IIkkinchi jahon urushidan keyin Afg‘onistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	149.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Xojiakbar Sultonov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2024

4 Sotish

IIkkinchi jahon urushidan keyin Afg‘onistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli

Sotib olish

IKKINCHI JAHON URUSHIDAN KEYIN AFG‘ONISTONNING
IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. URUSHIDAN KEYIN AFG‘ONISTONNING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI .......... 5
II BOB. AFG‘ONISTON XX ASRNING 70-YILLARIDA ......................................................... 21
III BOB. NAJIBULLONING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA UNING “MILLIY
YARASHUV” SIYOSATI ............................................................................................................ 35
XULOSA ....................................................................................................................................... 39
FOYDALANILGAN ADABIYORLAR RO’YXATI ................................................................... 40
2

KIRISH
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatiga ega bo lib, ʻ
dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi
ʻ
sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib kamol
ʻ ʻ
topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va
ʻ
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini
safarbar etamiz” 1
SH.M.Mirziyoyev.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir-biriga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum iy manfaat yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston
ʻ Respublikasi b irinchi Prezidenti I.Karimov o zining ʻ
O zbekiston XXI asr bo sag asida:
ʼʼ ʻ ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
ʼʼ
qilishning ahamiyati xususida to xtalib, shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 2
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.
ʻ Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz
shunday yozadi: Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga
ʼʼ ʻ
dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro
ʻ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston, 2021. – 464 б. – kitob.
2
Islom Karimov . “ O ʻ zbekiston XXI asr bo ʻ sag ʻ asida : xavfsizlikka tahdid , barkamollik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari ” . - T .: Manaviyat . 1997.
3

munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha
kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olish kerak.ʼʼ 3
Kurs ishining davrlashtirilishi. Mening ushbu kurs ishim xronologik
jihatdan 1945 - yildan hozirgi kunga qadar bo lgan davrda
ʻ Ikkinchi jahon
urushidan keyin Afg‘onistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolida bo lgan voqealarni
ʻ
qamrab oladi. Bu davrni voqeiy jihatdan esa, Ikkinchi jahon urushidan keyin
Afg‘onistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini yoritdim.
Kurs ishining obyekti, predmetini belgilash. Tayyorlagan ishimni obyekti
sifatida aynan tanlagan davlatim to g risidagi fikrlarni belgiladim.
ʻ ʻ Aynan
musulmon dunyosi to g risida yozilgan ilmiy ma
ʻ ʻ qola lar, faktlar kurs ishining
asosini tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa
qismidan iborat.
3
Islom Karimov. “ Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch “. -T.:Manaviyat. 2008.
4

I BOB. URUSHIDAN KEYIN AFG‘ONISTONNING IJTIMOIY-
IQTISODIY AHVOLI
Afg'oniston garchi Ikkinchi Jahon urushida ishtirok etmagan bo‘lsa-da,
urush mamlakat hayotiga katta zarar yetkazdi. XX asr 30-yillari davomida
mamlakat iqtisodiyotini tiklash va rivojlantirish bo‘yicha yetakchi chet davlatlar
bilan o‘matila boshlangan savdoiqtisodiy, texnikaviy va shu kabi sohalardagi
hamkorlik urush boshlanishi bilan to'xtab qoldi. Urush yillarida Afg'oniston faqat
Buyuk Britaniya bilan savdo-iqtisodiy munosabatlami olib bora oldi, xolos.
Ikkinchi Jahon urushi nihoyasiga yetgach, Afg'oniston ham ichki siyosatda, ham
tashqi siyosatda bir qator jiddiy muammolarga to'qnash keldi.
1946-yilda ichki siyosatda afg'on xalqi ustida juda ham qattiq nazorat yuritib
kelgan M.Hoshimxon (podshoh M.Zohirshohning amakisi) boshchiligidagi
hukumat Shoh Mahmud (M.Zohirshohning boshqa bir amakisi) yetakchiligidagi
hukumat bilan almashgan73 bo'lsa ham afg'on qabilalari orasidagi norozilik
kayfiyati hamon ustun bo'lib turar, mamlakat iqtisodiyoti va xo'jaligi zudlik bilan
hal etilishi lozim bo'lgan bir qator muammolarga to'qnash kelgan edi.
Mamlakatda hukumat almashinuvi bilan ijtimoiy-siyosiy hayotda ham
birmuncha o'zgarishlar ro'y berdi. Jumladan, bir qator ommaviy va ijtimoiy-siyosiy
tashkilotlaming paydo bo'lishiga hamda faoliyat yuritishiga sharoit yuzaga keldi.
Shoh Mahmudning hukumatga kelishi bilan XX asr 30-yillarida qamoqqa
tashlangan ilg'or fikrga ega bir qator jamoat arboblari ozodlikka chiqarildi va
surgundan qaytib kelishga ijozat berildi. Xususan, uzoq muddatli qamoq jazosini
o'tagan Said Qosim Lag'moniy adliya vaziri lavozimini egallagan bo'lsa, Abdul
Hodi Doviy afg'on parlamenti quyi palatasi rahbari lavozimini egalladi.
Urushdan keyingi yillardagi og'ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvol, kun tartibida
turgan bir qator o'tkir muammolaming hal etilmasligi va hukumatning bu boradagi
sust faoliyati mamlakatda turli muxolif harakatlar hamda guruhlaming yuzaga
kelishiga zamin yaratdi.
5

1947-yilda ana shunday harakatlardan biri “Vish zalmiyon” (Uyg‘onayotgan
yoshlar) paydo bo‘ldi. Uning tarkibiga asosan pushtun millatiga mansub savdo-
sanoat sohasi vakillari, kichik lavozimdagi davlat xizmatchilari hamda ziyoli
qatlam vakillari kirishdi. Jumladan, harakat yetakchisi qandahorlik Muhammad
Rasul Pushtun bo‘Isa, kichik amaldor Nur Muhammad Tarakiy, shoir Abdurrauf
Benavo, tarixchi Abdulhay Habibiy, shoir Gul Pacha Ulfat kabilar harakat a’zolari
edilar.
1948-yil oxirida mamlakat vakillik organlariga bo‘lib o‘tgan saylovlarda
“Vish zalmiyon” harakati a’zolaridan bir necha nafari deputat bo‘lib saylanishga
muvaffaq bo‘ldi va ulaming sa’y-harakati bilan 1951-yilda so‘z va matbuot
erkinligini ta’minlash, shaxsiy gazeta va jumallami nashr etish uchun huquqiy asos
bo‘ladigan “Matbuot haqida” yangi qonun qabul qilindi.
Mazkur harakat mamlakat yoshlarini umumiy taraqqiyot yo‘lida birlashtirish
yo‘lida keng ko‘lamli faoliyat olib bordi. Natijada 1950-yilda mamlakat oliy o‘quv
yurtlarida tahsil olayotgan talabalami birlashtiruvchi talabalar ittifoqi yuzaga keldi.
Ushbu davrda Afg‘onistonda vujudga kelgan yana bir ijtimoiysiyosiy
harakat sifatida “Vatan” tashkilotini ko‘rsatib o‘tish mumkin. 1951-yilda tashkil
etilgan ushbu tashkilot o‘z oldiga nisbatan keng ko‘lamdagi siyosiy, iqtisodiy-
ijtimoiy masalalami hal etish yo‘lida kurashishni qo‘ygan edi. “Vatan” tashkiloti
saflarida turli qatlam vakillari bor edi. Jumladan, mashhur afg‘on tarixchisi Mir
G‘ulom Muhammad G‘o‘bor tashkilot rahbari va g‘oyaviy yetakchisi bo‘Isa,
davlat xizmatchisi Mir Muhammad Siddiq Farhang, ziyoli Ahmad AH Ko‘hzod,
Kobul universiteti o‘qituvchisi Famx Ettemodiy, shoir Sarvar Jo‘yo, yozuvchilar
Ali Ahmad Naimiy va Abduhalim Atefiy kabilar tashkilot a’zolari edi74.
Afg‘onistondagi ijtimoiy-siyosiy harakatlaming faollashuvi mamlakat
hukmron tabaqalarini ham befarq qoldirmas edi. 1948-yilda mamlakat mudofaa
vaziri lavozimini egallagan Muhammad Dovud (podshoh M.Zohirshohning
amakivachchasi) o‘z atrofiga davlat amaldorlari va intelligensiya vakillarini yig‘a
boshladi.
6

1950-yilda Muhammad Dovud yetakchiligida “Milliy klub” tashkil etildi va
uning tarkibiga sobiq iqtisodiyot vaziri Abdulmajid Zobuliy, maorif vaziri Fayz
Muhammad Zikriyo, bosh vazir o‘rinbosari Ali Muhammad Badaxshoniy kabi
davlat amaldorlari kirishdi. Ushbu tashkilot afg‘onlaming birligi, konstitutsion
monarxiya boshqaruvi tarafdori bo‘lib chiqsa-da, ko‘plab davlat amaldorlari va
oddiy xalqning qo‘llab-quwatlashiga erisha olmadi. Chunki, “Milliy klub”
Muhammad Dovudning hokimiyat pog‘onasida yanada yuqorilashi va bosh vazir
lavozimini egallashi yo‘lida bir vosita bo‘lishi lozim edi.
1952-yilda mamlakat parlamentiga bo‘lib o‘tgan saylovlarda rasmiy
hukumat tobora avj olib borayotgan muxolifat guruhlarga nisbatan keskin choralar
qo‘lladi va natijada yuqorida nomlari tilga olingan ijtimoiy-siyosiy tashkilot hamda
guruhlar a’zolari parlament deputatligiga saylanishga yo‘l qo‘yilmadi. Bunday
holat birmuncha noroziliklar kelib chiqishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa ham, hukumat
vaziyatni tezda qo‘lga olib, muxolifat vakillarining barchasini qamoqqa olishga
yoki surgun qilishga muvaffaq bo‘ldi.
XX asr 40-yillari oxiri va 50-yillaridan boshlab Afg‘oniston dunyoda
kechayotgan turli jarayonlarga, xususan geosiyosiy jarayonlarga ko‘proq tortila
boshlandi va yanada ko‘proq xalqaro ahamiyat kasb eta boshladi. M a’lumki,
1945-yil 5-martda Buyuk Britaniyaning sobiq Bosh vaziri U.Cherchill Fulton
universitetida (AQSH) so‘zlagan nutqida “Sovuq urush” boshlanganini e’lon
qilgan edi. Mazkur “urush” raqiblari bir tomonda AQSH bo‘lsa, ikkinchi tomondan
Sovet Ittifoqi edi.
“Sovuq urush” davrida Afg‘oniston Sovet Ittifoqi hamda AQSH manfaatlari
doirasidagi hududlami ajratib tumvchi davlat sifatidagi roli ham Sovet Ittifoqi ham
AQSH manfaatlariga to‘liq mos kelardi. Shunga qaramasdan, dunyoning ikki
yetakchi davlatlari
Afg‘onistonni o‘z nazoratlarida ushlashga, afg‘on zaminida harbiy jihatdan
hozir bo‘lish (presence)ni75 kuchaytirishga, Afg‘onistonni iqtisodiy qaram
qilishga intilib keldilar.
7

