Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 55.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

4 Продаж

Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullari

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITETI “IJTIMOIY FANLAR” KAFEDRASI Fan nomi: Ontogenez psixologiyasi “ Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullari ” mavzusidagi KURS ISHI Bajardi: Abdug’aniyeva Zohida 3-kurs 60310900 - “ P sixologiya” (faoliyat turlari bo’yicha) yo’nalishi 304-guruh talabasi Ilmiy rahbar:Z.Nasirova “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi Toshkent – 2025 2 Mundarija Kirish ……………………………………………………………………….…..3 I BOB. Ijtimoiy psixologiyaning nazariy-metodologik asoslari 1.1. Ijtimoiy psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalari ………………....5 1.2. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolari …….….…16 1.3. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy nazariyalari va yo‘nalishlari ……...……..22 II BOB. Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullari va ularning metodik jihatlari 2.1. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan asosiy usullar …………27 2.2. Tajriba, kuzatish va so‘rov usullarining metodik xususiyatlari ………...…29 2.3. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda natijalarni tahlil qilish va interpretatsiya qilish metodlari ……………………………………………………………...…35 Xulosa …………………………………………………………………………40 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………...…42 3 KIRISH Kurs ishi dolzarbligi Ijtimoiy psixologiya insonning jamiyatdagi xulq-atvori, guruhlararo munosabatlar, ijtimoiy ta’sir va psixologik jarayonlarni o‘rganadigan muhim fanlardan biridir. Zamonaviy jamiyatda ijtimoiy- psixologik jarayonlarni chuqur tushunish va ularni ilmiy asosda tahlil qilish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda ijtimoiy munosabatlarning murakkablashuvi, kommunikatsiya vositalarining tezkor rivojlanishi va inson omili ta’sirining ortib borishi ushbu fan sohasi bo‘yicha tadqiqotlarni yanada kengaytirishni talab etadi. Ijtimoiy psixologiya nafaqat nazariy bilimlarni o‘z ichiga oladi, balki amaliy jihatdan ham inson va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy guruhlarning shakllanishi, yetakchilik, shaxslararo munosabatlar, stereotiplar, ijtimoiy identifikatsiya kabi jarayonlar bugungi kunda ko‘plab fan sohalari uchun dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Texnologiyalarning rivojlanishi bilan insonlararo kommunikatsiya shakllari o‘zgarib bormoqda, bu esa ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning yangi metodologik yondashuvlarini ishlab chiqishni talab qiladi. Jumladan, internet va ijtimoiy tarmoqlarning ta’siri, kiberpsixologiya va raqamli kommunikatsiya muammolari hozirgi kunda keng o‘rganilmoqda. Bundan tashqari, ijtimoiy muhit va madaniy omillarning shaxs psixologiyasiga ta’siri ham alohida e’tibor talab qiladi. Turli ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi muloqot, ksenofobiya va diskriminatsiya muammolari, kollektiv va individual ong o‘rtasidagi tafovutlar ham ijtimoiy psixologiya doirasida tadqiq qilinishi lozim bo‘lgan muhim mavzulardan sanaladi. Shu sababli, ijtimoiy psixologiyaning metodologik asoslarini va tadqiqot usullarini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu fan sohasi zamonaviy jamiyatning muammolariga ilmiy yondashish imkoniyatini yaratib, inson omiliga oid turli ijtimoiy-psixologik jarayonlarni samarali boshqarish uchun muhim ilmiy negiz bo‘lib xizmat qiladi. 4Kurs ishi o‘rganilganlik darajasi Ijtimoiy psixologiya bo‘yicha ko‘plab mahalliy va xorijiy olimlarning tadqiqotlari mavjud. Jumladan, G. M. Andreeva, D. Myers, K. Levin, S. Moscovici kabi olimlarning asarlari ijtimoiy psixologiya fani rivojiga katta hissa qo‘shgan. Shuningdek, O‘zbekiston olimlari tomonidan ham bu borada qator tadqiqotlar olib borilgan. Ijtimoiy psixologiya sohasi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar asosan guruh dinamikasi, ijtimoiy ta’sir, yetakchilik va kommunikatsiya masalalariga qaratilgan. Masalan, G. M. Andreeva ijtimoiy psixologiyaning nazariy asoslarini shakllantirishga katta e’tibor qaratgan bo‘lsa, D. Myers ijtimoiy xulq-atvor va ommaviy ong muammolarini tadqiq qilgan. K. Levin esa eksperimental tadqiqotlar orqali inson xulq-atvorining ijtimoiy omillarga bog‘liqligini isbotlagan. O‘zbekistonda ijtimoiy psixologiya bo‘yicha tadqiqotlar, asosan, pedagogik psixologiya va ijtimoiy ta’sir jarayonlari bo‘yicha olib borilgan. Mahalliy olimlardan A. Nuraliyev va N. Yo‘ldoshevlar o‘z asarlarida jamiyatdagi ijtimoiy-psixologik jarayonlarni tahlil qilgan. Bundan tashqari, ijtimoiy guruhlarning o‘zaro munosabatlari, yetakchilik xususiyatlari va stereotiplar masalalari bo‘yicha ham tadqiqotlar olib borilgan. Lekin ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolarini va tadqiqot usullarining samaradorligini o‘rganish masalasi hanuzgacha dolzarb bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda eksperimental va amaliy tadqiqotlar soni yetarli darajada emas, shuningdek, zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarni olib borish ham dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Shu sababli, ijtimoiy psixologiya tadqiqotlarining zamonaviy metodlarini takomillashtirish va yangi yondashuvlar ishlab chiqish masalasi o‘ta muhim hisoblanadi. Kurs ishi ahamiyati Mazkur ish ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolarini aniqlash va tadqiqot usullarining samaradorligini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ijtimoiy psixologiya sohasida ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar, psixologlar hamda amaliyotchi mutaxassislar uchun foydali 5bo‘lishi mumkin. Shu bilan birga, kurs ishi psixologik tadqiqotlarda to‘g‘ri metodlarni tanlash va ulardan samarali foydalanish bo‘yicha ilmiy va amaliy tavsiyalar berishga xizmat qiladi. Kurs ishining maqsadi : Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolarini o‘rganish va samarali tadqiqot usullarini tahlil qilish. Kurs ishining vazifalari : Ijtimoiy psixologiyaning metodologik asoslarini o‘rganish; Fan sohasidagi asosiy muammolarni tahlil qilish;Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullarini tasniflash va ularning xususiyatlarini ochib berish; Tadqiqot usullarining samaradorligini baholash va ularning amaliyotda qo‘llanilishiga oid tavsiyalar berish. Kurs ishining obyekti : Ijtimoiy psixologik jarayonlar va tadqiqot metodologiyasi. Kurs ishining predmeti : Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullari va ularning qo‘llanilish xususiyatlari. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. Ijtimoiy psixologiyaning nazariy-metodologik asoslari 1.1. Ijtimoiy psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalari Ijtimoiy psixologiya – bu insonlarning jamiyatdagi xulq-atvori, guruhlararo munosabatlari, ijtimoiy ta’sir jarayonlari va inson omiliga oid turli psixologik jarayonlarni o‘rganadigan muhim fanlardan biridir. Ushbu fan shaxs va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur o‘rganib, insonning ijtimoiy muhitda qanday harakat qilishini tushuntirishga harakat qiladi. Ijtimoiy psixologiya insonning ijtimoiy muhit bilan o‘zaro ta’sirini tahlil qilish orqali uning xatti-harakatlarini prognoz qilishga yordam beradi. Uning predmeti shaxs va guruhlarning psixologik holatlari, motivatsiyasi, hissiyotlari, ijtimoiy roli va ularning o‘zaro munosabatlarini o‘rganishdan iboratdir. Ijtimoiy psixologiyaning maqsadi insonlarning o‘zaro ta’sirini ilmiy asosda o‘rganish, ularning xatti-harakatlarini boshqarish imkoniyatlarini aniqlash va ijtimoiy munosabatlarni yanada samarali yo‘lga qo‘yishdan iborat. Bu fan ijtimoiy hayotda sodir bo‘ladigan psixologik jarayonlarni o‘rganib, insonlarning o‘zaro aloqalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatish yo‘llarini ishlab chiqadi. Ijtimoiy psixologiyanng asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Insonning jamiyatdagi o‘rnini aniqlash va uning xulq-atvor motivlarini o‘rganish; Guruhlar va shaxslar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmlarini tahlil qilish; Stereotiplar, ijtimoiy normalar va qadriyatlarning shaxs ongiga ta’sirini o‘rganish; Yetakchilik, jamoaviy qaror qabul qilish va ijtimoiy ta’sir jarayonlarini tahlil qilish; Ijtimoiy psixologiyaning turli sohalardagi qo‘llanilish imkoniyatlarini aniqlash. 7Ushbu fan ta’lim, biznes, menejment, siyosat, marketing, reklama va boshqa ko‘plab sohalarda qo‘llaniladi. Chunki insonlarning jamiyatdagi o‘zaro ta’siri har bir faoliyat sohasida muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy psixologiyaning rivojlanish tarixi va asosiy nazariyalari Ijtimoiy psixologiya fanining rivojlanishi uzoq tarixga ega bo‘lib, uning dastlabki g‘oyalari qadimgi davrlardan boshlab falsafa, sotsiologiya va psixologiya ilmlarida shakllangan. Yunon faylasuflari Platon va Aristotel jamiyat va inson ruhiyati o‘rtasidagi bog‘liqlik haqida fikr yuritishgan. Ular jamiyat inson psixologiyasiga kuchli ta’sir ko‘rsatishini ilgari surishgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida ijtimoiy psixologiya mustaqil fan sifatida shakllandi. Ushbu davrda fransuz olimi G. Lebonning “Ommaviy psixologiya” asari katta ahamiyat kasb etdi. Unda ommaviy ong va insonlarning guruh ichidagi xatti- harakatlari haqida asosiy g‘oyalar bayon etilgan. Keyinchalik, XX asrning birinchi yarmida amerikalik psixolog Floyd Allport tomonidan eksperimental ijtimoiy psixologiya tamoyillari ishlab chiqildi. Uning fikricha, insonning ijtimoiy xatti-harakatlari individual psixologik jarayonlarga bog‘liq bo‘lib, bu jarayonlarni laboratoriya sharoitida tadqiq qilish mumkin. 1 Ijtimoiy psixologiyaning rivojlanishida turli nazariyalar shakllangan bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilardan iborat: Xulq-atvor nazariyasi (behaviorizm) – B. Skinner va J. Watson tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, inson xatti-harakatlari tashqi muhit omillariga bog‘liqligini ta’kidlaydi. Kognitiv nazariya – L. Festinger va J. Bruner tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, inson xatti-harakatlari uning ichki idroki va fikrlash jarayonlariga asoslanganligini tushuntiradi. 1 Zokirov U mid . Ijtimoiy psixologiya: nazariya va amaliyot. