Ikki eshik orasi romanida zamon-qahramon munosabatlarining badiiy talqini - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	143.3KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Ikki eshik orasi romanida zamon-qahramon munosabatlarining badiiy talqini

Sotib olish

1Ikki eshik orasi romanida zamon-qahramon
munosabatlarining badiiy talqini
MUNDARIJA
KIRISH .................................................................................................................. 3
I BOB . O’TKIR HOSHIMOVNING “IKKI ESHIK ORASI” ROMANIDA
QAHRAMONLAR OBRAZI TALQINI ........................................................8
1.1. “ Rost bilan yolg’on o’rtasi- to’rt enlik”.....................................................8
1.2. Til o’rganishda badiiy asar tarjimasining ahamiyati................................. 14
II BOB. TARJIMADA MILLIY KOLORIT MASALALARI ............................21
2.1. O’tkir Hoshimov – buyuk o’zbek adibi ............................................................27
2.2. O’ t k ir Ho s h i m ovn in g ― I k ki e s h i k ora s i ― asar i da u c h r a y di g an
maqollar, hikmatli so’zlar tarjimasi va tahlili .........................................................33
2.3. Badiiy tarjima shakl va mazmun birligi me’yorini saqlash.
O’ tkir Ho s h i m ov n i n g
― I k ki e s h i k or a si ― a s a r i d a q o’ll a n il g a n h i k m atli
so’zlar , iboralar tarjimasida uchraydigan qiyinchiliklar. .....................................39
XULOSA..................................................................................................................47
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..........................................49

2KIRISH
Xalqning madaniy qadriyatlari, ma'naviy merosi ming yillar mobaynida
Sharq xalqlari uchun qudratli ma'naviyat manbai bo'lib xizmat qilgan. Uzoq vaqt
davom etgan qattiq maqkuraviy tazyiqqa qaramay, O'zbekiston xalqi avloddan -
avlodga o'tib o'z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o'ziga xos an'analarini
saqlab qolishga muvaqqaq bo'ldi 1
.
Bugungi kunda O'zbekiston to'la huquqli asosda eng obro'li va nufuzli xalqaro
tashkilotlar tarkibiga kirgan bo'lib, barcha qit'alardagi o'nlab mamlakatlar bilan
do'stona aloqalarni rivojlantirib bormoqda, shuningdek mustaqillik sharofati bilan
mamlakatimizda ma'naviy -ma'rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor
yo'nalishi, deb e'lon qilinib, bu borada ko'lamli ishlar olib borilmoqda.
O'zbekistonimizning mustaqillikka erishishi, ona tilimizni davlat tili
maqomini olishi, yurtimizning xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy, diplomatik,
iqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarni mislsiz o'sishi, chet tilini o'rganishga
qiziqishning kundan -kunga oshib borishi, O'zbekiston Respublikasi uchun kadrlar
tayyorlash bo'yicha Milliy dasturining qabul qilinishi, olimlar va pedagoglar oldiga
chet tilini o'qitish bo'yicha yangi darsliklar, qo'llanmalar, lug'atlar, dasturlar va
boshqa didaktik materiallarni yaratishni taqozo etadi.
Mustaqilligimiz tufayli bizning mamlakatimizda millatlararo do'stlik va hamkorlik
yanada rivoj topmoqda va mustahkamlanmoqda. Bu o'sish va
o'zgarishlar madaniy ishlarda ham, jumladan badiiy adabiyotda ham o'z aksini
topmoqda .Bunday sharoitda badiiy tarjimaning ahamiyati nihoyatda katta.
Badiiy tarjima xalqlar o'rtasida do'stona aloqalarning o'rnatilishi va
mustahkamlanishi, bir xalq vakillarining ikkinchi xalq vakillari ma'naviy boyliklari
1
I.A.Karimov, O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavqsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarqqiyot
kaqolatlari, T., 1997. 137-bet.

3bilan tanishishlari, madaniyatlarning rivoj topishi va ulardagi millatlararo
asoslarning mustahkamlanishi muhim o'rin egallaydi.
Hozirgi paytda boshqa qardosh mamlakatlardagi singari, bizning mamlakatimizda
ham tarjima ishlari keng quloch yoygan holda tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda.
Mamlakatimizda kattagina tarjimonlar guruhi yetishib chiqdiki, ular nafaqat rus va
qardosh mamlakatlar qalam ahllari asarlarini, balki jahondagi barcha mamlakatlar
adabiyoti namunalarini tarjima qilmoqdalar.Hozirgi kunda o'zbek kitobxonlari o'z
o'tmish klassik hamda sobiq ittifoq davri qalam ustalari tomonidan yaratilgan
asarlardan tashqari, rus va boshqa qardosh mamlakatlar xalqlari klassiklari
A.N.Tolstoy, M.Sholoxov, M.Tursunzoda, shuningdek V.Shekspir, Gyote,
Servantes, Gyugo, Svift, D.Defo, Voynich, M.Tvin kabi ko'pgina chet el
yozuvchilari asarlaridan ham bahramand bo'lmoqdalar.
O'zbek adiblarining ko'pchilik asarlari ham talay chet el xalqlari tillariga
tarjima qilindi va qilinmoqda. Dunyoda A.Navoiy, Bobur, Furqat, H.Olimjon,
Asqad Muxtor kabi ko'pgina o'zbek yozuvchi va shoirlarining nomlari ma'lum va
mashhur bo'lmagan mamlakatni topish qiyin. Bu badiiy so'z ustalarining o'qigan
har bir boshqa xalq farzandi o'zbek xalqining o'tmish va hozirgi zamon hayoti
haqida ochiq -oydin ma'lumotga ega bo'lmoqdalar.
"Tarjimon - deb yozadi A.Muxtor, - o'zida badiiy adabiyotni yaratuvchi ijodkorlik
ma'suliyatini chuqur his etishi kerak, u o'zining siyosiy va adabiy bilimini, badiiy
mahoratini oshirish ustida qunt bilan ishlashi zarur... Tarjmon uchun keng badiiy
til savodxonligi kerak: yozuvchilik mahorati, obrazli fikrlay bilish,
kuzatuvchanlik, turmushni chuqur bilish nihoyatda zarur" . Shundagina tarjimon
i s h i ga c hi n a kam i j o d iy y ond a s ha o l a d i. ― T ar j i m a - bu ha m isha i kk i ti l
q i y o s iy stilistikasidir ,
‖ - deydi E.G.Etkind 2
, chunki badiiy tarjimaning vazifasi-
o'z tilida
2
Muxtor A.. Badiiy tarjima mahoratini egallaylik, "Sharq yulduzi", jurnali, 1952, N°7, 120-121betlar

4originalning stilistik sur'atini qayta yaratishdan iboratdir; originalning til formasini
e'tibordan soqit qiladigan nazariya tarjimonni qurolsizlantirib qo'yadi .
Tarjima nazariyasining stilistik masalalariga mansub bo'lgan leksik va frazeologik
birliklar tarjimasi katta ahamiyatga ega bo'lgan masaladir. So'zana ko'rki uning
jimjimador gullari, shakl-shamoyilidan tashqari rang -barang tovlanuvchi
ipaklarining latifligiga ham bog’liq bo'lganday, badiiy nafosati ham uning umumiy
mazminidan tashqari bir neca obyektiv kriteriyalari qatori leksik va frazeologik
birliklari sayqaliga ham bog'liqdir. Badiiy tarjima san'ati bu masalaga nozik did
bilan yondashishni - so'zni so'z, iborani - ibora bilan emas, balki, ularning ma'no va
ottenkalarini ifodalashni taqozo etadi.
Uslub yozuvchining o'zi, uning butun borlig'i, vujudi, yurak tepishi, badiiy
mushohada shakli, uning ovozi demakdir. Binobarin, agar tarjimada muallifning
uslubi to'g'ri aks ettirilmagan bo'lsa, bunday tarjimaning to'g'riligiga ishonib
bo'lmaydi: unda tarjimon avtorning o'rniga o'zini qo'ygan bo'ladi.
Ingliz, rus va o'zbek tillaridagi frazeologik birliklar muqoyasasi shuni ko'rsatadiki,
bir tildagi ma'lum tushunchalarni iqodalovchi ba'zi bir frazeologik birliklar
ikkinchi tilda ekvivalent yoki muqobil frazeologik birliklarga ega bo'lishi, uchinchi
tilda esa bunday iboralar umuman bo'lmasligi mumkin. Bu hol esa bevosita
tarjimalarda shu tildagi mavjud iboralarning qo'llanmay qolib, originaldagi
emotsional ekspressivlikning to'la ifodalanmasligiga sababchi bo'lmoqda.
Bizning nazarimizda, shu xil xarakterdagi ko'pchilik tekshirishlar natijalari ingliz
va o'zbek tillari qiyosiy stilistikasini yaratish uchun manba to'plashning boshlanishi
bo'lib xizmat qiladi.
Mavzuning dolzarbligi . Tarjima nazariyasining stilistik masalalariga mansub
bo'lgan leksik va frazeologik birliklarning, maqollarning tarjimasi katta
ahamiyatga ega bo'lgan masaladir. Zamonaviy jamiyatning nutq faoliyatida
maqollarning, hikmatli so’zlarning va iboralarning o'rni benihoya kattadir.