1947-yilda Afg‘oniston yetakchi davlat Buyuk Britaniyaning Hindistondagi
mustamlakachilik siyosati barbod bo‘lishidan quvonish hissini tuyib, bir asrdan
ortiq vaqt mobaynida afg‘on davlatiga tazyiq o‘tkazib kelgan inglizlaming
mintaqani tark etishi va Hindistonga mustaqillik berishidan xursand bo‘lsa-da,
bunday holat yana bir boshqa jiddiy muammoni keltirib chiqardi. Hindistonni
osonlikcha tark etishni istamagan inglizlar bu yerda bir-biriga dushmanlik
kayfiyatida bo‘lgan ikki davlat Hindiston (aholisining asosiy qismi induizm diniga
e’tiqod qiluvchi) va Pokiston (aholisining asosiy qismi islom diniga e’tiqod
qiluvchi) barpo etilishini e’lon qildilar. Inglizlaming bunday o‘ziga xos siyosati
kelgusida ham hind zaminida yangi barpo etilgan ikki davlat, ikki din vakillari
o‘rtasida ziddiyat va qarama-qarshilik saqlanib qolishiga zamin yaratishi hamda
inglizlar bunday ziddiyatdan kezi kelganda ustalik bilan foydalanishlari uchun
amalga oshirildi.
Afg‘on qabilalari istiqomat qiladigan ozod qabilalar hududi yangi tuzilgan
Pokiston tarkibiga o‘tib ketganligi bois, Afg‘oniston ushbu masalani muzokaralar
orqali hal etish yuzasidan Pokiston Islom Respublikasi rasmiy doiralariga murojaat
qildi. Biroq, Pokiston tomoni Afg‘oniston murojaatini bee’tibor qoldirdi va
Afg‘onistonga nisbatan dushmanlik kayfiyatida bo‘lib keldi. 1947-yilning
o‘zidayoq bir qator afg‘on qabilalari yangi Pokiston hukumatiga qarshi
qo‘zg‘olonchilik harakatlarini ham boshlab yubordilar.
1949-yil iyulida afg‘on parlamenti Afg‘oniston va Pokiston o‘rtasidagi
munosabatlar masalasini muhokama qildi hamda Pokiston tarkibidagi afg‘on
qabilalarini qo‘llab-quvvatlashini ma’lum qildi. Shuningdek, afg‘on parlamenti
“Dyurand chizig‘i”ni ikki davlat o‘rtasida belgilangan chegara sifatida tan
olmasligini e’lon qildi.
1949-yil avgustida Pokiston hududida istiqomat qiluvchi afg‘on qabilalari
yetakchilarining yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi va unda Pokistondan mustaqil Pushtuniston
davlati tuzilganligi e’lon qilindi. Pushtuniston Milliy Assambleyasi saylandi va
uning bayrog'i tasdiqlandi. 1950-yilda Pokiston rasmiy hukumati hatto,
Afg‘onistonga nisbatan qurolli hujum qilish bilan tahdid qildi. Afg‘on
8

hukumatining ushbu mojaroli vaziyatni bartaraf etishda AQSHdan yordam so‘rashi
hech bir natija bermadi. Biroq, AQSH Afg‘onistonda o ‘z mavqeini
mustahkamlash bo‘yicha boshqa bir qator chora-tadbirlami amalga oshirdi.
XX asr 40-yillari ikkinchi yarmidan boshlab AQSH Afg‘onistonda bir qator
iqtisodiy loyihalaming amalga oshirilishi bo‘yicha ko‘mak ko‘rsata boshladi.
Jumladan, qiymati 20 million AQSH dollariga teng irrigatsion va yo‘l-transport
loyihalari ana shular jumlasidandir. Dastlab Afg‘onistonga AQSHning “Morrison-
Nadsen” firmasi kirib keldi va afg‘on hukumati bilan irrigatsiya obyektlarini qurish
bo‘yicha shartnoma tuzdi. AQSH hukumati mazkur shartnomaning amalga
oshirilishini noma’lum vaqtgacha cho‘zib borib, o‘zini mintaqada mavjud
bo‘lishini ta’minlashga intildi va Afg‘oniston hukumatini moliyaviy jihatdan
o‘ziga qaram qilib qo‘ydi. 1948-yilda Afg‘oniston hukumati yana AQSHga
moliyaviy ko‘mak berishni so‘rab murojaat qildi.
AQSH hukumati XX asr 50-yillari boshida Afg‘oniston va Pokiston
o‘rtasidagi mojaroli vaziyatga ham birmuncha aralashdi va “pushtunlar
muammosi”ning yanada chigallashuviga o‘z “hissasini” qo‘shdi. 1951-yilda
Afg‘oniston AQSHga qurol-yarog‘ yetkazib berish bo‘yicha yordam so‘rab
murojaat qildi. Biroq, G.Trumen hukumati Afg‘onistonning ushbu iltimosini rad
etdi. 0 ‘z navbatida Sovet Ittifoqi hukumati ham Afg‘oniston bilan munosabatlarini
rivojlantirishga intildi.
1954-yilda Afg‘oniston 3,5 mln. AQSH dollari miqdorida sovet kreditini
oldi va 1955-yilda sovet hukumati Muhammad Zohirshohga 100 mln. AQSH
dollari miqdorida qarz berdi. Bundan tashqari, sovet mutaxassislari Salang dovoni
orqali mamlakatning
markaziy qismini Sovet Ittifoqi hududi bilan tutashtiruvchi katta transport
magistralini qurib berishdi. Shuningdek, sovet mutaxassislari ko‘magida Mozori
Sharif, Bagrom va Shindod shaharlarida zamonaviy aerodromlar barpo etildi.
XX asr 50-yillari sovet-afg‘on munosabatlarini rivojlantirishda samarali
bosqich bo‘ldi. Chunki, aynan shu davrda Sovet Ittifoqi Afg‘onistonda turli
sohalardagi infrastrukturani rivojlantirish maqsadida katta miqdorda iqtisodiy-
9

texnik yordam ko‘rsatdi. Jumladan, Sovet Ittifoqi sarmoyasi asosida mamlakatda
magistral yo‘llar, cho‘l hududida joylashgan Jalolobod irrigatsiya kompleksi,
zaytun va apelsin yetishtirishga mo‘ljallangan qishloq xo‘jaligi kompleksi, aholi
yashashi uchun turar joylar qurib berishga ixtisoslashtirilgan baza, Kabul
Politexnika instituti va shu kabi 140 dan ortiq obyektlami qurdi.
1950-1960-yillar davomida Sovet Ittifoqi Afg‘onistonga umumiy qiymati 1
mlrd. AQSH dollari miqdorida moliyaviy yordam ko‘rsatdi va ikki davlat o‘rtasida
imzolangan “O‘zaro hujum qilmaslik va neytralitet to‘g ‘risida”gi shartnomani
yana 10 yilga uzaytirishga kelishib olindi. Shunday qilib, eng yangi tarix davrida
Afg‘oniston o‘zining qulay strategik holati tufayli jahon geosiyosiy xaritasida
alohida o‘rinni egalladi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrda Afg‘oniston
ko‘plab mamlakatlar, shu jumladan Sovet Ittifoqi va AQSHning siyosiy,
mafkuraviy va savdo-iqtisodiy manfaatlari doirasiga tobora tortila boshladi.
Mamlakat aslida ikki buyuk davlat manfaatlari to‘qnashgan maydonga aylanib
qoldi.
Liberal islohotlami amalga oshirishning boshlanishi. 1964-vilgi
Konstitutsiva. XX asming 50-yillari birinchi yarmiga kelib ham Afg'onistonda
iqtisodiy-ijtimoiy holat yaxshilanmadi. Umshdan keyingi yillarda amalga
oshirilishi boshlangan bir qator loyiha va dasturlar o‘z samarasini bermadi.
Shunday vaziyatda Shoh Mahmud boshchiligidagi hukumat iste’fo berdi. 1953-yil
sentabrda hukumat rahbari - bosh vazir lavozimini ko‘pchilik kutganidek,
podshohning amakivachchasi Muhammad Dovud (1909-1979) egalladi. Bu vaqtga
qadar Muhammad Dovud bir qator mas’ul lavozimlarda -
Afg‘onistonning Fransiyadagi elchisi, bir qator viloyatlar hokimi, ichki
ishlar vaziri va mudofaa vaziri kabi muhim davlat lavozimlarida ishlab kelgan edi.
Muhammad Dovud hukumati mamlakatda iqtisodiy-moliyaviy ahvolni
yaxshilashga intilib, banklar faoliyatiga keng yo‘l ochib berish va chet el
investitsiyalarini ko‘proq jalb etish yo‘lidan bordi. Shu maqsadda 1954-yilda “Chet
el sarmoyasini jalb etish to‘g‘risida” qonun qabul qilindi.
10

1954-yilda AQSHdan harbiy sohada ko‘mak berishni so‘rab murojaat qilgan
Muhammad Dovud hukumati yana rad javobini oldi. Buning ustiga 1954-yilda
AQSH Pokistonga harbiy ko‘mak berish bo‘yicha bitim imzoladi. Bu voqea
Muhammad Dovud hukumatini qattiq tashvishga soldi va hukumat zudlik bilan
Sovet Ittifoqiga o‘zaro hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha taklif bilan murojaat
qildi hamda rasmiy Moskva ushbu taklifga ijobiy yondashdi.
G‘arb davlatlari tomonidan qo‘llab-quwatlangan Pokiston Afg'oniston bilan
munosabatlami keskinlashtirish yo‘lidan bordi. 1955-yilda Pokiston Afg‘oniston
bilan barcha turdagi (siyosiy, diplomatik, savdo-iqtisodiy) munosabatlami
to‘xtatishga qaror qildi. 1955-yilning noyabrida Kobulda bo‘lib o‘tgan Luye Jirge
Pokiston hududida istiqomat qilib kelayotgan pushtunlar masalasini muhokama
qildi va Pokiston hukumatidan pushtunlarga o‘z kelajagini o‘zi belgilash huquqini
taqdim etishni hamda Pushtuniston masalasida yon berishni talab qilib murojaat
qildi.
Mamlakatni iqtisodiy-ijtimoiy rivojlantirish yo‘lida sovet davlati andozasiga
monand besh yillik dasturlar qabul qilish va ulami amalga oshirish yo‘lidan borildi.
Chunonchi, 1957-1962-yillarda birinchi besh yillik dastur, 1962-1967-yillarda
ikkinchi besh yillik dasturlar qabul qilindi. Garchi, ushbu dasturlardabelgilangan
barcha ishlar amalga oshirilmagan bo‘lsa-da, ular mamlakat taraqqiyotida muayyan
rol o‘ynadi.
Sovet Ittifoqi bilan yaqindan hamkorlik qilgan Muhammad Dovud 1956,
1959 va 1961-yillarda sovet davlatida rasmiy tashrif bilan bo‘lgan edi.
Shuningdek, podshoh Zohirshoh ham 1957 va 1962-yillarda Moskvaga rasmiy
tashrif bilan kelgan edi. Shu bilan bir qatorda Muhammad Dovud 1959-yilda
AQSHga ham rasmiy tashrif buyurib, prezident D.Eyzenxauer va davlat kotibi
J.F.Dalles bilan muloqotlar olib bordi.
Davlat boshqaruvida o‘z roli va ta’sirini kengaytirishga intilib kelgan
Muhammad Dovudning podshoh Zohirshoh bilan munosabatlari salbiy tus ola
boshladi. Avtoritar tartibdagi boshqaruv tarafdori bo‘lgan Muhammad Dovud bir
qator masalalar bo ‘ yicha (j umladan, Pushtuniston masalasini muzokaralar yo ‘ li
11

bilan hal etish) yon berishni istamas va o‘zining pushtun millatchiligiga asoslangan
pozitsiyasida qattiq turar edi. Shuningdek, Muhammad Dovud mamlakat
parlamenti faoliyatini ham birmuncha cheklashga muvaffaq bo‘lib, qonun
chiqaruvchi vakolatlami ham hukumat qo‘lida jamlanishiga erishadi. Zohirshoh
tomonidan davlatda Muhammad Dovud ta’sirini birmuncha cheklash bo‘yicha
sezilarli tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, bosh vazirga yaqin bir qator yirik
davlat amaldorlari qamoqqa olindi.
Davlat ishlarida o‘z ta’sirini yo‘qotishni istamagan Muhammad Dovud
1962-yil oxirida davlat boshqaruvini tubdan isloh etishni ko‘zda tutuvchi dastur
ishlab chiqadi va uni podshohga taqdim etadi. Mazkur dasturga ko‘ra, hukumatni
podshohga ma’qul shaxslardan iborat tarkibda emas, balki o‘tkazilgan saylovlar
natijasida g‘olib chiqqan siyosiy partiya vakillaridan iborat tarkibda shakllantirish
ko‘zda tutilgan edi. Muhammad Dovudning taklifiga binoan, podshoh oilasi
a’zolari siyosat bilan shug‘ullanishdan butkul voz kechishlari, podshohga esa
faqatgina rasmiy tadbirlarda davlat nomidan ishtirok etish funksiyasi ajratilgan edi.
Shaxsan o‘zining kelgusi maqomi xususida Muhammad Dovud alohida qarashga
ega bo‘lib, u o‘z tarafdorlaridan iborat siyosiy partiya tuzishi va saylovda g‘olib
chiqish orqali hukumatni boshqarishni rejalashtirgan edi. Tabiiyki, Muhammad
Dovudning shaxsiy hokimiyatini yanada mustahkamlashni ko‘zda tutuvchi mazkur
dastumi Muhammad Zohirshoh ma’qullamaydi va bosh vazirdan iste’fo berishini
talab qiladi. 1963-yilning may oyida Muhammad Dovud hukumati iste’foga
chiqdi.
XX asming 60-yillarida mamlakatda amalga oshirilgan islohotlaming kam
samara berishi, hukumatning mamlakat taraqqiyoti uchun jiddiy jon kuydirmasligi
oqibatida ijtimoiy harakatlar va siyosiy guruhlaming faoliyati jonlana boshladi.
Muhammad Dovud iste’fosidan keyin shakllantirilgan yangi hukumatga
Muhammad Yusuf (1963-1967) boshchilik qildi. Mazkur hukumat mamlakat
iqtisodini birmuncha erkinlashtirish, shaxsiy sarmoyadorlarga keng imkoniyatlar
berish hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lidan bordi. Yangi hukumat
tashqi siyosatda ham biroz yumshoqlik bilan harakat qilish tarafdori bo‘lib,
12