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 8Psixoanalitik yondashuv – S. Freyd va uning izdoshlari tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, inson xulq-atvorining asosida ongsiz jarayonlar va ichki motivlar yotishini ta’kidlaydi. Gumanistik nazariya – A. Maslow va K. Rogers inson shaxsiy rivojlanishiga urg‘u berib, ijtimoiy tajribalar shaxsning shakllanishida muhim rol o‘ynashini ko‘rsatgan. Ijtimoiy ta’lim nazariyasi – A. Bandura tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, inson xulq-atvori ijtimoiy muhit va kuzatish orqali shakllanishini ta’kidlaydi. 2 Bugungi kunda ijtimoiy psixologiya turli fanlar bilan bog‘liq holda rivojlanib, zamonaviy tadqiqot metodlaridan keng foydalanmoqda. Ijtimoiy psixologiya ko‘plab fanlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning yutuqlaridan foydalangan holda o‘z ilmiy asoslarini mustahkamlaydi. U eng avvalo sotsiologiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, chunki har ikkala fan jamiyatdagi inson munosabatlarini o‘rganadi. Biroq sotsiologiya ko‘proq ijtimoiy tuzilmalar va ijtimoiy jarayonlarga e’tibor qaratgan bo‘lsa, ijtimoiy psixologiya individuallar va guruhlarning psixologik jihatlarini o‘rganadi. Shuningdek, bu fan umumiy psixologiya, pedagogika, menejment, siyosatshunoslik va marketing sohalari bilan ham yaqin aloqada. Masalan, ta’lim psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning tamoyillaridan foydalanib, o‘quvchilarning o‘zaro munosabatlari va ta’lim jarayoniga psixologik omillarning ta’sirini tahlil qiladi. Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari orasida eksperimental tadqiqotlarning murakkabligi, inson xulq-atvorining doimiy o‘zgaruvchanligi va turli omillar ta’sirida bo‘lishi, tadqiqot natijalarini umumlashtirishdagi qiyinchiliklar mavjud. Chunki inson psixikasi juda murakkab bo‘lib, uni aniq qonuniyatlarga bo‘ysundirish qiyin. Shuningdek, ijtimoiy psixologiyada turli madaniyatlar va ijtimoiy sharoitlarning ta’sirini hisobga olish zarur. Chunki bir 2 Soliyeva M. Jamiyat va shaxs psixologik uyg‘unligi. – Toshkent: Mustaqil fikr, 2018. 9jamiyat uchun mos bo‘lgan psixologik tamoyillar boshqasiga to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Shu sababli, ijtimoiy psixologiya zamonaviy tadqiqot metodlaridan keng foydalanib, inson va jamiyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni yanada chuqurroq o‘rganishga intilmoqda. Ijtimoiy psixologiya insonlarning jamiyatdagi xulq-atvori va guruhlar bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu jarayonlarni tadqiq qilish uchun turli yondashuvlardan foydalaniladi. Tadqiqotlar ilmiy asosga ega bo‘lishi uchun aniq metodologik yondashuvlarga tayanadi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda eng ko‘p qo‘llaniladigan yondashuvlardan biri eksperimental yondashuvdir. Ushbu yondashuvda tadqiqotchilar maxsus sharoitlarni yaratib, insonlarning xatti-harakatlariga qanday omillar ta’sir qilishini o‘rganadilar. Masalan, yetakchilik uslublarining jamoa dinamikasiga ta’siri eksperimental tadqiqotlar orqali tahlil qilinadi. Bundan tashqari, kuzatuv yondashuvi ham keng qo‘llaniladi. Bu yondashuvda tadqiqotchilar insonlarning kundalik hayotdagi xatti-harakatlarini bevosita kuzatib, ularning ijtimoiy muhitga qanday moslashayotganini o‘rganadilar. Kuzatuv tabiiy va laboratoriya sharoitida amalga oshirilishi mumkin.Shuningdek, anketalar va so‘rovnomalar yordamida amalga oshiriladigan sotsiometrik yondashuv ham juda mashhurdir. Bu yondashuvda insonlarning fikrlari va xulq-atvori bo‘yicha keng miqyosli ma’lumotlar yig‘iladi. Tadqiqotchilar savollar orqali jamiyatdagi muayyan jarayonlar haqida aniq xulosalar chiqaradilar. Tahliliy va statistik yondashuv esa ijtimoiy psixologik jarayonlarning chuqur matematik va statistik tahliliga asoslanadi. Ushbu yondashuvda insonlarning psixologik xususiyatlari son jihatdan baholanib, turli omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik aniqlanadi.Shunday qilib, ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda turli yondashuvlardan foydalanish tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshirishga yordam beradi. 10 Eksperimental va empirik tadqiqot usullari Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda eksperimental va empirik usullar muhim o‘rin tutadi. Eksperimental tadqiqotlar ilmiy gipotezalarni tekshirish va inson xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlash uchun qo‘llaniladi. Eksperimental tadqiqotlar laboratoriya va tabiiy muhitda o‘tkazilishi mumkin. Laboratoriya eksperimentlari maxsus nazorat qilingan sharoitda olib boriladi, bu esa tadqiqotchilarga turli omillarni boshqarish imkonini beradi. Masalan, insonlarning guruh bosimi ostidagi xatti-harakatlarini aniqlash uchun laboratoriya sharoitida tajribalar o‘tkaziladi. 3 Tabiiy eksperimentlarda esa tadqiqotchilar real hayotiy muhitni o‘zgartirmasdan kuzatuv olib boradilar. Masalan, turli yoshdagi odamlarning jamoaviy qaror qabul qilish jarayoni tabiiy muhitda o‘rganilishi mumkin. Empirik tadqiqot usullari esa insonlarning real hayotdagi tajribalari asosida olib boriladi. Bunda respondentlarning fikrlari va kuzatish natijalari asosida ma’lumotlar to‘planadi. Empirik usullarga quyidagilar kiradi: Kuzatuv usuli – insonlarning xulq-atvori tabiiy sharoitda o‘rganiladi. Intervyu va so‘rovnoma – odamlarning fikrlari va qarashlari o‘rganiladi. Testlar va diagnostik metodlar – insonlarning psixologik holati va xususiyatlari aniqlanadi.Eksperimental va empirik usullarning har biri o‘ziga xos afzallik va kamchiliklarga ega bo‘lib, tadqiqot maqsadiga qarab mos usul tanlanadi.Zamonaviy ijtimoiy psixologik tadqiqot usullarining rivojlanish tendensiyalariBugungi kunda ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yangi texnologiyalar va innovatsion usullar asosida rivojlanmoqda. Zamonaviy psixologlar sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalardan foydalanib, inson xulq-atvorining murakkab jarayonlarini chuqurroq tahlil qilmoqdalar. Ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi natijasida ijtimoiy psixologik tadqiqotlar internet 3 G‘ofurova D iyorbek . Psixologik tadqiqot usullari va texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsiya- Ziyo, 2020. 11platformalar orqali olib borilmoqda. Onlayn so‘rovnomalar, virtual eksperimentlar va sun’iy intellekt yordamida ma’lumotlarni tahlil qilish kabi usullar yangi tadqiqot imkoniyatlarini ochmoqda. Shuningdek, neyropsixologiya va neyrobiologik tadqiqotlar ham ijtimoiy psixologik jarayonlarni tushunishda muhim rol o‘ynamoqda. Miya faoliyatini kuzatish texnologiyalari orqali insonlarning ijtimoiy muhitga qanday munosabatda bo‘lishi, stress va motivatsiya jarayonlari o‘rganilmoqda. Zamonaviy ijtimoiy psixologiya tadqiqotlarida katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) tahlili ham katta ahamiyat kasb etmoqda. Masalan, ijtimoiy tarmoqlardagi odamlarning xatti-harakatlarini avtomatik ravishda tahlil qilish orqali ijtimoiy tendensiyalar va psixologik jarayonlarni aniqlash imkoniyati paydo bo‘lgan. Bundan tashqari, psixologik eksperimentlar virtual haqiqat (VR) texnologiyalari yordamida ham olib borilmoqda. Virtual muhitda insonlarning turli sharoitlarda o‘zini qanday tutishini tadqiq qilish mumkin bo‘lib, bu usul ijtimoiy psixologik hodisalarni chuqur o‘rganish imkonini bermoqda.zamonaviy ijtimoiy psixologiya tadqiqotlari ilg‘or texnologiyalar va innovatsion usullar yordamida yanada kengaymoqda. Bu esa insonlarning jamiyatdagi xatti-harakatlari va o‘zaro munosabatlarini chuqur tahlil qilish imkoniyatini yaratmoqda. Ijtimoiy psixologiya ta’lim va tarbiya jarayonlarida muhim o‘rin tutadi. Chunki insonlar o‘zaro muloqot va hamkorlik orqali bilimlarni o‘zlashtiradi hamda shaxsiy taraqqiyotga erishadi. O‘qituvchilarning pedagogik mahorati, o‘quvchilarning psixologik holati va o‘quv jarayoni samaradorligi ijtimoiy psixologiya qonuniyatlariga bog‘liq. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlar muhim rol o‘ynaydi. Samarali o‘qitish uchun o‘qituvchi o‘quvchilar psixologiyasini tushunishi va ularning individual xususiyatlariga mos yondashishi lozim. Ayniqsa, ijtimoiy motivatsiya, rag‘batlantirish va baholash tizimi ta’lim samaradorligini oshirishga yordam beradi. 12Bundan tashqari, ijtimoiy psixologiya tarbiya jarayonida ham katta ahamiyat kasb etadi. Bolalar va o‘smirlarning ijtimoiylashuvi, ularning jamiyatga moslashuvi va axloqiy normalarni qabul qilishi ijtimoiy psixologik mexanizmlarga asoslanadi. Shuning uchun, ota-onalar, o‘qituvchilar va tarbiyachilar ijtimoiy psixologiya tamoyillaridan foydalangan holda farzandlarning sog‘lom rivojlanishini ta’minlashi lozim. Hozirgi kunda ta’limda innovatsion texnologiyalar joriy qilinayotganligi sababli, o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularning bilimlarni qabul qilish jarayonini yaxshilash uchun psixologik usullardan foydalanish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Xususan, ijtimoiy-psixologik o‘yinlar, guruhli ish usullari va interaktiv dars metodlari o‘quvchilarning faolligini oshiradi. Shunday qilib, ijtimoiy psixologiya ta’lim va tarbiya tizimida samarali metodlarni ishlab chiqishda va qo‘llashda muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy psixologiyaning biznes va menejmentdagi ahamiyati Biznes va menejment sohasida ijtimoiy psixologiya inson omili bilan bog‘liq barcha jarayonlarni tahlil qilish va boshqarish uchun muhim fan hisoblanadi. Korxona va tashkilotlarda samarali boshqaruv, mehnat jamoasining birlikda ishlashi va mijozlar bilan muloqot qilish jarayonlari ijtimoiy psixologik qonuniyatlarga asoslanadi. Korporativ madaniyatni shakllantirish va jamoaviy ish samaradorligini oshirishda ijtimoiy psixologik yondashuvlar muhim rol o‘ynaydi. Har bir tashkilotda xodimlarning motivatsiyasini oshirish, ularning ishga bo‘lgan munosabatini yaxshilash va jamoaviy ruhni mustahkamlash bo‘yicha psixologik tadqiqotlar olib boriladi. Yetakchilik va menejment sohasida ham ijtimoiy psixologiya muhim ahamiyat kasb etadi. Samarali rahbar jamoani to‘g‘ri boshqarish, xodimlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish va ularni motivatsiya qilish bo‘yicha ijtimoiy psixologiya tamoyillaridan foydalanadi. Xususan, liderlik uslublari, qaror qabul 13qilish jarayonlari va tashkilot ichidagi kommunikatsiya tizimi ijtimoiy psixologik tadqiqotlar natijasida ishlab chiqiladi. Bundan tashqari, marketing va iste’molchilar xulq-atvori ham ijtimoiy psixologiya bilan chambarchas bog‘liq. Mijozlarning mahsulotga bo‘lgan ehtiyojlarini aniqlash, reklama ta’sirini o‘rganish va iste’molchilar psixologiyasini tahlil qilish bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib boriladi. Ushbu ma’lumotlar asosida kompaniyalar samarali marketing strategiyalarini ishlab chiqadilar. ijtimoiy psixologiya biznes va menejment sohasida insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni boshqarish va samaradorlikni oshirish uchun muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning zamonaviy jamiyatdagi roli Zamonaviy jamiyatda ijtimoiy psixologik tadqiqotlar turli sohalarda muhim rol o‘ynamoqda. Bugungi kunda ijtimoiy o‘zgarishlar, texnologik taraqqiyot va globalizatsiya insonlarning psixologik holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu sababli, ijtimoiy psixologik tadqiqotlar jamiyatdagi muhim jarayonlarni tushunish va ularni boshqarishda keng qo‘llanilmoqda. Birinchidan, ijtimoiy psixologik tadqiqotlar insonlarning ruhiy holatini o‘rganishda va turli muammolarga yechim topishda yordam beradi. Masalan, stress, depressiya va boshqa psixologik muammolar ijtimoiy omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Tadqiqotchilar bu borada turli usullar orqali insonlarning psixologik holatini yaxshilash bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib boradilar. 