5Maqollaning va hikmatli so’z, iboralarning rivojlanish sur'atlari, uni insoniyat
faoliyatining barcha jabhalarida o'sib borayotgan ta'siri ostida vujudga keladi.
Biz vositachi - ingliz tili orqali tarjima qilishni zaruriyat sifatida e'tirof etamiz va
ishimizda ham vositachi til materiallaridan zaruriyat taqozosi bilan foydalanamiz.
O’z xulosalarimizni ingliz va o'zbek tillarini qiyoslash natijasida chiqaramiz.
Stilistik tadqiqotlar bilan shug'ullangan ko'pgina tilshunoslar (jumladan,
I.A.Galperin, A.V.Kunin, N.M.Shanskiy, I.V.Arnoldlarning va boshqalar)
tomonidan eng dolzarb mavzu sifatida frazeologizmlar, maqollar, hikmatli so’zlar
masalasi eng dolzarb mavzu bo'lib kelgan. O'zbek tilshunosligida ayrim
tadqiqotchilar (jumladan, M.Sadriddinova, M.Abdurahimov, A.Mamatov,
M.Xudoyberganova va boshqalar) romonidan frazeologizmlar masalasining ba'zi
xususiyatlari qayd qilib o'tilgan edi. Ular ushbu yo'lda nutq birliklarining barcha
vositalarini har tomonlama o'rganib chiqishni ko'rsatib, aytib o'tishgan. Biroq,
bularning barchasi aynan o'zbek tilida to'la -to'kis ko'rib chiqilmagan. Bizning
izlanishlarimiz esa, qrazeologizmlarni qo'llashning ana shu o'ziga xos
xususiyatlarini ochib berish, qrazeologik birliklarni ingliz tilidan rus va o'zbek
tiliga qilingan tarjimalarni qiyoslagan holda, tillarning ichki taraqqiyoti
qonuniyatlarini asosida shakllanish qoidalarini tarjima orqali ochib berishdan
tashkil topgan.
Maqsad va vazifalari . Tadqiqotning asosiy maqsadi - o'zbek tilidagi
maqollar,hikmatli so’zlar va iboralarning ingliz tilidagi tarjimasining o'ziga xos
xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Bu maqsadga erishish uchun ishimizga
O’ tkir H o sh i m ovn in g ― I k ki e s hi k ora s i ‖ a s ar i da u c h r a y dig a n
m a q ol l ar, hi k m atli so’zlar va iboralarni asos qilib oldik va quyidagi vazifalar
qo'yildi:
-til o’rganishda badiiy asar tarjimasi tahlil qilish;
-tilning leksik va frazeologik birliklarini ochish va o'rganish;

6-ingliz tilidagi frazeologik iboralarning morfologik qurilishlarini o’zbek tilidagi
shakllari bilan qiyoslash;
-frazeologizmlarni tarjima qilish yo'llarini tahlil qilish va boshqalar. Yuqorida
sanab o'tilgan vazifalarni o'rganib chiqish, frazeologik birliklaming
tilshunoslikdagi o'ziga xos xususiyatlarini ochib berishga va o'zbek tilidan ingliz
tiliga bo'lgan tarjimalarni o'ziga xos xususiyatlarni tahlil qilishga imkon beradi.
Ilmiy yangiligi. Kurs ishda frazeologik birliklarning har tomonlama tahlili ko'rib
chiqiladi, uning stilistik belgilari ochib beriladi. Ilgari hech bir muallif tomonidan
O’ tkir Ho s h i m ov n i n g ― I k ki e s h i k o r a si d a‖ a s a r i d a i s h l a t il gan f r a ze o l og iz m lar n in g,
maqollarning, hikmatli so’zlarning, ingliz tilida bo'lgan tarjimasini ko’rib chiqiladi
va o’zbek va ingliz tillaridagi tarjimasi qiyoslaniladi, tarjimada uchraydigan
qiyinchiliklar ochib beriladi .
Ushbu asarning tahlili, frazeologizmlarning adabiy tilning boshqa leksik til
birliklaridan farqini va o'xshash tomonlarini aniqlash, frazeologik birliklarning
tarjimalarda so'z va so'z birikmalari shaklida ham berilishini ko'rsatish, badiiy
adabiyotlardan dalillar keltirish bilan isbot qilish imkonini yaratdi.
Bitiruv malakaviy ish metodikasi va manbalari . Tadqiqotning metodologik
asoslari bo'lib, frazeologizm tushunchasini mukammal darajada ishlab chiqqan
mualliflar: I.G.Galperin, A.V.Kunin, N.M.Shanskiy, N.N.Amosova,
I.V.Arnoldlarning stilistika bo'yicha ishlari va qo'llanmalari, hamda
tarjimashunoslardan A.Ya.Rojanskiy, Ya.I.Resker, G'.Salomov,
Q.Musayevalarning tarjima nazariyasi bo'yicha ko'pgina izlanishlari manba sifatida
qo’llanildi.
Nazariy va amaliy ahamiyati. Bajarilgan ilmiy ish tilshunoslik nazariyasi, hamda
tilning ba'zi amaliy muommolarini yechish uchun xizmat qiladi va o’zbek tilidan
ingliz tiliga asardagi frazeologizmlar tarjimasining o'ziga xos xususiyatlarini
ochib beradi.

7Ushbu ilmiy ishning materiallari va xulosalari, bizning nazarimizda, ingliz tili
qiyosiy stilistikasining va tarjima nazariyasining ba'zi qirralarini ochishga,
muommolarni hal etishga yordam beradi va ular stilistika va tarjima nazariyasi va
amaliyoti fanlarida amaliy jihatdan foydalanish mumkin.
Ushbu kurs ish chet tillarini o'rganadigan, badiiy tarjima bilan shug'ullanadigan,
filologiya fakultetlarida ta'lim oladigan talabalar uchun asqotadi, shuningdek, bu
ishni tarjima nazariyasi va amaliyoti, stilistika bo'yicha qo'llanma sifatida ishlatish
ham mumkin.
Kurs ishi Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan badiiy hamda ilmiy adabiyotlar
ro'yhatidan tashkil topgan.