Pokiston bilan munosabatlami muzokaralar orqali yaxshilash yo‘lidan bordi.
Shuningdek, rasmiy Kobul 60-yillar birinchi yarmida Pokiston va Hindiston
o‘rtasida kelib chiqqan qurolli mojaroda ham betaraf mavqeda turganligini
Pokiston tomoni ijobiy baholadi.
1963-yil oxirida Afg‘onistonning kelgusi taraqqiyoti yo‘lida muhim siyosiy-
huquqiy asos bo‘lishi ko‘zda tutilgan mamlakatning yangi Konstitutsiyasini ishlab
chiqish jarayoni boshlandi. Yangi Konstitutsiyani ishlab chiqish bo‘yicha tuzilgan
maxsus komissiya Fransiya, Kanada, Shvetsiya, Misr, Hindiston kabi bir qator
davlatlaming tajribasini o‘rganib chiqdi. 1964-yilning sentabrida Kobulda
chaqirilgan Luye Jirge ishlab chiqilgan Konstitutsiya loyihasini ко‘rib chiqdi va
ikkin haftalik muhokamalardan so‘ng Afg‘onistonning yangi Konstitutsiyasini
ma’qulladi.
1964-yilning 1-oktabrida podshoh Muhammad Zohirshohning tasdiqlashi
bilan zamonaviy davlatlar andozasi asosida ishlab chiqilgan hamda to‘la ma’noda
demokratik xarakterdagi yangi Konstitutsiya kuchga kirdi. Afg‘onistonning
demokratiya yo‘lidagi rivojlanishiga yo‘l ochib bergan 1964-yilgi Konstitutsiya bir
qator olimlar va mutaxassislar tomonidan “islom olamidagi eng maqbul
Konstitutsiyalardan biri” sifatida talqin qilinadi76. Chunki, aynan ushbu
Konstitutsiyada g‘arbga xos demokratik qadriyatlar va tamoyillaming afg‘on
jamiyatiga xos an’anaviy siyosiy tizim bilan uyg‘unlashuvi o‘z aksini topgan edi.
Shuning uchun ham ushbu Konstitutsiya amalda bo‘lgan o‘n yillik muddat (1963-
1973) manbalarda “Yangi davr”, “Demokratiya o‘n yilligi” (Decade of
Democracy) deb ataladi.
Mazkur Konstitutsiya Afg‘onistonda davlatga xos siyosiy institutlar
faoliyatining yo‘lga qo‘yilishi va rivojida muhim rol o‘ynadi. Garchi, Afg‘oniston
konstitutsion monarxiya tipidagi davlat ekanligi Konstitutsiyada mustahkamlab
qo‘yilgan bo‘lsa-da, podshoh hokimiyati mamlakatda qonun chiqaruvchi ikki
palatali parlament hamda sud hokimiyati faoliyatiga aralashmasligi va ular o‘z
faoliyatlarida mustaqil ekanliklari belgilab qo‘yilgan edi.
13

Mazkur Konstitutsiya podshoh xonadoni a’zolariga siyosat bilan
shug‘ullanishni, yetakchi davlat lavozimlarini egallashni taqiqlab qo‘ydi.
Shuningdek, podshoh xonadoni vakillari siyosiy partiyalar tuzish, ularga a’zo
bo‘lish huquqidan ham mahrum etildi. Konstitutsiyadagi ushbu normalar shubhasiz
sobiq bosh vazir Muhammad Dovudning siyosiy ambitsiyalariga qarshi ishlab
chiqilgan edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi.
1964-yilgi Konstitutsiya Afg‘onistonning to‘la suverenitetini tasdiqlagan
holda, mol-mulk daxlsizligi, qonun oldida barcha fuqarolaming tengligi, so‘z va
matbuot erkinligi, yig‘ilishlar o‘tkazish, majburiy boshlang‘ich ta’lim hamda
mamlakat hududi bo‘ylab erkin harakatlanish kabi demokratik xarakterdagi asosiy
inson huquqlarini mustahkamlab qo‘ydi.
Konstitutsiyada islom dinining hanafiylik mazhabi davlatning rasmiy dini
deb e’lon qilingan bo‘lsa-da, diniy ulamolar va ruhoniylaming davlat ishlariga,
xususan ta’lim-tarbiya va sud ishlariga aralashuvi cheklab qo‘yildi.
Afg'onistonda parlamentarizmning rivojlanishiga yangi Konstitutsiya katta
turtki berdi. Ushbu Konstitutsiyaga ko‘ra, mamlakat parlamenti ikki palata -
“Meshrano Jirg‘a” (yuqori palata) va “Vulusi Jirg‘a” (quyi palata)dan iborat
tarkibda faoliyat yuritishi belgilab qo‘yildi. Demokratik davlatlardagi Senat
vakolatlariga ega Meshrano Jirg‘aning uchdan ikki qism a’zolari mahalliy
vakillik organlaridan ovoz berish orqali saylanadigan bo‘Isa, ushbu
organning uchdan bir qism a’zolarini podshoh tayinlashi ko‘zda tutildi. Bevosita
qonun ijodkorligi bilan shug‘ullanishi lozim bo‘lgan quyi palata Vulusi Jirg‘a esa
joylardan saylanadigan deputatlardan iborat tarkibda shakllantiriladigan bo‘ldi.
Garchi Konstitutsiyada podshoh mamlakat parlamentini tarqatib yuborishi
huquqiga egaligi mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lsada, o‘z navbatida par lament
mamlakat hukumati ustidan nazorat yuritishi mumkinligi ham belgilab qo‘yildi.
Yangi Konstitutsiyaga ko‘ra, afg‘on parlamentiga berilgan vakolatlardan yana biri
- mamlakat hukumatiga ishonchsizlik votumini bildirish huquqi bo‘ldi. Parlament
o‘zining ushbu huquqidan foydalanib, 1971 va 1972-yillarda mamlakat
hukumatiga ishonchsizlik votumini bildirdi.
14

Shu bilan birga, afg‘on parlamentining yuqori palatasi Meshrano Jirg‘a
hukumat a’zolarining faoliyati yuzasidan tergov-surishtiruv ishini boshlashni talab
qilish huquqiga ham ega bo‘ldi.
1964-yilgi Konstitutsiyada afg‘on davlati va jamiyatida muhim o‘ringa ega
bo‘lib kelgan an’anaviy boshqaruv-maslahat organi bo‘lmish Luye Jirgega tegishli
normalar nisbatan qisqa shaklda o‘z aksini topdi. Bunday yondashuvni ikki jihat
bilan izohlash mumkin.
Birinchidan, 1964-yilgi Konstitutsiyaning demokratik xususan, G‘arb
davlatlari andozasi bo‘yicha ishlab chiqilganligiga yana bir bor urg‘u bergan holda,
G‘arb davlatlari davlat boshqaruvida parlament instituti eng yuqori turuvchi davlat
organi hisoblanadi. An’anaviy afg‘on jamiyatida esa bir necha asrlardan beri kuchli
ta’sirga ega bo‘lib kelayotgan Loya Jirg‘a institutiga tegishli huquq va vakolatlar
mamlakat parlamentiga olib berilishi orqali afg‘on davlat boshqaruvini
demokratlashtirish yoki g‘arblashtirish nazarda tutilganligini ta’kidlash lozim.
Ikkinchidan, podshoh hukumati muayyan masala yuzasidan afg ‘ on
oqsoqollari yig ‘ ini bo ‘ lmish Loya Jirg ‘ ani chaqirish va yig ‘ ish bilan bog‘liq
nisbatan uzoq vaqt talab etadigan jarayonga qarab qolmaslik hamda ushbu organ
faoliyatida ishtirok etadigan afg‘on
oqsoqollari va vakillarining podshoh hokimiyatiga nisbatan loyalligini
ta’minlashning mushkulligi bois mazkur tarixiy tuzilmaning davlat boshqaruvidagi
roliga ko‘p ham e’tibor qaratmadi.
Yangi Konstitutsiyada o‘z aksini topgan muhim normalardan biri
mamlakatda siyosiy partiyalar faoliyatiga ruxsat etilganligi bo‘ldi. Siyosiy
partiyaning maqsadi va g‘oyasi Konstitutsiya normalariga zid bo‘lmasligi hamda
siyosiy partiya faoliyatini moliyalashtirish manbalari haqida ma’lumotlar ochiq
bo‘lishi lozimligi belgilab qo‘yildi.
1964-1973-villarda Afg‘oniston. 1964-yilgi Konstitutsiya normalari asosida
1965-yilda yangi “Saylov to‘g‘risida” qonun qabul qilindi va 1965-yil avgust-
sentabrida mamlakat parlamentiga bo‘lib o‘tgan saylovlar ushbu qonunga binoan
tashkil etildi. Mazkur qonun 1952-yilda qabul qilingan ilgari qonundan ancha
15

demokratik xarakterga egaligi bilan farq qildi. Jumladan, mamlakat tarixida ilk
bora ayollarga vakillik organiga saylanish huquqining berilganligi, deputatlikka
nomzodlarga qo‘yilgan yosh senzining 25 yoshga tushirilganligi, davlat
amaldorlari, armiya zobitlari va sud hokimiyati vakillariga vakillik organiga
saylanishning mumkin emasligi chin ma’noda Afg‘onistonning demokratik
rivojlanish tomon qadam tashlayotganligini namoyon etdi.
1965-yilgi saylovlar natijasida shakllantirilgan yangi tarkibdagi parlament
bilan Muhammad Yusuf boshchiligidagi hukumat o‘rtasida tushunmovchiliklar
boshlandi. Nisbatan demokratik kayfiyatdagi parlament mamlakatda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy-ijtimoiy tadbirlardan butkul norozi edi. Shu bilan birga,
1965-yil 25-oktabrida poytaxt Kobulda turli ijtimoiy harakatlar, jumladan, talaba
yoshlaming norozilik chiqishlari boshlandi.
Bunday kuchli harakatlardan qo‘rqib ketgan podshoh bosh vazir M.Yusufni
iste’foga chiqardi va uning o‘miga hukumatda madaniyat va axborot vaziri
lavozimini egallab kelgan Muhammad Hoshim Mayvandvol (1965-1967)ga yangi
hukumat tuzishni topshirdi.
Yangi hukumat mamlakatda bir qator tub o‘zgarishlami amalga oshirishga
intildi. 1967-yilda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirishning uchinchi besh yillik (1967-1972) rejasi ishlab chiqildi va
qabul qilindi. Mamlakat iqtisodiyotida davlatga tegishli sanoat korxonalarini
ko‘paytirish yo‘lidan borildi.
1967-yil oxirida Mayvandvol ham bosh vazir lavozimidan iste’foga
chiqarildi va uning o‘miga tashqi ishlar vaziri lavozimida samarali mehnat qilib
kelgan Nur Ahmad Ettemodiy (1967-1971) hukumat rahbari etib tayinlandi.
Ettemodiy amir Habibullaxon davrida mamlakat bosh vaziri lavozimida faoliyat
yuritgan Abdul Quddusxonning nevarasi bo‘lib, podshoh xonadonining ishonchini
qozongan siyosatchi va davlat arbobi edi.
Nur Ahmad Ettemodiy o‘z faoliyatida mamlakat parlamenti bilan o‘zaro
tushunmovchilik mavqeida turib munosabatlar olib bordi va natijada parlament
uning hukumatiga ishonchsizlik votumini e’lon qildi. Natijada Ettemodiy 1971-
16