4 Ikkinchidan, ijtimoiy psixologiya ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlarning jamiyatga ta’sirini o‘rganishda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda internet va ijtimoiy media insonlar hayotiga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilayotgan axborotlarning insonlarga qanday ta’sir qilishi, ommaviy fikrni shakllantirish mexanizmlari va manipulyatsiya usullari 4 Xasanov B. Ijtimoiy muhit va inson psixologiyasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 14ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Uchinchidan, ijtimoiy psixologiya huquq-tartibot organlari faoliyatida ham qo‘llaniladi. Jinoyatchilikning psixologik sabablarini aniqlash, tergov jarayonida shaxsning xatti-harakatlarini tahlil qilish va odamlar orasidagi ijtimoiy muhitni o‘rganish huquq sohasida ijtimoiy psixologiyaning qo‘llanilishiga misol bo‘la oladi. To‘rtinchidan, siyosat va ijtimoiy boshqaruv sohalarida ham ijtimoiy psixologik tadqiqotlardan keng foydalaniladi. Jamoatchilik fikrini o‘rganish, saylovoldi kampaniyalari strategiyalarini ishlab chiqish va siyosiy yetakchilarning ta’sirini tahlil qilish ijtimoiy psixologiyaning muhim yo‘nalishlaridan biridir. ijtimoiy psixologik tadqiqotlar zamonaviy jamiyatning turli jabhalarida qo‘llanilib, insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga solish va ijtimoiy muammolarga ilmiy asoslangan yechim topishda muhim rol o‘ynamoqda. Ijtimoiy munosabatlarda stereotip va diskriminatsiya muammolari Ijtimoiy psixologiyada stereotip va diskriminatsiya muammolari dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi. Stereotiplar jamiyatda mavjud bo‘lgan barqaror tasavvurlar bo‘lib, ular insonlarning bir-biriga bo‘lgan munosabatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Stereotiplar odatda muayyan guruh vakillariga umumiy sifatlarni yuklash orqali shakllanadi. Masalan, yosh, jins, irq, millat yoki kasbga asoslangan stereotiplar insonlarning ijtimoiy o‘zaro ta’sirida katta rol o‘ynaydi. Stereotiplar ba’zan ijobiy bo‘lishi mumkin, ammo aksariyat hollarda ular kamsitish va adolatsizlikka sabab bo‘ladi. Stereotiplarga asoslangan qarorlar odamlarni noto‘g‘ri baholashga olib kelishi, ularning imkoniyatlarini cheklashi va ijtimoiy diskriminatsiyani kuchaytirishi mumkin. Masalan, gender stereotiplari ayollar va erkaklarning ijtimoiy rollarini sun’iy ravishda cheklashi mumkin, bu esa jamiyat taraqqiyotiga salbiy ta’sir qiladi. Diskriminatsiya – bu shaxs yoki guruhni ijtimoiy, iqtisodiy yoki siyosiy jihatdan kamsitish jarayonidir. Diskriminatsiya turli shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin: mehnat bozorida, ta’lim tizimida, ijtimoiy hayotda yoki siyosatda. Ayniqsa, irqiy va etnik diskriminatsiya ko‘p jamiyatlarda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. 15Stereotip va diskriminatsiya muammolarini hal qilish uchun ijtimoiy ongni oshirish, ta’lim tizimida tolerantlik va bag‘rikenglik madaniyatini shakllantirish, qonunchilik asoslarini mustahkamlash zarur. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi muloqot va hamkorlik stereotiplarni kamaytirishga yordam beradi. Shu sababli, ijtimoiy psixologlar turli guruhlar o‘rtasidagi tushunmovchilik va kamsitishlarni bartaraf etish bo‘yicha innovatsion usullarni ishlab chiqishlari lozim. Kiberpsixologiya va raqamli kommunikatsiyaning inson psixologiyasiga ta’siri Zamonaviy texnologiyalar rivojlanishi bilan kiberpsixologiya va raqamli kommunikatsiyaning inson psixologiyasiga ta’siri muhim mavzuga aylandi. Bugungi kunda internet, ijtimoiy tarmoqlar va raqamli texnologiyalar insonlar hayotining ajralmas qismiga aylangan. Ushbu jarayon ijobiy tomonlari bilan birga, turli psixologik muammolarni ham keltirib chiqaradi. 5 Kiberpsixologiya – bu insonning raqamli muhitdagi xatti-harakatlari va psixologik holatini o‘rganadigan fan sohasi hisoblanadi. U internetdagi xulq- atvor, ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik, onlayn muloqot, kiberbulling va boshqa dolzarb masalalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, so‘nggi yillarda ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, doimiy onlayn muloqot real hayotdagi ijtimoiy ko‘nikmalarning pasayishiga olib kelishi mumkin. Raqamli kommunikatsiyaning inson psixologiyasiga ta’siri turlicha bo‘lishi mumkin. Ba’zi hollarda u insonlarga qulaylik yaratadi, axborot almashish imkoniyatini kengaytiradi va yangi bilim olishga yordam beradi. Biroq, ko‘p vaqt internetda o‘tkazish stress, depressiya va ijtimoiy izolyatsiyaga sabab bo‘lishi ham mumkin. Ayniqsa, yosh avlod uchun ijtimoiy tarmoqlar ta’siri katta bo‘lib, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchi va ruhiy holatiga ta’sir qilishi mumkin. Bu muammolarga qarshi kurashish uchun internetdan foydalanish madaniyatini 5 Normatov A. Eksperimental psixologiya va tadqiqot metodlari. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2020. 16shakllantirish, raqamli savodxonlikni oshirish va foydalanuvchilarga psixologik yordam berish tizimlarini rivojlantirish lozim. Shu bilan birga, ilmiy tadqiqotlar yordamida kiberpsixologik muammolarning oldini olish va ularni samarali hal etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilishi kerak. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning istiqbollari va rivojlanish yo‘nalishlari Ijtimoiy psixologiya jamiyatdagi dinamik o‘zgarishlarni o‘rganishda muhim ilmiy fan sifatida rivojlanib bormoqda. Kelajakda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning yangi yo‘nalishlari va istiqbollari quyidagicha bo‘lishi mumkin: Sun’iy intellekt va ijtimoiy psixologiya Sun’iy intellekt va katta ma’lumotlar tahlili yordamida insonlarning xatti-harakatlarini tahlil qilish yangi imkoniyatlar yaratmoqda. Kelajakda sun’iy intellekt texnologiyalari insonlarning ruhiy holatini aniqlash va ularga mos ravishda psixologik yordam ko‘rsatishda qo‘llanilishi mumkin. Virtual reallik va psixologik tadqiqotlar Virtual reallik texnologiyalari insonlarning stressga chidamliligi, ijtimoiy moslashuv qobiliyati va boshqa psixologik omillarni o‘rganish uchun qo‘llanilmoqda. Kelajakda ushbu texnologiyalar orqali psixologik terapiya va treninglar o‘tkazish imkoniyatlari kengayishi mumkin. Ekologik psixologiya va inson omili Global isish, ekologik muammolar va atrof-muhit o‘zgarishlarining inson psixologiyasiga ta’siri ham yangi tadqiqot yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Kelajakda insonlarning ekologik muhitga moslashish jarayonlari chuqur o‘rganilishi kutilmoqda.Transmadaniy tadqiqotlar va global psixologiya Dunyo bo‘ylab ijtimoiy psixologik jarayonlarni o‘rganish global masalalarga ilmiy yondashuvni shakllantirishga yordam beradi. Turli millat va madaniyatlar o‘rtasidagi farqlarni o‘rganish ijtimoiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Stress va psixologik moslashuv bo‘yicha tadqiqotlar Hozirgi jamiyatda stress va ruhiy bosim muammosi ortib bormoqda. Kelajakda stressni kamaytirish bo‘yicha yangi psixologik usullar va terapiyalar ishlab chiqilishi kutilmoqda. 17 ijtimoiy psixologiya jamiyatning dolzarb muammolarini o‘rganishda va ularni bartaraf etishda muhim rol o‘ynaydi. Kelajakdagi tadqiqotlar jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilib, insonlararo munosabatlarni yaxshilashga yordam berishi mumkin. 1.2. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolari Ijtimoiy psixologiya insonlarning jamiyatdagi xulq-atvori, munosabatlari va psixologik holatlarini o‘rganadigan fan sohasi hisoblanadi. Ushbu soha jamiyat hayotining turli jabhalarida dolzarb masalalarni tahlil qilish va tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, har qanday ilmiy soha singari, ijtimoiy psixologiyada ham tadqiqot olib borish jarayonida turli metodologik muammolar yuzaga keladi. Ushbu muammolar tadqiqotlarning aniqligi, ishonchliligi va natijalarning umumlashuvi bilan bog‘liq bo‘lib, ularni hal etish ilmiy yondashuvlarning takomillashtirilishini talab qiladi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda metodologik muammolarning asosiy turlari Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar ko‘plab murakkab omillar ta’sirida o‘tkaziladi. Ushbu omillar tadqiqot natijalarining ob‘ektivligini ta’minlashni qiyinlashtirishi mumkin. Tadqiqotchilarning duch keladigan asosiy metodologik muammolaridan ba’zilari quyidagilardan iborat: Sub‘ektivlik va tadqiqotchi ta’siri Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar insonlar bilan bog‘liq bo‘lgani uchun tadqiqotchi va tadqiqot ob‘ekti o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir natijaga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, tadqiqotchining shaxsiy qarashlari yoki taxminlari respondentlarning javoblariga bevosita yoki bilvosita ta’sir qilishi mumkin. Bu esa natijalarning obyektiv emasligiga olib keladi. Bundan tashqari, tadqiqotchi o‘zining mavjudligi bilan respondentlarning xatti- harakatlarini o‘zgartirib yuborishi, ular ijtimoiy maqbul deb hisoblangan javoblarni berishga moyil bo‘lishi mumkin. Shuningdek, tadqiqot o‘tkazilayotgan madaniy va ijtimoiy kontekst ham natijalarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin, bu esa turli mintaqalarda olib borilgan tadqiqotlarning bir-biriga mos kelishini qiyinlashtiradi. 