8I BOB . O’TKIR HOSHIMOVNING “IKKI ESHIK ORASI” ROMANIDA
QAHRAMONLAR OBRAZI TALQINI
1.1. “ Rost bilan yolg’on o’rtasi- to’rt enlik”
“ Rost bilan yolg’on o’rtasi- to’rt enlik, degan gap bor. Qiziq nega endi oz emas,
ko’p emas, to’rt enlik? Gap shundaki, ko’z bilan quloqning orasi-to’rt enlik ekan.
Eshitganingga emas, ko’rganingga ishon….. Maqsad shu.” Ushbu ajoyib jumlalar
taniqli o’zbek yozuvchisi va jamoat arbobi O’tkir Hoshimovga tegishlidir. Adib
bundan 82 yil oldin Toshkentda Do’mbirobod mahallasida tavallud topgan.
Yozuvchining ilk asari 1962-yilda “Po’lat chavandoz” nomida ocherklar to’plami
tarzida nashrdan chiqdi. “Ikki eshik orasi”, “Dunyoning ishlari”, “Tushda kechgan
umrlar” adibning xalq orasida mashhur asarlaridandir. “Ikki eshik orasi”
yozuvchining ikkinchi romani bo’lib, 1982-1985- yillar orasida yozilgan. Asarda
insonlar taqdiri murakkabligi mahorat bilan tasvirlangan. Unda birinchi o’rinda inson
tinchligini buzuvchi urush tilga olingan, uning qiyinchiliklari, front orti azoblari,
ochlik, sevgi va nafrat yuksak mahorat bilan ochib berilgan. Ayniqsa, urush
voqeligining har bir ota-ona qalbini jarohatlagani, ko’ngillarga dilxiralik keltirishi
asarning umumiy pafosini tashkil etadi. Romanda har bir obrazga alohida e’tibor
qaratilgan. Bu romanda inson umrining naqadar murakkabligini va taqdirning
ayanchli ekanligini ko’rishimiz mumkin. O’tkir Hoshimov roman hodisalarini
chuqur va teran o’rgangani uchun, o’quvchiga har bir voqea tushunarli va aniq qilib
yetkaziladi. 7 qism va 7 bobdan iborat ushbu asar katta-yu kichik ko’ngliga birdek
manzur keladi. Asarni o’qigan sari qayta-qayta o’qiging keladi, har o’qiganda yangi-
yangi g’oyalar tug’iladi, asardagi ochilmagan qirralar ochilaveradi. Romanning
asosiy voqealari Oqsoqol, Qora Amma, Shomurod, Ra’no, Kimsan, Robiya, Umar
zakunchi, Olimjon singari qahramonlar orqali yoritilgan. “…Bu kitobdagi ko’p
odamlarni o’zim ko’rganman, ko’plari bilan gaplashganman. Ba’zilarining o’zi bilan,
ba’zilarining… ruhi bilan... Ba’zilari nimani gapirgan bo’lsa, shuni qog’ozga
tushirdim. Ba’zilari nima gapirganini emas, nimani o’ylayotganini yozishga majbur
bo’ldim”,-deydi adib O’tkir Hoshimov. Asardagi voqea-hodisalar kichkina bir

9bola Muzaffar nigohida yoritiladi. Albatta, asardagi qahramonlarning ba’zilari insofi,
vijdoni, o’zbek xalqiga xos e’tiqodi bilan kitobxon ko’nglidan ijobiy o’rin olgan
bo’lsa, Umar zakunchi kabi qattiqqo’l, vijdonsiz, o’z manfaati yo’lida hech narsadan
tap tortmaydigan, nomard inson salbiy o’rinni egallagan. Ayniqsa, Orif oqsoqol
obrazi romanga ko’rk bag’ishlaydi. Uning insonparvarligi, odamlar orasida qozongan
obro’-e’tibori, eng og’ir damlarda qiyinchiliklarni yengib o’tishga kuch topishi bilan
o’quvchi xotirasiga muhrlanadi. U donishmand, tajribali, hayotning achchiq-
chuchugini tatib ko’rgan o’zbek qariyalariga o’xshab har bir ishda tashabbuskorlikni
o’z qo’lidan bermaydigan shaxs sifatida gavdalanadi. Qora amma va Robiya
obrazlarida esa haqiqiy o’zbek ayollarining naqadar sabrli va matonatli ekanligining
guvohi bo’lamiz. Shu o’rinda Qora amma so’zi e’tiborga loyiq. Nega Qora amma?
Axir oddiygina amma desa bo’lardi-yu. Bilasizmi, ona ichidagi dard, alam
qayg’udan yurak-bag’ri qorayib ketganligi uning yuzida ham aks etgan. Farzand
dog’i shu ko’yga solgan. Xalqqa kelgan to’y hammasining sababchisi edi. Robiya
asarning bosh qahramoni hisoblanib, otasidan ancha yosh yetim qoladi. Qora
ammaning uyida yashab, uning tarbiyasini oladi. Kimsan bilan unashtiriladi, biroq
Kimsanning taqdirida urushda halok bo’lish yozilgan edi. Robiya uni kutadi,
o’lmaganligiga doim ishonadi, lekin bu hayot doimo insonlar istaganidek
bo’lavermaydi. Robiya kichik Muzaffar uchun tog’a sifatida ko’rgan inson bilan
turmush quradi va hayotining davomini birgalikda o’tkazadi. Mana shu holatlar
Robiyaning naqadar itoatkor ekanligini ko’rsatadi. Bilasizmi, Robiya bundan voz
kechishi mumkin edi, axir u qiz bola edi, turmush ko’rmagan edi, zabardast, alp
yigitga turmushga chiqish imkoniyati bor edi, biroq u Qora ammaning qaramog’ida
o’sgan, uning uyidan yeb-ichgan, unga qarshi chiqolmas edi. Tirik yetim qolgan,
onasi tashlab ketgan Muzaffarni ham ko’zi qiymas edi. Bilasizmi, asarda voqealar
shunaqangi syujetlashtirilganki, o’qigan inson ko’z yoshini tindira olmaydi. Mana,
masalan, Muzaffarni olaylik, u yoshligida onasining xiyonati sabab undan ayrildi,
to’g’ri Robiya unga qo’lidan kelgancha onalik qildi, mehr ko’rsatdi, biroq tuqqan
onaga hech kim teng kela olmaydi, nahot Muzaffar onam mendan yuz o’girgan deya
o’ksinmagan bo’lsa. Bu ham yetmagandek, asar so’nggida u ko’ngil bergan insoni

10emikdosh singlisi bo’lib chiqadi. Avvaliga qizning uydagilari sovchilarni qaytaradi,
Ra’no ham haqiqatni Muzaffarga qanday aytishni bilmaydi, ular orasida nikoh
o’qitib bo’lmas edi. Ammo Muzaffar va Munavvar sevgisi fojeali tugaydi, ya’ni
1966-yilda Toshkentda bo’lgan zilzila ularning sevgisiga raxna solidi. Ammo zukko
kitobxon shuni biladiki, aslida asar qahramoni, sevgi yo’lida qurbon bo’lishiga
sabab, zilzila emas, balki o’z sevgilisidan - emikdoshi bo’lgan Muzaffardan
homilador bo’lishi va nomusiga chiday olmay dori ichib, o’z joniga qasd qilishi bilan
asar nihoyasiga yetadi. Bu voqea esa barchaning qalbini qattiq larzaga soladi.
Munavvarning onasi Bashorat esa bitta-yu bitta qizidan ajrab qolgani unga yomon
ta’sir qiladi. Ushbu voqealar asarning naqadar jonli chiqqanidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda, adibning har bir asarini kitobxon o’zgacha maroq bilan
mutolaa qiladi. Yuqorida sanalgan asarlarni kitob do’konlaridan topolmay,
kutubxonalarda o’qish uchun navbatga turgan kitobxon sonining adog’i yo’qligini
men bobom va buvimdan, otaonamdan juda ko’p eshitganman. Zero, hozir texnika
asri, biz yoshlar bu oltin merosimizni, ma’naviy durdona asarlarimizni xohlagan
paytimizda, xohlagan sharoitimizda mutolaa qilishga imkoniyatimiz cheksizligidan
faxrlansak arziydi. Mana shunday zamonda, Yangi O’zbekistonda yangi
imkoniyatlar sari ildam qadam bosishdan, Vatanim ravnaqiga yanada ko’proq hissa
qo’shishdan charchamaylik va bu yo’lda bor imkoniyatlarimizni ishga solaylik. 1
1
Ikki eshik orasi,O‘. Hoshimov, “Sharq nashriyoti”,2018 2. saviya.uz -O tkir Hoshimov. (1941-2013) 3. Bakhronova , ʻ
M. A., & Sayfullayeva , M. (2022). DİCTATİON AS LANGUAGE LEARNİNG TOOL . Zamonaviy Dunyoda
Pedagogika Va Psixologiya: Nazariy Va Amaliy Izlanishlar, 2(17), 252–258. извлечено от
https://inacademy.uz/index.php/zdpp/article/view/1812