yilda iste’foga chiqdi. 1971-yil iyunidan 1972-yilning dekabriga qadar hukumatni
Abdul Zohir (parlament quyi palatasi spikeri) boshqargan bo‘lsa, 1972-yil
dekabrida Muso Shafiq bosh vazir lavozimini egalladi.
Afg'onistonda hukumatning bu qadar tez o‘zgarishi, albatta, mamlakat ichki
siyosiy hayotiga, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanish jarayoniga salbiy ta’sir ko‘rsatmay
qolmas edi. Har bir hukumat mamlakat hayotiga oid o‘z dasturini ishlab chiqishi
va amalga oshirishni boshlashi bilan tanqidga uchrar va normal faoliyat yurita
olmas edi. Mamlakatdagi asosiy ijtimoiy-iqtisodiy muammolaming hal etilmasligi,
normal faoliyat yuritadigan hukumatning yo‘qligi afg‘on jamiyatida yana turli
ijtimoiy-siyosiy harakatlar, siyosiy partiyalaming tashkil etilishiga olib keldi. Ana
shunday harakatlardan biri Afg‘oniston Xalq Demokratik Partiyasi (AXDP) edi.
1965-yil 1-yanvarida hukumatdan yashirincha AXDPning ta’sis qurultoyi
bo‘lib o‘tdi va partiya Markaziy Kengashiga a’zolar saylandi. Partiya rahbari etib
ziyoli qatlam vakili, jumalist Nur Muhammad Tarakiy saylandi. Uning о ‘
rinbosari etib Babrak Karmal, Markaziy Kengashiga a’zolari sifatida S.Zeray,
S.A.Keshtmand, T.Badaxshiy kabilar saylandi. AXDP tashkil etilgan davrdanoq
uning saflarida birlik mavjud bo‘lmadi. Ichki kurash asosan ikki yetakchi
N.M.Tarakiy va B.Karmal o‘rtasida kechdi. N.M.Tarakiy mehnatkash qatlamga
tayanuvchi radikal kurash usulini qo‘llabquvvatlasa, B.Karmal partiya saflarida
ziyolilar, kichik va o‘rta biznes vakillari hamda davlat xizmatchilari ham
bo‘lishiga intilar, parlament saylovlarida ko‘proq ovoz olish orqali partiya dasturiy
maqsad va vazifalarini amalga oshirish tarafdori edi.
1967-yilda AXDP yetakchilari o‘rtasidagi ichki kurash natijasida partiya
ikki oqimga - N.M.Tarakiy yetakchiligidagi “Xalq” va B.Karmal yetakchiligidagi
“Parcham” (Bayroq) oqimiga bo‘linib ketdi. “Xalq” oqimi o‘z saflarida asosan
pushtun millatiga mansub mamlakatning qishloq hududlarida istiqomat qiluvchi
aholi vakillarini birlashtirgan bo‘Isa, “Parcham” oqimi saflarida asosan tojik va
pushtun millatiga mansub ziyoli qatlam vakillari bor edi. Har ikkala oqim ham
mamlakatda chin ma’nodagi xalq hokimiyatini o‘matishga intilishi, tub agrar
islohotlar o‘tkazish orqali mamlakat qishloq xo‘jaligida bir necha asrlardan beri
17

hukmron bo‘lib kelayotgan feodal munosabatlarga butkul barham berish, yerni
dehqonlarga bo‘lib berish, ishchi va xizmatchilar uchun 42 soatli ish haftasidan
iborat tartibni joriy qilish, ishchilar manfaatlarini himoya qiladigan kasaba
uyushmalarini barpo etish kabi asosiy maqsad va shulardan kelib chiqadigan
vazifalar uchun kurash olib borishni ma’lum qildi.
AXDP yetakchilarining rasmiy Moskva bilan aloqalari ham alohida
e’tiborga loyiqdir. G‘ arb manbalaridaberilgan ma’ lumotlarga ko‘ra, AXDP
kommunistik partiyaga xos qarashlami o‘zida mujassam etganligi hamda maqsad
va vazifalari ham mushtarakligi bois butkul Sovet Ittifoqi nazoratida bo‘lib kelgan.
Bu davrda AXDPning qarash va mavqeiga qarshi ijtimoiy harakatlar ham
vujudga keldi. Bunday harakatlar islom mafkurasi asosida mamlakatda
o‘zgarishlami amalga oshirishni ilgari suruvchi afg‘on yoshlarini o‘z saflarida
birlashtirgan edi. Bu boradagi tashabbusni o ‘ z qo ‘ liga olgan afg ‘ on yoshlari ba ’ zi
chet el davlatlari ta ’ siriga ham tushib qoldilar . Jumladan, arab davlatlaridan ayrim
radikal kuchlar ta’siri ostida ko‘plab ekstremistik guruhlar tuzila boshlandi. Kobul
universiteti bunday faoliyatlaming markaziga aylandi. Xususan, Burhoniddin
Rabboniy, Abdul Rasul Sayyof, Muhammad Umar, Gulbiddin Hikmatyor,
Sayfiddin Nasratyor va Habib Rahmonlar ushbu harakat “yadrosini” tashkil qildi.
Keyinchalik Kobul universitetida “Musulmon yoshlari” maxfiy uyushmasi tashkil
etildi. Mazkur uyushma 1970-yillarda mamlakatning barcha viloyatlarida
fundamentalistik yacheykalar tuzib, hattoki o‘z saflariga mamlakat qurolli
kuchlarida xizmat qilib kelayotgan zobitlami ham jalb etishga intilishdi.
“Musulmon yoshlari” harakatining yetakchisi etib Burhoniddin Rabboniy e’lon
qilindi. Ushbu harakat a’zolari tomonidan siyosiy hokimiyatni qo‘lga olish
maqsadida 1960-yillar ikkinchi yarmida mamlakatda 2000 dan ziyod mitinglar
o‘tkazildi.
XX asr 60-70-yillarida Afg‘onistonning chet davlatlar bilan munosabatlari
ham birmuncha rivojlandi. 1960-1970-yillarda Sovet Ittifoqi-Afg‘oniston
munosabatlari bir qator sohalarda jadal rivojlanib bordi. Jumladan, yo‘l qurilishi,
sanoat va qishloq xo‘jaligi, elektr energiyasi ishlab chiqarish sohalarida sovet
18

mutaxassislari ko‘magida bir qator yangi ishlab chiqarish obyektlari barpo etilib
ishga tushirildi. 1963-yil oktabr oyida SSSR Oliy Kengashi Prezidiumi Raisi
L.I.Brejnevning Kobulga tashrifi davomida “Gaz qazib olishda Sovet yordami
to‘g‘risida” kelishuv imzolandi.
1965-yilda uzunligi 680 km bo‘lgan qattiq qoplamali KushkaHirot-
Qandahor avtomagistral yo‘li (qiymati 140 mln. AQSH dollari) sovet
mutaxassislari ko‘magida qurib ishga tushirildi. 1966-yilda poytaxt Kobulni
Hindikush tog‘ tizmalari orqali Amudaryo qirg‘og‘i bilan bog‘lovchi uzunligi 470
km.li avtomagistral yo‘li foydalanishga topshirildi.
1967-yilda Kobul daryosida quwati 100 ming kVt.li Naglu gidro elektr
stansiyasi, “Sarde” irrigatsion kompleksi, 1968-yilda Kobul politexnika instituti
kabi bir qator muhim ijtimoiy-iqtisodiy obyektlar qurib ishga tushirildi. XX asr 60-
yillarida Afg‘ onistonning Eron bilan munosabatlari ham ijobiy xarakterga ega
bo‘ldi. 1961-yilda Eron va afg‘on hukumatlari tomonidan savdo tranzit sohasida
yangi shartnoma imzolandi. Shartnomaga ko‘ra, eksportga mo‘ljallangan afg‘on
mahsulotlari Eronning Mashhad shahriga olib borilib, u yerdan temir yo‘l orqali
mamlakatning Xurramshahr portiga yetkazilgan va chet elga eksport qilingan.
Mazkur shartnoma ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlaming
rivojlanishiga yaxshigina turtki berdi. Eron Afg'oniston va Pokiston o‘rtasidagi
kelishmovchiliklami yumshatish borasida vositachilik rolini ham bajarishga intildi.
Shu maqsadda 1962-yilning yozida Eron shohi Muhammad Rizo Pahlaviy Kobul
va Islomobodga tashrif buyurdi. 1963-yilda Afg‘onistondagi hukumat
o‘zgarishidan so‘ng Afg‘onistonning Pokiston bilan munosabatlari iliqlasha
boshladi. Bu Eronning vositachi sifatida mintaqadagi rolining oshishiga olib keldi.
1960-yillarda AQSH Afg‘onistonga o‘z e’tiborini kuchaytirdi va bu ikki
tomonlama munosabatlarda o‘z aksini topdi. 1967-yilda AQSH ко‘magi bilan
Qandahor yaqinida quvvati 33 ming kVt. li Kajakiy gidro elektr stansiyasi qurilishi
boshlandi. 1967-yilda AQSH hukumati tomonidan Afg‘onistonga ko‘rsatilgan turli
yordamlar miqdori 350 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. Shuningdek, AQSH
ko‘magida Kobul-Qandahor va Kobul-Spinbuldak (Pokiston chegarasida), Kobul-
19

Torxam (Pokiston chegarasida), Hirot-Islom qal’a (Eron chegarasida)
avtomagistral yo‘llari barpo etildi.
Bu davrda Afg‘oniston va Xitoy Xalq Respublikasi o‘rtasida ikki tomonlama
munosabatlar o‘matildi va olib borildi. Garchi Xitoy hamda Hindiston o‘rtasida
kelib chiqqan qurolli mojaro va Xitoyning Pokiston bilan yaqinlashuviga
qaramasdan afg‘on hukumati Xitoy bilan yaxshi munosabatda bo‘lishga intildi.
Xitoy o‘z navbatida Afg'onistonda bir necha loyihalami amalga oshirishda ishtirok
etdi. Parvon viloyatida Xitoy hukumati ко ‘magi bilan barpo etilgan qiymati 10
mln. AQSH dollariga teng irrigatsion tizim ana shular jumlasidandir.
20

II BOB. AFG‘ONISTON XX ASRNING 70-YILLARIDA
XX asr 70-yillari boshida Afg‘onistonda davlat hokimiyati tizimida chuqur
inqiroz kuzatila boshlandi. Buni qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlar
faoliyatidagi nomuvofiqliklar, bir-birining faoliyatini cheklashga urinishlar bilan
izohlash mumkin. Bunday vaziyatda podshoh M.Zohirshoh davlat hokimiyati
tarmoqlari o‘rtasidagi kelishmovchiliklami bartaraf etish o‘miga beparvolikka
berildi va natijada mavjud inqirozli vaziyat yanada chuqurlashdi. Mamlakatda
korrupsiya, poraxo‘rlik, davlat g‘aznasidan mablag‘ o‘zlashtirish, davlat
amaldorlarining o‘z vazifalariga mas’uliyatsizligi kabi salbiy illatlar nihoyatda
kuchaydi.
Haqiqiy pushtun millatchisi bo‘lgan sobiq bosh vazir Muhammad Dovud
mamlakatdagi boshboshdoqlik vaziyatga jim qarab tura olmas edi. U davlat
to‘ntarishini amalga oshirib, hokimiyatni o‘z qo‘liga olishni zimdan rejalashtirdi.
Ushbu maqsadda Muhammad Dovud armiyadan foydalanishga qaror qiladi.
Chunki u afg‘on armiyasiga o‘z siyosiy faoliyatining tayanchi sifatida qarar edi.
Bu davrda Muhammad Dovud garchi mamlakatda hech bir rasmiy lavozimni
egallamagan bo‘lsa ham, afg‘on armiyasida uning ta’siri nihoyatda kuchli edi. U
mamlakat bosh vaziri va undan oldin mudofaa vaziri bo‘lib ishlagan davrida
armiya saflarida shaxsan o‘ziga sodiq hamda uning qarashlarini qo‘llab-
quwatlaydigan kichik va o‘rta darajadagi zobitlar qatlamini shakllantirishga
ulgurgan edi.
Mamlakat bosh vaziri lavozimidan iste’fo berganidan so‘ng ham
Muhammad Dovud armiya bilan o‘z munosabatlarini uzmadi va zimdan
armiyadagi tarafdorlari bilan aloqa qilib turdi. 70-yillar boshida 90 ming nafar
harbiylardan iborat afg‘on armiyasida 200 nafardan ortiq oliy va yuqori
lavozimdagi Muhammad Dovud tarafdorlari bor edi. 1973-yil 17-iyulida
Afg‘onistonda ichki siyosiy keskinlik kuchayishi oqibatida mamlakat sobiq bosh
vaziri Muhammad Dovud rahbarligida armiya ofitserlari tomonidan amalga
oshirilgan harbiy to‘ntarish mamlakatda monarxiyaga barham
21