18O‘lchash va baholash qiyinchiliklari Ijtimoiy psixologiya odatda insonlarning fikrlari, his-tuyg‘ulari va xatti- harakatlarini o‘rganadi. Ushbu jihatlar odatda aniq o‘lchanmaydi va matematik ifodalash qiyin bo‘lishi mumkin. Masalan, insonlarning motivatsiyasi yoki xulq-atvorining ichki sabablarini o‘lchash sub‘ektiv talqinlarga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, insonlarning his-tuyg‘ulari dinamik tus olishi va turli omillarga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin, bu esa aniq va barqaror natijalarga erishishni qiyinlashtiradi. Shuningdek, inson ongining murakkabligi tufayli tadqiqotchilar o‘z tajribalarida har xil psixologik omillarni hisobga olishga majbur bo‘ladilar. Ijtimoiy muhitning o‘zgaruvchanligi va respondentlarning turli vaziyatlarda turlicha javob berishi ham ushbu muammolar qatoriga kiradi. Tadqiqot natijalarining obyektiv bo‘lishi uchun aniq o‘lchov vositalarini ishlab chiqish hamda tadqiqot usullarini takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, o‘lchash vositalarining to‘g‘ri tanlanishi ham katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy psixologiyada ishlatiladigan anketalar, testlar va baholash tizimlari tadqiqot ob’ektining tabiati va maqsadiga mos kelishi lozim. Agar noto‘g‘ri metodlar qo‘llansa, natijalar noto‘g‘ri talqin qilinishi mumkin. Shu bilan birga, inson omili tadqiqot jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotchining shaxsiy qarashlari va taxminlari respondentlarning javoblariga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu esa natijalarning ishonchliligiga putur yetkazadi. Boshqa bir muhim jihat shundaki, tadqiqot ishtirokchilari berilayotgan savollarga ataylab yoki beixtiyor noto‘g‘ri javob berishlari mumkin. Bu esa natijalarning real holatga mos kelmasligiga olib keladi. Ayniqsa, ijtimoiy jihatdan maqbul bo‘lgan javoblarni berishga moyillik sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda turli xil baholash usullarini qo‘llash va natijalarni tahlil qilishda ehtiyotkorlik bilan yondashish talab etiladi. Reprezentativlik muammosi Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda respondentlar namunasi butun jamiyatni aks ettirishi kerak. Biroq, ko‘pincha tadqiqotlar 19cheklangan guruhlar bilan amalga oshiriladi va natijalar barcha jamiyat vakillariga tadbiq qilib bo‘lmaydi. Bu esa natijalarni umumlashtirish jarayonida muammolar tug‘diradi. Masalan, tadqiqot faqat ma’lum yosh guruhlari yoki ijtimoiy qatlamlar doirasida olib borilganda, ularning natijalari kengroq auditoriyaga mos kelmasligi mumkin. ba’zi ijtimoiy psixologik tadqiqotlar muayyan madaniy yoki geografik sharoitlarda o‘tkaziladi, bu esa natijalarni global darajada qo‘llash imkoniyatini cheklaydi. Ayrim hollarda respondentlar o‘z fikrlarini ijtimoiy jihatdan maqbul bo‘lgan shaklda ifodalashga moyil bo‘lishlari mumkin, bu esa haqiqatni aks ettirmaydigan natijalarga olib keladi. Shu sababli, tadqiqot natijalarining obyektivligini oshirish uchun namunalar to‘g‘ri tanlanishi, turli ijtimoiy guruhlar vakillarini o‘z ichiga olishi va natijalar imkon qadar kengroq auditoriyaga mos kelishi lozim. Tadqiqotchilar ko‘pincha katta hajmdagi namunalar bilan ishlashga intilishadi, ammo bunda vaqt va resurs cheklovlari yuzaga keladi. Bu muammolarni bartaraf etish uchun zamonaviy statistik tahlil usullaridan foydalanish, onlayn respondentlar bazalaridan foydalangan holda turli hudud va madaniy guruhlarni qamrab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, xalqaro miqyosdagi tadqiqotlarda turli jamiyatlarning xususiyatlarini hisobga olish tadqiqot natijalarining ishonchliligini oshirishga yordam beradi. O‘zgaruvchan omillar Jamiyat doimiy ravishda o‘zgarib boradi, shuning uchun bugun olingan natijalar ertaga eskirishi mumkin. Masalan, texnologiyaning rivojlanishi insonlar o‘rtasidagi muloqot shakllarini o‘zgartirib yuborishi mumkin va bu ijtimoiy psixologik hodisalarga yangicha yondashuvlarni talab qiladi. Bundan tashqari, ijtimoiy tarmoqlarning ommalashishi odamlar o‘rtasidagi muloqot usullarini sezilarli darajada o‘zgartirdi. Endilikda virtual aloqa real hayotdagi interaksiyalar o‘rnini bosib borayotganligi sababli, ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yangi muammolar va savollar bilan boyimoqda. Masalan, onlayn va oflayn muloqot o‘rtasidagi farqlar, anonimlikning inson xulq-atvoriga 20ta’siri va virtual guruhlarning psixologik xususiyatlari kabi masalalar tobora dolzarb bo‘lib bormoqda. globalizatsiya jarayonlari ham ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda yangi yondashuvlarni talab qiladi. Turli madaniyatlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir kuchaygani sari, ijtimoiy psixologlar tadqiqotlarda madaniy tafovutlarni hisobga olishlari zarur. Ayrim nazariyalar yoki modellar faqat muayyan jamiyatga xos bo‘lib, boshqa madaniyatlarda ular har xil natijalar berishi mumkin. Bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning natijalari doimiy ravishda qayta ko‘rib chiqilishi va yangi sharoitlarga moslashtirilishi lozim. Ilm-fan rivojlangan sari, yangi texnologiyalar va tadqiqot metodlaridan foydalanish orqali ushbu muammolarni hal qilish mumkin. Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullarining cheklovlari Ijtimoiy psixologiyada turli tadqiqot usullari mavjud bo‘lsa-da, har biri o‘ziga xos cheklovlarga ega. Quyida asosiy tadqiqot usullari va ularning cheklovlari keltirilgan: 1. Kuzatish usuli Kuzatish usuli real holatlarni bevosita o‘rganish imkonini beradi, biroq kuzatuvchi ishtirokchilarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, kuzatilayotgan shaxslar o‘zini odatdagidan boshqacha tutishi ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, kuzatish jarayonida sub’ektivlik muammosi yuzaga kelishi mumkin, chunki kuzatuvchining shaxsiy tajriba va taxminlari holatlarni turlicha talqin qilishga olib kelishi ehtimoli mavjud. Kuzatish usulining yana bir cheklovi shundaki, ba’zi psixologik jarayonlar va ichki motivatsiyalar tashqi kuzatuv orqali aniqlanishi qiyin. Masalan, insonning ichki fikrlari va hissiyotlari bevosita kuzatilmaydi, bu esa tadqiqot natijalarining to‘liq bo‘lishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bundan tashqari, uzoq muddatli kuzatish tadqiqotlari vaqt va resurs talab qiladi, bu esa tadqiqotchilar uchun qo‘shimcha qiyinchilik tug‘diradi. Ayrim hollarda kuzatuv obyekti o‘zining kuzatilayotganini sezishi natijasida tabiiy xulq-atvordan chetlashishi va o‘zini 21boshqacha tutishi mumkin. Bu esa olingan ma’lumotlarning haqqoniyligiga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, tadqiqotchilar kuzatuv jarayonini iloji boricha tabiiy sharoitda olib borishlari va maxsus texnologiyalardan foydalanishlari tavsiya etiladi. kuzatish jarayonida aniqlangan natijalarni boshqa tadqiqot metodlari bilan tasdiqlash muhimdir. Misol uchun, kuzatishdan olingan xulosalar so‘rov yoki eksperiment natijalari bilan solishtirilganda, natijalar yanada ishonchli bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, kuzatish usuli ijtimoiy psixologiyada muhim tadqiqot metodlaridan biri bo‘lsa-da, u o‘ziga xos cheklovlarga ega va boshqa usullar bilan birgalikda qo‘llanilganda samaraliroq natijalar berishi mumkin.Tajriba (eksperiment) usuli Eksperimentlar ma’lum sharoitlar ostida inson xatti-harakatlarini o‘rganish imkonini beradi. Biroq, laboratoriya sharoiti real hayotdagi holatlardan farq qilishi mumkin, bu esa natijalar umumlashuviga to‘sqinlik qiladi. So‘rov va intervyu usuli So‘rov va intervyular respondentlarning fikrlarini bilishga yordam beradi, lekin ular o‘z javoblarini ataylab o‘zgartirishi yoki ijtimoiy maqbul deb hisoblangan javoblarni berishi mumkin. Bu esa natijalarning ishonchliligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, so‘rov savollari noto‘g‘ri tuzilgan bo‘lsa, respondentlarning javoblari noto‘g‘ri talqin qilinishi yoki yetarlicha aniq bo‘lmasligi mumkin. intervyular respondentlar va tadqiqotchi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirga bog‘liq bo‘lib, intervyu oluvchi shaxsning savol berish uslubi, ovoz ohangi yoki tana harakati natijalarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, intervyu oluvchining kutilayotgan javob bo‘yicha ijobiy yoki salbiy reaktsiya bildirish ehtimoli respondentning javobini o‘zgartirishiga sabab bo‘lishi mumkin. 6 Bundan tashqari, so‘rov va intervyularda javob berish motivatsiyasi ham muhim ahamiyatga ega. Ayrim respondentlar savollarga befarqlik bilan yoki 6 Omonov M uhriddin . Zamonaviy ijtimoiy psixologiya va uning tadqiqot yo‘nalishlari. – Toshkent: Universitet, 2021. 22to‘liq tushunmasdan javob berishlari mumkin, bu esa natijalarni noto‘g‘ri talqin qilishga olib keladi. Shu sababli, so‘rov va intervyu usullari bilan olingan natijalarni boshqa tadqiqot usullari bilan solishtirish va tasdiqlash muhimdir. So‘rov va intervyularni yanada ishonchli qilish uchun quyidagi choralar ko‘rilishi mumkin: avvalo, savollar neytral tilda shakllantirilishi va aniq tushunarli bo‘lishi kerak. Shuningdek, anonim so‘rov usulidan foydalanish respondentlarning rostgo‘ylik bilan javob berish ehtimolini oshiradi. Intervyular esa yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan mutaxassislar tomonidan olib borilishi lozim. Ushbu yondashuvlar orqali so‘rov va intervyulardan olingan natijalar yanada aniq va ishonchli bo‘lishi mumkin. Kontent-tahlil usuli Matn va axborot vositalari orqali jamiyatdagi psixologik tendensiyalarni o‘rganish imkonini beradi. Biroq, kontentning talqini tadqiqotchining shaxsiy qarashlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda metodologik muammolarni hal qilish yo‘llari Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning aniqligi va ishonchliligini oshirish uchun quyidagi strategiyalar qo‘llanilishi mumkin: Ko‘p usullilik (triangulatsiya) Bitta metodga tayanish natijalarning aniqligiga shubha tug‘dirishi mumkin. Shu sababli, turli tadqiqot usullarini birgalikda qo‘llash orqali natijalarning obyektivligi oshiriladi. Masalan, eksperiment va so‘rov natijalarini bir-birini to‘ldiradigan tarzda qo‘llash mumkin. Reprezentativ namunalar tanlash Tadqiqotning ob‘ektiv bo‘lishi uchun respondentlar namunasi jamiyatning barcha qatlamlarini aks ettirishi kerak. Bu maqsadda tasodifiy tanlash usuli yoki stratifikatsiyalangan tanlash qo‘llanilishi lozim. Tadqiqot etikasi va xolislik Tadqiqotchi o‘zining shaxsiy qarashlari natijalarga ta’sir ko‘rsatmasligini ta’minlashi lozim. Bundan tashqari, tadqiqot ishtirokchilarining maxfiyligini saqlash va ularning huquqlarini hurmat qilish zarur. Tadqiqot natijalarini tahlil qilish va umumlashtiris Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar doimiy ravishda yangilanib borishi lozim. Olingan natijalarni 23boshqa tadqiqotlar bilan solishtirish, tarixiy va madaniy kontekstda tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolari bu sohadagi ilmiy izlanishlarning samaradorligiga ta’sir ko‘rsatadigan muhim jihatlardir. Sub‘ektivlik, o‘lchash qiyinchiliklari, tadqiqot natijalarining umumlashuvi kabi muammolar ushbu sohaning doimiy takomillashtirilishini talab etadi. Zamonaviy texnologiyalar va yangi ilmiy yondashuvlarning rivojlanishi bilan bu sohada yanada samarali tadqiqot usullari ishlab chiqilishi kutilmoqda. 