Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	189.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Июнь 2025
Расширение	doc
Категория	Педагогика

Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar

7. Metodologik cheklovlarni hisobga olmaslik — qo'llanilgan metodlar
cheklovlarini hisobga olmasdan xulosalar chiqarish.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini to'g'ri tahlil qilish va talqin etish
uchun tadqiqotchi nafaqat statistik metodlarni bilishi, balki pedagogika sohasidagi
chuqur nazariy bilimlar va amaliy tajribaga ham ega bo'lishi kerak. Natijalarni
talqin etishda kontekstni hisobga olish, barcha mumkin bo'lgan talqinlarni ko'rib
chiqish va xulosalarni ehtiyotkorlik bilan chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. 8
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning pirovard maqsadi ta'lim-tarbiya
amaliyotini takomillashtirish va pedagogik jarayonlar samaradorligini oshirishdan
iborat. Shu sababli, tadqiqot natijalarini amaliyotga samarali tatbiq etish
mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
bosqichda tadqiqot natijalarini amaliy tavsiyalarga aylantirish va ularni ta'lim-
tarbiya jarayoniga joriy etish yo'llari belgilanadi.
Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etishning asosiy bosqichlari:
1. Tadqiqot natijalarini tayyorlash:
 Tadqiqot natijalarini amaliyotchilar uchun tushunarli shaklga keltirish
 Asosiy xulosalar va tavsiyalarni ajratib ko'rsatish
 Natijalarni amaliy qo'llanmalar, metodik tavsiyalar, dasturlar
ko'rinishida rasmiylashtirish
 Tadqiqot natijalarini amaliyotchilarga yetkazish uchun taqdimot
materiallarini tayyorlash
2. Tadqiqot natijalarini tarqatish:
 Ilmiy konferensiyalar, seminarlar va davra suhbatlarida tadqiqot
natijalarini taqdim etish
 Ilmiy jurnallarda maqolalar chop etish
 Metodik qo'llanmalar va tavsiyalar nashr etish
 Online platformalar va ijtimoiy tarmoqlar orqali natijalarni tarqatish
8
Quronov M. "O'zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tendensiyalari". – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2020. – 176 b.
30

II BOB BO’YICHA XULOSALAR
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda keng ko'lamli usullar majmuasi qo'llaniladi:
empirik usullar (kuzatish, so'rov, test, tajriba), nazariy usullar (tahlil, sintez,
umumlashtirish, modellashtirish) va matematik-statistik usullar. Zamonaviy
texnologiyalar, xususan, raqamli vositalar tadqiqot samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi. Usullarni tanlashda tadqiqot maqsadi, obyekti va predmetiga
mos kelishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring - bu tadqiqotning muhim
tarkibiy qismi bo'lib, pedagogik jarayonlarning holatini muntazam kuzatib borish
va baholash imkonini beradi. Diagnostika metodikasi quyidagi bosqichlarni o'z
ichiga oladi: maqsadlarni belgilash, diagnostik vositalarni tanlash, ma'lumotlarni
yig'ish va qayta ishlash. Monitoring tizimi esa jarayonlarning dinamikasini kuzatib
borish va o'z vaqtida tuzatishlar kiritish imkoniyatini yaratadi.
Tadqiqot natijalarini to'g'ri tahlil qilish va talqin etish - bu ilmiy faoliyatning
eng muhim bosqichidir. Bu jarayon quyidagi tamoyillarga asoslanadi: obyektivlik,
tizimlilik, komplekslik va ishonchlilik. Ma'lumotlarni qayta ishlashda matematik-
statistik usullardan foydalanish natijalarning ilmiy asoslanganligini ta'minlaydi.
Talqin etishda nazariy bilimlar va amaliy tajriba o'rtasidagi bog'liqlikni hisobga
olish zarur.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning muvaffaqiyati quyidagi omillarga bog'liq:
a) Tadqiqot metodologiyasining to'g'ri tanlanishi
b) Diagnostik vositalarning sifati va adekvatligi
35

c) Ma'lumotlarni yig'ish va qayta ishlashda qo'llaniladigan usullarning
mukammalligi
d) Natijalarni talqin etishdagi ob'yektivlik va ilmiy yondashuv
Taqdim etilgan usul va texnologiyalar zamonaviy ta'lim tizimidagi
muammolarni hal qilish va pedagogik jarayonlarni takomillashtirishda muhim rol
o'ynaydi.
XULOSA
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar ta'lim va tarbiya jarayonlarini ilmiy asosda
o'rganish, muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo'llarini ishlab chiqishga
qaratilgan murakkab jarayon hisoblanadi. Zamonaviy pedagogika fani
tadqiqotlarni samarali tashkil etish va o'tkazish uchun turli xil usullar va
texnologiyalardan foydalanadi. Bu usullar o'z mazmuni va qo'llanilish
xususiyatlariga ko'ra farqlanadi va har birining o'ziga xos afzallik va cheklovlari
mavjud.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi kuzatish, so'rovnoma,
eksperiment, kontentni tahlil qilish, modellashtirish, sotsiometriya, pedagogik
tajribalarni o'rganish va umumlashtirish kabi usullarni o'z ichiga oladi. Zamonaviy
ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, loyiha
texnologiyasi, keys-stadi texnologiyasi, portfolio texnologiyasi, treninglar va
master-klasslar kabi zamonaviy texnologiyalar ham keng qo'llanilmoqda. Tadqiqot
usullari va texnologiyalarini kompleks qo'llash orqali eng samarali natijalar olish
mumkin.
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring ta'lim va tarbiya
jarayonlarining holati, rivojlanish darajasi va tendensiyalarini aniqlash, baholash
va bashorat qilishga xizmat qiladi. Diagnostika va monitoring o'tkazish metodikasi
tayyorgarlik, ma'lumot to'plash, ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish,
xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish bosqichlarini o'z ichiga oladi. Diagnostika va
36

 Ta'lim muassasalari rahbarlari va o'qituvchilari bilan uchrashuvlar
tashkil etish
3. Innovatsion loyihalarni ishlab chiqish:
 Tadqiqot natijalari asosida innovatsion pedagogik loyihalar ishlab
chiqish
 Loyihalarni sinovdan o'tkazish uchun eksperimental maydonchalar
tanlash
 Loyihalarni amalga oshirish uchun zaruriy resurslarni ta'minlash
(moliyaviy, moddiy-texnik, kadrlar)
 Loyihalar ishtirokchilarini tayyorlash va o'qitish
4. Amaliyotga joriy etish:
 Innovatsion loyihalarni eksperimental maydonchalarda sinovdan
o'tkazish
 Loyihalarni amaliyotga joriy etish jarayonini monitoring qilish
 Muammolarni aniqlash va bartaraf etish
 Joriy etish natijalarini baholash va zarur o'zgartirishlar kiritish
5. Natijalar samaradorligini baholash:
 Amaliyotga joriy etilgan innovatsiyalar samaradorligini baholash
mezonlarini ishlab chiqish
 Joriy etish natijalarini muntazam ravishda monitoring qilish
 Innovatsiyalarning ta'lim sifatiga ta'sirini o'rganish
 Natijalar samaradorligini oshirish bo'yicha takliflar ishlab chiqish
Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish mexanizmlari:
1. Normativ-huquqiy mexanizm:
 Tadqiqot natijalarini ta'lim sohasidagi normativ hujjatlarga kiritish
 Ta'lim standartlari, o'quv dasturlari va metodik tavsiyalarga
o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish
 Innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlovchi normativ hujjatlar ishlab
chiqish
2. Tashkiliy-boshqaruv mexanizm:
31

 Adabiyotlar tahlili;
 Tadqiqot maqsadi va vazifalarini belgilash;
 Tadqiqot obyekti va predmetini aniqlash;
 Tadqiqot farazlarini ishlab chiqish;
 Tadqiqot metodologiyasini tanlash;
 Tadqiqot metodlarini tanlash;
 Tadqiqot rejasini tuzish.
Asosiy bosqich :
 Empirik ma'lumotlarni to'plash;
 Pedagogik eksperimentni tashkil etish va o'tkazish;
 To'plangan ma'lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish;
 Tadqiqot farazlarini tekshirish;
 Oraliq natijalarni rasmiylashtirish.
Yakuniy bosqich :
 Tadqiqot natijalarini umumlashtirish;
 Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish;
 Xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish;
 Tadqiqot natijalarini aprobatsiyadan o'tkazish;
 Tadqiqot natijalarini tarqatish va pedagogik amaliyotga joriy etish.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va o'tkazishda tadqiqotning
masshtabi, murakkabligi, davomiyligi kabi omillarni hisobga olish lozim. Katta
masshtabli, murakkab tadqiqotlar uzoq vaqt davomida o'tkazilishi va ko'p
resurslarni talab qilishi mumkin. Shuningdek, tadqiqotlarni tashkil etish va
o'tkazishda tadqiqot etikasi tamoyillariga rioya qilish, tadqiqot ishtirokchilarining
huquqlari va manfaatlarini himoya qilish muhim ahamiyatga ega. 4
Zamonaviy sharoitlarda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarni tashkil etish va
o'tkazishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanilmoqda. Bu
tadqiqot ma'lumotlarini to'plash, qayta ishlash, saqlash va taqdim etishni
4
Botirov B. "Ijtimoiy pedagog faoliyatini tashkil etish asoslari". – Namangan: NamDU, 2019. – 184 b.
15