berib, Afg‘onistonni Respublika deb e’lon qilinishiga olib keldi78. Mazkur
davlat to‘ntarishi vaqtida podshoh Muhammad Zohirshoh Italiyaga davolanishga
ketgan edi. Davlat to‘tarishi haqidagi xabami eshitgach, Muhammad Zohirshoh
taxtdan voz kechganligini e’lon qildi va Italiyada qolib o‘z mamlakatiga
qaytmaslikka qaror qildi.
Davlat to‘ntarishi amalga oshirilgan kuniyoq Muhammad Dovud mamlakat
radiosi orqali chiqish qildi va monarxiya tuzumi mamlakatdagi har qanday
islohotlar hamda o‘zgarishlarga to‘g‘anoq bo‘lib turganligini, endilikda haqiqiy
islohotlami amalga oshirish vaqti yetganligini ma’lum qildi. 1973-yilning 23-
avgustida Muhammad Dovud “Xalqqa murojaat” nomi bilan mashhur bo‘lgan
mamlakatning ichki va tashqi siyosatiga oid o‘z harakat dasturini e’lon qildi.
Ilgarigi tuzumni keskin tanqid qilgan davlat rahbari afg‘on xalqi irodasiga muvofiq
holda jamiyatni siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan isloh qilishni ilgari surdi.
1973-yilgi davlat to‘ntarishi natijasida mamlakat parlamenti tarqatib
yuborildi va 1964-yilgi Konstitutsiyaning amal qilishi to‘xtatildi. Muhammad
Dovud Afg‘onistonning Birinchi Prezidenti bo‘ldi. Davlat to‘ntarishini afg‘on
xalqi muayyan darajada bee’tibor, muayyan darajada esa ijobiy kutib oldi.
Muhammad Dovud ham podshoh xonadoniga mansub bo‘lgani uchun afg‘on xalqi
mazkur davlat to‘ntarishini bir podshohning ikkinchisi bilan almashinuvi sifatida
qabul qildi. Davlat boshqamvining mutlaqo yangi tuzilmalari tashkil etildi.
Respublika Markaziy Kengashi - mamlakatda qonun chiqamvchi organ vazifasini
bajardi va uning tarkibi saylovlar o‘tkazish orqali emas, balki Muhammad Dovud
tarafdorlarini bevosita tayinlash bilan to‘ldirildi. Respublika Markaziy Kengashi
rahbari lavozimini Muhammad Dovudning o‘zi egalladi. Muhammad Dovud yana
mamlakat bosh vaziri, mudofaa vaziri, tashqi ishlar vaziri lavozimlami ham
egalladi. Boshqamvdagi barcha muhim lavozimlami shaxsan o‘z qo‘lida to‘plashi
orqali Muhammad Dovud mamlakatda amalda avtoritar boshqamv tartibotini
o‘matdi.
1973-yil oxirida Afg'onistonda Oliy Iqtisodiy Kengash tuzildi va ushbu
tuzilma mamlakat sanoati va qishloq xo'jaligi tarmoqlari faoliyatini rejalashtirish
22

hamda o'zaro muvofiqlashtirish bilan shug‘ullanishi ma’lum qilindi. 1973-1977-
yillarga mo'ljallangan besh yillik dastur o'miga yangi keng qamrovli va 1976-
1982-yillarga mo'ljallangan yetti yillik dastur qabul qilindi. Mazkur yetti yillik
dasturga muvofiq mamlakatda asosan energetika, tog‘-kon sanoati, transport
sohalariga oid 200 dan ortiq yirik loyihalar amalga oshirilishi ko'zda tutilgan edi.
1974-yildan boshlab Muhammad Dovud o'z hokimiyatining huquqiy
asoslarini mustahkamlashga kirishdi va hukumatda yangi shakldagi Konstitutsiyani
ishlab chiqish bo'yicha komissiya ish olib bordi va 1977-yilda 13 bob, 136
moddadan iborat Afg'onistonning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi79. Mazkur
Konstitutsiyaga muvofiq, mamlakat parlamentining huquq va vakolatlari keskin
qisqartirildi hamda ijro hokimiyatining huquq va vakolatlari ko'paytirildi.
Shuningdek, Konstitutsiyada davlat rahbari sifatida prezidentga ham keng huquq
va vakolatlar berilgan edi. Mazkur Konstitutsiyaning 1964-yilgi Asosiy Qonundan
bunday farq qilishiga sabab sifatida ilgarigi parlament va hukumat faoliyatida
kuzatilgan nomuvofiqliklaming yana takrorlanishiga yo'l qo'ymaslikni ta’kidlab
o'tish mumkin.
Muhammad Dovud tomonidan o'matilgan yangi tartibot qanchalik
mustahkam bo'lmasin uning boshqaruvi davrida mamlakatda yana davlat
to'ntarishini amalga oshirishga bo'lgan bir necha urinish ro'y berdi. Jumladan,
1973-yilning dekabrida mamlakat xavfsizlik xizmatining sobiq rahbari Habibulla
Rahmon yetakchiligida tayyorlangan davlat to'ntarishi, 1976-yilda general Mir
Ahmadshoh Rizvoniy boshchiligidagi to'ntarishga urinish hamda islom dinidagi
radikal oqimlarga tegishli ijtimoiy-siyosiy harakatlar tomonidan davlat
hokimiyatini egallashga bo'lgan urinishlar buning misolidir.
O‘z boshqaruvi asoslarini mustahkamlash uchun Muhammad Dovud
mamlakatda o‘z qarash va g‘oyalariga zid bo‘lgan siyosiy, ijtimoiy va diniy
harakatlar, siyosiy partiyalar hamda tuzilmalarga qarshi keskin kurash olib bordi.
Xususan 1975-yil noyabrida Muhammad Dovud Afg‘onistonda bir partiyaviylik
tizimi o‘matilganligini ma’lum qildi. Natijada bu kabi harakatlar keskin qatag‘onga
uchradilar va nolegal harakat olib borishga majbur bo‘ldilar. Shular qatorida
23

Afg‘oniston Xalq Demokratik Partiyasi ham Muhammad Dovud boshqaruvidan
norozi holda o‘zining siyosiy kurashini kuchaytirdi.
Afg‘onistonning tashqi siyosat yo‘nalishida Dovud o‘ziga xos ravishda
yondashdi va boshqa davlatlar bilan tengma-teng hamda mamlakatining hech bir
davlatdan kam bo‘lmagan mavqega erishishiga intildi.
1974-yilda Muhammad Dovud Sovet Ittifoqiga rasmiy tashrif bilan keldi va
ushbu davlat rahbari L.Brejnev (1964-1982) bilan muzokaralar olib bordi. Ushbu
muzokaralar chog‘ ida Sovet hukumati Afg‘onistonning 100 mln. AQSH dollari
miqdoridagi qarzini to‘lash muddatini yana 10 yilga kechiktirganligini va afg‘on
hukumatiga 600 mln. AQSH dollari miqdorida kredit berishini ma’lum qildi.
1975-yil dekabrda Sovet Ittifoqi va Afg ‘ oniston o‘rtasida “Neytrall ik va
o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida”gi Shartnoma yana 10 yil muddatga
uzaytirilgani imzolandi. Sovet Ittifoqi 1966-1976-yillarda Afg‘onistonga 700 mln.
AQSH dollari miqdorida katta mablag1 sarflagan edi. XX asr 70-yillarning
o‘rtalarida, Afg‘onistonda Sovet Ittifoqi ko‘magida 80 ga yaqin yangi ishlab
chiqarish obyektlari ishga tushirildi. Mamlakat tovar aylanmasining deyarli 40%i
Sovet Ittifoqi hissasiga to‘g‘ri kelar edi.
Muhammad Dovud Afg‘oniston infratuzilmasini rivojlantirish uchun Sovet
Ittifoqi tomonidan ko‘rsatilayotgan yordamga qanoat qilmay, Pokiston, Turkiya,
Eron va Saudiya Arabistoni vositachiligida G‘arb davlatlaridan iqtisodiy ko‘mak
ola boshladi. Shu bilan birga, Misr va Hindiston bilan keng ko‘lamli hamkorlik
olib bora boshladi. Muhammad Dovudning bunday yondashuvi Sovet
Ittifoqi manfaatlariga zid keldi. 1974-yilning oktabr oyida Eron tomonidan
Afg‘onistonga tog‘-kon sanoatini rivojlantirish uchun 10 mln. AQSH dollari
miqdorida investitsiya kiritish bo‘yicha va afg‘on iqtisodiyotini qayta tiklash
uchun o‘n yil davomida 2 mlrd. AQSH dollari miqdorida kredit berish borasida
kelishuv imzolandi. 1975-yil Muhammad Dovud Eronga rasmiy tashrif bilan keldi.
Eron shohi Rizoshoh afg‘on davlatiga 300 mln. AQSH dollari miqdorida kredit
ajratishini ma’lum qildi. Shuningdek, 1975-yilda rasmiy Tehron va Kobul o‘rtasida
transafg‘on temir yo‘lini qurish maqsadida Eron tomonidan Afg‘onistonga 1,5
24

mlrd. AQSH dollari qiymatida investitsiya kiritish to‘g‘risida bitim imzolandi.
Lekin Eronning bunday yirik loyihalarini amalga oshirilishiga Eronga chet
davlatlardan kelib tushadigan valuta hajmining qisqarib ketishi hamda 1978—
1979-yillar davomida ikki davlatda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar to‘sqinlik qildi.
Muhammad Dovudning Pokiston bilan munosabatlari yaxshi kechmadi. Shu
davrdan boshlab Pokiston o‘z tashqi siyosatida Afg‘oniston muhim omil ekanligi
va uning keyingi taraqqiyoti ushbu mamlakat orqali amalga oshiradigan
maqsadlariga bevosita bog‘liq ekanligi namoyon bo‘la boshladi. Pokiston
hukumati Afg'onistonda hokimiyatni Muhammad Dovud tomonidan qo‘lga
kiritilishini rasman tan olgan bo‘lsa-da, Dovud rejimini “musulmonlarga qarshi” va
hatto “Pokistonga qarshi” deya hisobladi. Shu bilan bir qatorda, Pokiston tomoni
Muhammad Dovudni bosh vazir bo‘lgan davridagidek yana Pushtuniston
masalasini ko‘tarishidan xavotirda edi. Chin ma’nodagi pushtun millatchisi
hisoblangan Muhammad Dovud Pokiston hududida istiqomat qilib kelayotgan
pushtun millatiga mansub aholi manfaatlarining himoyachisi sifatida may donga
chiqdi.
1974-yilda Pokistonning pushtunlar istiqomat qiladigan Shimoliy-g‘arbiy
chegara provinsiyasi (North-West Frontier Province - NWFP)da va Belujistonda
mahalliy aholining g‘alayonlari
boshlandi. Pokiston tomoni ushbu g‘alayonlarda rasmiy Kobulning qo‘li
borligini bildirib, Afg‘onistonni Pokiston ichki ishlariga aralashishda aybladi.
Muhammad Dovud Pokistonning yuqoridagi kabi ayblovlariga keskin javob berib,
Pokiston hududidagi Shimoliyg‘arbiy chegara provinsiyasi aslida Afg‘onistonning
tarixiy hududi ekanligini, inglizlar bosqini davrida afg‘on davlatiga majburan
imzolatilgan noteng shartnoma (Dyurand bitimi) natijasida ushbu hududlar
Pokiston davlatiga o‘tib qolganligini ta’kidladi. 1976-yildan boshlab Afg‘oniston
va Pokiston munosabatlarida biroz yumshash alomatlari ko‘zga tashlana boshladi.
Bunda, albatta, vositachi sifatida rol o‘ynagan Eron va Turkiyaning xizmatlari bor.
1976-yil iyunda Pokiston bosh vaziri Zulfiqor Ali Bxutto rasmiy tashrif bilan
Kobulga keldi. Muzokaralar chog‘ida ikkala tomon mavjud muammolami
25