1.3. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy nazariyalari va yo‘nalishlari Ijtimoiy psixologiya insonlarning jamiyatdagi xatti-harakatlari, o‘zaro munosabatlari va ijtimoiy ta’sir mexanizmlarini o‘rganadigan fan sifatida turli nazariyalar va yo‘nalishlarga ega. Ushbu nazariyalar odamlarning guruhdagi harakatlarini, shaxsiy xatti-harakatlari va ijtimoiy ta’sirni tushuntirishga yordam beradi. Quyida ijtimoiy psixologiyaning asosiy nazariyalari va yo‘nalishlari haqida batafsil ma’lumot beriladi. 1. Kognitiv dissonans nazariyasi Kognitiv dissonans nazariyasi Leon Festinger tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u insonning ichki kognitiv nomutanosiblik holatlarini tushuntiradi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, inson o‘zining e’tiqodlari, fikrlari va xatti-harakatlari o‘rtasida nomuvofiqlik sezsa, ushbu noqulaylikni bartaraf etishga intiladi. Masalan, chekishning zararli ekanligini bilgan inson, ammo chekishni davom ettirayotgan bo‘lsa, u o‘zini oqlash uchun turli sabablarni topishga harakat qiladi. Bundan tashqari, bu nazariya insonlarning kundalik hayotdagi qaror qabul qilish jarayonlariga ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, iste’molchilar muayyan mahsulotni xarid qilgach, o‘z tanlovini to‘g‘ri deb bilish uchun boshqa variantlarning kamchiliklarini qidiradilar. Shuningdek, insonlar o‘zlarining e’tiqod va qadriyatlariga zid bo‘lgan yangi ma’lumotlarni rad etishga moyil bo‘ladilar. 24Kognitiv dissonans nazariyasi shaxsiy rivojlanish va o‘z-o‘zini tahlil qilish jarayonida ham katta ahamiyatga ega. Inson o‘z xatti-harakatlarini baholash va o‘zgarishga intilish jarayonida ushbu nazariyaning ta’sirini his qiladi. Shu sababli, kognitiv dissonansni boshqarish usullari psixoterapiya va shaxsiy rivojlanish dasturlarida keng qo‘llaniladi. Bundan tashqari, ijtimoiy muhitdagi munosabatlar va insonlarning jamiyatga moslashuvi jarayonida ham kognitiv dissonans muhim rol o‘ynaydi. Masalan, biror jamoaga qo‘shilgan shaxs guruhning qadriyatlariga moslashish uchun o‘z fikrlarini o‘zgartirishga moyil bo‘lishi mumkin. Bu esa jamiyatning barqarorligi va insonlarning ijtimoiy integratsiyasi uchun muhim omil hisoblanadi. Kognitiv dissonans nazariyasi ijtimoiy psixologiyada keng qo‘llanilib, insonlarning qaror qabul qilish jarayonlarini va o‘z xatti-harakatlariga qanday moslashishini tushunishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu nazariya reklama va marketing strategiyalarida ham keng qo‘llaniladi. Masalan, iste’molchilar ma’lum brend mahsulotlarini sotib olganidan keyin o‘z qarorlarini oqlashga moyil bo‘ladilar. Shuningdek, ushbu nazariya insonlarning diniy, siyosiy va madaniy e’tiqodlarini shakllantirish va mustahkamlash jarayonlarini ham tushuntiradi. Ijtimoiy ta’lim nazariyasi Ijtimoiy ta’lim nazariyasi Albert Bandura tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, unga ko‘ra, inson xatti-harakatlarni kuzatish, taqlid qilish va model olish orqali o‘rganadi. Bandura eksperimentlarida bolalar kattalar xatti-harakatlarini kuzatib, ularga o‘xshash harakatlarni bajarishga moyilligini isbotlagan. Bundan tashqari, ijtimoiy ta’lim nazariyasi inson xulq-atvorining shakllanishida atrof-muhitning ta’sirini tushuntiradi. Inson jamiyatda o‘rganish jarayonida boshqalarni kuzatish orqali turli ijtimoiy ko‘nikmalarni egallaydi. Bu jarayon oilaviy tarbiya, maktab, ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy tarmoqlar orqali amalga oshadi. Nazariyaning yana bir muhim jihati mustahkamlash (reinforcement) tushunchasidir. Inson ijtimoiy muhitdagi boshqalar tomonidan rag‘batlantirilsa, u ma’lum xatti-harakatlarni tezroq o‘zlashtiradi. Masalan, bolalar ota- 25onalarining yoki o‘qituvchilarining maqtovi orqali o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradilar. ijtimoiy ta’lim nazariyasi zamonaviy raqamli dunyo sharoitida ham muhim o‘rin tutadi. Yoshlar internet va ijtimoiy tarmoqlardan turli odatlar, fikrlar va xatti-harakatlarni o‘rganishadi. Bu esa axborotning sifati va mazmuniga e’tibor qaratish zaruratini yuzaga keltiradi. Shunday qilib, ijtimoiy ta’lim nazariyasi inson xulq-atvorining shakllanishida model olish va kuzatish muhim o‘rin tutishini ko‘rsatadi. Ushbu nazariya ta’lim tizimi, psixoterapiya va ommaviy axborot vositalari sohalarida keng qo‘llaniladi. Bu nazariya ta’lim jarayonida ham muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilar o‘qituvchi yoki atrof-muhitdagi shaxslarning xatti-harakatlariga qarab o‘z bilim va ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Shuning uchun ham ta’lim tizimida o‘qituvchilarning rol modeli sifatida namuna bo‘lishi juda muhimdir. Ijtimoiy ta’lim nazariyasi bolalarning ijtimoiy tarmoqlardagi kontentlardan qanday ta’sirlanishini tushunishda ham qo‘llaniladi. 3. Ijtimoiy identifikatsiya nazariyasi HenriTajfel tomonidan ilgari surilgan ijtimoiy identifikatsiya nazariyasi insonning o‘zini ma’lum bir guruh a’zosi sifatida his qilishiga asoslanadi. Inson o‘zini biror ijtimoiy guruhga mansub deb hisoblaganida, ushbu guruhning qadriyatlari, me’yorlari va fikrlarini qabul qiladi. Bu nazariya odamlar orasida guruhlararo diskriminatsiya, stereotiplar va tarafkashlikni tushuntirishda ishlatiladi. Masalan, sport muxlislari o‘z jamoasini qo‘llab-quvvatlash orqali boshqa jamoalarga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lishlari mumkin. Ushbu nazariya milliy identifikatsiya, siyosiy tarafkashlik va diniy guruhlarning shakllanishi kabi sohalarda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, ijtimoiy identifikatsiya nazariyasi shaxsning o‘z guruhiga bo‘lgan sadoqati va o‘zini mazkur guruh bilan bog‘lash darajasini ham o‘rganadi. Tajfel va uning hamkasblari tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, insonlar o‘z guruhlarini yanada ijobiyroq baholashadi va boshqa 26guruh vakillariga nisbatan tanqidiy yondashishlari mumkin. Bu holat "ingroup favoritizm" yoki "o‘z guruhiga nisbatan ijobiy tarafkashlik" deb nomlanadi. ijtimoiy identifikatsiya nazariyasi mehnat jamoalarida ham qo‘llaniladi. Ishchilar o‘z kasbiy jamoalari bilan o‘zini qanchalik identifikatsiya qilsa, ular shunchalik samarali ishlashi va mehnat jamoasida o‘zaro hamkorlik kuchayishi kuzatiladi. Shu bilan birga, bu nazariya etnik va madaniy identifikatsiya jarayonlarini tushuntirishda ham foydalaniladi, bu esa jamiyatdagi integratsiya va ijtimoiy uyg‘unlikni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. 4. Ommaviy xulq-atvor nazariyasi Gustav Lebon tomonidan ilgari surilgan ushbu nazariya omma ichidagi shaxslarning xulq-atvori qanday shakllanishini tushuntiradi. Lebonga ko‘ra, insonlar olomon tarkibiga qo‘shilganida, ularning individual xulq-atvori yo‘qolib, guruh psixologiyasiga bo‘ysunadi. Bu holat kollektiv his-tuyg‘ular, emotsional qo‘zg‘alish va anonimlik natijasida yuzaga keladi. Ommaviy xulq-atvor nazariyasi ijtimoiy norozilik harakatlari, mitinglar va olomon psixologiyasini tushunishda qo‘llaniladi. Ushbu nazariya shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda jamoatchilik fikri qanday shakllanishini tushunishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. 5. Ijtimoiy almashinuv nazariyasi Ijtimoiy almashinuv nazariyasi asoschilari George Homans va Peter Blau bo‘lib, ular insonlar o‘zaro munosabatlarini foyda va zarar doirasida tushuntirish mumkin deb hisoblaganlar. Ushbu nazariyaga ko‘ra, odamlar ijtimoiy munosabatlarni davom ettirish yoki to‘xtatish haqida qaror qabul qilishda manfaat va yo‘qotishlarini hisobga oladilar. Masalan, agar bir do‘stlik munosabatida doimo bitta taraf ko‘proq foyda ko‘rsa va boshqa taraf faqat qurbonlik qilayotgan bo‘lsa, bu munosabat uzoq davom etmasligi mumkin. Bu nazariya insonlarning jamiyatdagi o‘zaro munosabatlarini tushunishda qo‘llaniladi. U, ayniqsa, ish joyidagi munosabatlar va shaxslararo muomalalarni tahlil qilishda ishlatiladi. 276. Attributsiya nazariyasi Fritz Heider tomonidan ishlab chiqilgan attributsiya nazariyasi insonlarning boshqalarning xatti-harakatlarini qanday tushuntirishlarini o‘rganadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, insonlar muayyan hodisalarni ichki (shaxsiy xususiyatlar) yoki tashqi (tashqi omillar) sabablar bilan izohlashlari mumkin.Masalan, agar bir inson ishda muvaffaqiyat qozonsa, boshqalar uning mehnatsevarligi va aql-zakovati tufayli bunga erishgan deb hisoblashlari mumkin. Ammo shu inson muvaffaqiyatsizlikka uchrasa, tashqi omillar, masalan, rahbarning adolatsizligi yoki sharoitning qiyinligi sabab sifatida ko‘rsatib o‘tilishi mumkin. Ijtimoiy psixologiyada turli nazariyalar insonlarning xatti-harakatlari, ijtimoiy ta’sir va guruh dinamikasini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kognitiv dissonans, ijtimoiy ta’lim, identifikatsiya, almashinuv va attributsiya kabi nazariyalar odamlarning o‘zini va boshqalarni qanday idrok qilishini va jamiyatdagi o‘zaro munosabatlarni qanday tushunishlarini aniqlashga yordam beradi. Ushbu nazariyalar kundalik hayotda inson xulq-atvorini tahlil qilish va tushunishda ham qo‘llanilishi mumkin. 7 7 Rahimov U. Kiberpsixologiya va raqamli kommunikatsiya. – Toshkent: Fan va taraqqiyot, 2021. 28II BOB. Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullari va ularning metodik jihatlari 2.1. