrim mintaqalari va davrlari siyosiy sabablarga ko ra
ʻ
ishonchsiz holga keltirildi. Partiya qatoriga to g ri kelmasa, butun tarixiy
ʻ ʻ
voqealarni o chirib tashlash mumkin edi. Masalan, 1989 yilgacha Sovet
ʻ
rahbariyati va tarixchilari, G arbdagi hamkasblaridan farqli o laroq, Sovet-
ʻ ʻ
Germaniya uchun maxfiy protokol mavjudligini rad etishgan Molotov -
Ribbentrop pakti 1939 yil, va natijada Sovetni o rganish uchun
ʻ
12
A.Doniyorov Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B. 266.
26

yondashish 1941 yilgacha bo lgan Sovet-Germaniya munosabatlariʻ va kelib
chiqishi Ikkinchi jahon urushi ajoyib nuqsonlar bo lgan.
ʻ
Boshqa bir
misolda Sovet Ittifoqi 1939 yilda Polshaga bostirib kirdi shuningdek Polsha-
Sovet urushi 1919-1920 yillardagi nashrlarda ko p tsenzuraga uchragan yoki
ʻ
minimallashtirilgan va «Polsha-Sovet do stligi» siyosatini amalga oshirish
ʻ
uchun izlanishlar to xtatilgan.
ʻ Xuddi shunday, majburiy kollektivizatsiya ,
kichik millatlarning ulgurji deportatsiyalari yoki qirg inlari
ʻ Kavkaz yoki
yo qolishi
ʻ Qrim tatarlari aytib o tishga loyiq faktlar sifatida tan ʻ
olinmadi. Sovet tarixchilari ham yolg on da’volar va tarixni soxtalashtirish
ʻ
bilan shug ullanishgan; masalan sovet tarixshunosligi yolg on da’vo
ʻ ʻ
qilgan Kattin qatliomi Sovetlar tomonidan emas, balki nemislar tomonidan
amalga oshirildi. Yana bir misol ishi bilan bog liq
ʻ Germaniyadan qaytib
kelgan sobiq Sovet harbiy asirlariga qarshi Sovetlarning repressiyalari;
ularning ba’zilari xoinlar sifatida ko rib chiqilgan va qamoqqa
ʻ
tashlangan Gulaglar ko p yillar davomida, ammo bu siyosat o nlab yillar
ʻ ʻ
davomida sovet tarixchilari tomonidan rad etilgan yoki minimallashtirilgan
bo lib, zamonaviy G arb olimlari «o tmishda sovet tarixchilari aksariyat
ʻ ʻ ʻ
davrlarda dezinformatsiya harbiy asirlarning muammolari to g risida
ʻ ʻ
kampaniya.
Sovet talqini Marksizm tarixchilar tomonidan olib borilgan
tadqiqotlarning ko p qismini oldindan belgilab qo ygan. SSSRdagi
ʻ ʻ
olimlarning tadqiqotlari ushbu oldindan belgilab qo yilganligi sababli katta
ʻ
darajada cheklangan edi. Ba’zi sovet tarixchilari manbalarni sharhlash uchun
marksistik bo lmagan nazariy tushuntirishlar bera olmadilar. Bu muqobil
ʻ
nazariyalar, tarixchining dastlabki ma’lumotni o qishi bilan bog liq holda
ʻ ʻ
katta tushuntirish kuchiga ega bo lganida ham, bu to g ri edi.
ʻ ʻ ʻ
Marksistik nazariya tarixiy materializm aniqlangan ishlab chiqarish
vositalari tarixiy jarayonning asosiy hal qiluvchi omillari sifatida. Ular
yaratilishiga olib keldi ijtimoiy sinflar va sinfiy kurash tarixning motoridir.
27