11. Qodirova Z. "Oilada bolalarni ijtimoiylashtirishning pedagogik asoslari". –
Buxoro: BuxDU, 2018. – 146 b.
12. Quronov M. "O'zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish
tendensiyalari". – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2020. – 176 b.
13. Ro'ziyeva D., Usmonboyeva M. "Interfaol metodlar: mohiyati va
qo'llanilishi". – Toshkent: TDPU, 2018. – 164 b.
14. Sultonova G. "Pedagogik mahorat". – Toshkent: TDPU, 2019. – 216 b.
15. Umarov B., Ahadov M. "Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning asosiy
muammolari". – Toshkent: "Yangi asr avlodi", 2021. – 196 b.
16. Xoliqov A. "Pedagogik mahorat". – Toshkent: "Tafakkur-Bo'stoni", 2020. –
232 b.
17. Xolmatova M. "Deviant xulq-atvorli o'smirlar bilan ishlash texnologiyalari".
– Samarqand: SamDU, 2020. – 152 b.
18. Xudoyqulov X., Ismoilova G. "Ijtimoiy pedagogika". – Toshkent:
"Innovatsiya-Ziyo", 2021. – 204 b.
19. Yo'ldoshev J. "Ta'lim yangilanish yo'lida". – Toshkent: "O'qituvchi", 2019. –
256 b.
20. Yuldashev J., Usmonov S. "Pedagogik texnologiya asoslari". – Toshkent:
"O'qituvchi", 2020. – 278 b.
INTERNET MANBALARI:
1. wm4eaww.lex.uz
2. www.psychology.ru
3. www.arxiv.uz
39

Sinergetik yondashuv – o'z-o'zini tashkil etuvchi tizimlarni o'rganish. Bu
yondashuv pedagogik tizimlarni o'z-o'zini tashkil etuvchi, o'z-o'zini
rivojlantiruvchi tizimlar sifatida o'rganishda qo'llaniladi.
Aksiologik yondashuv – hodisalarni qadriyatlar nuqtai nazaridan o'rganish.
Bu yondashuv ta'lim jarayonida qadriyatlarni shakllantirish, ta'limning qadriyatli
jihatlarini o'rganishda qo'llaniladi.
Antropologik yondashuv – insonni yaxlit mavjudot sifatida o'rganish. Bu
yondashuv pedagogik antropologiya doirasida qo'llaniladi va insonni tarbiya
obyekti va subyekti sifatida yaxlit o'rganishga imkon beradi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning konkret-ilmiy darajadagi metodologik
asoslarini quyidagi yondashuvlar tashkil etadi:
Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv – pedagogik jarayonlarni shaxsning
rivojlanishi nuqtai nazaridan ko'rib chiqish, shaxsni ta'lim jarayonining asosiy
subyekti sifatida ko'rish.
Faoliyatli yondashuv – shaxsning rivojlanishini uning faoliyati orqali
o'rganish. Bu yondashuv ta'lim jarayonini faoliyat sifatida ko'rib chiqishga,
o'quvchilarning faol o'quv faoliyatini tashkil etishga imkon beradi.
Kompetensiyaviy yondashuv – ta'lim natijalarini kompetensiyalar sifatida
ko'rib chiqish. Bu yondashuv zamonaviy ta'lim paradigmasining asosini tashkil
etadi va ta'lim natijalarini kompetensiyalar shaklida ifodalashga imkon beradi.
Integrativ yondashuv – pedagogik hodisalarni ularning ko'p qirraliligi va
o'zaro bog'liqligi nuqtai nazaridan o'rganish. Bu yondashuv ta'lim mazmunini
integratsiyalashga, fanlararo aloqalarni o'rnatishga imkon beradi.
Madaniy-tarixiy yondashuv – pedagogik hodisalarni madaniy-tarixiy
kontekstda o'rganish. Bu yondashuv L.S. Vigotskiy tomonidan ishlab chiqilgan
bo'lib, shaxs rivojlanishini madaniy-tarixiy kontekstda o'rganishga imkon beradi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning texnologik darajadagi metodologik
asoslarini tadqiqot metodlari, metodikalari va texnikalari tashkil etadi. Bu darajada
empirik tadqiqot metodlari (kuzatish, so'rovnoma, intervyu, test, eksperiment),
matematik va statistik tahlil metodlari, sifat tahlili metodlari qo'llaniladi.
10

Ta'lim tizimidagi islohotlar . Ta'lim sohasidagi islohotlarning
samaradorligini ta'minlash uchun ularni ilmiy asoslash zarur.
Shaxs ijtimoiylashuvi sharoitlarining o'zgarishi . Zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari, ommaviy madaniyat, virtuallashuv kabi omillar
shaxs ijtimoiylashuvi jarayoniga yangicha ta'sir ko'rsatmoqda.
Ijtimoiy muammolarning kuchayishi . Oila instituti inqirozi, deviant xulq-
atvor, zo'ravonlik, kiberxulq-atvor muammolari kabi ijtimoiy muammolar
pedagogik aralashuvni talab etmoqda.
I jtimoiy-pedagogik tadqiqotlar zamonaviy ta'lim tizimining muhim tarkibiy
qismi bo'lib, ular ta'lim jarayonlarini ilmiy asosda takomillashtirish, ta'limning
ijtimoiy samaradorligini oshirish, pedagogik amaliyotni takomillashtirishga xizmat
qiladi. Bu turdagi tadqiqotlar pedagogika fanining rivojlanishiga, pedagogik
nazariya va amaliyotning boyishiga hissa qo'shadi.
1.2. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asoslari va tamoyillari
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asoslari – bu tadqiqotlarni
tashkil etish va o'tkazishning nazariy-falsafiy, ilmiy-nazariy va amaliy tamoyillari,
qonuniyatlari, yondashuvlari va usullarining tizimidir. Metodologiya tadqiqotning
ilmiy darajasini ta'minlovchi, uning natijalarining ishonchliligini kafolatlovchi
muhim omil hisoblanadi. 2
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asoslari quyidagi darajalarda
ko'rib chiqilishi mumkin:
1. Falsafiy daraja – ijtimoiy-pedagogik hodisalarni o'rganish va tushunishning
eng umumiy metodologik tamoyillari, yondashuvlari va usullarini belgilab
beradi.
2. Umumilmiy daraja – bir qator fanlar doirasida qo'llaniladigan metodologik
tamoyillar, yondashuvlar va usullarni o'z ichiga oladi.
3. Konkret-ilmiy daraja – pedagogika fani doirasida qo'llaniladigan
metodologik tamoyillar, yondashuvlar va usullarni o'z ichiga oladi.
2
Mahkamov U., Tilakova M. "Ijtimoiy pedagogika asoslari". O'quv qo'llanma. – Toshkent:
"Innovatsiya-Ziyo", 2020. – 224 b.
8

4. Texnologik daraja – tadqiqot metodikasi, tadqiqot metodlari va texnikasini
o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning falsafiy darajadagi metodologik asoslarini
quyidagi falsafiy yo'nalishlar tashkil etadi:
Dialektika – hodisalarni uzluksiz rivojlanish va o'zgarish jarayonida
o'rganuvchi falsafiy yo'nalish. Dialektika qonunlari (qarama-qarshiliklar birligi va
kurashi qonuni, miqdor o'zgarishlarining sifat o'zgarishlariga o'tish qonuni, inkorni
inkor qonuni) ijtimoiy-pedagogik hodisalarni o'rganishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Germenevtika – matnlarni, insonning xatti-harakatlarini, ijtimoiy hodisalarni
tushunish va talqin qilish san'atini o'rganuvchi falsafiy yo'nalish. Germenevtik
yondashuv pedagogik hodisalarni tushunish va talqin qilishda, pedagogik
matnlarni tahlil qilishda qo'llaniladi.
Fenomenologiya – hodisalarni ularning mohiyatini anglash orqali
o'rganuvchi falsafiy yo'nalish. Fenomenologik yondashuv pedagogik voqelikni
uning ichki mohiyatini anglash orqali o'rganishda qo'llaniladi.
Ekzistensializm – insonning mavjudligi, uning erkinligi, ma'suliyati, tanlov
qilish imkoniyati kabi masalalarni o'rganuvchi falsafiy yo'nalish. Ekzistensial
yondashuv shaxsning ma'naviy-axloqiy rivojlanishi, uning o'zini o'zi anglashi va
o'z-o'zini tarbiyalashi jarayonlarini o'rganishda qo'llaniladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning umumilmiy darajadagi metodologik
asoslarini quyidagi yondashuvlar tashkil etadi:
Tizimli yondashuv – o'rganilayotgan obyektni yaxlit tizim sifatida ko'rib
chiqish, uning tarkibiy qismlari va ular o'rtasidagi aloqalarni aniqlash. Tizimli
yondashuv ijtimoiy-pedagogik hodisalarni ularning barcha tarkibiy qismlari va
aloqalari bilan birgalikda o'rganishga imkon beradi.
Tuzilmaviy-funksional yondashuv – o'rganilayotgan obyektning tuzilishi va
funksiyalarini tahlil qilish. Bu yondashuv ijtimoiy-pedagogik tizimlar
funksiyalarini, ularning tarkibiy qismlari o'rtasidagi funksional aloqalarni
o'rganishda qo'llaniladi.
9

Ta'limning globallashuvi g'oyasi . Zamonaviy sharoitlarda ta'lim jarayonlari
global miqyosda kechmoqda. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda ta'limning
globallashuvi jarayonlari, milliy ta'lim tizimlarining jahon ta'lim makoniga
integratsiyalashuvi, ta'lim standartlarining universallashuvi masalalari o'rganiladi.
Uzluksiz ta'lim g'oyasi . Zamonaviy sharoitlarda ta'lim butun umr davomida
uzluksiz davom etadi. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda uzluksiz ta'lim tizimini
yaratish, shaxsning butun umri davomida ta'lim olishi uchun shart-sharoitlar
yaratish, norasmiy va informel ta'lim masalalari o'rganiladi.
Kompetensiyaviy yondashuv g'oyasi . Zamonaviy ta'lim paradigmasida
bilim, ko'nikma va malakalar o'rnini kompetensiyalar egallamoqda. Ijtimoiy-
pedagogik tadqiqotlarda kompetensiyalarni shakllantirish jarayonlari,
kompetensiyalarni baholash usullari, kompetensiyaviy modellarni ishlab chiqish
masalalari o'rganiladi.
Zamonaviy ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar bir qator metodologik
yondashuvlarga asoslanadi:
Tizimli-faoliyatli yondashuv . Bu yondashuv pedagogik hodisalarni yaxlit
tizim sifatida, ularning tarkibiy qismlari va aloqalari bilan birgalikda, faoliyat
jarayonida o'rganishga asoslanadi. Tizimli-faoliyatli yondashuv zamonaviy ta'lim
standartlarining metodologik asosini tashkil etadi va o'quvchini ta'lim jarayonining
faol subyekti sifatida ko'radi. 5
Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv . Bu yondashuv pedagogik jarayonlarni
shaxsning rivojlanishi nuqtai nazaridan ko'rib chiqishga, har bir o'quvchining
individual xususiyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlarini hisobga olishga asoslanadi.
Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv ta'lim jarayonini insonparvarlashtirish va
demokratlashtirishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Madaniy-tarixiy yondashuv . Bu yondashuv pedagogik hodisalarni madaniy-
tarixiy kontekstda o'rganishga asoslanadi. L.S. Vigotskiy tomonidan ishlab
chiqilgan bu yondashuv shaxsning rivojlanishini madaniyat va tarixiy kontekst
bilan bog'liq holda ko'rib chiqadi.
5
Sultonova G. "Pedagogik mahorat". – Toshkent: TDPU, 2019. – 216 b.
17