111. 2. Til o’rganishda badiiy asar tarjimasining ahamiyati
Badiiy tarjimaning asosiy xususiyati tilning badiiy vazifasidan kelib chiqadi. Til
badiiy asarda estitik hodisa, san’at faktiga aylanadi. Adabiy asar tili-alohida―
ba d ii y lik, v o q e l i k ‖ u ns ur id ir. T ar j i m a d a a n a s hu o bra zl i za m iniga o’ t ka z i s h
obrazni obraz bilan qayta ifodalash jarayoni yuz beradi. Shuning uchun tarjimon
asardagi voqealarning badiiy tafakkur jarayonini yangidan idrok etadi.
Tarjima jarayonida tarjimon hammavaqt o’z ona tilida fikrlaydi, ona tili unga tahlil
qu r o li, si n o v m ez o ni bo’l i b x iz m at q i la d i. Ma s a l a n, N iz o m i y n in g
― X usrav
v a Shirin dostonini o’girgan Qutb (―... Nizomiy
‖ bolidan holvo pishurdim ― ).
Tarjima nusxa ko’chirish kabi bir ish bo’lmay , ijodiy jarayon ekanini ,
tarjimon esa boldan holva pishiruvchi mohir yozuvchi bo’lish kerakligini
aytadi .
Ma’lumki, har bir til og’zaki yoki yozma nutq shaklida mavjud bo’lishi
mumkin. AMT va TT nutqning qaysi shaklida qo’llanishiga qarab
prof.L.S.Barxudarov tarjimaning quyidagi asosiy turlarini farq qiladi:
1) Yozma- yozma tarjima, ya’ni yozma matnning yozma tarjimasi:ikkala til
ham – AMT va TT – yozma shaklda qo’llaniladi. Tarjima turlari ichida bu
odatdfa eng ko’p qo’llaniladigan tarjima turidir. Tarjimanig bu turini tarjima
qilinayotgan matn xarakteriga qarab, yanada kichikroq guruhlarga bo’lish
mumkin.
a) axborot matnlar, turli hujjatlar va maxsus ilmiy matnlar tarjimalari;
b) ijtimoyi-siyosiy, publitsistik adabiyotlar va notiqlar nutqlarining
tarjimasi;
v) badiiy adabiyotlar tarjimasi.
2) Og'zaki-og'zaki tarjima, ya'ni og'zaki matnning og'zaki tarjimasi: ikkala til -
AMT va TT - og'zaki shaklda qo'llaniladi. Ushbu tarjima turida ikkita xil tarjima

12mavjud: ketma-ket tarjima va sinxron tarjima. Ketma-ket tarjima asl matndan
(AMTdagi nutqdan) keyin - matn to'la yoki uning ayrim qismlari aytilgandan keyin
sodir bo'ladi. Odatda to'xtalish bir necha gaplardan keyin sodir bo'ladi, har bir
gapdan keyin to'xtalish esa kamroq uchraydi. Sinxron tarjima asl matn aytilayotgan
paytning o'zida amalga oshiriladi. Aniqroq qilib aytganda, sinxron tarjima asosan
asl matn bilan bir vaqtning o'zida amalga oshiriladi, ammo nutqning ayrim
qismlarida sinxron tarjima AMT dagi nutqdan biroz (bir necha so'zgagina) orqada
qoladi, yoki AMT dagi nutqqa nisbatan oldinga o'tib ketadi. Sinxron tarjimaning
bunday oldinga o'tib ketishi tarjimonning hali aytilmagan nutq qismlarini oldindan
payqab ola bilish qobiliyati borligi sababli mumkin bo'lib qoladi.
I
Og'zaki-og'zaki tarjimaning ikkala xili ham - ketma-ket (birin-ketin) va sinxron
tarjima - o'ziga xos psixologik qiyinchiliklar bilan bog'liq bo'ladi: ketma-ket
tarjima tarjimondan yaxshi mashq qilingan va tez ishlaydigan xotirani talab etadi,
sinxron tarjimada esa bir paytning uzida eshitib-gapirish ko'nikmasi birinchi
o'ringa chiqadi. Sinxron tarjima qila bilish uchun maxsus va uzoq payt davom
etadigan mashqlar bajarilishi lozim.
3) Yozma-og'zaki tarjima, ya'ni yozma matnning og'zaki tarjimasi: AMT yozma
shaklda, TT esa og'zaki shaklda. Tarjimaning bu turida ham ikki xil tarjimani
farqlash mumkin: tarjima asl matnni ichidan o'qish bilan bir paytda (xuddi sinxron
tarjimadagidek) sodir bo'lishi mumkin yoki ketma-ketlilik bilan, butun matnni yoki
har bir abzasni o'qib bo'lgandan keyin amalga oshishi mumkin. Yozma-og'zaki
tarjimaning birinchi xili "qog'ozga qarab tarjima qilish" (ruschasi "perevod s lista")
deb ham ataladi, ikkinchi xili esa "tayyorlanib tarjima qilish" (ruschasi «perevod s
podgotovkoy») deb nom olgan. Albatta, bu nom shartli ravishda tushuniladi,
chunki bu holda "tayyorgarlik" (asl matnni oldindan o'qib chiqish va tushunib
olish) minimal bo'ladi.
4) Og'zaki-yozma tarjima, ya'ni og'zaki matnning yozma tarjimasi: AMT og'zaki
shaklda, TT yozma shaklda. Amaliyotda tarjimaning bu turi juda kam uchraydi,

13chunki matnni (qo'lda, mashinkada yoki kompyuterda) yozish tezligi og'zaki
matnni aytish tezligidan ancha past bo'ladi. Shu sababdan bunday tarjimani amalga
oshirishning deyarli iloji bo'lmaydi. Og'zaki-yozma tarjimaning amaliyotda
qo'llanishiga yagona misol bo'lib chet tili mashg'ulotlarida uchraydigan
mashqlardan bir turi - diktant-tarjima - xizmat qilishi mumkin: og'zaki matn (asl
matn) sekinlashtirilib aytiladi («diktant tezligi»da) va bu bilan yozma tarjima
qilishga imkon yaratiladi.
Yuqorida ko'rib chiqilgan tarjimaning to'rtta asosiy turini quyidagi sxemada yaqqol
ko'rish mumkin:
Matn tili AMT TT
Nutq Shakllari
Yozma.
333 1 Yozma
Og'zaki 2 Og'zaki
1-yozma-yozma tarjima, 2- og'zaki-og'zaki tarjima, 3- og'zaki-yozma tarjima, 4-
yozma-og'zaki tarjima
Fanda tarjimaning bevosita va bilvosita turlari ham farq qilinadi. Agar tarjima
to'g'ridan-to'g'ri asl nusxa tilidan bajarilgan bo'lsa, bunday tarjima bevosita tarjima
deb ataladi. Tarjima asl nusxadan emas, balki boshqa bir til orqali qilingan bo'lsa,
bunday tarjimaga bilvosita tarjima deyiladi. Tarjimon asl nusxa tilini yaxshi
bilmagani tufayli tarjimani boshqa til yordamida qilishga majbur. Nemis
kl a s s i gi I. V .G y ot in i n g e ng y ir i k a sa r i ― Fa us t ‖n i E . V o hid ov t o m oni d an
r u s tili orqali o’zbek tiliga qilingan tarjimasi bilvosita tarjimaga misol bo’la
oladi.