muzokaralar orqali bartaraf etishga kelishib oldilar. 1976-yil avgustda Muhammad
Dovud rasmiy tashrif bilan Pokistonga bordi. Uchrashuv chog‘ida tomonlar ikki oy
avval Kobulda kelishilgan masalalarga rioya qilishlarini ma’lum qildilar. 1977-yil
iyunida Pokiston bosh vaziri Zulfiqor Ali Bxutto yana Afg‘onistonda bo‘ldi. 0 ‘z
navbatida Muhammad Dovud 1978-yilning martida yana bir bor Pokistonga tashrif
buyurdi.
1978-vil aprel inqilobi va Afg‘oniston Demokratik Respublikasining
vujudga kelishi. XX asming 70-yillari ikkinchi yarmiga kelib Afg‘onistonda turli
ijtimoiy harakatlar va siyosiy guruhlaming faoliyati yana jonlana boshladi. Ushbu
guruhlaming tashkillashtirilishi va moliyalashtirilishida Eron, Saudiya Arabistoni
kabi Pokiston ham asosiy rol o‘ynadi. Bu davrda Afg‘oniston siyosiy sahnasida
yetakchi muxolifat tashkiloti sifatida shubhasiz AXDPni ko‘rsatib o‘tish mumkin.
Ikki oqimga bo‘lingan partiya Muhammad Dovud hukmronligi davrida o‘z
imkoniyatlarini birlashtirish va umumiy ravishda mavjud tuzumga qarshi faol
kurash olib borish yo‘lini tanladilar.
Jumladan, AXDP yetakchilari sekin-asta afg‘on armiyasi saflariga kirib
borib, o‘rta va quyi darajadagi zobitlami o‘z g‘oyalari bilan yaqindan tanishtira
bordilar. Biroq, AXDPning ko‘plab sa’y-harakatlariga qaramasdan Muhammad
Dovud rejimi o‘z muxoliflariga qarshi murosasiz bo‘lib keldi.
Afg‘onistonda Muhammad Dovud boshqaruviga barham bergan inqilobning
boshlanish nuqtasi sifatida 1978-yil 17- aprelida AXDP faollaridan biri Mir Akbar
Xaybaming noma’lum sabablarga ko‘ra o‘ldirilishi va 19-aprelda uni dafn etish
marosimining katta norozilik chiqishiga aylanib ketganligini olish mumkin.
Mazkur norozilik harakatiga AXDP yetakchilari boshchilik qiladilar va bunday
yirik xalq harakatidan cho‘chib ketgan Muhammad Dovud norozilik harakati
yetakchilari AXDP rahbariyatini qamoqqa olishga buyruq berdi.
1978-yil 26-aprelida AXDPning yetti nafar yetakchi rahbarlari, shu
jumladan, N.M.Tarakiy va B.Karmal qamoqqa olindi. Uy qamog‘ida saqlanishi
lozim bo‘lgan partiyaning yana bir yetakchisi Hafizulla Amin o‘z o‘g‘li orqali
afg‘on armiyasidagi AXDPga sodiq zobitlarga qurolli qo‘zg‘olonni boshlash
26

rejasini yetkazdi. Mazkur reja hukumat tomonidan partiya yetakchilariga
qilinadigan har qanday tajovuzli (favqulodda) holatlarda harakat qilish uchun
Hafizulla Amin tomonidan ishlab chiqilgan hamda partiya rahbariyati tomonidan
ma’qullangan edi.
1978-yil 27-aprelida afg‘on armiyasining AXDPga sodiq zobitlari o‘z harbiy
qismlari bilan prezident saroyini shturm qilishni boshladi. Mazkur davlat
to‘ntarishiga afg‘on armiyasi zobitlari - podpolkovnik Abdul Qodir va kapitan
Aslam Vatanjar boshchilik qilishdi. Bu paytda Muhammad Dovud hukumat
a’zolari bilan yig‘ilish o‘tkazayotgan edi va nima bo‘layotganligini anglab
yetmaydi. Muhammad Dovud soqchilari bilan bo‘lgan qisqa to‘qnashuvdan keyin
prezident saroyi egallandi va to‘qnashuvda Muhammad Dovud hamda oila a’zolari
o‘ldirildi. Shu kuni kechki paytga qadar poytaxtning barcha strategik nuqtalari
inqilobchilar qo‘liga o‘tdi hamda AXDP yetakchilari qamoqdan ozod etildi.
Hukumat Nur Muhammad Tarakiy boshchiligidagi Inqilobiy Kengash qo‘liga
o‘tdi. Uning o‘rinbosari sifatida Babrak Karmal, to‘ntarishning faol ishtirokchilari
- Abdul Qodir mudofaa vaziri, Hafizulla Amin - tashqi ishlar vaziri, Aslam
Vatanjar - aloqa vaziri lavozimlariga tayinlandi.
Shu tariqa 70-yillar davomida Afg‘oniston ichki siyosatidagi xatolar 1978-
yili 27-aprel kuni navbatdagi davlat to‘ntarishining amalga oshirilishiga olib keldi.
Mazkur to‘ntarish Afg‘oniston tarixida “Savr inqilobi” nomini oldi. “Savr” -
Afg‘onistonda qabul qilingan hijriy-qamariy yil hisobi bo‘yicha 22-apreldan 21-
maygacha boMgan davmi o‘z ichiga oladi va shu sabab oy nomiga bog‘liq holda
mazkur harbiy to‘ntarish “Savr inqilobi” deyiladi. Sovet Ittifoqi tomonidan “Aprel
inqilobi” deb talqin etilgan mazkur qurolli to‘ntarishni Afg‘oniston Xalq
Demokratik Partiyasi amalga oshirdi. Bu to‘ntarishdan keyin mamlakatning rasmiy
nomi Afg‘oniston Demokratik Respublikasi (ADR) deb o‘zgartirildi. Yangi
hukumat mamlakatda Sovet Ittifoqi manfaatlariga mos boMgan sotsialistik jamiyat
qurish dasturini eMon qildi. Sovet Ittifoqi Afg‘oniston yangi hukumatini 30-
apreldayoq tan oldi. Afg‘on inqilobi haqida xabarlar tarqalganidan so‘ng, Farblik
siyosatchilar ushbu to‘ntarishning tashabbuskori sifatida rasmiy Moskvani
27

hisoblay boshlaydilar. Ular Sovet Ittifoqini ushbu voqealami tayyorlashda va
bevosita ishtirok etishda ayblashdi. 1978-yilning 9-mayida “Afg‘oniston
Demokratik Respublikasi hukumatining asosiy inqilobiy vazifalari” deb ataluvchi
mamlakat hayotini keskin o‘zgartirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar
dasturi qabul qilindi.
1978-yilning noyabridan boshlab yangi hukumat zudlik bilan butun
Afg‘oniston bo‘ylab qishloq xo‘jaligida foydalanilib kelinayotgan yerlami
musodara qilish va kambag‘al hamda yersizlarga boMib berish siyosatini boshlab
yubordi. Butun mamlakat bo'ylab 6 gektar (ga)dan ortiq yeri bo'lgan
zamindorlaming yeri tortib olindi va yersizlarga 1 ga hajmda taqsimlab berildi.
Natijada 300 ming nafarga yaqin yersiz kambag‘allar yer bilan ta’minlandi. Biroq,
hukumat yangi yer olganlami kredit, texnika, ekiladigan urug‘lik, o‘g‘it va eng
asosiysi, suv bilan ta’minlay olmadi. Oqibatda hukumat ko'zlagan maqsadiga yeta
olmadi va yer islohoti barbod bo‘ldi. AXDP hukumati islom dini ruhoniylariga
ham qarshi targ'ibot-tashviqot kampaniyasini boshlab yubordi va bunday salbiy
harakat diniy qadriyatlar kuchli bo'lgan afg‘on jamiyatida partiyaga nisbatan
norozilikning shakllanishiga sabab bo'ldi. Tashqi siyosat masalasida ADR
hukumati Sovet Ittifoqi bilan yanada yaqinlashish yo'lidan bordi hamda ikki
tomonlama munosabatlar qardoshlik va inqilobiy hamjihatlik ruhida olib
borilishini e’lon qildi.
1978-yil iyulida Afg'oniston Sovet Ittifoqidan 250 mln. AQSH dollari
miqdorida harbiy texnika va qurol-aslaha sotib olish bo‘yicha kelishuvni imzoladi.
Shu vaqtdan boshlab Afg'onistonda ko'plab sovet harbiy mutaxassis va
maslahatchilari faoliyat yurita boshladi. 1979-yil aprelida ulaming soni ming
nafardan oshib ketdi.
Savr inqilobidan so'ng Afg'onistonning Bolgariya, Germaniya Demokratik
Respublikasi, Chexoslovakiya, Polsha, Vengriya, Mongoliya, Kuba va Vetnam
kabi sotsialistik blokdagi davlatlar bilan aloqalari rivojlanib bordi. Bunga teskari
ravishda Saudiya Arabistoni, Misr, Eron va Pokiston bilan esa munosabatlar salbiy
28

tus ola boshladi va mazkur davlatlar Savr inqilobini “islom diniga tahdid” va
“g'ayriislomiy kommunistik g'oya ta’sirining oshishi” sifatida kutib oldilar.
Bu vaqtga kelib xalqaro vaziyat ham murakkablashib borayotgan edi.
Xususan, Ikkinchi jahon umshidan keyingi o'n yilliklar davomida jahondagi
geostrategik raqobatda Buyuk Britaniya о'mini Amerika Qo'shma Shtatlari egallay
boshladi. Bir tomondan Sovet Ittifoqi, ikkinchi tomondan AQSH ikki qutbli
dunyodagi qaramaqarshilik taraflari sifatida jahonning eng muhim mintaqalaridan
bir-birini siqib chiqarish va o'sha joylarda o'z ta’sirini o'matishga harakat qildilar.
Tabiiyki, bu ziddiyat Yaqin va O'rta Sharqning ug levodorodli xomashyoga boy va
strategik jihatdan muhim hududlarini, shuningdek, ularga qo‘shni mintaqalami
ham chetlab o‘tmadi.
1970-yillar so‘nggidan 1990-yillar boshiga qadar Afg‘oniston uchun olib
borilgan kurash XIX asrdan buy on davom etib kelayotgan “Katta o‘yin”
siyosatining navbatdagi bosqichi bo‘ldi. Afg‘oniston uchun kurashga ikkala blok
ham juda katta resurslami safarbar etdi.
J.Karter rahbarligidagi AQSH hukumati Afg‘onistondagi 1978- yil aprel
inqilobini “dunyodagi xavfsizlikka nisbatan xavf ’ deya baholadi. Shunday bo‘lsa-
da, dastlabki bosqichda AQSH ADR bilan munosabatlami buzmaslikka va
muayyan darajada hamkorlik qilishga intildi. Biroq, AQSH Afg‘onistonda ADR
hukumatiga qarshi tobora kuchayib borayotgan muxolifat kuchlami yashirin tarzda
qo‘llab-quvvatlashni boshlab yubordi.
1979-yilning fevralida Kobulda noma’lum sabablarga ko‘ra AQSHning
Afg‘onistondagi elchisi A.Dabs o‘ldirildi. Mazkur voqeadan so‘ng rasmiy
Vashington va ADR о ‘rtasidagi munosabatlar salbiy tomonga o‘zgara boshladi.
AQSHning Afg‘onistonga nisbatan strategiyasini butkul o‘zgartirish tashabbuskori
Prezident J.Karteming milliy xavfsizlik masalalari bo‘yicha maslahatchisi
Z.Bjezinskiy edi.
1978-yilgi aprel to‘ntarishidan so‘ng mamlakatda AXDPdan boshqa siyosiy
partiyalaming faoliyati taqiqlangan bo‘lsa-da, AXDP saflarida ham yakdillik yo‘q
edi va mazkur partiya yetakchiligidagi hukumat ham barqaror emas edi.
29

1978-yil iyunida ro‘y bergan bo‘linish natijasida hukumatni “Xalq” oqimi
vakillari to‘la egallashdi va “Parcham” oqimi yetakchilaridan ba’zilari chet
mamlakatlarga diplomatik vazifalarga tayinlanishi orqali ular davlat boshqaruvidan
chetlatilgan bo‘lsa, ba’zilari esa jismonan yo‘q qilindi.
AXDPning oliy rahbariyatida hokimiyat uchun kurash avj olib, 1979-yil
sentabr-oktabr oylarida ro‘y bergan hukumat inqirozi “Xalq” oqimi orasida ham
yakdillik yo ‘ qligini ко ‘rsatib berdi. 1979- yil 16-sentabrda amalga oshirilgan
to‘ntarish natijasida hukumat rahbari va “Xalq” oqimi yetakchisi N.M.Tarakiyning
o‘rinbosari
bo‘lib kelgan Hafizulla Amin hokimiyatni to‘la egalladi. Shuningdek, ADR
Inqilobiy Kengashining raisi N.M.Tarakiy “inqilobga qilgan xoinligi uchun”
H.Amin tomonidan hibsga olinadi va 8-oktabr kuni o‘ldirildi.
Ichki vazivatning keskinlashuvi va Sovet Ittifoqi qo‘shinlarining
Afg‘onistonga kiritilishi. AXDP hokimiyatda bo‘lgan davr diniy ulamolar faoliyati
cheklanishi, diniy qadamjo va markazlar faoliyati to‘xtatilishi va davlat tomonidan
islom diniga qarshi ateistik siyosat yuritilishi bilan xarakterlidir. Yangi
hukumatning islohotlar o‘tkazishdagi shoshma-shosharligi va qo‘pol xatolari,
savodsiz xalq orasida islohotlaming ahamiyati to‘g‘risida tushuntirish ishlari olib
borilmaganligi hamda aholi orasida hali-hamon kuchli ta’sirga ega din ulamolariga
nisbatan tazyiq va qatag‘onlar din ulamolarining xalqni hukumat siyosatiga qarshi
qayrashiga va ommaviy noroziliklar boshlanishiga olib keldi. Shunday vaziyatda
diniy ulamolaming “Islom xavf ostida!” chaqirig‘i bilan afg‘on xalqining keskin
noroziligi ko‘tarildi va “jihod” (muqaddas urush) e’lon qilinib, din yo‘lida
kurashuvchilar mujohidlar deb atala boshlandi.
1978-yil may oyidan boshlab “mujohidlar” - din uchun kurashuvchilar,
islom himoyachilari mavjud kommunistik rejimga qarshi kurashni boshladilar.
1978-yilning yozi o‘rtalaridan boshlab afg‘on viloyatlaridan biri Nuristonda
markaziy hukumatga qarshi birinchi qurolli qo‘zg‘olon alanga oldi va ushbu
harakat shu yilning oktabriga kelib shafqatsiz ravishda bostirildi. Biroq,
Nuristondagi xalq harakati butunlay to‘xtab qolmadi. 1979-yil bahoridan yangi
30