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abdullayeva Sh. "Oilada bolalar tarbiyasi muammolari". – Toshkent:
"Ma'naviyat", 2018. – 168 b.
2. Ahmedov A. "Ijtimoiy pedagogikaning dolzarb masalalari". – Toshkent:
"Talqin", 2021. – 188 b.
3. Botirov B. "Ijtimoiy pedagog faoliyatini tashkil etish asoslari". – Namangan:
NamDU, 2019. – 184 b.
4. Egamberdiyeva N.M. "Ijtimoiy pedagogika". Darslik. – Toshkent: "Alisher
Navoiy" nashriyoti, 2021. – 285 b.
5. Ergashev P. "Ijtimoiy munosabatlar pedagogikasi". – Toshkent:
"O'qituvchi", 2018. – 192 b.
6. Hasanboyev J., To'raqulov X., Alqarov I. "Pedagogika fanidan izohli lug'at".
– Toshkent: "Fan va texnologiya", 2019. – 208 b.
7. Karimov N. "O'quvchilarda ijtimoiy faollikni shakllantirish". – Toshkent:
"Ma'rifat", 2020. – 172 b.
8. Mahkamov U., Tilakova M. "Ijtimoiy pedagogika asoslari". O'quv
qo'llanma. – Toshkent: "Innovatsiya-Ziyo", 2020. – 224 b.
9. Mavlonova R., To'rayeva O. "Pedagogika". – Toshkent: "O'qituvchi", 2019.
– 304 b.
10. Musurmonova O. "Oila pedagogikasi". – Toshkent: "O'zbekiston", 2019. –
248 b.
38

I BOB BO’YICHA XULOSALAR
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar zamonaviy ta'lim tizimini rivojlantirishning
muhim vositasi sifatida pedagogik jarayonlarni ilmiy asosda o'rganish, tahlil qilish
va tak ом millashtirishga qaratilgan. Bu tadqiqotlar pedagogik hodisalarning
ijtimoiy kontekstdagi namoyon bo'lishini kompleks yondashuvda o'rganishni
ta'minlaydi.
Ijtimoiy - pedagogik tadqiqotlarning mohiyati ta ' lim - tarbiya jarayonlarini
ijtimoiy muhit , madaniy omillar va shaxsning rivojlanishi o ' rtasidagi murakkab
bog ' liqliklarni o ' rganishdan iborat . Asosiy maqsadi pedagogik nazariya va
amaliyotni uyg'unlashtirib, ta'lim samaradorligini oshirishga qaratilgan. Vazifalari
esa pedagogik muammolarni aniqlash, ularning sabab-oqibatlarini tahlil qilish va
yechim yo'llarini ishlab chiqishni o'z ichiga oladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar quyidagi metodologik tamoyillarga asoslanadi:
ilmiylik, obyektivlik, komplekslik, tizimlilik va rivojlanish prinsipi. Bu tamoyillar
tadqiqot jarayonining ishonchliligini ta'minlaydi va natijalarning amaliy
qo'llanilishini kafolatlaydi. Metodologik yondashuv sifatida dialektik materializm,
fenomenologiya va pragmatik yondashuvlar qo'llaniladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar turli shakllarda amalga oshiriladi: fundamental
va amaliy tadqiqotlar, tajriba-sinov ishlari, monitoring va diagnostika tadqiqotlari.
Tadqiqot bosqichlari mantiqiy ketma-ketlikda tashkil etiladi: tayyorgarlik,
rejalashtirish, amalga oshirish, tahlil va umumlashtirish bosqichlari. Har bir
bosqich o'ziga xos metodlar va vositalardan foydalanishni talab qiladi.
Birinchi bob materiallari asosida shuni ta'kidlash mumkinki, ijtimoiy-
pedagogik tadqiqotlar zamonaviy ta'lim tizimini ilmiy asosda rivojlantirishning
zaruriy sharti hisoblanadi. Bu tadqiqotlarning nazariy-metodologik asoslari
pedagogik jarayonlarni chuqur o'rganish va amaliy muammolarni samarali hal
qilish imkoniyatlarini yaratadi. Kelgusida bu sohadagi tadqiqotlarni yanada
chuqurlashtirish va kengaytirish pedagogik fan va amaliyotning rivojlanishi uchun
muhim ahamiyat kasb etadi.
20

Nazariy tadqiqotlar – pedagogik hodisalarni nazariy tahlil qilish,
modellashtirish, prognozlash orqali o'rganishga qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi
tadqiqotlarda nazariy tahlil, sintez, modellashtirish, abstrakt-mantiqiy fikrlash kabi
metodlar qo'llaniladi. Masalan, pedagogik tizimlarni modellashtirish, pedagogik
jarayonlarni prognozlashga qaratilgan tadqiqotlar.
Kompleks tadqiqotlar – empirik va nazariy metodlarni birgalikda qo'llashga
asoslangan tadqiqotlar. Bu turdagi tadqiqotlar pedagogik hodisalarni har
tomonlama va chuqur o'rganishga imkon beradi. Masalan, ta'lim tizimining
rivojlanish tendensiyalarini o'rganish va prognozlashga qaratilgan tadqiqotlar.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning o'tkazilish bosqichlari quyidagilardan
iborat:
Tayyorgarlik bosqichi . Bu bosqichda tadqiqot mavzusi tanlanadi, tadqiqot
muammosi aniqlanadi, tadqiqot maqsadi va vazifalari belgilanadi, tadqiqot obyekti
va predmeti aniqlanadi, tadqiqot farazlari ishlab chiqiladi, tadqiqot metodlari
tanlanadi, tadqiqotning kalendar rejasi tuziladi. Tayyorgarlik bosqichida
adabiyotlar tahlili o'tkaziladi, mavzu bo'yicha mavjud bilimlar o'rganiladi, tadqiqot
muammosining o'rganilganlik darajasi aniqlanadi.
Asosiy bosqich . Bu bosqichda empirik ma'lumotlar to'planadi, tadqiqot
metodlari qo'llaniladi, tadqiqot farazlari tekshiriladi. Tadqiqot xarakteriga qarab,
bu bosqichda kuzatish, so'rovnoma, intervyu, test, eksperiment o'tkazilishi
mumkin. Asosiy bosqichda to'plangan ma'lumotlar tahlil qilinadi,
umumlashtiriladi, tizimlashtiriladi.
Yakuniy bosqich . Bu bosqichda tadqiqot natijalari rasmiylashtiriadi, xulosa
va tavsiyalar ishlab chiqiladi, tadqiqot natijalari aprobatsiyadan o'tkaziladi.
Yakuniy bosqichda tadqiqot hisoboti, ilmiy maqolalar, metodik tavsiyalar
tayyorlanadi, tadqiqot natijalari ilmiy anjumanlarda, seminar va konferensiyalarda
muhokama qilinadi.
Har bir bosqich o'z ichiga bir qator aniq harakatlarni oladi:
Tayyorgarlik bosqichi :
 Tadqiqot muammosini aniqlash va asoslash;
14

10. Kompleks yondashuv tamoyili – pedagogik hodisalarni turli fanlar nuqtai
nazaridan kompleks o'rganish. Bu tamoyil pedagogik hodisalarni falsafa,
sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya va boshqa fanlar pozitsiyasidan
o'rganishga imkon beradi.
Metodologik asoslar va tamoyillar ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning
ilmiyligi va samaradorligini ta'minlovchi muhim omil hisoblanadi. Ular tadqiqotni
to'g'ri tashkil etish, uni samarali o'tkazish va olingan natijalarni to'g'ri talqin
qilishga yordam beradi. 3
Zamonaviy sharoitlarda ilmiy bilimlarning integratsiyasi, fanlararo tadqiqotlar
ahamiyatining ortib borishi ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik
asoslarini boyitmoqda. Tadqiqotlarda kompleks yondashuvlar, integrativ
metodologiyalar, yangi tadqiqot metodlari va texnologiyalari qo'llanilmoqda. Bu,
o'z navbatida, ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar samaradorligini oshirishga, ularning
natijalarini pedagogik amaliyotga samarali joriy etishga imkon bermoqda.
1.3. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning turlari va bosqichlari
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar turli mezonlar bo'yicha tasniflanishi mumkin.
Maqsad va vazifalariga ko'ra, tadqiqotlarning quyidagi turlari farqlanadi:
Fundamental tadqiqotlar – pedagogik nazariyani rivojlantirish, pedagogik
jarayonlarning qonuniyatlarini aniqlash, pedagogik konsepsiyalar va nazariyalarni
ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi tadqiqotlar pedagogika fanining
nazariy asoslarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, ta'lim paradigmalarini,
pedagogik tizimlarning rivojlanish qonuniyatlarini o'rganishga qaratilgan
tadqiqotlar.
Amaliy tadqiqotlar – pedagogik amaliyotni takomillashtirish, aniq
pedagogik muammolarni hal etishga qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi tadqiqotlar
fundamental tadqiqotlar natijalarini amaliyotga joriy etishga, pedagogik amaliyotni
ilmiy asoslangan holda takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, yangi ta'lim
texnologiyalarini ishlab chiqish va joriy etishga qaratilgan tadqiqotlar.
3
Umarov B., Ahadov M. "Zamonaviy ijtimoiy pedagogikaning asosiy muammolari". – Toshkent:
"Yangi asr avlodi", 2021. – 196 b.
12