14Ma’lumki, tarjima jarayonida asl nusxaning qandaydir nozik tomonlarini
buzilishi yoki yo’qolib qolishi muqarrar. Bevosita tarjimada bunday
buzilishlar va yo’qolishlar bilvosita tarjimaga nisbatan ancha kam bo’lishi
shak- shubhasizdir.
Tarjima san’ati eng mashaqqatli va sharafli hamda ko’p bilim malaka
talab qiladigan ishdir. Tarjimon yuqorida keltirib o’tilgan qoidalarni bilgan
holda yana tarjimon tarjima qilish yo’llarini bilmog’i kerak.
1. Ekvivalentlar yordamida tarjima qilish.
2. Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish.
3. Kalka yo’li bilan tarjima qilish.
4. Tasviriy yo’l bilan tarjima qilish.
Odatda bir tildagi frazeologik iboralarni ikkinchi tilga ekvivaletlar
yordamida tarjima qilish adekvat tarjima yaratishning eng samarali yo’li
hisoblanadi, chunki ekvivalentlarda iboralar ma’nolaridan tashqari ularning
obrazli asoslari ham bir-biriga o’xshaydi. Bu esa ularning stilistik funksiya
jihatdan bir biriga ko’proq mos bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham
tajribali tarjimonlar o’z ishlari davomida ko’proq bu usulni qo’llashga
harakat qiladilar.
Biroq ekvivaletlar yordamida tarjima qilinganda ham originaldagi, ham
tarjima tilidagi iboralar ma’nolarini, ular o’tab kelayotgan stilistik
funksiyalarni chuqur tushunmasdan qo’llash adekvatlikning yaralmay qolishiga
sabab bo’lishi mumkin. Quyida endi, bir-birlariga ekvivalent - inglizcha va
o’zbekcha frazeologik iboralarni tasniflaymiz va o’z tasnifimizga ikki til
frazeologik iboralarning grammatik tuzilishi va semantik belgilarini asos
qilib olamiz. Bu xulosalar badiiy tarjima nazariyasining boyishiga, ijobiy
ta’sir ko’rsatadi deb o’ylayman.

151. Bir-biriga ma’no, leksik tarkibi, funksiya va son jihatlaridan mos bo’lib,
so’z tartibi farq qiladigan ekvivaletlar:
As fat as a pig // cho’chqaday semiz
Ulardan so’z tartibining o’zida bir-birlaridan far qilishi ham tarjimon oldiga
ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
2. Ma’no va stilistik funksiya jihatlaridan mos bo’lib (so’z tartibida kamdan-
kam mos bo’lsa, sonda ahyon-ahyon farq qiladi), leksik tarkibi jihatidan yuzaki
xuddi farq qilganday, aslidaq farq qilmaydigan ekvivalentlar. Bular ikkiga
bo’linadi:
1) bir tildagi iborada mavjud bo’lgan ba’zi komponentlar ikkinchi tildagi
iborada formal ravishda yo’q, ammo iborani talaffuz etganda o’sha yo’q
komponentlar ham ko’zda tutiladi;
Fish begins to stink at the head // Baliq boshidan sasiydi;
The dog bark, but the caravan goes on // It hurar, karvon o’tar.
Ko’rinib turibdiki, bu iboralarning o’zbekcha variantlari inglizcha
variantlariga qaraganda qisqaroq, ya’ni o’zbekcha variantlarda mavjud
bo’lgan ba’zi komponentlar tushirib qoldirilgan. Lekin o’zbek tilida ham
iboralarni talaffuz qilganda o’sha tuishirilib qoldirilgan komponentlar nazarda
tutiladi.
3. Bir-birlariga ma’no stilistik funksiya va son jihatdan mos bo’lib (so’z
tartibi jihatdan,deyarli har doim farq qiladi), leksik tarkibi jihatdan bitta,
ba’zan ikkitadan komponentlari farq qiladigan ekvivalentlar:
As gentle as a lamb // qo’yday yuvvosh;
As harmless as a dove // musichaday beozor;

16Bunday ekvivalentlarning ko’pchiligi o’zlari talluqli bo’lgan xalq timsollari
b i l a n b o g ’ l iq d i r .‖a s har m le s s a s a dov e‖ ib or a s in i o’z b e k t il iga ― ka b u ta r d e k
b e oz o
r‖ d e b tar j i m a qi l i s h har fx o’rl i k k a ol i b ke l sa, u ni ― mu s i c h a day be o z o r ‖
ekvivalenti orqali tarjima qilish adekvatlikni ta’minlaydi.
4. Bir-biriga ma’no va stilistik funksiya jihatlaridan mos bo’lib, leksik tarkibi
jihatidan bittadan komponentlari o’xshamaydigan, so’z tartibi va son jihatdan
farq qiladigan ekvivalentlar:
to agree like cats and dogs// it mushuk bo’lmoq;
5. Soxta ekvivalentlar. Bir- biriga shakl, leksik tarkib jihatlaridan mos bo’lib,
ma’no, stilistik jihatdan farq qiladigan soxta ekvivalentlar:
Dogs day// it kuni
Tillarda soxta ekvivalentlar mavjudligi, bizning fikrimizcha, ko’proq tillarning
milliy xarakterga ega ekanligini, xalqlarning iboralarni, maqollarni yaratishda
voqea-hodisaga nisbatan mustaqil o’z munosabatini ko’rsatadi.
Bir tildagi frazeologik iboralarni ikkinchi tilga muqobil variantlar yordamida
tarjima qilish ham tarjimaning originaldagidek chiqishiga olib keladi. Bunda
tarjimonning qiyinchiligi shundaki, u iborani tarjima qilish uchun tarjima
tilida mavjud bo’lgan sinonimik iboralardan eng mosini tanlay olishi zarur.
―
E very d o g i s l i o n at ho m e‖/ / H ar ki m o’z u y ida bek
Biz bilamizki, har milliy tilning boyishi faqatgina shu tilning ichki
imkoniyatlari, resurslari evaziga emas, balki shu tilga tashqaridan kelgan
materiallar hisobiga ham sodir bo’ladi. Hozirgi zamon ingliz va o’zbek
tillari, boshqa ko’pchilik milliy tillar singari ham ichki, ham tashqi
resurslar hisobiga boyigan va sayqallashgan. Chunonchi, o’zbek tiliga feodal,
minut, sekund, rejim fransuz tilidan, konsert, opera, studiya italyan tilidan,
s hu n i n g d e k,
― so v uq ur us h ,‖ ― so v uq q u r ol ,‖ ― ha y ot u c h un ku r a s h ‖
i b or a l ar i

17esa ingliz tilidan kalka yo’li orqali kirib kelgan. Bir tildan ikkinchi tilga
kalka, yo’li bilan so’z va so’zbirikma qabul qilish o’zlashtirishning
sermahsul yo’llaridan biri bo’lib, bu yo’lning tillar boyishida hissasi
nihoyatda katta. Frazeologik iboralarning kalka yo’li bilan tarjima qilinish
masalasi o’zbek ilmiy adabiyotida yetarli darajada o’rganilmay kelinmoqda.
Q is m a n , N.M. S ha n sk iy o’zin i ng ― Fraz e o l gi y a sovr em e n n og o
r u sskog o yazika (snoz…. M
‖ 1963,str75) nomli kitobida frazeologizmlarning kalka
yo’li bilan tarjima qilinishini ikkiga:
1. Frazeologik kalka
2. Frazeologik yarim kalkalarga bo’ladi.
Frazeologik kalka deganda, tildagi iboraning ikkinchi tilga so’zma-so’z
tarjima qilishni ko’zda tutadiki tarjima qilingan ibora to’la mos keladi.
O’zbek tiliga nisbatan rus tilida bu yo’l anch taraqqiy etgan:
―
str u g gle f o r l i fe ‖ , ― to be or not to b e‖ / / ― бо р ба з а ж изнь ,‖ ― бы т
и л и не быт .
‖ Ularning bir birlariga to’la mos ekanligini quyidagicha izohlaydi:
1) struggle- борба, for- за, life- жизнь; 2) to be- быт, or- или, not to be- не
быт.
Frazeologik yarim kalka deganda, u, komponentlarining bir qismi so’zma-
so’z tarjima qilinish orqali, boshqa bir qismi esa translatsiya yo’li bilan
boshqa tilga o’zlashtirish frazeologik iboralarni ko’zda tutadi:
―
U ncle Sa m ,‖ ― y ello w - pr e s s ‖/ / ― Д ядя Се м ,‖ ― Желтая прес с а ‖
Frazeologik iboralarning kalka yo’li bilan tarjima qilishning N.M. Shansky
tomonidan keltirilgan bu ikki usul tarjimada bo’lgan barcha holatlarni
qamrab olmaydi.
Tarjimada asar tarjimasining yana bir yo’li borki, buni tarjimon faqatgina
yuqorida qayd etib o’tilgan tarjimaning uch yo’lidan foydalanishning iloji