kuch bilan qayta boshlangan ushbu xalq harakati natijasida qo‘zg‘olonchilar
tomonidan “Ozod Nuriston” tuzilganligi e’lon qilindi. 1979-yilning mart oyida
Hirotda boshlangan xalq qo‘zg‘olonidan so‘ng, norozilik harakatlari shu yilning
aprel-may oylarida Bag‘lon, Uruzgon, Faroh, Bodg‘is, G‘ur va Lugar kabi
viloyatlariga ham tarqaldi.
1979-yil bahoridan boshlab AXDP rahbariyati o‘z tuzumining har
tomonlama xavfsizligini ta’minlash maqsadida Sovet Ittifoqidan Afg‘onistonga
qo‘shin kiritishni so‘rab bir necha marta rasmiy ravishda iltimos qila boshlaydi.
1979-yil iyunda AXDP hukumati tomonidan M.Dovud davridan beri afg‘on
qamoqxonalarida o‘tirgan 100 nafardan ortiq islom rahnamolari otishga
buyurilgan. Qatl etilganlar orasida mamlakatda juda katta obro‘ga ega bo'lgan
Mujaddadiy, G‘iloniy kabi diniy birlashmalar yetakchilari ham bor edi83.
1979-yil avgustida asosan hazoriy millatiga mansub aholi istiqomat
qiladigan mamlakatning markazidagi Hazorajot o‘lkasida AXDP tuzumiga qarshi 3
ming nafar jangchini birlashtirgan kuchli xalq harakati boshlandi va “Mustaqil
Islomiy Hazorajot” tuzilganligi e’lon qilindi. 1979-yil yozi va kuzida mamlakat
janubi va sharqiy hududlarida ham sho‘roparast AXDP hukumatiga qarshi
harakatlar avj oldi va markaziy hokimiyat ushbu harakatlami bostirishga butkul
layoqatsiz ekanligi namoyon bo‘la boshladi.
AXDP tuzumi o‘z ichki siyosatida aholining har bir noroziligini qurolli kuch
vositasida bostirishga tayana boshladi va ushbu holat mamlakatda osoyishtalikka
olib kelmadi, aksincha - markaziy hokimiyatga qarshi vujudga kelgan harakatning
ijtimoiy bazasi kengayishiga yo‘l ochib berdi. Shuningdek, afg‘on aholisi o‘z
joylaridan siljib Pokiston va Eronga qochishga majbur bo‘ldi. Ushbu davlatlar
hukumatlari qochoqlami muhojirlar, deb tan oldilar. Tez kunlarda Eron va
Pokiston hududida qurolli oppozitsiyaning o‘quv markazlari pay do bo‘la boshladi
va bu kabi maskanlar keng yoyilib katta tarmoqqa aylandi.
1979-yil 3-iyulda AQSH Prezidenti J.Karter “Afg‘onistonga SSSRning
kirishini “rag‘batlantirish” maqsadida, afg‘on muxolifatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri
yordam berish to‘g‘risida”gi birinchi rasmiy direktivani imzoladi. Endilikda Sovet
31

hukumati oldidagi eng muhim masalalardan biri - bu mamlakat chegara oldi
hududlarida AQSH tomonidan vujudga keltirilgan radikal islom va separatistik
guruhlarning kuchayib borishining oldini olish edi. 1979-yilning yozida Kobulga,
juda ko‘p sonli sovet harbiy mutaxassislari keldi. Mamlakatda sodir bo‘layotgan
o‘zgarishlar va mamlakat rahbariyati o‘rtasidagi hokimiyat talashishdan Sovet
Ittifoqi norozi edi va bu holat rasmiy Moskvani e’tiborsiz qoldirmadi. Shu vaqtdan
boshlab Sovet Ittifoqi Afg'onistonda mamlakat oliy rahbariyatini o‘zgartirish
yo‘lida keng ko‘lamli tayyorgarlikni boshlab yubordi.
1979-yilning 25-dekabr kuni Kobul va Bagrom aerodromiga 7700 kishilik
sovet harbiy xizmatchilarining birinchi guruhi kelib tushdi. Jumladan, Sovet
Armiyasining eng yaxshi bo‘linmasi hisoblangan 103-havo-desant diviziyasi
Kobulga yetib kelishi bilan AXDP Markaziy Kengashi, Mudofaa vazirligi, Ichki
Ishlar vazirligi va Aloqa vazirligi binolarini egalladi. Poytaxt butunlay sovet
qo‘shinlari nazoratiga o‘tdi.
1979-yil 27-dekabrda sovet qo‘shinlarining maxsus “Alfa” guruhi
tomonidan H.Aminning rezidensiyasi Toj Bek saroyi hujum qilib egallandi.
H.Amin esa Sovet maxsus xizmatlari tomonidan AQSH Markaziy Razvedka
Boshqarmasi (MRB)ning agenti deb taxmin qilinib kelinar edi va ushbu hujum
chog‘ida H.Amin o‘ldirildi. Shu kun kechki payt soat to‘qqizda, 1978-yil aprel
to‘ntarilishidan so‘ng AXDP Bosh kotibi o‘rinbosari lavozimida ishlagan hamda
AXDPda guruhlararo kurash natijasida keyinchalik Chexoslovakiyaga elchi bo‘lib
ketgan Babrak Kormal AXDP Markaziy Kengashi Bosh kotibi va Inqilobiy
Kengash raisi deb e’lon qilindi. Shu paytning o‘zida Sovet qo‘shinlari Afg‘oniston
hududiga bostirib kira boshladi va shunday qilib Afg‘onistonni okkupatsiya qilish
boshlandi. 1979- yil dekabr to‘ntarishi va Sovet qo‘shinlarining kiritilishidan so‘ng
Afg‘onistonda muxolifat harakati tez sur’atlarda o‘sib bordi. Bunga 1978-yil aprel
to‘ntarishidan so‘ng olib borilgan noto‘g‘ri ichki siyosat ham turtki bo‘ldi.
Shunday qilib, afg‘on zaminida beqaror vaziyatning avj olishi va AQSHning
zimdan aralashuvi bois 1979-yilning 25-dekabridan boshlab Sovet qo‘shinlarining
32

cheklangan kontingenti (SQChK) yoki boshqacha qilib aytganda 40-armiyaning
harbiy qism va bo‘linmalari Afg‘onistonga kiritildi.
1980-yil 7-yanvarda BMT Xavfsizlik Kengashi Sovet qo‘shinlarining
Afg‘onistonga kiritilishini qattiq qoralab chiqdi va Sovet hukumatidan o‘z
qo‘shinlarini Afg‘onistondan tezda olib chiqib ketish lozimligi to‘g‘risida
rezolyutsiya qabul qildi hamda Sovet Ittifoqini agressor davlat deb e’lon qildi85. 0
‘sha yil 14- yanvarda BMT Bosh Assambleyasi hech bir shartlarsiz zudlik bilan
chet davlat qo‘shinlarini Afg‘onistondan olib chiqib ketilishiga chaqiruvchi qaror
qabul qildi. Ushbu rezolyutsiyaning qabul qilinishini yoqlab 104 ta davlat ovoz
bergan bo‘Isa, 18 ta sotsialistik blokka kiruvchi davlatlar bunga qarshi chiqdi
hamda Sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga kiritilishini qo‘llab-quvvatladi .
1980-yilning 27-29-yanvar kunlari 54 ta davlat a’zo boTmish Islom
Konferensiyasi Tashkiloti (IKT)ning favqulodda chaqirilgan sessiyasida ham
Sovet qo‘shinlarining Afg‘onistonga bostirib kirishi qoralandi va sho‘roparast
ADR hukumatining ushbu tashkilotdagi a’zoligi to‘xtatildi hamda o‘z faoliyatida
islom dini arkonlariga tayanuvchi mujohidlaming IKT yig‘ilishlarida ishtirok
etishiga kelishib olindi87.
1980-yil boshlaridan Sovet qo‘shinlari mamlakat ichidagi harbiy
harakatlarga aralasha boshladi, bu esa keyinchalik juda katta salbiy oqibatlarga olib
keldi. Chunki, Afg‘oniston Demokratik Respublikasi armiyasi jangovorlik
ruhiyatini yo‘qotgan va armiya saflaridan qochish (dezertirlik) juda yuqori
darajada edi.
Shunday vaziyatda Afg‘oniston va Pokiston chegara hududlarida “yangi
hukumatga” qarshi kuchlar tashkillashtirila boshlanadi. Ushbu qarshilik kuchlariga
AQSH, Eron, Pokiston va boshqa mamlakatlar harbiy maslahatchilari tayyorlov
markazlarida ko‘mak berib keldilar. Bu borada, Z.Bjezinskiy “Le Nouvel
Observateur” fransuz jumaliga bergan intervyusida, AQSH Markaziy Razvedka
Boshqarmasining mujohidlarga ko‘mak berishini sobiq Sovet qo‘shinlarining
Afg‘onistonga kiritilishidan olti oy oldin boshlaganligini qayd etgan edi. Shu
tariqa, Afg‘oniston ustida bo‘lgan “o‘yin”da buyuk davlatlardan biri SSSR o‘z
33

geosiyosiy ta’sirini kuchaytirish uchun, AQSH esa bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun
kurash olib bordi. 1981-yilning apreliga kelib Afg‘oniston Demokratik
Respublikasining hukumat qo‘shinlari o‘z ishonchsizligini namoyon qilishi va
ushbu ishonchsizlik tufayli ular mamlakat poytaxti Kobuldan chiqarildi. Ulaming
о‘mini Sovet Ittifoqi qurolli kuchlari qismlari egalladi.
34

III BOB. NAJIBULLONING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA
UNING “MILLIY YARASHUV” SIYOSATI
1986-yil mayida Najibullo Afg‘oniston rahbari lavozimiga kelgan vaqtda
mamlakatning siyosiy holati ayanchli holga kelib qolgan bo‘lib, mujohidlar
mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy vaziyatga har tomonlama ta’sir o‘tkazayotgan edi.
Mujohidlaming asosiy maqsadi mamlakatdan Sovet qo‘shinlarining olib chiqilishi
va sho‘roparast hukumatning barham topishi edi. Shu sababli ular mamlakatda
keng ko‘lamli umsh olib borar, ijtimoiy-siyosiy holat esa izdan chiqib ketgan edi.
Muhammad Najibullo hukumat tepasiga kelgach uning birinchi vazifasi
AXDP saflarida hamon davom etayotgan “Parcham” oqimi va “Xalq” oqimi
vakillari o‘rtasidagi nizolarga barham berish hamda ulami yagona maqsad yo‘lida
birlashtirish bo‘ldi.
1986-yilning yozida yuqoridagi vazifa bajarildi va AXDPning ikki oqimi ilk
bora siyosiy jihatdan birlashdilar. Ammo, ular o‘ rtasidagi ichki kurashlar baribir
to‘xtamadi. Najibullo boshqaruvni o'zgartirishga harakat qildi va eski tartiblardan
voz kechish yo‘lidan bordi. Dastlab hukumatga partiya a’zolari kiritildi va
partiyadan tashqarilar boshqaruvda ishtirok eta olmasligi belgilandi.
Muhammad Najibullo yangi hukumatni shakllantirish chog‘ida yangi kadrlar
bilan bir qatorda Savr inqilobidan buyon davlat ishlarida yetakchi vazifalami
bajarib kelayotgan bir qator shaxslarga ham yana ishonch bildirdi va ularga muhim
davlat lavozimlarini topshirdi. Jumladan, dastlabki vaqtda Muhammad Rafiy
mudofaa vaziri, Aslam Vatanjar esa ichki ishlar vaziri lavozimida faoliyat
yuritishdi.
Najibullo yuqori lavozimli shaxslami vazifalarga tayinlashda ko‘plab
xatolarga yo‘l qo‘ydi. Masalan, Najibullo hukumati davrida Hoji Muhammad
Chamkaniy Inqilobiy kengash bosh maslahatchisi lavozimiga tayinlangan edi.
Vaholanki, ushbu shaxs siyosatni umuman tushunmaydigan, umri davomida
dehqonchilik bilan shug‘ullangan qabila oqsoqollaridan biri edi, xolos.
35