Ijtimoiy-konstruktivistik yondashuv . Bu yondashuv bilimlarni shaxsning
ijtimoiy o'zaro ta'siri jarayonida konstruksiya qilishga asoslanadi. Ijtimoiy-
konstruktivistik yondashuv ta'lim jarayonini shaxsning faol bilish faoliyati sifatida
ko'radi, bunda bilimlar tayyor holda emas, balki shaxsning faol ijodiy faoliyati
natijasida shakllanadi.
Integrativ yondashuv . Bu yondashuv pedagogik hodisalarni ularning ko'p
qirraliligi va o'zaro bog'liqligi nuqtai nazaridan o'rganishga asoslanadi. Integrativ
yondashuv ta'lim mazmunini integratsiyalashga, fanlararo aloqalarni o'rnatishga,
turli fanlar doirasida olingan bilimlarni yaxlit tizimga birlashtirish imkoniyatlariga
qaratilgan.
Zamonaviy ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasi bir qator
paradigmalarni o'z ichiga oladi:
Gumanistik paradigma . Bu paradigma ta'lim jarayonini shaxsni har
tomonlama rivojlantirish, uning qadr-qimmatini hurmat qilish, uning huquqlari va
erkinliklarini ta'minlash nuqtai nazaridan ko'rib chiqadi.
Kompetensiyaviy paradigma . Bu paradigma ta'lim natijalarini shaxsning
kompetensiyalari sifatida ko'rib chiqadi. Kompetensiya shaxsning muayyan
faoliyat sohasida samarali harakat qilish qobiliyati sifatida tushuniladi.
Innovatsion paradigma . Bu paradigma ta'lim tizimini uzluksiz innovatsion
rivojlanish jarayonida ko'rib chiqadi. Innovatsion paradigma doirasida pedagogik
innovatsiyalarni yaratish, joriy etish va tarqatish jarayonlari o'rganiladi.
Axborot paradigmasi . Bu paradigma ta'lim jarayonini axborot jamiyati
sharoitida ko'rib chiqadi. Axborot paradigmasi doirasida axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarining ta'lim jarayoniga ta'siri, virtual ta'lim muhitini yaratish
masalalari o'rganiladi.
Zamonaviy ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasi quyidagi
tendensiyalar bilan tavsiflanadi:
1. Tadqiqotlarning fanlararo xarakteri . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda
pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, antropologiya, falsafa,
18

Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar bir qator metodologik tamoyillarga asoslanadi:
1. Obyektivlik tamoyili – pedagogik hodisalarni ularning real holatida,
tadqiqotchi subyektiv qarashlaridan holi tarzda o'rganish. Bu tamoyil
tadqiqot natijalarining ishonchliligini ta'minlaydi.
2. Tizimlilik tamoyili – pedagogik hodisalarni yaxlit tizim sifatida, ularning
barcha tarkibiy qismlari va aloqalari bilan birgalikda o'rganish. Bu tamoyil
pedagogik hodisalarni to'liq va har tomonlama o'rganishga imkon beradi.
3. Tarixiylik tamoyili – pedagogik hodisalarni ularning tarixiy rivojlanishi
nuqtai nazaridan o'rganish. Bu tamoyil pedagogik hodisalarning tarixiy
ildizlarini, ularning rivojlanish yo'llarini aniqlashga imkon beradi.
4. Ijtimoiy determinizm tamoyili – pedagogik hodisalarni ijtimoiy shart-
sharoitlar bilan bog'liq holda o'rganish. Bu tamoyil pedagogik hodisalarning
ijtimoiy determinantlarini aniqlashga imkon beradi.
5. Bilimlar rivojlanishining uzluksizligi va vorisiylik tamoyili – yangi
bilimlarni mavjud bilimlar tizimiga asoslanib va ularni rivojlantirib hosil
qilish. Bu tamoyil ilmiy bilimlarning to'planishi va rivojlanishini
ta'minlaydi.
6. Nazariya va amaliyot birligi tamoyili – nazariy bilimlarni amaliyotda
tekshirish va qo'llash, amaliy tajribani nazariy jihatdan umumlashtirish. Bu
tamoyil nazariya va amaliyotning o'zaro bog'liqligini ta'minlaydi.
7. Tushunish tamoyili – pedagogik hodisalarni ularning ichki mohiyatini
anglash orqali o'rganish. Bu tamoyil pedagogik hodisalarning ma'nosini,
mohiyatini anglashga imkon beradi.
8. Gumanistik tamoyil – tadqiqotlarni insonparvarlik g'oyalariga asoslanib
o'tkazish, inson huquqlari va qadr-qimmatini hurmat qilish. Bu tamoyil
tadqiqotlarning insonparvarlik yo'nalishini ta'minlaydi.
9. Ilmiy xolislik tamoyili – tadqiqotni har qanday shaxsiy manfaatlar va
g'arazli maqsadlardan xoli tarzda o'tkazish. Bu tamoyil tadqiqot
natijalarining ishonchliligini va xolisligini ta'minlaydi.
11

 Tadqiqot natijalarini yaxlit tizim sifatida ko'rib chiqish
 Tizim elementlari o'rtasidagi aloqalar va o'zaro ta'sirlarni aniqlash
 Tizimni tashkil etuvchi elementlarning ahamiyatini baholash
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini talqin etish tamoyillari:
1. Ob'ektivlik — natijalarni xolis talqin etish, shaxsiy fikr va qarashlardan xoli
bo'lish.
2. Ilmiylik — natijalarni ilmiy konsepsiyalar va nazariyalar asosida talqin
etish.
3. Tizimlilik — natijalarni yaxlit pedagogik tizim kontekstida ko'rib chiqish.
4. Komplekslilik — natijalarni turli nuqtai nazarlardan kompleks tahlil qilish.
5. Ehtiyotkorlik — natijalarni shoshma-shosharlik bilan talqin etmaslik,
barcha omillarni hisobga olish.
6. Kontekstni hisobga olish — natijalarni tadqiqot o'tkazilgan sharoit va
kontekstni hisobga olgan holda talqin etish.
7. Sabab-oqibat aloqalarini ajrata olish — korrelyatsiya va kauzal aloqalarni
farqlay olish.
Tadqiqot natijalarini talqin etishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va
xatolar:
1. Selektiv idrok — tadqiqotchi o'z farazlarini tasdiqlash uchun ma'lumotlarni
tanlab olishi.
2. O'rta arifmetik yanglishuvi — individual farqlar yo'qolishiga olib
keladigan faqat o'rtacha qiymatlar bilan ishlash.
3. Kauzal yanglishuv — korrelyatsiyani sabab-oqibat aloqasi deb noto'g'ri
talqin etish.
4. Ta'sir effektini noto'g'ri baholash — statistik muhimlik va amaliy
ahamiyat o'rtasidagi farqni tushunmaslik.
5. Umumlashtirish xatosi — cheklangan tanlov asosida olingan natijalarni
keng doiraga noto'g'ri umumlashtirish.
6. Kontekstni hisobga olmaslik — tadqiqot natijalarini tadqiqot sharoitlari va
kontekstidan ajratib talqin etish.
29

So'rovnoma metodining afzalligi ma'lumotlarni keng qamrovli to'plash
imkoniyati hisoblanadi. Bu metod orqali ko'p sonli respondentlardan qisqa vaqt
ichida ma'lumot olish mumkin. Shuningdek, respondentlarning shaxsiy fikrlari,
qarashlari va munosabatlarini aniqlash imkoniyati ham mavjud.
Eksperiment metodi — tadqiqotchi tomonidan maxsus yaratilgan
sharoitlarda pedagogik jarayonlarni o'rganish usuli. Eksperiment davomida
tadqiqotchi o'rganilayotgan ob'ekt yoki jarayonga faol ta'sir ko'rsatib, kerakli
natijalarni olishga harakat qiladi. Eksperiment quyidagi turlarga bo'linadi:
 Tabiiy eksperiment — oddiy ta'lim jarayoni sharoitida
 Laboratoriya eksperimenti — maxsus yaratilgan sharoitlarda
 Konstatatsiyalovchi eksperiment — mavjud holatni o'rganish
 Shakllantirib boruvchi eksperiment — yangi usul va metodlarni joriy
etish
Kontentni tahlil qilish metodi — yozma manbalar, hujjatlar, o'quv
materiallari mazmunini tahlil qilish usuli. Bu metod orqali tadqiqotchi turli
hujjatlar, adabiyotlar, dasturlar, ta'lim standartalari va boshqa materiallarni
o'rganib, ularning mazmuni, yo'nalishlari va ahamiyatini aniqlaydi.
Modellashtirish metodi — tadqiq qilinayotgan jarayonning nazariy modelini
yaratish va bu model asosida amaliy xulosalar chiqarish usuli. Bu metod pedagogik
jarayonning eng muhim xususiyatlarini aks ettiruvchi nazariy model yaratish va
uni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi.
Sotsiometriya metodi — guruh a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish
usuli. Bu metod yordamida guruh a'zolarining o'zaro munosabatlari, guruh
tuzilishi, norasmiy liderlar, guruh ichidagi mikroguruhlar aniqlanadi.
Pedagogik tajribalarni o'rganish va umumlashtirish metodi — ilg'or
pedagogik tajribalarni o'rganish, tahlil qilish va amaliyotga joriy etish usuli. Bu
metod yordamida muvaffaqiyatli pedagogik tajribalar o'rganiladi, ularning
samaradorlik omillari aniqlanadi va boshqa ta'lim muassasalari amaliyotiga tatbiq
etiladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning zamonaviy texnologiyalari:
22