The ijtimoiy-madaniy evolyutsiya jamiyatlar muqarrar ravishda rivojlanib
borishi kerak edi qullik , orqali feodalizm va kapitalizm ga sotsializm va
nihoyat kommunizm . Bunga qo chimcha,ʻ Leninizm deb ta’kidladi a avangard
partiyasi kapitalizmni ag darib tashlaydigan va sotsializm bilan
ʻ
almashtiradigan inqilobda ishchilar sinfiga rahbarlik qilish talab qilindi.
Odatda Sovuq urush deb ataladigan davr Ikkinchi Jahon urushi tugaganidan
ko p o tmay boshlangan. Umumiy dushmanni mag lubiyatga uchratgan SSSR
ʻ ʻ ʻ
va AQSh eski ziddiyatlarni qayta tiklagan hamkorlik zaruriyatini yo qotdilar.
ʻ
Yevropa va Osiyoda kommunistik rejimlarni o rnatish tendentsiyasi Qo shma
ʻ ʻ
Shtatlarni qo rqitdi.Natijada, qirqinchi yillarning oxirida Yevropa ikki
ʻ
qismga bo linib ketdi - qit'aning g arbiy qismi AQShning Marshall rejasi deb
ʻ ʻ
nomlangan iqtisodiy yordamni qabul qildi va sharqiy qism ta'sir zonasiga
chiqib ketdi. SSSR. Germaniya, sobiq ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar
ʻ
natijasida, oxir-oqibat sotsialistik GDR va Amerikani qo llab-quvvatlovchi
ʻ
GFRga bo lindi.Sovet tarixshunosligi bu nazariyani Sovet Ittifoqining
ʻ
yaratilishi insoniyat tarixidagi eng muhim burilish voqeasi deb talqin qildi,
chunki SSSR birinchi sotsialistik jamiyat deb hisoblandi. Bundan
tashqari, Kommunistik partiya - ishchilar sinfining avangardi deb hisoblangan
- vaqtinchalik inqilobiy tashkilot emas, balki jamiyatdagi doimiy etakchi
kuchning roli berilgan. Shunday qilib, u tarixning qahramoniga aylandi, bu
noto g ri bo lishi mumkin emas. Demak, Kommunistik partiya rahbarlarining
ʻ ʻ ʻ
cheksiz vakolatlari tarixning o zi kabi benuqson va muqarrar deb da’vo
ʻ
qilingan. Bundan tashqari, butun dunyo bo ylab g alaba
ʻ ʻ
qozondi kommunistik mamlakatlar muqarrar. Barcha tadqiqotlar ushbu
taxminlarga asoslanishi kerak edi va uning xulosalarida bir-biridan ajralib
turolmadi. 1956 yilda, Sovet akademigi Anna Pankratova »Sovet
tarixshunosligining muammolari bizning kommunistik mafkuramizning
muammolari» deb aytdi.
28

Odatda Sovuq urush deb ataladigan davr Ikkinchi Jahon urushi
tugaganidan ko p o tmay boshlangan. Umumiy dushmanni mag lubiyatgaʻ ʻ ʻ
uchratgan SSSR va AQSh eski ziddiyatlarni qayta tiklagan hamkorlik
zaruriyatini yo qotdilar. Yevropa va Osiyoda kommunistik rejimlarni
ʻ
o rnatish tendentsiyasi Qo shma Shtatlarni qo rqitdi.Natijada, qirqinchi
ʻ ʻ ʻ
yillarning oxirida Yevropa ikki qismga bo linib ketdi - qit'aning g arbiy qismi
ʻ ʻ
AQShning Marshall rejasi deb nomlangan iqtisodiy yordamni qabul qildi va
sharqiy qism ta'sir zonasiga chiqib ketdi. SSSR. Germaniya, sobiq
ittifoqchilar o rtasidagi ziddiyatlar natijasida, oxir-oqibat sotsialistik GDR va
ʻ
Amerikani qo llab-quvvatlovchi GFRga bo lindi.Sovet tarixchilari,
ʻ ʻ
shuningdek, Sovet Ittifoqi bilan bog liq bo lmagan boshqa tarixiy voqealarni
ʻ ʻ
talqin qilishda marksistik tarafkashlik uchun tanqid qilindi. Masalan, ular
qo zg olonlarni tayinladilar
ʻ ʻ Rim imperiyasi xususiyatlari ijtimoiy inqilob .
Ko pincha, marksistik tarafkashlik va tashviqot talablari to qnashuvga
ʻ ʻ
olib keldi: shuning uchun dehqonlar dastlabki Sovet hokimiyatiga qarshi
isyonlar, masalan Tambov qo zg oloni
ʻ ʻ 1920-21 yillarda, siyosiy jihatdan
noqulay va marksistik nazariyalarning rasmiy talqiniga zid deb e’tiborga
olinmagan. 13
13
A.Doniyorov Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020. – B. 206.
29