Najibullo markaziy hokimiyatdan norozi bo‘lib kelayotgan Paktiyo viloyati
aholisiga va xonlariga ko‘pgina masalalarda imtiyozlar berib yubordi. Bu esa
mazkur hududda tinchlik va barqarorlikning o‘matilishiga emas, balki imtiyozlami
bo‘lishish masalasida yana bir necha inqirozli holatlar kelib chiqishiga sabab
bo‘ldi.
1987-yilning yanvar oyida Najibullo o‘zining “Milliy yarashuv” siyosatini
e’lon qildi. Uning mazkur dasturi mazmun-mohiyatiga ko‘ra, mamlakat ijtimoiy-
siyosiy hayotida ulkan voqea edi. Chunonchi, dasturda mamlakatdagi fuqarolar
urushini to‘xtatish, ijtimoiysiyosiy holatni yaxshilash va mujohidlar bilan
koalitsion hukumat tuzish kabi bir qator islohotchilik xarakteriga ega jihatlar
qamrab olingan edi. “Milliy yarashuv” siyosati negizida mamlakat ijtimoiysiyosiy
hayotini liberallashtirish yotar edi.
“Milliy yarashuv” siyosatidan kelib chiqib rasmiy Kobul mamlakatdagi
siyosiy holatni yaxshilash hamda urushni to‘xtatish bo‘yicha mujohidlar bilan
muzokaralar olib borish uchun olti oy davomida harbiy harakatlami to‘xtatib turish
haqida e’lon qildi. Ammo, bu hech qanday natija bermadi va muxolifat kuchlari
o‘z harbiy harakatlarini to‘xtatmadilar hamda mamlakatda siyosiy inqiroz davom
etdi. Kobul hukumati “Milliy yarashuv”ni amalga oshirish uchun chora-tadbirlar
izlay boshladi. Bu borada AXDP siyosiy monopoliyasining bekor qilinganligi
e’lon qilindi va muxolifatni koalitsion hukumat tuzishga chaqirdi. Ammo,
Najibullo hukumati muxolif partiyalaming mamlakat siyosiy hayotidagi rolini
e’tiborga olmadi. Muxolif partiyalar sovet qo‘shinlarining mamlakatdan chiqib
ketishi bilan birga Najibullo hukumatining iste’fo berishini ham talab qila
boshladilar. Shu sababli Kobul hukumati muxolifat bilan kelisha olmadi.
Shunday bo‘lsa-da, Najibullo hukumati “Milliy yarashuv” siyosatida barcha
afg‘on fuqarolari siyosiy partiyalarga birlashishi hamda siyosiy hayotda ishtirok
etishlari mumkin ekanligini e’lon qildi va bu bilan muxolifatga nisbatan bir qancha
jiddiy yon berishlarga borishni ma’qul ko‘rdi. 1987-yilning iyunida “Milliy
yarashuv” siyosatidan kelib chiqib, Afg‘onistonda ko‘ppartiyaviylik tizimi e’lon
qilindi va mamlakat siyosiy hayotini liberallashtirish boshlandi. 1987-yil iyulda
36

“Siyosiy partiyalar to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Mazkur
qonun qabul qilinishi bilan ko‘pgina partiyalar faol siyosiy holatga o‘tdi. Har bir
siyosiy partiyaning rahbari Afg‘onistonni siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
dasturini alohida-alohida e’lon qila boshlaydi.
1987-yilning noyabr oyida Najibullo butunafg‘on oqsoqollari kengashi -
Luye Jirgeni chaqirishga qaror qildi va ushbu yig‘ilishda mamlakat boshqaruviga
oid masalalar muhokama etildi. Shuningdek, mazkur yig‘ilish doirasida Najibullo
o‘z hokimiyatini legitimlashtirishni ham maqsad qilgan edi. Natijada Afg‘
onistonning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Mamlakatning mazkur Asosiy
Qonuniga ko‘ra islom dini Afg‘onistonning asosiy dini ekanligi va
shariat ahkomlari muqaddas ekanligi belgilab qo‘yildi. Asosiy Qonun ham,
undan kelib chiqib qabul qilinuvchi barcha qonun-qoidalar ham shariat
qonunlariga mos kelishi belgilab qo‘yildi. Mamlakatning rasmiy nomi Afg‘oniston
Demokratik Respublikasidan Afg‘oniston Respublikasiga o‘zgartirildi. Davlatning
siyosiy tuzumi demokratik tuzumdan parlamentar demokratiya shakliga
o‘zgartirildi. Mamlakatning Asosiy Qonuniga binoan, barcha partiyalarga siyosiy
erkinlik berildi. Endilikda ular parlamentga bo‘ladigan saylovlarda, hukumatni
shakllantirish va boshqarishda ishtirok etish huquqiga ega bo‘ldilar.
1988-yilning aprelida parlamentga saylovlar bo‘lib o ‘tdi. Qonun
chiqaruvchi organ hisoblanmish parlamentda to‘rtdan bir qism o‘rin mujohidlarga
ajratildi, 22,6% o‘rinni esa AXDP egalladi89. Mujohidlar parlamentdagi o‘rinlami
rad etdilar.
1988-yil mayida Najibullo hech bir siyosiy partiyaga a’zo bo‘lmagan
Muhammad Hasan Sharqni bosh vazir etib tayinlaydi va unga yangi “koalitsion”
hukumat tuzishni topshiradi. Najibulloning bu ishi uning yaqin safdoshlari
tomonidan ma’qullanmadi. Chunki, Muhammad Hasan Sharq o‘z faoliyatida
butkul neytral bo‘lishga intildi va uning hali ham davlat tizimlarida nisbatan kuchli
mavqega ega bo‘lib qolayotgan AXDP bilan munosabatlari ijobiy tus olmadi.
1988-yilning may oyida Muhammad Hasan Sharq rasman Afg‘oniston bosh
vaziri etib tayinlanib ish boshlagach, hukumat a’zolarining yarmi unga nisbatan
37

norozilik bildirdilar. Ammo Najibullo o‘z siyosatini o‘zgartirmadi va bosh vazirga
ishonch bildirdi.
Muhammad Hasan Sharq “Milliy yarashuv” siyosatini o‘zgacha yuritdi.
1988-yilning o‘rtalarida bo‘lib o‘tgan hukumat yig‘ilishida u mamlakatdagi
mavjud ichki siyosiy vaziyatdan kelib chiqib, “afg‘on xalqi muxolifatga qaraganda
AXDPga ko‘proq ishonadi”, - degan fikrni ishonch bilan ta’kidladi. Muhammad
Hasan Sharqning bunday fikri muxolifat kuchlar bilan qarama-qarshilikni yanada
kuchaytirdi va endilikda AXDP rahbarlari mamlakatda to‘la ishonch qozonish
uchun yangidan targ‘ibot uyushtira boshladilar. Biroq AXDP vakillari o‘z
targ‘ibot-tashviqot ishlarida jiddiy o‘zgartirish yasab, islom qonunlari afg‘on
jamiyatining asosi ekanligiga urg‘u bera boshladilar. Bu, albatta, o‘zgacha bir hoi
bo‘lib, kommunistik mafkura asosiga qurilgan AXDPning yangi siyosati edi.
Jumladan, Najibullo ham har bir bayramda so‘zga chiqib, islom dini muqaddasligi,
yangi afg‘on jamiyati uning atrofida birlashishi, barcha qonunlar shariat asosida
amalga oshirilishini ta’kidlab o‘tar edi.
38

XULOSA
Ikkinchi jahon urushidan keyin Afg‘onistonning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli
murakkab va noaniq bo‘lib, mamlakat global o‘zgarishlar va mintaqaviy
muammolarga moslashishga majbur bo‘ldi. Urush Afg‘onistonni bevosita ta’sir
qilmasa-da, mintaqadagi iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar uning ichki
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi.
1940-yillardan so‘ng mamlakat o‘zining iqtisodiy asoslarini mustahkamlash
va zamonaviylashtirish yo‘liga o‘tishga urinib ko‘rdi. Biroq sanoatning
rivojlanmaganligi, qishloq xo‘jaligining zamonaviy texnologiyalarga
moslashmaganligi va cheklangan infratuzilma iqtisodiy yuksalishga to‘sqinlik
qildi. Afg‘oniston asosan agrar davlat bo‘lib qoldi va aholining ko‘pchiligi qishloq
xo‘jaligiga bog‘liq edi.
Ijtimoiy jihatdan mamlakatda patriarxal tuzum va qabilachilik tizimi
hukmron edi. Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimlari rivojlanishning boshlang‘ich
bosqichida bo‘lib, zamonaviy davlat xizmatlari aholining faqat bir qismiga yetib
borardi. Afg‘oniston jamiyatining asosiy qismi an’anaviy turmush tarzini saqlab
qoldi.
Afg‘oniston urushdan keyingi xalqaro siyosatda neytral pozitsiyani tanladi,
bu unga G‘arb va Sovet Ittifoqi o‘rtasidagi geosiyosiy kurashda muhim mavqega
ega bo‘lish imkonini berdi. Bu davrda davlat har ikkala blokdan ham iqtisodiy
yordam oldi, biroq bu yordam mamlakatni barqaror rivojlantirish uchun yetarli
bo‘lmadi.
Umuman olganda, Ikkinchi jahon urushidan keyin Afg‘oniston o‘z iqtisodiy
va ijtimoiy infratuzilmasini mustahkamlash uchun muhim imkoniyatlarga ega
bo‘lsa-da, ichki va tashqi omillar tufayli bu imkoniyatlar to‘liq amalga oshmadi.
Mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi sust bo‘lib, keyingi siyosiy inqirozlar
va nizolarning zaminini yaratdi.
39

FOYDALANILGAN ADABIYORLAR RO’YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob.
2. Karimov I., O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollikʻ ʻ ʻ
shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997.
3. Karimov I.A.Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. –
b. 74.
II. Manbalar
1. Богданов В. А. Афганская война: Воспоминания / Богданов В. А. – М.:
АСТ, 2005.
2. Большая советская энциклопедия – М.: 1970.
3. Войны и вооруженные конфликты второй половины ХХ века/ под общ.
ред. Громова Б. В. – М.: 2003.
4. Гриф секретности снят: Потери Вооруженных Сил СССР в войнах, боевых
действиях и военных конфликтах: Статистическое исследование / под общ.
ред. Кривошеева Г. Ф. М.: Институт военной истории МО РФ 1993.
5. Лапшин Ю. М. Афганский дневник / Лапшин Ю. М. – М.: ОЛМА-ПРЕСС,
2004.
6. Скрынников М. ВДВ. С неба – в бой / Скрынников М. – М.: «Яуза», 2008.
7. Алехин Р. В. Воздушно-десантные войска: история российского десанта /
Алехин Р. В. – М.: «Эксмо», 2009.
8. Аллан П. Афганский капкан: Правда о советском вторжении / Аллан П.,
Клей Д. – М.: «Яуза», 1999.
9. Арас Д. Четвертая мировая война / Арас Д. – М.: АСТ, 2003.
10. Брудерер Г. Афганская война / Брудерер Г. – Фн/М, 2001.
11. Бодански Й. Талибы, международный терроризм и человек, объявивший
40

войну Америке / Бодански Й. – М.: АСТ, 2002.
12. Викторов А. М. Афганская заноза / Викторов А. М. – М.: АСТ, 2001.
13. Грибанов Б. И. По обе стороны границы / Грибанов Б. И. – М.: «Граница»,
1999.
14. Гродненский Н. Н. Русские герои засекреченных войн / Гродненский Н.
Н. – М.: ФУА, 2007.
15. Главное управление международного военного сотрудничества МО РФ
(1951-2001 гг.). Военно-исторический очерк. – М.: 2001.
41

MUNDARIJA

I BOB. URUSHIDAN KEYIN AFG‘ONISTONNING IJTIMOIY-IQTISODIY AHVOLI 5

II BOB. AFG‘ONISTON XX ASRNING 70-YILLARIDA.. 21

III BOB. NAJIBULLONING HOKIMIYAT TEPASIGA KELISHI VA UNING “MILLIY YARASHUV” SIYOSATI 35

XULOSA.. 39

FOYDALANILGAN ADABIYORLAR RO’YXATI 40

Sotib olish