I BOB. IJTIMOIY-PEDAGOGIK TADQIQOTLARNING NAZARIY-
METODOLOGIK ASOSLARI
1.1. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning mohiyati, maqsadi va vazifalari
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar – bu ijtimoiy va pedagogik hodisalarni,
ularning o'zaro ta'sirini, pedagogik jarayonlarning ijtimoiy jihatlarini ilmiy asosda
o'rganish va tahlil qilish faoliyatidir. Bu faoliyat ta'lim jarayonidagi ijtimoiy
munosabatlar, ta'limning ijtimoiy samaradorligi, ta'lim muassasalarining jamiyat
bilan aloqalari kabi ko'plab masalalarni qamrab oladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar pedagogika va sotsiologiya fanlarining
kesishmasida vujudga kelgan bo'lib, pedagogik hodisalarni ijtimoiy kontekstda
o'rganishga qaratilgan. Bu turdagi tadqiqotlar XX asrning ikkinchi yarmida
shakllana boshlagan bo'lib, hozirgi kunda alohida ilmiy yo'nalish sifatida
rivojlanmoqda. 1
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning mohiyatini tushunish uchun "ijtimoiy
pedagogika" tushunchasining o'ziga e'tibor qaratish lozim. Rossiyalik olim A.V.
Mudrik ijtimoiy pedagogikani "insonning ijtimoiylashuvi va bu jarayonda
maqsadli ijtimoiy-pedagogik ta'sir ko'rsatish imkoniyatlari haqidagi fan" sifatida
ta'riflaydi. O'zbekistonlik olim M.X. Toxtaxodjayeva esa ijtimoiy pedagogikani
"shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonlarini o'rganuvchi va bu jarayonlarni samarali
tashkil etish yo'llarini ishlab chiquvchi fan" sifatida ta'riflaydi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning maqsadi – ta'lim va tarbiya
jarayonlarining ijtimoiy jihatlari, pedagogik hodisalarning ijtimoiy determinantlari,
ta'lim tizimining jamiyat bilan aloqalari, shaxsning ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
aniqlash va shu asosda ta'lim-tarbiya amaliyotini takomillashtirishdan iborat.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1
Egamberdiyeva N.M. "Ijtimoiy pedagogika". Darslik. – Toshkent: "Alisher Navoiy" nashriyoti, 2021.
– 285 b.
5

 Ta'lim muassasalarida innovatsion faoliyatni tashkil etish va
boshqarish
 Innovatsion g'oyalar va tajribalarni ommalashtirish uchun tuzilmalar
yaratish
 Ta'lim muassasalari rahbarlarining innovatsion faoliyatni qo'llab-
quvvatlashini ta'minlash
 Innovatsion faoliyatni rag'batlantirish tizimini joriy etish
3. Kadrlar tayyorlash mexanizmi:
 O'qituvchilar va ta'lim muassasalari rahbarlarini innovatsion
faoliyatga tayyorlash
 Malaka oshirish kurslarida innovatsion pedagogik texnologiyalarni
o'rgatish
 Innovatsion faoliyat bo'yicha trening va seminarlar tashkil etish
 Tajriba almashish va o'zaro o'qitish tizimini yaratish
4. Axborot-kommunikatsiya mexanizmi:
 Innovatsion tajribalarni ommalashtirish uchun axborot resurslari
yaratish
 Innovatsion g'oyalar va tajribalar banklarini yaratish
 Ta'lim muassasalari o'rtasida tajriba almashish platformalarini tashkil
etish
 Innovatsion tajribalarni ommaviy axborot vositalari orqali yoritish
 Internet resurslar va ijtimoiy tarmoqlar orqali innovatsion g'oyalarni
tarqatish
5. Moddiy-texnik ta'minot mexanizmi:
 Innovatsion faoliyat uchun zaruriy moddiy-texnik bazani yaratish
 Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish manbalarini aniqlash
 Grant dasturlari va investitsiyalarni jalb qilish
 Innovatsion faoliyat uchun zaruriy jihozlar va materiallar bilan
ta'minlash
6. Ilmiy-metodik qo'llab-quvvatlash mexanizmi:
32

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari — zamonaviy kompyuter
dasturlari va internet imkoniyatlaridan foydalanib tadqiqot o'tkazish. Bu
texnologiyalar yordamida ma'lumotlarni to'plash, saqlash, qayta ishlash va taqdim
etish samaradorligi oshadi.
Loyiha texnologiyasi — muayyan muammoni hal qilishga qaratilgan
loyihalar ishlab chiqish va amalga oshirish orqali tadqiqot o'tkazish. Bu
texnologiya amaliy natijaga yo'naltirilgan bo'lib, nazariya va amaliyotni
birlashtiradi.
Keys-stadi texnologiyasi — aniq vaziyatlarni o'rganish va tahlil qilish
asosida tadqiqot o'tkazish. Bu texnologiya real hayotiy vaziyatlarni tahlil qilish
orqali muammolarni hal qilish ko'nikmalarini rivojlantiradi.
Portfolio texnologiyasi — tadqiqot jarayonida to'plangan materiallar,
hujjatlar va ishlanmalarni tizimli ravishda to'plash va tahlil qilish. Bu texnologiya
tadqiqot natijalarini tizimlashtirish va ularni kompleks baholash imkonini beradi.
Treninglar va master-klasslar — amaliy mashg'ulotlar o'tkazish orqali
pedagogik hodisalarni o'rganish va tajribalarni almashish. Bu texnologiya nazariy
bilimlarni amaliyotga tatbiq etish imkoniyatini yaratadi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda yuqoridagi usul va texnologiyalarni
kompleks qo'llash orqali eng samarali natijalar olish mumkin. Har bir tadqiqot
metodi o'ziga xos afzallik va cheklovlarga ega bo'lib, tadqiqot maqsadi va
vazifalariga mos keladigan metodlarni to'g'ri tanlash tadqiqot sifatini belgilovchi
muhim omil hisoblanadi. Metodlar kombinatsiyasi esa tadqiqot natijalarining
ishonchliligini va validligini oshiradi.
2.2. Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring o'tkazish metodikasi
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika — bu ta'lim va tarbiya jarayonlarining holati,
rivojlanish darajasi va tendensiyalarini aniqlash, baholash va bashorat qilishga
qaratilgan tadqiqot faoliyati hisoblanadi. Monitoring esa diagnostika natijalarini
muntazam ravishda kuzatib borish va o'zgarishlarni aniqlash jarayonidir. Ushbu
23

 Natijalarni nazariy konsepsiyalar bilan bog'lash
 Olingan natijalarni boshqa tadqiqotlar natijalariga taqqoslash
4. Natijalarni talqin etish:
 Statistik ma'lumotlarga pedagogik ma'no berish
 Natijalarni tadqiqot maqsad va vazifalari nuqtai nazaridan tahlil qilish
 Farazlarni tekshirish va xulosalar chiqarish
 Natijalarning nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash
 Olingan natijalarning ishonchliligini baholash
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilishning asosiy metodlari:
1. Statistik tahlil metodlari:
 Tasviriy statistika (o'rtacha qiymatlar, standart og'ishlar, taqsimot
ko'rsatkichlari)
 Korrelyatsion tahlil — o'zgaruvchilar o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlash
 Regressiya tahlili — o'zgaruvchilar o'rtasidagi funksional bog'liqlikni
aniqlash
 Faktorli tahlil — ko'p sonli o'zgaruvchilarni kamroq sonli omillarga
umumlashtirish
 Klaster tahlil — o'xshash ob'ektlarni guruhlarga birlashtirish
 Diskriminant tahlil — ob'ektlarni ma'lum guruhga tegishliligini aniqlash
 Dispersiya tahlili (ANOVA) — guruhlar o'rtasidagi farqlarni aniqlash
2. Kontentni tahlil qilish metodi:
 Matn yoki boshqa ma'lumotlarni tarkibiy qismlarga ajratish
 Asosiy tushuncha va g'oyalarni aniqlash
 Tushunchalarning takrorlanish chastotasini hisoblash
 Matnlar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni aniqlash
3. Qiyosiy tahlil metodi:
 Tadqiqot natijalarini boshqa tadqiqotlar bilan taqqoslash
 Turli guruhlar natijalarini o'zaro taqqoslash
 Tadqiqot natijalarini nazariy konsepsiyalar bilan taqqoslash
4. Tizimli tahlil metodi:
28

madaniyatshunoslik va boshqa fanlarning bilim va metodlaridan keng
foydalanilmoqda.
2. Tadqiqotlarning integrativ xarakteri . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda
turli nazariy yondashuvlar, metodologiyalar, metodlar va texnologiyalar
birlashtirilmoqda.
3. Tadqiqotlarning amaliy yo'nalganligi . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar
tobora ko'proq amaliy muammolarni hal etishga, pedagogik amaliyotni
takomillashtirishga yo'naltirilmoqda.
4. Tadqiqotlarning innovatsion xarakteri . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda
tobora ko'proq innovatsion g'oyalar, texnologiyalar, metodlar va
yondashuvlar qo'llanilmoqda.
5. Tadqiqotlarning axborotlashuvi . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda
axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanilmoqda.
Zamonaviy ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasi har tomonlama
rivojlanib bormoqda. Bu rivojlanish jamiyat va ta'lim tizimidagi o'zgarishlar,
pedagogika fanining rivojlanishi, ilmiy tadqiqot metodologiyasining
takomillashuvi bilan bog'liq. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasining
rivojlanishi ta'lim jarayonlarini yanada samarali tashkil etish, ta'lim sifatini
oshirish, ta'lim tizimini zamonaviy jamiyat talablariga moslashtirish
imkoniyatlarini kengaytirmoqda.
19

bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilishi mumkin. Bu esa ta'lim sifatini oshirish,
o'quvchi-yoshlarni ijtimoiylashtirish jarayonini samarali tashkil etish, zamonaviy
jamiyat talablariga mos ravishda ta'lim tizimida innovatsion yondashuvlarni joriy
etishga ko'maklashadi. Bundan tashqari, tadqiqot natijalari o'qituvchilar,
tarbiyachilar va ota-onalar uchun amaliy qo'llanma sifatida xizmat qilishi mumkin.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
4

monitoring jarayonida shaxsni, guruhlarni, pedagogik jarayonlarni va ijtimoiy-
pedagogik muhitni o'rganish uchun turli xil metodikalardan foydalaniladi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va talqin etish
tadqiqotning eng muhim va mas'uliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Natijalarni
tahlil qilish va talqin etish ma'lumotlarni tizimlashtirish, miqdoriy va sifat tahlili
o'tkazish, natijalarni talqin etish bosqichlarini o'z ichiga oladi. Tadqiqot natijalarini
tahlil qilishda statistik tahlil, kontentni tahlil qilish, qiyosiy tahlil va tizimli tahlil
metodlaridan foydalaniladi. Natijalarni talqin etishda ob'ektivlik, ilmiylik,
tizimlilik, komplekslilik tamoyillariga amal qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish mexanizmlari
tadqiqot natijalarini tayyorlash, tarqatish, innovatsion loyihalarni ishlab chiqish,
amaliyotga joriy etish va natijalar samaradorligini baholash bosqichlarini o'z ichiga
oladi. Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish uchun normativ-huquqiy,
tashkiliy-boshqaruv, kadrlar tayyorlash, axborot-kommunikatsiya, moddiy-texnik
ta'minot va ilmiy-metodik qo'llab-quvvatlash mexanizmlaridan foydalaniladi.
Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etishda yuzaga keladigan qiyinchiliklarni
bartaraf etish uchun tizimli va kompleks yondashuv talab etiladi.
Kelajakda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar metodologiyasini yanada
takomillashtirish, zamonaviy axborot texnologiyalari va innovatsion
yondashuvlardan foydalanish, tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish
mexanizmlarini takomillashtirish bo'yicha tadqiqotlar olib borish maqsadga
muvofiq. Bu tadqiqotlar ta'lim tizimining samaradorligini oshirish va zamonaviy
jamiyat talablariga mos kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi.
37