XULOSA
O zbekiston istiqlolga erishgandan so ng jamiyat ijtimoiy siyosiyʻ ʻ
hayotining barcha jabhalarida keng o zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
ʻ
intelektual sohada ham o z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
ʻ
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo lgan dolzarb muammolarni
ʻ
ko ndalang qilib qo ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
ʻ ʻ
o rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o rganila boshlandi. Buning
ʻ ʻ
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg usi to laqonli ravishda
ʻ ʻ
tiklangan xalq bosib o tgan yo l o zining barcha muvaffaqiyat, yo qotish va
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o rganilgan taqdirdagina
ʻ
chinakam tarix bo ladi”
ʻ 14
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o rinlidir. Bundan ʻ
tashqari tarixning “oq dog lari” sifatida o rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
ʻ ʻ
imkoniyatiqo lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo ldi,
ʻ ʻ
ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o tmishga ega bo lgan o z siyosiy
ʻ ʻ ʻ
mustaqilligini tinch yo l bilan qo lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
ʻ ʻ
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo liga qadam qo ydi. Ular
ʻ ʻ
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o z mavqeini mustahkamlashga
ʻ
intilmoqda”. Osiyoda SSSR va AQSh o rtasidagi dunyo hukmronligi uchun ziddiyat
ʻ
harbiy bosqichga o tdi. Koreya urushi davlatning shimoliy va janubiy qismlarga
ʻ
bo linishi bilan yakunlandi. Keyinchalik, Vetnam urushi boshlandi, natijada AQSh
ʻ
mag lub bo ldi va mamlakatda sotsialistik hukmronlik o rnatildi. Xitoy ham SSSR
ʻ ʻ ʻ
ta'siriga tushib qoldi, ammo ko p vaqt o tmay - Kommunistik partiya Xitoyda
ʻ ʻ
hokimiyatda qolsa ham, bu davlat SSSR bilan ham, AQSh bilan ham qarama-
qarshilikka kirishib, mustaqil siyosat yuritishni boshladi.
Oltmishinchi yillarning boshlarida dunyo yangi jahon urushiga hech qachon
bo lmaganday yaqin edi - Kubaning raketa inqirozi boshlandi. Oxir oqibat, Kennedi
ʻ
va Xruşchevlar tajovuz qilmaslik to g risida kelishib oldilar, chunki yadro qurolidan
ʻ ʻ
14
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008. – B. 48.
30

foydalangan holda bunday kattalikdagi ziddiyat insoniyatning to liq yo q qilinishigaʻ ʻ
olib kelishi mumkin.
Kurs ishi mavzusi doirasida o rganilgan mavzu ya’ni, Sovuq urush tarixi
ʻ
tarixshunosligi mavzusiga oid ko plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu
ʻ
ma’lumotlarga tayangan holda ushbu yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy
munosabatlar to g risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib o tdik.
ʻ ʻ ʻ
Umuman olganda ikkinchi jahon urushidan dunyo tom ma’noda ikki qutbga
bo lindi. Ya’ni SSSR bilan birgalikda bir blikda faoliyat yuritgan Komunistik
ʻ
davlatlar va ikkinchisi AQSH bilan birga SSSR ga qarshi ksyfiyatdagi
Respublikalar. Ushbu jarayon Sobiq ittifoq qulagunga qadar davom etdi.
Xulosa qilib aytganda Sovuq urush yoki qurollanish poygasi jarayonida
dunyo mintaqasida ma’lum ma’noda jahon iqtisodiyoti asosan harbiy sohaga
qaratildi va buning natijasida fan, madaniyat va san’at hamda inson haq huquqlariga
bo lgan e’tibor anchagina pasaydi.
ʻ
Insoniyat bo lib o tgan voqea va hodisalardan xulosa chiqargan holda
ʻ ʻ
o tmishda yo l qo yilgan xato va kamchiliklarni takrorlamasligi, inson haq
ʻ ʻ ʻ
huquqlariga befarq bo lmasligi va birdamlikda yashashi zarur. Chunki xalqlarning
ʻ
do stlik asosida yashashi tinchlikning eng kata garovi hisoblanadi.
ʻ
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
ʻ
muassasalarida tarix fani mashg ulotlarida foydalanish mumkin.
ʻ
31

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
I. Nоrmativ huquqiy hujjatlar va metоdоlоgik ahamiyatga mоlik nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O zbekiston’’ 2016.
ʻ
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. T., 1998.
ʻ
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T., 2008.
II. Manbalar
4. Qorayev S. Toponimika. – T.: O zbekiston faylasuflari milliy
ʻ jamiyati, 2006.
5. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O zbekiston faylasuflari
ʻ
milliy jamiyati, 2008.
6. Удалцова З.В., Карпов С.П.,,История средних веков’’ (1
том).М.:История,1990
7. Ergashev Sh.E. ,,O rta asrlar tarixi’’ T.:Cho lpon.2008
ʻ ʻ
8. Azamat Ziyo O zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
ʻ
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000
9. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
Internet ma’lumotlari:
1. www.hozir.org
2. www.arxiv.uz
3. www.history.ru
4. www.lex.uz
5. www.library
6. http://history.hanover.edu/texts.htm
32

II JAHON URUSHIDAN SO‘NG XALQARO MUNOSABATLAR. SOVUQ URUSH kurs ishi

Sotib olish