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan asosiy usullar Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni, guruh dinamikasini va ijtimoiy jarayonlarni chuqur o‘rganish uchun turli xil metodlardan foydalanadi. Ushbu tadqiqot usullari empirik va nazariy yo‘nalishlarga bo‘linib, har biri muayyan maqsad va vazifalarga yo‘naltirilgan. Kuzatish usuli Kuzatish usuli yordamida insonlarning muayyan vaziyatlardagi xatti-harakatlari, hissiy reaksiyalari va o‘zaro munosabatlari aniq kuzatiladi. Tadqiqotchilar turli vaziyatlarda kuzatish olib borib, insonlarning sharoitga moslashuvini, qaror qabul qilish jarayonini va jamoaviy ta’sirlarni o‘rganadilar. Kuzatish natijalari tafakkur, motivatsiya va psixologik holatlarning tahlilida muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu usul ayniqsa bolalar psixologiyasi, ta’lim jarayonlari va ijtimoiy munosabatlarni o‘rganishda samarali hisoblanadi. Zamonaviy texnologiyalar yordamida kuzatish jarayoni yanada takomillashgan bo‘lib, videoyozuv, mobil ilovalar va maxsus dasturlar tadqiqot natijalarining aniqligini oshirishga yordam beradi. Kuzatish usuli turli xil tahlil shakllari bilan boyitilgan bo‘lib, ayniqsa, bevosita va bilvosita kuzatish turlari muhim ahamiyat kasb etadi. Bevosita kuzatish tadqiqotchining to‘g‘ridan- to‘g‘ri ishtirok etishiga asoslangan bo‘lsa, bilvosita kuzatishda video yoki yozma hujjatlar orqali xulosa chiqariladi. strukturali va strukturalanmagan kuzatish turlari mavjud. Strukturali kuzatishda tadqiqot oldindan rejalashtirilgan bo‘lib, aniqlangan parametrlar asosida amalga oshiriladi. Strukturalanmagan kuzatish esa erkin shaklda, oldindan belgilangan rejasiz olib boriladi, bu esa respondentlarning tabiiy muhitda o‘zini qanday tutishini ko‘rish imkonini beradi. Kuzatish usuli, ayniqsa, bolalar va o‘smirlarning rivojlanish jarayonlarini, ta’lim muassasalaridagi o‘qitish usullarini hamda ish joylaridagi mehnat 29muhitini tahlil qilishda qo‘llaniladi. Shu bilan birga, ijtimoiy guruhlarning xatti- harakatlari, stereotiplarning shakllanishi va insonlarning o‘zaro muloqot qilish tarzini o‘rganishda ham keng foydalaniladi. Zamonaviy texnologiyalar yordamida kuzatish jarayoni yanada takomillashgan bo‘lib, videoyozuv, mobil ilovalar va maxsus dasturlar tadqiqot natijalarining aniqligini oshirishga yordam beradi. Eksperiment usuliEksperimental tadqiqot usullari orqali ijtimoiy psixologik hodisalar sabab-oqibat bog‘liqligi asosida tahlil qilinadi. Tadqiqotchilar maxsus nazorat ostidagi muhitda inson xulq-atvorining turli jihatlarini o‘rganib, real hayotga oid xulosalar chiqaradilar. Bunday tadqiqotlar insonlarning guruhiy xatti-harakatlari, motivatsiyalari va ijtimoiy ta’sir mexanizmlarini chuqur o‘rganishga yordam beradi Laboratoriya eksperimentlari insonlarning o‘zaro ta’sirlarini tahlil qilishda aniqlik va takroriylikni ta’minlaydi. Misol uchun, yetakchilikning guruhdagi qaror qabul qilish jarayoniga ta’siri yoki muayyan sharoitlarda shaxsiyatsizlik (deindividuatsiya) fenomeni eksperimental yo‘l bilan tekshiriladi. Shu bilan birga, tabiiy eksperimentlar real hayotiy sharoitlarda insonlarning qanday munosabatda bo‘lishlarini kuzatishga imkon beradi. bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar, jumladan, virtual reallik va neyropsixologik tahlil metodlari eksperiment usullarining samaradorligini oshirishda katta rol o‘ynamoqda. Masalan, funksional magnit-rezonans tomografiya (fMRT) yoki elektroensefalografiya (EEG) texnologiyalari yordamida inson miyasining ijtimoiy ta’sirlarga javob berish jarayonlarini o‘rganish mumkin. Laboratoriya eksperimenti – tadqiqot maxsus tashkil etilgan muhitda, qat’iy nazorat ostida o‘tkaziladi. Tabiiy eksperiment – insonlar o‘z kundalik faoliyatini davom ettirayotgan holatda o‘tkaziladi. 30 Suhbat va intervyu usuli Ushbu usul insonlarning fikrlarini, hissiyotlarini va motivatsiyalarini aniqlash uchun qo‘llaniladi. Suhbat strukturali yoki erkin shaklda bo‘lishi mumkin. Strukturali intervyu – oldindan tayyorlangan savollar asosida o‘tkaziladi. Erkin intervyu – suhbat jarayonida savollar moslashtiriladi va respondent fikriga qarab yo‘naltiriladi. Anketa va so‘rov usuli Bu usul ko‘plab insonlarning fikrlarini qisqa muddatda to‘plash va tahlil qilish imkonini beradi. Savollar ochiq va yopiq shaklda tuzilishi mumkin. So‘rovnoma usuli orqali ijtimoiy munosabatlar, qadriyatlar, stereotiplar va xulq-atvor tendensiyalarini o‘rganish mumkin. Kontent-tahlil usuli Bu usul matn, ommaviy axborot vositalari, nutq va ijtimoiy tarmoqlardagi postlarni tahlil qilishga asoslangan. U orqali jamiyatdagi ijtimoiy muammolar, qadriyatlar va ijtimoiy ta’sir o‘rganiladi. Sotsiometriya usuli Bu metod ijtimoiy guruh ichidagi munosabatlarni tahlil qilishga mo‘ljallangan. Sotsiometriya orqali guruh a’zolarining bir-biriga bo‘lgan hurmati, do‘stligi yoki ziddiyati aniqlanadi. 2.2. Tajriba, kuzatish va so‘rov usullarining metodik xususiyatlari Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar jamiyatdagi insonlarning xulq-atvori, munosabatlari va shaxsiy xususiyatlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning samaradorligini oshirish uchun turli metodik yondashuvlar qo‘llaniladi. Shu jumladan, tajriba, kuzatish va so‘rov usullari eng muhim tadqiqot metodlari hisoblanadi. Ushbu usullar orqali insonlarning harakatlari, his-tuyg‘ulari va ijtimoiy muhitdagi o‘zini tutish xususiyatlari chuqur tahlil qilinadi. Tajriba usuli Tajriba usuli ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Bu metod tadqiqotchilarga insonlarning muayyan sharoitlarga qanday munosabat bildirishini aniqlash imkonini beradi. Tajriba tabiiy yoki laboratoriya sharoitida o‘tkazilishi mumkin. 31Tajriba usuli turli sohalarda, jumladan ta’lim, ish psixologiyasi va marketing tadqiqotlarida ham keng qo‘llaniladi. Masalan, ta’lim sohasida o‘quvchilarning turli o‘qitish uslublariga moslashuvchanligi tajriba orqali o‘rganiladi. Ish psixologiyasida esa xodimlarning samaradorligini oshirish uchun turli ish muhitlari sinovdan o‘tkaziladi. Tajriba shuningdek, insonlarning emotsional va kognitiv reaktsiyalarini o‘rganishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, yangi mahsulot dizayni bo‘yicha mijozlarning hissiy munosabatlari maxsus tajribalar orqali tahlil qilinadi. Bundan tashqari, psixologik tadqiqotlarda tajriba usuli odamlarning ijtimoiy normaga qanday munosabatda bo‘lishini, turli ijtimoiy guruhlarda xulq-atvor o‘zgarishini ham aniqlash imkonini beradi. Laboratoriya tajribasi – oldindan rejalashtirilgan va maxsus sharoitlarda o‘tkaziladigan tajriba bo‘lib, unda tadqiqotchilar turli o‘zgaruvchilarni boshqarish imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, insonlarning stressga qanday munosabatda bo‘lishini o‘rganish uchun ularga turli psixologik topshiriqlar beriladi va reaksiyalari tahlil qilinadi. Laboratoriya tajribalari odatda nazorat ostidagi sharoitlarda o‘tkaziladi va tajribaga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan tashqi omillar minimallashtiriladi. Shuningdek, bu tajriba usuli ishonchli va takrorlanadigan natijalarga erishish imkonini beradi. Misol uchun, turli yoshdagi odamlarning diqqat jamlash darajasi qanday farq qilishini o‘rganish maqsadida maxsus muhitda tajribalar tashkil etilishi mumkin. Laboratoriya tajribalarining kamchiliklaridan biri esa shundaki, qatnashchilar sun’iy muhitda bo‘lganliklari sababli, ularning xatti-harakatlari real hayot sharoitida qanday bo‘lishidan farq qilishi mumkin. Shu sababli, ba’zi hollarda laboratoriya tajribalarini tabiiy tajribalar bilan qo‘shib olib borish muhim hisoblanadi. Tabiiy tajriba esa respondentlarning kundalik hayoti davomida amalga oshiriladi va ular tajriba o‘tkazilayotganidan bexabar bo‘ladilar. Masalan, dars jarayonida o‘quvchilarning yangi o‘qitish metodlariga qanday 32moslashayotganini kuzatish tabiiy tajribaga misol bo‘la oladi. Bundan tashqari, ish joylarida xodimlarning yangi ish tartibiga qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganish yoki jamoaviy faoliyatda insonlarning bir-biri bilan qanday muloqot qilayotganini kuzatish ham tabiiy tajribaga kiradi. Shuningdek, reklama samaradorligini baholashda iste’molchilarning mahsulotga bo‘lgan tabiiy munosabatini kuzatish ham ushbu uslubdan foydalangan holda amalga oshirilishi mumkin. Tabiiy tajribalar odamlarning real hayotdagi xatti- harakatlarini tahlil qilish uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lib, natijalari kundalik faoliyatni yaxshilashga yordam beradi. Tajriba usulining afzalligi shundaki, u sabab-oqibat bog‘liqligini aniqroq tahlil qilishga yordam beradi. Ammo laboratoriya tajribalari insonlarning real hayotdagi xulq-atvorini to‘liq aks ettirmasligi mumkin. Bevosita kuzatish usulida tadqiqotchi jarayonda ishtirok etmaydi, balki insonlarning xatti-harakatlarini kuzatib boradi va ularga aralashmaydi. Masalan, bolalar bog‘chasida bolalarning o‘zaro munosabatlari, o‘yinlardagi ishtiroki, tengdoshlariga bo‘lgan munosabati va pedagoglarning bolalar bilan qanday muloqot qilishi kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, jamoaviy tadbirlarda odamlarning bir-biriga bo‘lgan ta’siri yoki jamoat joylarida insonlarning turli holatlardagi xatti-harakatlarini kuzatish orqali ham bevosita kuzatish usulidan foydalanish mumkin. Shuningdek, kuzatish jarayonida insonlarning hissiyotlari, imo-ishoralari va nutq uslublari ham tahlil qilinadi. Bevosita kuzatish usuli orqali ijtimoiy muhit va jamiyatdagi norma va qadriyatlar haqida muhim ma’lumotlar olish mumkin. Ushbu metoddan psixologiya, pedagogika, sotsiologiya va hatto marketing sohalarida ham keng foydalaniladi. Bundan tashqari, ushbu usul insonlarning tabiiy muhitda qanday munosabatda bo‘lishlarini real vaqt rejimida aniqlash imkonini beradi. Masalan, jamoat transportida yo‘lovchilarning bir-biri bilan qanday muloqot qilishini kuzatish, savdo markazlarida xaridorlarning xatti-harakatlarini o‘rganish yoki sport musobaqalarida murabbiy va o‘yinchilarning o‘zaro munosabatlarini tahlil 33qilish mumkin. Bevosita kuzatish tadqiqotchiga atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga moslashish va real holatni obektiv baholash imkonini yaratadi. Bilvosita kuzatish usuli esa oldindan yozib olingan ma’lumotlar – videotasvirlar, audio yozuvlar yoki hujjatlar orqali olib boriladi. Bu usul tadqiqotchi uchun qulay bo‘lib, u har qanday vaqtda ma’lumotlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Masalan, maktabdagi dars jarayonlarini videoyozuv orqali tahlil qilish, kompaniya ish faoliyatini ichki hujjatlar asosida o‘rganish yoki tarixiy shaxslarning nutqlarini yozma hujjatlar orqali tahlil qilish mumkin. Bilvosita kuzatish usuli ayniqsa tadqiqotchi hodisaga bevosita aralasha olmaydigan yoki o‘tmishdagi voqealarni o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, bu usul ma’lumotlarning ishonchliligi va to‘g‘riligi tadqiqotchi tomonidan sinchiklab tekshirilishini talab qiladi. So‘rov usuli So‘rov – ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda keng qo‘llaniladigan metodlardan biri bo‘lib, respondentlarning fikrlarini, hissiyotlarini, qadriyatlarini va munosabatlarini chuqur tahlil qilish uchun ishlatiladi. U orqali jamoatchilik fikrini aniqlash, iste'molchilarning xulq-atvorini o‘rganish, ta’lim jarayonidagi talabalar ehtiyojlarini tahlil qilish va turli ijtimoiy jarayonlarga bo‘lgan munosabatni o‘rganish mumkin. Shuningdek, so‘rov orqali insonlarning motivatsiyasi, ularning turli masalalar bo‘yicha pozitsiyalari, ma’naviy qadriyatlari va kundalik hayotdagi tanlovlari