Innovatsiyalarni bir martalik loyihalar sifatida emas, balki tizimli o'zgarishlar
sifatida ko'rish va amalga oshirish zarur. Bu maqsadda innovatsion loyihalarni
ta'lim muassasasining rivojlanish strategiyasiga integrasiya qilish, tizimli
monitoring va baholash tizimini joriy etish, innovatsion faoliyatni institutsional
qo'llab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi. 9
Tadqiqot natijalarini amaliyotga samarali tatbiq etish uchun quyidagi
tamoyillarga amal qilish muhim:
a) Tizimlilik va komplekslilik — innovatsiyalarni tizimli va kompleks
yondashuv asosida joriy etish
b) Izchillik va uzluksizlik — innovatsion jarayonning barcha bosqichlarini
izchil va uzluksiz amalga oshirish
c) Ilmiylik va amaliylik — ilmiy asoslangan va amaliy yo'naltirilgan
innovatsiyalarni joriy etish
d) Hamkorlik va ochiqlik — barcha manfaatdor tomonlar hamkorligini
ta'minlash va tajribalarni ommalashtirishga ochiqlik
e) Moslashuvchanlik va muvofiqlashtirish — innovatsiyalarni mahalliy
sharoitlarga moslash va joriy etish jarayonini muntazam muvofiqlashtirish
f) Qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirish — innovatsion faoliyatni qo'llab-
quvvatlash va rag'batlantirish tizimini yaratish
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish murakkab va
ko'p bosqichli jarayon bo'lib, uning samaradorligi tanlangan mexanizmlar va
strategiyalarning to'g'riligiga bog'liq. Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish
texnologiyalarini takomillashtirish, innovatsion faoliyatni qo'llab-quvvatlash
tizimlarini rivojlantirish va pedagoglarning innovatsion faollikni oshirish
zamonaviy ta'lim tizimining dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi.
9
Xudoyqulov X., Ismoilova G. "Ijtimoiy pedagogika". – Toshkent: "Innovatsiya-Ziyo", 2021. – 204 b.
34

6. Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring o'tkazish metodikasini ishlab
chiqish;
7. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va talqin etish usullarini
ko'rsatib berish;
8. Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish mexanizmlarini aniqlash.
Kur ishining obyekti: Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning nazariy-
metodologik asoslari va amaliy jihatlari.
Kurs ishining o'rganilganlik darajasi: Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar
mavzusi pedagogika fani rivojida muhim o'rin tutib, bu soha bo'yicha milliy va
xalqaro miqyosda ko'plab ilmiy ishlar amalga oshirilgan. O'zbekistonda
mustaqillik yillarida bu yo'nalishda A.Abdullayev, R.Mavlonova, O.Hasanboyeva,
M.Inomova, N.Egamberdieva kabi olimlar tomonidan qator tadqiqotlar o'tkazilgan.
Xorijda esa L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, P.Bourdieu, J.Coleman singari
olimlarning nazariy-metodologik qarashlari ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar
metodologiyasini boyitgan. So'nggi yillarda raqamli texnologiyalar ta'siri ostida
ijtimoiy pedagogika sohasidagi tadqiqotlar yangi bosqichga ko'tarildi, zamonaviy
metodikalar va yondashuvlar ishlab chiqilmoqda.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati: Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar mavzusidagi
kurs ishi pedagogika fanining metodologik asoslarini o'rganish, ilmiy tadqiqot
metodlarini amalda qo'llash ko'nikmalarini rivojlantirish imkonini beradi. Ushbu
yo'nalishda olib boriladigan tadqiqotlar ijtimoiy-pedagogik jarayonlarning
qonuniyatlarini aniqlashga, ta'lim va tarbiya jarayonini samarali tashkil etishning
yangi shakllarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Shuningdek, kurs ishi davomida
olingan natijalar pedagogika nazariyasini boyitishi, mavjud pedagogik
muammolarni hal etish bo'yicha yangi yondashuvlar taklif etishi mumkin.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar
yo'nalishidagi kurs ishi nafaqat nazariy bilim, balki amaliy ahamiyatga ham ega.
Tadqiqot davomida to'plangan ma'lumotlar va xulosalavr asosida ta'lim
muassasalari uchun metodik tavsiyalar, o'quv-tarbiya jarayonini takomillashtirish
3

ikki jarayon o'zaro bog'liq bo'lib, samarali ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar uchun
muhim ahamiyatga ega. 7
Ijtimoiy-pedagogik diagnostikaning asosiy bosqichlari:
1. Tayyorgarlik bosqichi:
 Diagnostika maqsadi va vazifalarini aniqlash
 O'rganilayotgan muammoni nazariy tahlil qilish
 Diagnostika metodikalarini tanlash va moslash
 Tadqiqot o'tkazish rejasini tuzish
 Zaruriy jihozlar va materiallarni tayyorlash
2. Ma'lumot to'plash bosqichi:
 Tanlangan metodikalar yordamida dastlabki ma'lumotlarni yig'ish
 Hujjatlarni o'rganish (o'quv dasturlari, metodik qo'llanmalar,
o'quvchilar portfoliolari va boshqalar)
 Kuzatish va so'rovnomalar o'tkazish
 Test va anketa so'rovlarini o'tkazish
 Individual va guruhli intervyular olish
3. Ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bosqichi:
 To'plangan ma'lumotlarni tizimlashtirish
 Miqdoriy va sifat tahlili o'tkazish
 Statistik metodlar yordamida ma'lumotlarni qayta ishlash
 Natijalarni vizualizatsiya qilish (jadvallar, diagrammalar, grafiklar)
 Ma'lumotlarni interpretatsiya qilish
4. Xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish bosqichi:
 Diagnostika natijalarini umumlashtirish
 Aniqlangan muammolar bo'yicha xulosalar chiqarish
 Muammolarni hal qilish yo'llari bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish
 Diagnostika natijalarini manfaatdor tomonlarga taqdim etish
Ijtimoiy-pedagogik monitoringni tashkil etish metodikasi:
7
Karimov N. "O'quvchilarda ijtimoiy faollikni shakllantirish". – Toshkent: "Ma'rifat", 2020. – 172 b.
24

dasturlarini modernizatsiya qilish, kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va
boshqa sohalarda foydalanish mumkin. Bu esa ta'lim tizimining samaradorligini
oshirishga xizmat qiladi.
2.3. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va talqin etish
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va talqin etish
tadqiqotning eng muhim va mas'uliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu
bosqichda to'plangan ma'lumotlar tizimli ravishda qayta ishlanadi,
umumlashtiriladi va ilmiy xulosalar chiqariladi. Natijalarni to'g'ri tahlil qilish va
talqin etish tadqiqot sifati va ishonchliligini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb
etadi.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish bosqichlari:
1. Ma'lumotlarni tizimlashtirish va tayyorlash:
 To'plangan ma'lumotlarni tartibga solish va tizimlashtirish
 Ma'lumotlardagi kamchiliklar va xatolarni aniqlash va tuzatish
 Ma'lumotlarni tahlil qilish uchun tayyorlash (kodlashtirish,
kategoriyalarga ajratish)
 Ma'lumotlar bazasini yaratish
2. Miqdoriy tahlil:
 Statistik metodlar yordamida ma'lumotlarni qayta ishlash
 O'rtacha qiymatlar, standart og'ishlar, korrelyatsion koeffitsientlarni
hisoblash
 Statistik muhimlikni baholash
 Faktorli tahlil, klaster tahlil kabi murakkab statistik metodlarni
qo'llash
 Natijalarni jadvallar, diagrammalar, grafiklar ko'rinishida
vizualizatsiya qilish
3. Sifat tahlili:
 Ma'lumotlardagi asosiy tendensiyalar va qonuniyatlarni aniqlash
 Kutilmagan natijalar va anomaliyalarni tahlil qilish
 Sabab-oqibat aloqalarini o'rnatish
27

MUNDARIJA
MUNDARIJA ............................................................................................................................................. 1
KIRISH ...................................................................................................................................................... 1
I BOB. IJTIMOIY-PEDAGOGIK TADQIQOTLARNING NAZARIY-
METODOLOGIK ASOSLARI .............................................................................. 5
1.1. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning mohiyati, maqsadi va vazifalari ......... 5
1.2. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asoslari va tamoyillari .......................................... 8
1.3. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning turlari va bosqichlari ............................................................... 12
I BOB BO’YICHA XULOSALAR ....................................................................... 20
II BOB. IJTIMOIY-PEDAGOGIK TADQIQOTLARNI TASHKIL ETISH
VA O'TKAZISHNING AMALIY JIHATLARI ................................................. 21
2.1. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning asosiy usullari va texnologiyalari ..... 21
2.2. Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring o'tkazish metodikasi ........................................... 23
2.3. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqot natijalarini tahlil qilish va talqin etish ............................................. 27
II BOB BO’YICHA XULOSALAR ................................................................................................................. 35
XULOSA .................................................................................................................................................. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................................................................ 38
KIRISH
1