18bo’lmagandagina qo’llashi mumkin. Bunda u yoki bu frazeologik iborani
bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilganda, tarjimon iborani ibora orqali
emas, balki uning ma’nosi erkin ma’nodagi so’z yoki so’z birikmalar
yordamida tushuntirish orqali beradi. Bu esa, originaldagi iborada aks
etgan obrazlilik va badiiylikning susayoishiga, ko’proq yo’qolishiga olib
keladi:―
to be in a d e v il o f st a t e‖ // a h vo li ju da og ’ ir b o’l m oq
―
T o m S o y er n i n g b o sh dan k e c hi r g a n l a r i ‖ ( Ma r k T ve n ) a s a r i dan o l i n g a n
ushbu misolda :
T he ho wli ng st o pp e d . T o m pic k e d u p h i s ear s .
― to pi c k up o ne ’ s
ea r s
‖ fraz e o lo g i k i b or a si qo’ l l a n i l g an b o’l i b, bu i b or a n in g o’z b ek t i l i da
―
qu loqn i dikkaytirmoq ‖ degan ekvivalentini qo’yib, tasviriy usuldan
foydalanilgan, natijada , originaldagi badiiylik, ta’sirchyanlik susayib qolgan.
I- BOB. TARJIMADA MILLIY KOLORIT MASALALARI
2.2. O’tkir Hoshimov – buyuk o’zbek adibi
―
K atta i ste ’ do d a v v a l x a l q e ’ t i bo r i ni, ke y in m e h r - m uha b b a tin i va n ih o y at
x a l q e’tiqodini qozonadi. Aslida shu uch bosqichni har bittasi bir umrga
teng. (snoz
‖ i k k i e sh ik or a si 5 b 19 8 6 y ) - deb y oza d i a d i b o’z i n in g m a s hur ― I k ki
e s h i k or a s i
‖ romanida.
Hozirgi adabiyotimizning ko’zga ko’ringan namoyondalaridan biri O’zbekiston
xalq yozuvchisi va jamiyat arbobi O’tkir Hoshimovdir. U qariyb qirq yildan buyon
o’zining ajoyib publististik maqolalari, xikoya, qissa va romanlari bilan
adabiyotimiz taraqqiyotiga munosib ulush qo’shib kelmoqda. O’tkir Hoshimovga
samarali ijodiy meHnati uchun 1991 yili «O’zbekiston xalq yozuvchisi» qaxriy
unvoni berilgan.
Tarjimai hol.

19Noyob iste’dod sohibi O’tkir Hoshimov adabiyotga Abdulla Oripov, Omon
Muhtorov, Shukur Holmirzayev singari bir qator tengdoshlari bilan birga kirib
keldi. O’sha paytda adabiyotimizning Oybek, G’aqur G’ulom, Abdulla Qahhor,
Maqsud Shayhzoda singari ulkan yozuvchilari hayot bo’lib, ularning nazariga
tushish hammaga ham nasib qilavermasdi. O’tkir Hoshimov esa Abdulla
Qahhordek mashhur san’atkor e’tiborini jalb qilgan yoshlardan edi.
O’tkir Hoshimov 1941 yilning 5 avgustida Toshkent viloyatining Zangiota tumani
Do’mbirobod mavzeida tavallud topdi. Bolaligi urush qiyinchiliklari, muhtojliklari
davrida kechgan. 1958 yilda o’rta maktabni bitirib, Toshkent Davlat universiteti
jurnalistika bo’limining avval sirtqi, so’ngra kunduzgi bo’limida o’qib, 1964 yilda
tugatadi. 1959-1960 yillarda «Temir yo’lchi», 1960 yilda Hozirgi «O’zbekiston
ovozi», 1960-1982 yillarda «Toshkent haqiqati», «Toshkent oqshomi», 1982-1983
yillarda G’aqur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida, 1985-1995
yillarda «Sharq yulduzi» jurnaliga bosh muharrir va 1995 yildan 2004 yilgacha
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Matbuot va axborot qo’mitasi raisi
siqatida qaoliyat ko’rsatib keldi. Hozir «Teatr» jurnaliga muharrirlik qilmoqda.
Faoliyati. O’tkir Hoshimov o’z ijodini she’r va ocherklar yozishdan boshladi.
1962 yilda uning "Po’lat chavandozlar" ocherklar to’plami bosilib chiqdi. Shundan
keyin uning birin-ketin hikoya, qissa va romanlari kitobxonlarning qo’liga borib
tegdi. Uning ilk qissasi "Cho’l Havosi" (1964) adabiy jamoatchilik tomonidan iliq
qarshi olindi. Atoqli adib Abdulla Qahhor bu qissa haqida o’sha paytda juda
yaxshi qikr bildirgan. O’tkir Hoshimovning bu qissasiga yozgan oq yo’lida u
"Birdan lov etib alanga bilan boshlangan ijodning kelajagi porloq bo’ladi", - deb
bashorat qilgan edi.(sinozka)
Shu asardan yozuvchining izlanish va mashqlar davri boshlandi. Adib ijodidagi
ilk qadamlaridayoq inson ma’naviyati, ruhiyati,hissiyoti, qalb haqiqati
tadqiqotchisi siqatida ko’ringan edi.

20Roman, qissa, hikoyalarida so’z san’atining azaliy bosh muammosi - inson taqdiri
va qalbining badiiy tahlili ham mavjud edi. Mualliq dolzarb ijtimoiy muammolar
talqini bilan yondosh holda ko’p o’rinlarda personajlar ruhiyatidagi g’oyat naqis
jarayonlarni san’atkorona iqoda etardi. "Cho’l havosi", "Muhabbat", "Nigora",
"Shamol esaveradi" nomli hikoya va qissalar shundan dalolatdir.
Keyinroq u dolzarb, ijtimoiy muammolar talqiniga ko’proq moyillik bildirib, ayni
zamonda bevosita ma’naviyat, ruhiyat tahliliga bag’ishlangan asarlar ustida ish
olib bordi.
Yozuvchining shu yo’nalishdagi "Qalbingga quloq sol" (1973), ayniqsa, "Bahor
qaytmaydi" (1970), "Dunyoning ishlari" (1982) qissalari unga katta shuhrat
keltirdi."Bahor qaytmaydi" (1970) qissasida yozuvchi iste’dodli, biroq uning
qadriga etmagan, ulug’ maqsadlardan mahrum xudbin yigitning tanazzul
tarixini, ruhiy-ma’naviy inqirozini san’atkorona tahlil etib berdi. Bundan
adibning haqiqiy ijod yo’liga kirganligini ko’ramiz.
O’tkir Hoshimov asardan-asarga o’sib bordi. Unda naqosat tuyg’usi behad kuchli.
hatto u aldangan odamning ma’naviy inqirozi, qojeasi, halokati tasvirida ham shu
tuyg’usini saqlab qoladi.
Ayniqsa, u yaxshi, oliyjanob, ma’naviy barkamol odamlar qalbi tahlilida o’zini
nihoyatda erkin his etadi. Uning ijobiy qahramonlari aksari go’dakday beg’ubor,
naqosat tuyg’usiga boy, hissiyotli,o’ta ta’sirchan odamlardir. Yozuvchi ijodiga
xos liro-romantik tarona uning "Dunyoning ishlari" qissasida eng baland
pardalarda jarangladi. Bu asar ona haqidagi, ona qalbining cheksiz sahovati
to’g’risidagi o’ziga xos qasidadir. Asardagi Ona - qarzandi, uning oromi, baxti
uchun jonini, jahonini berishga tayyor. U ming-minglab o’zbek onalarining
timsoliga aylandi. Har bir o’zbek kitobxoni unda o’z onasining qandaydir
qazilatini topgandek bo’ladi. Qissadagi "Alla", "Oq marmar, qora marmar"
kabi novellalarda onaning qarzandi qalbida qoldirgan armonlari haqida o’tkir
yozilgan. Kishi bularni o’qir ekan, tasvirdan ko’ngli allanechuk bo’lib ketadi.