haqida ham ma’lumot olish mumkin. Ushbu usul biznes, ta’lim, siyosat va marketing sohalarida keng qo‘llaniladi. So‘rov jarayonida to‘plangan ma’lumotlar miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinib, jamiyatdagi muhim tendensiyalarni aniqlashda qo‘llaniladi. So‘rov usuli bir necha turga bo‘linadi: Anketa – oldindan tayyorlangan savollar asosida respondentlarning fikrlarini o‘rganish uchun ishlatiladi. Savollar yopiq yoki ochiq bo‘lishi mumkin. Anketalar elektron yoki qog‘oz shaklida bo‘lishi, individual yoki guruh holatida 34to‘ldirilishi mumkin. Bundan tashqari, anketalar miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilish uchun turlicha tuzilishi mumkin. Yopiq savollarda respondentga tayyor javob variantlari taqdim etiladi. Bu savollar "ha/yo‘q", "rozi/norozi" kabi oddiy shaklda bo‘lishi yoki turli variantlardan birini tanlashni talab qilishi mumkin. Misol uchun, reyting shkalalari yoki ko‘p variantli javoblar yordamida respondentning aniq fikrini aniqlashga yordam berishi mumkin. Ochiq savollarda esa u erkin javob berish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Intervyu – tadqiqotchi va respondent o‘rtasidagi bevosita yoki onlayn suhbatdir. Intervyular tuzilmalangan (aniq reja asosida), yarim tuzilmalangan (asosiy yo‘nalishlar oldindan belgilangan, lekin respondentning javoblariga qarab o‘zgarishi mumkin) yoki tuzilmalanmagan (erkin shaklda) bo‘lishi mumkin. Masalan, ish joyidagi psixologik muhitni tahlil qilish uchun xodimlar bilan intervyu o‘tkazilishi mumkin. Shuningdek, intervyu jarayonida ochiq va yopiq savollardan foydalanish orqali chuqur tahlil olib borish mumkin. - Telefon va onlayn so‘rovlar – zamonaviy texnologiyalar orqali amalga oshiriladigan so‘rov turlaridir. Ular tezkor ma’lumot olish imkoniyatini beradi va katta hajmdagi respondentlarni qamrab oladi. Ushbu usulning afzalligi shundaki, u geografik jihatdan uzoq masofada joylashgan respondentlar bilan ham aloqa o‘rnatish imkonini beradi. Masalan, global miqyosdagi tadqiqotlar yoki pandemiya sharoitida masofaviy so‘rovlar katta ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, onlayn so‘rovlar anonimlikni ta’minlagani uchun respondentlar o‘z fikrlarini erkin ifoda qilishlari mumkin. Bundan tashqari, onlayn so‘rovlar natijalarni avtomatik qayta ishlash imkonini beradi, bu esa tadqiqot vaqtini qisqartiradi va aniqligini oshiradi. Biroq, bu usulning kamchiliklari ham mavjud. Masalan, texnik muammolar, internet sifati va respondentlarning raqamli savodxonligi natijalarga ta’sir qilishi mumkin. Shuningdek, so‘rov shakllarini noto‘g‘ri tuzish yoki noaniq savollar berish natijalarning ishonchliligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, telefon yoki 35onlayn so‘rov davomida respondentlarning diqqatini saqlab qolish qiyin bo‘lishi mumkin, chunki ular tez-tez chalg‘iydilar yoki savollarga yuzaki javob beradilar. So‘rov usuli insonlarning ichki dunyosini o‘rganish imkonini beradi va katta hajmdagi respondentlardan ma’lumot olishga yordam beradi. Ushbu usul respondentlarning shaxsiy tajribalarini, fikrlarini va munosabatlarini tahlil qilish imkonini beradi. Biroq, respondentlar ba’zan real fikrlarini emas, balki ijtimoiy maqbul bo‘lgan javoblarni berishlari mumkin. Bundan tashqari, ularning kayfiyati, savollarga bo‘lgan munosabati va tashqi omillar natijalarga ta’sir qilishi mumkin. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda tajriba, kuzatish va so‘rov usullari muhim ahamiyatga ega. Tajriba insonlarning turli sharoitlarda o‘zini qanday tutishini aniqlashga yordam beradi, kuzatish esa ularning tabiiy muhitdagi xatti- harakatlarini o‘rganish imkonini yaratadi. So‘rov orqali esa respondentlarning fikrlari va hissiyotlari haqida aniq ma’lumot olish mumkin. Bundan tashqari, ushbu usullar tadqiqotning chuqurligini oshirish uchun kombinatsiyalab qo‘llanilishi mumkin. Masalan, kuzatish natijalari so‘rov bilan tasdiqlanishi yoki tajriba jarayonida respondentlarning bevosita reaksiyalari qayd etilishi mumkin. Har bir usul o‘ziga xos afzallik va cheklovlarga ega bo‘lib, tadqiqotchilar ularni mos ravishda qo‘llashlari muhimdir. Tadqiqotchilar ko‘pincha ushbu usullarning bir nechtasini birgalikda qo‘llaydilar. Masalan, tajriba natijalarini aniqlashtirish uchun qo‘shimcha kuzatish o‘tkazilishi yoki respondentlarning fikrlarini to‘liqroq tushunish uchun intervyu usulidan foydalanilishi mumkin. Shuningdek, so‘rov natijalarini chuqurroq tahlil qilish uchun eksperimentlar bilan birlashtirish amaliyoti ham qo‘llaniladi. Bundan tashqari, tadqiqot davomida muayyan hodisalarni yaxshiroq tushunish uchun statistik tahlillar yoki matematik modellashtirish usullaridan foydalanish mumkin. Shu sababli, har bir metodning to‘g‘ri 36tanlanishi tadqiqot natijalarining samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. 2.3. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda natijalarni tahlil qilish va interpretatsiya qilish metodlari Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni, ijtimoiy guruhlarning xulq-atvori va psixologik holatlarini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, ularning natijalarini to‘g‘ri tahlil qilish va interpretatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot jarayonida yig‘ilgan ma’lumotlarni noto‘g‘ri talqin qilish yoki ularni noaniq shaklda taqdim etish ilmiy natijalar ishonchliligiga putur yetkazishi mumkin. Shu sababli, ijtimoiy psixologiyada natijalarni chuqur tahlil qilish va ularni ilmiy yondashuv asosida interpretatsiya qilish metodlari ishlab chiqilgan. Ijtimoiy psixologik tadqiqot natijalarini tahlil qilishning ikki asosiy yo‘nalishi mavjud: Miqdoriy (kvantitativ) tahlil – statistik va matematik usullar yordamida o‘tkaziladi. Sifat (kvalitativ) tahlil – respondentlarning fikrlari, munosabatlari va hissiyotlarini chuqur o‘rganishga asoslanadi. Har bir yondashuv o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, tadqiqotning turiga qarab tanlanadi. Miqdoriy (kvantitativ) tahlil usullari Miqdoriy tahlil tadqiqot natijalarini aniq statistik ma’lumotlar asosida qayta ishlash va umumlashtirish imkonini beradi. U quyidagi usullarni o‘z ichiga oladi: Deskriptiv statistika – respondentlarning o‘rtacha bahosi, medianasi, modasi va dispersiyasini aniqlash uchun ishlatiladi. Korrelatsion tahlil – ikki yoki undan ortiq o‘zgaruvchilar orasidagi bog‘liqlikni aniqlash uchun ishlatiladi. Masalan, stress darajasi bilan insonning 37ish unumdorligi o‘rtasidagi bog‘liqlik korrelatsion tahlil yordamida o‘rganilishi mumkin. Regressiya tahlili – bir yoki bir nechta omillarning natijaga qanday ta’sir qilishini aniqlash uchun ishlatiladi. Faktor tahlili – respondentlarning javoblari orasidagi bog‘liqlikni o‘rganish va ularni guruhlarga ajratish uchun qo‘llaniladi. Chi-kvadrat testi – statistik natijalarning ishonchliligini tekshirishda qo‘llaniladi. Bu usullar tadqiqot natijalarini sonli dalillar bilan tasdiqlashga yordam beradi va tadqiqotning ishonchliligini oshiradi. Sifat (kvalitativ) tahlil usullari Sifat tahlili respondentlarning shaxsiy tajribalarini, hissiyotlarini va ijtimoiy xatti-harakatlarini o‘rganishga qaratilgan. Bu usul, ayniqsa, suhbat, intervyu yoki ochiq savollarga asoslangan so‘rov natijalarini tahlil qilishda qo‘llaniladi. Shuningdek, sifat tahlili fenomenologik yondashuv, etnografik tadqiqot va ishtirokchi kuzatuv kabi metodlarni ham o‘z ichiga oladi. Ushbu metodlar orqali respondentlarning chuqur fikrlari, ularning jamiyatdagi o‘rni va ijtimoiy vaziyatlarga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Sifat tahlilining muhim jihatlaridan biri shundaki, u nafaqat sonli natijalarga, balki ma’no va kontekstni tushunishga ham asoslanadi. Tadqiqotchilar ushbu metod yordamida odamlarning ijtimoiy munosabatlari, qadriyatlari va motivatsiyalarini yanada chuqurroq tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Quyidagi sifat tahlili metodlari keng qo‘llaniladi: Tematik tahlil – suhbat yoki intervyu natijalarini mavzular bo‘yicha guruhlash va umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Diskursiv tahlil – insonlarning nutqida ishlatiladigan asosiy iboralar va ularning ijtimoiy-psixologik ma’nolarini ochib berishga qaratilgan. Narrativ tahlil – tadqiqot natijalari hikoya shaklida talqin qilinadi va respondentlarning individual tajribalarini tahlil qilishga asoslanadi. Bu metod 38yordamida insonlarning shaxsiy hayoti, tajribalari va hodisalarga bo‘lgan munosabatlari chuqurroq o‘rganiladi. Narrativ tahlil nafaqat subyektiv tajribalarni yoritadi, balki bu tajribalar qanday shakllanganini, qaysi omillar ularni belgilashini ham aniqlash imkonini beradi. Shu sababli, ushbu yondashuv psixologiya, antropologiya va sotsiologiya sohalarida keng qo‘llaniladi. Tadqiqotchi respondentlarning hikoyalarini strukturaviy jihatdan tahlil qilib, ular orasidagi umumiy naqshlarni aniqlaydi hamda ushbu hikoyalarning ijtimoiy kontekst bilan qanday bog‘liqligini tushuntiradi. Kontent-tahlil – matn, ommaviy axborot vositalari, nutq va ijtimoiy tarmoqlardagi postlarni tahlil qilish orqali jamiyatdagi ijtimoiy muammolar, qadriyatlar va ijtimoiy ta’sirni o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot natijalarini interpretatsiya qilish metodlari Natijalarni tahlil qilishdan keyingi muhim bosqich bu ularni to‘g‘ri interpretatsiya qilishdir. Tadqiqotchining natijalarni qanday talqin qilishi uning ilmiy xulosalarining ishonchliligiga va tadqiqotning samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Interpretatsiya jarayonida tadqiqot natijalari obyektiv, izchil va mantiqiy tahlil qilinishi zarur. Shu bilan birga, natijalarning ijtimoiy va madaniy kontekstda qanday ma’no kasb etishi ham hisobga olinishi lozim. Tadqiqot natijalarini boshqa ilmiy ishlar bilan taqqoslash, ularning to‘g‘riligini tekshirish va muhim omillarni aniqlash interpretatsiyaning asosiy vazifalaridan biridir. Xatolik va subyektivlikni minimallashtirish uchun turli yondashuvlar qo‘llanilib, neytral va ilmiy asoslangan xulosalar chiqarilishi muhim ahamiyatga ega. Shu tariqa, natijalarni interpretatsiya qilish nafaqat statistik ko‘rsatkichlarni talqin qilish, balki ularning jamiyat va inson psixologiyasiga qanday ta’sir etishini tushunishni ham o‘z ichiga oladi. Natijalarni interpretatsiya qilishda quyidagi metodlar ishlatiladi: Tadqiqot gipotezalarini tasdiqlash yoki rad etish 39Tadqiqot davomida qo‘yilgan gipotezalar natijalar bilan solishtiriladi. Agar statistik tahlillar gipotezani qo‘llab-quvvatlasa, unda bu natijalar haqiqatga yaqin deb hisoblanadi. Aksincha, agar natijalar gipotezaga zid bo‘lsa, unda gipoteza