Ta'lim tizimining ijtimoiy funksiyalarini aniqlash va tahlil qilish . Ta'lim
nima uchun jamiyatga kerak, u qanday ijtimoiy funksiyalarni bajaradi, jamiyat
rivojiga qanday hissa qo'shadi kabi savollarga javob topish.
Ta'lim jarayonlarining ijtimoiy determinantlarini o'rganish . Ta'lim
jarayonlariga ta'sir etuvchi ijtimoiy omillarni aniqlash, ta'limning ijtimoiy muhit
bilan aloqalarini tadqiq etish.
Shaxsning ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini tadqiq etish . Turli yosh
davrlarda shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatlarini, bu jarayonga ta'sir etuvchi
omillarni o'rganish.
Ta'lim muassasalarining ijtimoiy funksiyalarini tahlil qilish . Ta'lim
muassasalarining jamiyat hayotidagi o'rni, ularning ijtimoiy institutlar bilan
aloqalari, ijtimoiy buyurtmani bajarishdagi roli kabi masalalarni o'rganish.
Pedagogik jarayonlardagi ijtimoiy munosabatlarni o'rganish . O'qituvchi
va o'quvchi, o'quvchi va o'quvchi, o'qituvchi va ota-onalar o'rtasidagi ijtimoiy
munosabatlarni tadqiq etish.
Ta'limning ijtimoiy samaradorligi masalalarini tadqiq etish . Ta'lim tizimi
jamiyat ehtiyojlarini qay darajada qondirmoqda, ta'lim sifati jamiyat talablariga
qay darajada javob bermoqda kabi savollarga javob topish.
Ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal etishning samarali yo'llarini ishlab
chiqish . Tadqiqot natijalariga tayangan holda ijtimoiy-pedagogik amaliyotni
takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asosini falsafa, sotsiologiya,
psixologiya, pedagogika fanlarining fundamental qoidalari tashkil etadi. Bu turdagi
tadqiqotlarda bir qator ilmiy yondashuvlardan foydalaniladi:
Tizimli yondashuv – pedagogik hodisalarni yaxlit tizim sifatida o'rganish,
ularning tarkibiy qismlari va o'zaro aloqalarini tahlil qilish.
Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv – pedagogik hodisalarni shaxs
rivojlanishi nuqtai nazaridan o'rganish, shaxsni ta'lim jarayonining asosiy subyekti
sifatida ko'rish.
6

 Innovatsion faoliyatga ilmiy-metodik yordam ko'rsatish
 Metodik qo'llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqish
 Innovatsion faoliyat bo'yicha maslahatlar berish tizimini yaratish
 Ilmiy va metodik anjumanlar tashkil etish
Tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etishda yuzaga keladigan
qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish yo'llari:
1. Qarshilik va inersiya:
Yangiliklarga nisbatan qarshilik ko'rsatish pedagogik jamoalarda keng
tarqalgan hodisa hisoblanadi. Buni bartaraf etish uchun o'qituvchilarni innovatsion
jarayonlarga keng jalb etish, ularning innovatsion faoliyatdagi ishtirokini
rag'batlantirish, innovatsiyalarning afzalliklarini ko'rsatish va tajriba almashish
muhim ahamiyat kasb etadi.
2. Resurslar yetishmasligi:
Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun moliyaviy, moddiy-texnik va
kadrlar resurslarining yetishmasligi tatbiq etish jarayonini qiyinlashtiradi. Bu
muammoni hal qilish uchun turli manbalardan moliyalashtirish imkoniyatlarini
izlash, grant dasturlarida ishtirok etish, davlat va xususiy sektor hamkorligini
yo'lga qo'yish mumkin.
3. Malakali kadrlar yetishmasligi:
Innovatsion loyihalarni amalga oshirish uchun malakali kadrlarga ehtiyoj
katta. Bu muammoni hal qilish uchun o'qituvchilarni qayta tayyorlash va
malakasini oshirish, maxsus kurslar va treninglar tashkil etish, tajribali
mutaxassislarni jalb qilish zarur.
4. Innovatsiyalar va amaliyot o'rtasidagi uzilish:
Ko'pincha tadqiqot natijalari va tavsiyalar amaliyotchilar uchun murakkab va
tushunarli bo'lmagan shaklda taqdim etiladi. Bu muammoni hal qilish uchun
natijalarni amaliyotchilar uchun tushunarli shaklda taqdim etish, amaliy
qo'llanmalar va tavsiyalar ishlab chiqish, tajriba almashish platformalarini yaratish
muhim.
5. Tizimli yondashuvning yo'qligi:
33

Ishlanmalar – aniq metodik tavsiyalar, dasturlar, darsliklar, o'quv
qo'llanmalari, didaktik materiallar ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlar. Bu
turdagi tadqiqotlar pedagogik amaliyot uchun aniq mahsulot yaratishga xizmat
qiladi. Masalan, yangi o'quv dasturi, elektron darslik, didaktik materiallar ishlab
chiqishga qaratilgan tadqiqotlar.
Tadqiqot obyekti ko'lamiga ko'ra quyidagi turlar farqlanadi:
Keng qamrovli tadqiqotlar – butun ta'lim tizimi yoki uning yirik tarkibiy
qismlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar. Masalan, umumiy o'rta ta'lim tizimida
kompetensiyaviy yondashuvni joriy etish muammolarini o'rganishga qaratilgan
tadqiqotlar.
Cheklangan qamrovli tadqiqotlar – ta'lim tizimining ma'lum bir qismini
yoki aniq pedagogik hodisani o'rganishga qaratilgan tadqiqotlar. Masalan,
boshlang'ich sinflarda o'qish ko'nikmalarini shakllantirish metodikasini o'rganishga
qaratilgan tadqiqotlar.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyatiga ko'ra quyidagi turlar farqlanadi:
Amaliy-yo'naltirilgan tadqiqotlar – aniq amaliy natijaga erishishga
qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi tadqiqotlar pedagogik amaliyotni bevosita
takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, o'quvchilarning o'qish motivatsiyasini
oshirish usullarini ishlab chiqishga qaratilgan tadqiqotlar.
Nazariy-yo'naltirilgan tadqiqotlar – pedagogik nazariyani rivojlantirishga,
pedagogik hodisalarning mohiyatini anglashga qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi
tadqiqotlar pedagogika fanining nazariy bazasini boyitishga xizmat qiladi.
Masalan, ta'lim paradigmalarining rivojlanish tendensiyalarini o'rganishga
qaratilgan tadqiqotlar.
Qo'llaniladigan metodlarga ko'ra quyidagi turlar farqlanadi:
Empirik tadqiqotlar – pedagogik hodisalarni bevosita kuzatish, o'lchash,
eksperiment o'tkazish orqali o'rganishga qaratilgan tadqiqotlar. Bu turdagi
tadqiqotlarda kuzatish, so'rovnoma, intervyu, test, eksperiment kabi metodlar
qo'llaniladi. Masalan, yangi o'qitish metodikasining samaradorligini eksperiment
orqali tekshirishga qaratilgan tadqiqotlar.
13

II BOB. IJTIMOIY-PEDAGOGIK TADQIQOTLARNI TASHKIL ETISH VA
O'TKAZISHNING AMALIY JIHATLARI
2.1. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning asosiy usullari va texnologiyalari
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar ta'lim va tarbiya jarayonlarini ilmiy asosda
o'rganish, muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo'llarini ishlab chiqishga
qaratilgan bo'lib, uning samaradorligi to'g'ri tanlangan metodologiya va
texnologiyalarga bog'liq. Zamonaviy pedagogika fani turli xil tadqiqot usullaridan
foydalanadi, ular o'z mazmuni va qo'llanilish xususiyatlariga ko'ra farqlanadi. 6
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning asosiy usullari:
Kuzatish metodi — pedagogik jarayonlarni tabiiy sharoitda bevosita
kuzatish orqali ma'lumot to'plash usuli. Kuzatish rejali, tizimli va maqsadli bo'lishi
muhim. Bu metod pedagogik hodisa va jarayonlarni tabiiy holatida o'rganish, real
vaziyatlarni tahlil qilish imkonini beradi. Kuzatish jarayonida tadqiqotchi
pedagogik hodisalarni bevosita kuzatib, ularni tahlil qiladi va tegishli xulosalar
chiqaradi.
Kuzatish quyidagi turlarga bo'linadi:
 Bevosita kuzatish — tadqiqotchi o'zi bevosita ishtirok etgan holda
 Bilvosita kuzatish — boshqa shaxslar tomonidan amalga oshirilgan
kuzatish natijalarini o'rganish
 Ochiq kuzatish — kuzatuv ob'ektlari kuzatilayotganidan xabardor
bo'ladi
 Yashirin kuzatish — kuzatuv ob'ektlari kuzatilayotganidan bexabar
bo'ladi
So'rovnoma metodi — respondentlardan og'zaki yoki yozma ravishda
ma'lumot olish usuli. Bu metodning asosiy turlari:
 Anketa so'rovi — yozma shaklda o'tkaziladigan so'rovnoma
 Intervyu — og'zaki so'rov
 Test — maxsus tuzilgan savollar yordamida o'tkaziladigan so'rov
6
Ahmedov A. "Ijtimoiy pedagogikaning dolzarb masalalari". – Toshkent: "Talqin", 2021. – 188 b.
21