21O’tkir Hoshimovning "Oq kamalak" to’plami ham hayotiy muammolar,
to’g’rirog’i, turmush tashvishlari to’g’risida bahs yuritadi.
Yozuvchining birinchi romani - "Nur borki, soya bor" 1977 yili nashr qilindi.
Roman chiqishi hamono turli qikr-mulohazalarga sabab bo’ldi. Asarda ko’pgina
hayotiy, muhim ahamiyatga ega muammolar
ko’tarilgan edi. Bular azaldan kishilik jamiyatining qalsaqasi bo’lmish "nur"
va "soya"lar orasidagi kurash, tortishuv qonida yoritiladi.
Asar o’z davrida adabiy tanqidchiliq tomonidan iliq kutib olindi, unga munosib
baho berildi, qaqat romanga keskin to’qnashuvlar va kolliziyalar yetishmasligi
qayd qilindi. Bundan tashqari, O’tkir Hoshimov O’rta Osiyo respublikalarining
qator teatrlarida namoyish qilingan "To’ylar muborak", "Sizdan ugina, bizdan
bugina", "Inson sadoqati", "Qatag’on" kabi pyesalarining mualliqidir.
O’tkir Hoshimov E.Heminguey, K.Simonov, A.Kuprin, O.Berggols singari
yozuvchilar asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Uning asarlari qardosh xalqlar
va xorijiy tillarga tarjima qilingan.
Ijodkor 80-yillar o’zbek publististikasi rivojiga salmoqli Hissa qo’shgan adiblardan
biridir. Uning odob-ahloq, ma’naviy olam, milliy qadriyatlar, sho’ro davri
adolatsizliklarini dadil yoritgan ocherk va teleko’rsatuvlari bu davrning barkamol
mevalaridir. Mualliqni endi kundalik dolzarb ijtimoiy masalalar emas, ko’proq
azaliy ma’naviy muammolar, inson taqdiri, uning qalbi jumboqlari qiziqtiradi. Bu
narsa "Ikki eshik orasi" romanida ayniqsa, ravshan ko’rindi. Bu bilan adib ijodiy
yo’lining etuklik bosqichi boshlandi.
Yozuvchining "Ikki eshik orasi" romani ham kitobxonlar tomonidan iliq kutib
olindi. Roman 1986 - yilning eng yaxshi asarlaridan deb topilib, Hamza nomidagi
respublika Davlat mukoqotiga sazovor bo’lgandi. "Ikki eshik orasi" romanida o’z
davrining muhim muammolari qalamga olindi, o’sha yillar voqea-hodisalariga
munosabat bildirildi. Romanning asosiy qahramonlari ikkinchi jahon

22urushi og’irliklarini yelkasida ko’targan, unda mardona g’olib chiqqan kishilardir.
Umuman olganda, romanda butun jamiyat kishilarining urush davridagi
qidokorligi o’zining badiiy iqodasini topgan. Roman qahramonlaridan biri
Muzaqqar - urush davrida muayyan qiyinchiliklarni boshidan kechirgan, 70-
yillarga kelib qarovon turmushga erishgan Yoshlarning timsoli tarzida beriladi.
Romanning sarlavhasidan tortib, deyarli butun mazmunigacha yozuvchi jiddiy
qalsaqiy ma’no yuklashga intilgan. Xususan, u "Ikki eshik orasi" deganda inson
umrini, ya’ni tug’ilgandan o’lgungacha bosib o’tgan yo’lni ko’zda tutadi.
Mualliqning g’oyaviy qalsaqasiga ko’ra bu yo’l juda murakkab va ziddiyatli
bo’lib, uni muvaqqaqiyat bilan bosib o’tishi uchun insondan katta matonat, iroda,
bilim va jasorat talab qilinadi. Asardagi ko’pchiliq qahramonlar, xususan, Oqsoqol,
Qora amma, Robiya, Shomurod, Kimsan huddi shunday jasoratli va ruhan boy
kishilar bo’lib, ko’p jihatdan yozuvchining g’oyaviy maqsadini ta’sirchan
iqodalashga xizmat qilgan. Mualliq qalsaqasiga ko’ra o’z umrini sharaq bilan
bosib o’tmog’i uchun insondan katta matonat va jasorat talab qilinishining sababi
shundaki, u o’z hayoti davomida og’ir kurashlar girdobidan, yengib bo’lmas
to’siqlardan o’tishga majbur bo’ladi. Asarda xuddi shunday inson hayotining
to’siqlari, illatlari siqatida Umar zakonchi, Ra’no, Zuhra kabi shaxslar timsoli
yaratilgan bo’lib, ular romandagi kurashlar, to’qnashuvlar, ma’naviy ixtiloqlar
keskinligini, tarangligini oshirishga imkon tug’dirgan.
Hayotdagi illatlarga qarshi ayovsiz o’t ochish istagi O’tkir Hoshimovni "Ikki eshik
orasi" romanidan keyin tadrijiy ravishda hajviyotga murojaat qilishga olib keldi.
Oqibatda uning "Ikki karra ikki - besh" qissasi maydonga keldi. Yozuvchining
ilgarigi asarlarida ahyon-ahyonda hajviyot uchrab turar edi. "Ikki karra ikki - besh"
qissasi esa, ulardan butunicha hajviy uslubda yozilganligi bilan qarq qiladi.
Hajviyot tig’ini hayotdagi martabali kishilarga, katta rahbarlarga, xususan,
raislarga qaratgani va ularning ma’naviy tubanligini ro’yi-rost qosh qilishga
intilgani bilan yozuvchi qissaning ko’p sahiqalari ta’sirchan va qiziqarli bo’lib
chiqishiga erishgan. Qaqat dalillash san’atining etishmaganligi va ayniqsa, raisning

23o’g’li o’z otasiga qarshi keskin kurashga kirishishi yaxshi asoslanmaganligi sababli
qissa 80-yillar o’zbek hajviyotidagi sezilarli hodisa darajasiga ko’tarilmay qoldi.
Yuqorida tilga olingan so’nggi ikki asarida O’tkir Hoshimovning inson ma’naviy
olamini, psixologiyasini teran tahlil qilish mahorati ancha oshganligi aniq-ravshan
sezilib turadi. Bunda yozuvchi turli-tuman vositalar qatorida qahramonlarning dil
izhorlaridan, ichki monologlaridan unumli qoydalangan. Ichki monologlar
qo’llashda yuqoridagi asarlarda boshlangan usuldan yozuvchi "Tushda kechgan
umrlar" romanida yanada ustalik bilan qoydalandi. "Tushda kechgan umrlar"
romanida voqealar qamrovi juda keng: 30-yillarning mash’um "qatag’on" qilish
manzaralari, 80-yillarda Aqg’oniston urushi lavhalari, shu yillarda sodir bo’lgan
"o’zbek ishi" mojarolari. Bu uchta yirik, juda katta hajmli voqealarni bir-biri bilan
boglashda, ular orasiga "biriktirish nuqtasini" topishda mualliq ichki monologdan
unumli qoydalanadi.
Yozuvchi endilikda badiiy asar yaratishda publististika bajarishi lozim bo’lgan
vaziqani sekin-asta o’z zimmasidan soqit qilmoqda. U kundalik dolzarb masalalar
tahlilini publististikaga berib, e’tiborini o’zining azaliy ishi - inson qalbi
jumboqlari tadqiqiga astoydil qaratmoqda. Romandagi Rustam, Shaxnoza kabi
qahramonlar ruhiy olamining talqini huddi shunday xulosa chiqarishga imkon
beradi. Qaqat roman kompozistiyasining nomukammalligi uning adabiyotda juda
katta hodisa darajasiga ko’tarilishiga halaqit bergandek tuyuladi.
Kompozistiyadagi tarqoqlik, ayniqsa, Rossiyadan yuborilgan kishilar hayotiga,
qaoliyatiga bog’liq voqealarning, taqsilotlarning asosiy syujet chiziqlariga uzviy
bog’lab yuborilmaganida yaqqol seziladi.
Shunga qaramay, yozuvchining so’nggi asarlari O’tkir Hoshimovning
Hozirgi o’zbek nasridagi sermahsul ijodkorlardan biri darajasiga
ko’tarilganligidan guvohlik beradi. O’.Hoshimovga samarali ijodiy mehnati uchun
1991 yili «O’zbekiston xalq yozuvchisi» qaxriy unvoni berilgan. U «Buyuk
xizmatlari uchun» ordeni bilan ham taqdirlangan.