qayta ko‘rib chiqilishi yoki yangi tadqiqotlar o‘tkazilishi talab qilinadi. Shuningdek, natijalar ishonchliligi turli statistik mezonlar orqali tekshirilishi va turli sharoitlarda qayta sinovdan o‘tkazilishi lozim. Tadqiqotchilar bu jarayonda subyektiv ta’sirlarni minimallashtirish uchun neytral va aniq metodlarni qo‘llashlari muhim ahamiyat kasb etadi. IjtImoiy kontekstni hisobga olish Tadqiqot natijalari faqat statistik ko‘rsatkichlar asosida emas, balki ijtimoiy, madaniy va psixologik omillar asosida ham tahlil qilinishi lozim. Bu yondashuv tadqiqot natijalarining yanada chuqur va to‘liq talqin qilinishiga yordam beradi Natijalarni boshqa tadqiqotlar bilan solishtirish Olingan natijalarni oldingi ilmiy tadqiqotlar bilan taqqoslash orqali ularning umumiy qabul qilingan nazariyalar bilan mos yoki nomos ekanligi aniqlanadi. Shuningdek, bu jarayon natijalarning ilmiy dolzarbligini belgilashga yordam beradi. Agar natijalar mavjud nazariyalarga mos kelmasa, yangi g‘oyalar ilgari surilishi yoki tadqiqot metodologiyasi qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. Natijalarning turli tadqiqotlar bilan o‘zaro taqqoslanishi orqali ularning ilmiy ishonchliligi oshiriladi va potensial cheklovlar aniqlanadi. Bundan tashqari, natijalarning mantiqiy bog‘liqligi va umumiy ilmiy kontekst bilan uyg‘unligi ham tahlil qilinadi. Natijalarni boshqa tadqiqotlar bilan taqqoslash orqali ularning qanchalik ishonchli ekanligi aniqlanadi va mustahkam ilmiy dalillar asosida xulosa chiqarishga imkon beradi. Shu bilan birga, turli tadqiqotlarning natijalari orasidagi farqlar yoki o‘xshashliklar aniqlanib, yangi ilmiy yo‘nalishlar belgilanishi mumkin. Bu jarayonda tadqiqotchilar natijalarning umumiy tendensiyalarini tahlil qilib, ilmiy izchillik va metodologik mustahkamlikni ta’minlashga harakat qilishadi. Subyekivlik va xatoliklarni kamaytirish 40Tadqiqotchining shaxsiy qarashlari va fikrlari natijalarni noto‘g‘ri talqin qilishga sabab bo‘lishi mumkin. Shu sababli, tadqiqotchilar natijalarni iloji boricha neytral va ilmiy nuqtayi nazardan talqin qilishga harakat qilishlari lozim. Tahlil natijalarining ahamiyati va xulosalar Tadqiqot natijalari to‘g‘ri tahlil qilinmasa, tadqiqotning ilmiy qiymati pasayadi. Natijalarni tahlil qilish va interpretatsiya qilish jarayonida quyidagi jihatlarga e’tibor berish lozim: Aniqlik va ob’ektivlik – Natijalar subyektiv yondashuvlardan xoli bo‘lishi kerak.Maqsadga muvofiqlik – Tahlil natijalari tadqiqotning asosiy maqsadiga javob berishi lozim. Tizimlilik – Tahlil jarayoni izchil va mantiqiy bo‘lishi zarur Ishonchlilik va takrorlanish – Tadqiqot natijalari boshqa olimlar tomonidan ham takroran o‘rganilganda bir xil natija berishi kerak.ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning natijalarini tahlil qilish va interpretatsiya qilish ilmiy jarayonning eng muhim bosqichlaridan biridir. Miqdoriy tahlil aniq statistik ko‘rsatkichlarni taqdim etsa, sifat tahlili respondentlarning fikr va hissiyotlarini chuqur o‘rganishga imkon beradi. Interpretatsiya jarayonida esa natijalar to‘g‘ri talqin qilinib, jamiyatdagi mavjud psixologik holatlar bilan bog‘lanishi kerak. Shuning uchun tadqiqotchilar ma’lumotlarni ilmiy asosda tahlil qilish va ob’ektiv xulosalar chiqarishga alohida e’tibor qaratishlari lozim. 41Xulosa Ijtimoiy psixologiya insonlarning ijtimoiy muhitdagi xatti-harakatlari, munosabatlari va guruhlar ichidagi o‘zaro ta’sirini o‘rganadigan fan sifatida zamonaviy psixologiyada muhim o‘rin tutadi. Ushbu fan nafaqat individual shaxslarning ruhiy holati bilan, balki ularning jamiyatdagi o‘rnini belgilovchi omillar bilan ham shug‘ullanadi. Ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullarini o‘rganish ushbu sohaning ilmiy yondashuvlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Tadqiqot davomida ijtimoiy psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalari tahlil qilindi. Ijtimoiy psixologiya turli yo‘nalish va nazariyalarga ega bo‘lib, uning asosiy maqsadi insonlarning ijtimoiy xulq-atvorini o‘rganishdan iborat. Bu fan turli metodologik yondashuvlar va tadqiqot usullari orqali insonlarning ijtimoiy muhitda qanday o‘zgarishlar qilishini, qanday motivlar asosida harakat qilishini chuqur o‘rganishga imkon beradi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolari orasida eng ko‘p uchraydiganlaridan biri bu inson omilining subyektivligi va turli xil tashqi omillarning ta’sirchanligidir. Inson psixologiyasi doimiy o‘zgarishda bo‘lgani uchun tadqiqotchilar ma’lumotlarni ob’ektiv tahlil qilishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Shuning uchun ham tadqiqotlarda empirik yondashuvlar va eksperimental metodlar katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy psixologiyada qo‘llaniladigan asosiy tadqiqot usullari ham atroflicha tahlil qilindi. Bular orasida tajriba, kuzatish, so‘rov, eksperiment va statistik tahlil usullari asosiy o‘rin tutadi. Ushbu usullar yordamida insonlarning ijtimoiy muhitdagi xatti-harakatlari, guruhlar ichidagi o‘zaro ta’siri va ijtimoiy stereotiplarning shakllanishi o‘rganiladi. Tajriba usuli insonlarning harakatlarini turli sharoitlarda tahlil qilish imkonini beruvchi samarali metodlardan biri hisoblanadi. Kuzatish usuli esa real hayotdagi hodisalarni bevosita kuzatish orqali ma’lumot yig‘ishga imkon yaratadi. Shuningdek, 42so‘rov usuli yordamida keng ko‘lamdagi respondentlarning fikr-mulohazalari o‘rganilib, ijtimoiy jarayonlar bo‘yicha umumiy xulosalar chiqariladi. Statistik tahlil va ma’lumotlarni interpretatsiya qilish metodlari esa olingan natijalarning ilmiy asoslanganligini ta’minlaydi. Ma’lumotlar noto‘g‘ri talqin qilingan taqdirda, tadqiqot natijalari ham ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Shu bois natijalarni tahlil qilish va ularni to‘g‘ri interpretatsiya qilish metodlariga alohida e’tibor berish zarur. Ijtimoiy psixologiya nafaqat nazariy fan, balki uning amaliy ahamiyati ham katta. Bugungi kunda ijtimoiy psixologik tadqiqotlar ta’lim, biznes, menejment, siyosat va marketing sohalarida keng qo‘llanilmoqda. Ta’lim sohasida ijtimoiy psixologiya o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish, o‘quvchilarning motivatsiyasini oshirish va samarali ta’lim usullarini ishlab chiqishda muhim rol o‘ynaydi.Biznes va menejment sohasida esa ijtimoiy psixologik tadqiqotlar orqali iste’molchilarning xatti-harakatlarini oldindan bashorat qilish, jamoani boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish va ishchilar motivatsiyasini oshirishga qaratilgan metodlar ishlab chiqilmoqda. Zamonaviy jamiyatdagi turli ijtimoiy muammolar, jumladan, stereotiplar, diskriminatsiya va ijtimoiy muhitdagi notenglik holatlari ham ijtimoiy psixologik tadqiqotlar yordamida o‘rganiladi. Kelajakda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning rivojlanish istiqbollari yangi texnologiyalar bilan chambarchas bog‘liq. Raqamli kommunikatsiyaning kengayishi bilan kiberpsixologiya va ijtimoiy tarmoqlarning inson psixologiyasiga ta’siri kabi mavzular dolzarb bo‘lib bormoqda. Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy psixologiyaning metodologik muammolari va tadqiqot usullarini o‘rganish insonlarning jamiyatdagi xatti-harakatlarini tushunishda muhim rol o‘ynaydi. Ilmiy tadqiqotlarning to‘g‘ri yo‘naltirilishi va metodik jihatdan mukammal o‘rganilishi natijasida ijtimoiy munosabatlar, insonlar orasidagi psixologik muammolar va ularning yechimlari bo‘yicha aniq tavsiyalar ishlab chiqish mumkin bo‘ladi. Shu sababli, ijtimoiy psixologiyaning 43rivojlanishi zamonaviy jamiyatda insonlarning hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladigan muhim fan sohasi bo‘lib qoladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1) Xo‘jayev N odirbek . Ijtimoiy psixologiya asoslari. – Toshkent: Fan, 2017. 2) Zokirov U mid . Ijtimoiy psixologiya: nazariya va amaliyot. – Toshkent: O‘zbekiston, 2018. 3) Karimov R ahmatullo . Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar metodologiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2019. 4) G‘ofurova D iyorbek . Psixologik tadqiqot usullari va texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsiya-Ziyo, 2020. 5) Omonov M uhriddin . Zamonaviy ijtimoiy psixologiya va uning tadqiqot yo‘nalishlari. – Toshkent: Universitet, 2021. 6) Shermuhamedov A leshier . Ijtimoiy psixologiyaning asosiy nazariyalari. – Samarqand: Ilm-fan, 2019. 7) Abduvaliyev H. Tashkilot psixologiyasi va menejment. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2018. 8) Normatov A. Eksperimental psixologiya va tadqiqot metodlari. – Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti, 2020. 9) Xasanov B. Ijtimoiy muhit va inson psixologiyasi. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. 10) Jabborov T. Ta’lim jarayonida ijtimoiy psixologik metodlar. – Toshkent: Ma’rifat, 2017. 11) Ergashev S. Ijtimoiy guruhlar psixologiyasi va sotsiometriya. – Toshkent: Sharq, 2019. 12) Rahimov U. Kiberpsixologiya va raqamli kommunikatsiya. – Toshkent: Fan va taraqqiyot, 2021. 13) Madrahimov K. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning dolzarb muammolari. – Buxoro: Ilmiy meros, 2020. 4414) Soliyeva M. Jamiyat va shaxs psixologik uyg‘unligi. – Toshkent: Mustaqil fikr, 2018. 15) Fayziyeva L. Tadqiqot usullari va natijalarni tahlil qilish. – Namangan: Universitet, 2019. 16) Yusupov O. O‘zbekistonda ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning rivojlanishi. – Toshkent: Fan, 2021. 17) Mahmudov N. Sotsiologiya va psixologiyaning o‘zaro aloqasi. – Andijon: Ilmiy tadqiqot, 2020. 18) O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi. Ijtimoiy psixologiya bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – Toshkent: Maorif, 2019.

Mundarija
Kirish……………………………………………………………………….…..3
I BOB. Ijtimoiy psixologiyaning nazariy-metodologik asoslari
1.1. Ijtimoiy psixologiyaning predmeti, maqsadi va vazifalari………………....5
1.2. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning metodologik muammolari…….….…16
1.3. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy nazariyalari va yo‘nalishlari……...……..22
II BOB. Ijtimoiy psixologik tadqiqot usullari va ularning metodik jihatlari
2.1. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan asosiy usullar…………27
2.2. Tajriba, kuzatish va so‘rov usullarining metodik xususiyatlari………...…29
2.3. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda natijalarni tahlil qilish va interpretatsiya qilish metodlari……………………………………………………………...…35
Xulosa…………………………………………………………………………40
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………...…42

Купить