Monitoring — bu diagnostika natijalarini muntazam ravishda kuzatib borish
va o'zgarishlarni qayd etish jarayoni bo'lib, quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
1. Monitoringni rejalashtirish:
 Monitoring maqsadi va vazifalarini aniqlash
 Monitoring ob'ektlarini belgilash
 Kuzatuvlar o'tkazish davriyligi va muddatlarini belgilash
 Monitoring natijalarini qayd etish shakllarini ishlab chiqish
2. Monitoring instrumentariyini tanlash:
 Monitoring uchun zarur bo'lgan diagnostik metodikalarni tanlash
 Ma'lumotlarni to'plash va qayd etish instrumentlarini tayyorlash
 Monitoring ko'rsatkichlari va mezonlarini ishlab chiqish
3. Monitoring jarayonini amalga oshirish:
 Belgilangan vaqt intervallarida diagnostika tadbirlarini o'tkazish
 Olingan ma'lumotlarni tizimli ravishda qayd etib borish
 Ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish
 Natijalarni vizualizatsiya qilish
4. Monitoring natijalarini tahlil qilish va foydalanish:
 Olingan natijalarni dastlabki ma'lumotlar bilan taqqoslash
 Dinamikani kuzatib borish va tendensiyalarni aniqlash
 Natijalar asosida korrektsion tadbirlar ishlab chiqish
 Monitoring natijalarini manfaatdor tomonlarga taqdim etish
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoringda qo'llaniladigan asosiy
metodikalar:
1. Shaxsni diagnostika qilish metodikalari:
 Shaxs xususiyatlarini o'rganish testlari (Kettell, Ayzenk testlari)
 Shaxslararo munosabatlarni diagnostika qilish metodikalari (T. Liri
metodikasi)
 Qiziqishlar va moyilliklarni aniqlash metodikalari (Holland kasb
tanlash testi)
 Motivatsiyani o'rganish metodikalari (A.K. Markova metodikasi)
25

Mavzuning dolzarbligi. Zamonaviy ta'lim tizimida yuz berayotgan tub
o'zgarishlar ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar sohasining ahamiyatini yanada
oshirmoqda. Ta'lim jarayonini takomillashtirish, pedagogik jarayonlarning
samaradorligini oshirish, yangi pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy
etish uchun ilmiy asoslangan yondashuvlar va tadqiqot metodlari talab etilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar nazariyasi va amaliyotini
o'rganish, ularni tashkil etish va o'tkazish metodikasini o'zlashtirish bugungi kun
pedagoglari va ta'lim sohasidagi mutaxassislar uchun dolzarb vazifalardan biri
hisoblanadi.
Zamonaviy ta'lim tizimida ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning o'rni va
ahamiyatining ortib borishi, ta'lim jarayonida yuz berayotgan muammolarni ilmiy
asosda hal etish zarurati, pedagogik jarayonlarni ilmiy tadqiq etish metodlarini
takomillashtirish ehtiyoji bilan belgilanadi. Mustaqillik yillarida O'zbekiston
Respublikasida ta'lim sohasida amalga oshirilgan islohotlar ta'lim jarayonlariga
innovatsion yondashuvlarni joriy etishni va ushbu jarayonlarni ilmiy asosda tadqiq
etishni taqozo etmoqda.
Kurs ishining maqsadi – ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning nazariy-
metodologik asoslarini o'rganish, ularni tashkil etish va o'tkazishning amaliy
jihatlarini tahlil qilish, zamonaviy ta'lim tizimida ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarni
samarali amalga oshirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
1. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning mohiyati, maqsad va vazifalarini
aniqlash;
2. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning metodologik asoslari va tamoyillarini
yoritish;
3. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning turlarini va bosqichlarini tahlil qilish;
4. Zamonaviy pedagogikada ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasini
o'rganish;
5. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning asosiy usullari va texnologiyalarini
tavsiflash;
2

Faoliyatli yondashuv – pedagogik hodisalarni faoliyat jarayonida o'rganish,
shaxsning faoliyat orqali rivojlanishini tahlil qilish.
Madaniy-tarixiy yondashuv – pedagogik hodisalarni madaniy-tarixiy
kontekstda o'rganish, ta'lim jarayonlarining madaniy va tarixiy determinantlarini
aniqlash.
Ijtimoiy-madaniy yondashuv – pedagogik hodisalarni ijtimoiy-madaniy
kontekstda o'rganish, ta'lim va madaniyat o'rtasidagi aloqalarni tadqiq etish.
Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar natijasida olingan bilimlar quyidagi sohalarda
qo'llaniladi:
1. Ta'lim tizimini rivojlantirish strategiyasini ishlab chiqish . Tadqiqot
natijalari ta'lim sohasidagi islohotlarni ilmiy asoslashga xizmat qiladi.
2. Ta'lim muassasalari faoliyatini takomillashtirish . Tadqiqot natijalari
ta'lim muassasalarining ijtimoiy samaradorligini oshirishga yordam beradi.
3. Pedagogik kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish . Tadqiqot
natijalari pedagogik ta'lim mazmunini boyitishga xizmat qiladi.
4. Ta'lim-tarbiya metodikasini takomillashtirish . Tadqiqot natijalari ta'lim
va tarbiya usullarini samarali tanlash va qo'llashga yordam beradi.
5. Ijtimoiy-pedagogik muammolarni hal etish dasturlarini ishlab chiqish .
Tadqiqot natijalari deviant xulq-atvor, oilada tarbiya muammolari, ta'lim
muassasalarida nizolar kabi muammolarni hal etish yo'llarini topishga
yordam beradi.
Zamonaviy sharoitlarda ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning ahamiyati yanada
ortmoqda. Bu quyidagi omillar bilan bog'liq:
Jamiyatning globallashuvi va axborotlashuvi . Bu jarayonlar ta'lim tizimiga
yangi talablar qo'ymoqda va yangi ijtimoiy-pedagogik muammolarni keltirib
chiqarmoqda.
Ta'lim paradigmasining o'zgarishi . Bilimlarni uzatishdan
kompetensiyalarni shakllantirishga o'tish ta'lim jarayonining ijtimoiy jihatlariga
yangi talablar qo'ymoqda.
7

avtomatlashtirish, tadqiqot natijalarini vizuallashtirish, tadqiqot jarayonlarini
boshqarish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.
Zamonaviy pedagogikada ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasi bir
qator nazariy va metodologik yondashuvlar, g'oyalar va paradigmalarni o'z ichiga
oladi. Bu konsepsiya pedagogika fanining rivojlanishi, jamiyatning o'zgarishi,
ta'lim paradigmasining transformatsiyasi, ilmiy tadqiqot metodologiyasining
takomillashuvi ta'sirida shakllanmoqda va rivojlanmoqda.
Zamonaviy ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar konsepsiyasining asosiy
g'oyalarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
Antroposentrizm g'oyasi . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarning markazida
inson, uning rivojlanishi, ijtimoiylashishi, ta'lim olishi turadi. Tadqiqotlarda
antropologik yondashuv ustuvor bo'lib, insonni yaxlit mavjudot sifatida o'rganish,
uning barcha jihatlari – jismoniy, psixik, ijtimoiy, ma'naviy jihatlarini hisobga
olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Gumanizm g'oyasi . Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar gumanistik tamoyillarga
asoslanadi, inson qadr-qimmati, huquqlari va erkinliklarini hurmat qilish,
insonning har tomonlama rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish g'oyalarini
ilgari suradi. Tadqiqotlarda shaxsga yo'naltirilgan yondashuv ustuvor bo'lib,
shaxsning o'ziga xosligi, uning individual xususiyatlari, qiziqishlari va ehtiyojlarini
hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Axborot jamiyati g'oyasi . Zamonaviy jamiyat axborot jamiyati bo'lib, unda
axborot va bilimlar eng muhim resurs hisoblanadi. Ijtimoiy-pedagogik
tadqiqotlarda axborot jamiyati sharoitida shaxsning ijtimoiylashuvi, ta'lim olishi,
rivojlanishi masalalari, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta'lim
jarayoniga ta'siri, virtual ta'lim muhitini yaratish masalalari o'rganiladi.
Innovatsion rivojlanish g'oyasi . Zamonaviy ta'lim tizimi uzluksiz
innovatsion rivojlanish yo'lidan bormoqda. Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlarda
pedagogik innovatsiyalarni yaratish, joriy etish va tarqatish jarayonlari,
innovatsion ta'lim texnologiyalari, ta'lim tizimining innovatsion salohiyatini
oshirish masalalari o'rganiladi.
16

 Shaxs yo'nalganligini o'rganish metodikalari (B. Bass metodikasi)
2. Guruhlarni diagnostika qilish metodikalari:
 Sotsiometrik metodlar (J. Moreno metodikasi)
 Guruh psixologik muhitini o'rganish metodikalari (A.F. Fidler
metodikasi)
 Guruh dinamikasini o'rganish metodikalari
 Guruh a'zolari o'rtasidagi munosabatlarni o'rganish metodikalari
3. Pedagogik jarayonlarni diagnostika qilish metodikalari:
 Ta'lim sifatini diagnostika qilish metodikalari
 O'qituvchilar faoliyatini diagnostika qilish metodikalari
 O'quvchilarning bilim, ko'nikma va malakalarini baholash
metodikalari
 Ta'lim muassasasi faoliyatini baholash metodikalari
4. Ijtimoiy-pedagogik muhitni diagnostika qilish metodikalari:
 Oilaning ijtimoiy-pedagogik xususiyatlarini o'rganish metodikalari
 Mahalla va jamiyatning ta'lim-tarbiyaviy potensialini o'rganish
metodikalari
 Ta'lim muassasalarining tashqi aloqalarini o'rganish metodikalari
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring o'tkazishda quyidagi
tamoyillarga amal qilish muhim:
a) Komplekslilik — turli xil metodikalardan kompleks foydalanish
b) Tizimlilik — diagnostika va monitoringni muntazam ravishda o'tkazish
c) Ob'ektivlik — natijalarning xolisligini ta'minlash
d) Konfidentsiallik — olingan ma'lumotlar maxfiyligini saqlash
e) Ishonchlilik — olingan ma'lumotlarning ishonchliligini ta'minlash
f) Validlik — metodikalarning o'rganilayotgan xususiyatga mos kelishi
g) Gumanlik — tadqiqot ishtirokchilarining huquq va manfaatlarini hurmat
qilish
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika va monitoring natijalaridan ta'lim-tarbiya
jarayonlarini optimallashtirish, pedagogik faoliyatni takomillashtirish, ta'lim
26

Ijtimoiy-pedagogik tadqiqotlar

Купить