242.3. O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi “ asarida uchraydigan
maqollar, hikmatli so’zlar tarjimasi va tahlili
A sar ha qi da. ― Rost b il a n y olg ’ o n n i n g o’rt a si – t o’rt e n lik ‖ d e g a n g a p
b o r. Qiziq nega endi oz emas ko’p emas to’rt enlik? Gap shundaki, ko’z bilan
quloqning orasi- to’rt enlik ekan. Eshitganinga emas, ko’rganinga ishon...
Odamzotning umri u eshikdan kirib bu eshikdan chiqib ketishdek gap. Ana
o’sha ikki eshik orasidagi masofa hayot deb ataladi.
Minglab kitobxonlarng sevimli adibi O’. Hoshimovning ijodiy yo’ling yetuklik
b os qi c h i
― I k ki e s hi k o r a s i ‖ a sa r i bo’ l di. R o m an k i i to b x o n lar or a s i da
ili q kutib olindi. Asar 1982 -1985 –yillarda yozilgan.1986 - yilda bosilib chiqdi va
o’sha yili roman yilning eng yaxshi asarlaridan deb topilib, Hamza nomidagi
respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’lgandi. Asar – Muqaddima, yetti qism,
qirq yetti bob va xotmadan iborat, yirik ijtimoiy , maishiy-axloqiy roman.
Roman qariyb qirq yillik davrni qamrab oladi. Asar uzoq davirlik voqealarni,
ko’plab kishilar taqdiri, hayot yo’lini, xilma-xil ijtimoiy, ma’naviy- axloqiy
muommolarni o’z ichiga oladi. Roman voqealarining bir uchi 30-yillarning
boshlariga, ikkinchi uchi 70-yillarning oxiriga borib taqaladi. Markazida
Ikkinchi jahon urishi turadi. Eng mushkul sinovlardan yorug’ yuz bilan o’tgan
insonlar qismati yorqin bo’yoqlarda tasvirlangan. Qahramonlar qismati
vositasida yozuvchi yashahning ma’nosi, insonning insoniylik sha’ni, burchi,
ma’suliyati , e’tiqodi, maqsadlarini ko’taradi, kitobxonni ular haqida
o’ylashga, bahsga chorlaydi. Qanday yashash va qanday yashamaslik kerak ,
degan savol asarning yetakchi falsafasi darajasiga ko’tariladi. Bu falsafa
qahramonlardan biri – ko’pni ko’rgan Orif oqsoqol tilisan berilgan ikki eshik
orasi to’g’risidagi xalqona hikmatda o’z yakunini topadi.
Asarda o’nlab katta kichik obrazlar mavjud. Qimirlagan jon borki, diyarli
hammasi davr dard-tashvishi bilan nafas oladi. Raykom sekretari
Abdurahmonov, muallim Samadov,Rashid abzi, dyadya Vasya, Parcha opa,

25Ochil, Zuhra kelin kabi qahramonlardan tortib asarning markaziy qahramoni
Muzaffarga qadar- barchasi murakkab, chigal mushkul taqdir egalari.
Yozuvchi yetakchi qahramonlar xususan Muzaffar, uning tuqqan onasi
R o bi y a, ot a s i S h o m u r o d, o’gay o ta U m a r z a k u n c hi, s e vg i l si M u n a v v ar, ― Q o r a
amma ,
‖ Husan duma, Orif oqsoqol, Bashorarxon, Komil tabib obrazlarini,
ularning qalb dunyosini dramasini keng va har taraflama ochadi.
Har bir milliy tilning boyishi, sayqallanishi asosan o’sha tilnini tashkil
etuvchi ichki resurrslar hisobiga sodir bo’ladi. Har bir milliy til o’zining lug’at
tarkibi va gramatik qurilishiga ega bo’lib, asosan o’zining ichki taraqqiyot
qonun qoidalari asosida rivojlanadi, boyiydi , to’xtovsiz ravishda kamolotga
intiladi. Tilning lug’at tarkibi uning asosiy qurilish materiali hisoblanib,
tilning rivojlanishi, boyishi shu lug’at tarkibining rivojlanishiga , boyishi va
kengayishiga bog’liqliqdir. Lug’at tarkibining kengayishi va rivojlanishida esa
frazeologik birliklar(maqollar , hikmatli so’zlar, iboralar, matallar)ning o’rni
b e qi y o s dir. B i z ni ng a s o siy ta h li l o b y e k t i b o’lg a n O’ tkir Ho s h i m ov n i n g
―
I k ki eshik orasi ― asarida uchraydigan maqollar, hikmatli so’zlar ,iboralarning
tarjimasi va tahlilini o’zbek va ingliz tillarida ko’rib chiqamiz.
Fraz e o l o g i y a – G r e k t i l i d a n o li n g an b o’l i b , i k k i so’z d an y a ’ ni –
― if o da ― , ― so’z ―
lardan tashkil topgan. Frazeologiya tilshunoslikning ajralmas bir qismi bo’lib,
u tilning frazeologik birliklarini ham tarixiy , ham zamoniy nuqtayi nazardan
o’rganadi. Frazeologiya tilshunoslikning yetarli darajada rivojlanmagan yosh
soxalaridan biri bo’lib unga oid ko’pchilik masalalar hozirgacha talay
munozaralarga sabab bo’lmoqda. Bu tortishuv va munozaralar
frazeologiyaning hajm vo obyekti masalasiga ham aloqador bo’lib, olimlar
hanuzgacha bu masala bo’yicha yagona bir fikrga kela olganlari yo’q.
Aytaylik, frazeologiyaning hajmi to’grisidagi masalada xilma - xil fikrlarni
uchratish mumkinki, bularning biri ikkinchisini inkor etadi. Masalan,
maqollarni, ba’zan esa matallarni ham frazeologizmlar tarkibiga kikiritish
yoki kiritmaslik to’g’risida olimlar bayon qilgan fikrlarda hanuzgach bir

26xillik yo’q. Frazeologizimlar ikki va undan ortiq so’zlardan tashkil topgan
bo’lib, ularning ayrimlari gapda ayrim so’z sifatida ma’lum bir sintaktik
vazifada keladi. Oddiy, erkin so’z birikmasida tuzilishi so’zlovchining
tashabbusi hamda nutq mavzusiga asoslangan bo’ladi. Frazeologik birliklar
esa tilda uning lug’at tarkibida tayyor holda mavjud bo’ladi , gapiruvchi
bu y er d a t a s h a bbu s k o’rsa t i sh ga o ji z; m a s alan ― xa m i r uc hi d a n p a tir
―
,
―
toqa t i toq bo’l m o q ― . Bula r n i ― Fraze o log ik q ot i s h m alar ― deb ata s h m a q sa d ga
muvofiq chunki, ularning leksik tarkibini umuman o’zgartirib bo’lmaydi.
Erkin so’z birikmasida so’lovchi o’zining bilim darajasiga qarab ularni o’rnini
almashtirish omonim , sinonim va antonimlardan foydalanishi mumkin.
Frazeologik biriklarda, agar uning biror komponentini almashtirish mumkin
bo’lgan so’zlar miqdori o’lchangan bo’ladi. Ular frazeologik qotishmalardan
farqi shundagi ularning bir komponentini o’zgartirish mumkin. Frazeologik
birliklarni o’rinli ishlatish so’z- lovchi va tinglovchi kuchi va vaqtini
tejashga ham xizmat qiladi.
Akademik V , V. Vinogradov frazeologizmlarni uch turga - 1.Frazeologik
qo’shilmalar, 2.Frazeologik butunliklar va 3.Frazeologik chatishmalarga
bo’lgan bo’lsa, N. M. Shansky frazeeologizmlarni to’rt turga - 1. Frazeologik
chatishmalar, 2.Frazeologik butnliklar, 3.Frazeologik qo’shilmalar va
4.Frazeologik iboralarga bo’lib tekshiradi, N. M. Shansky klassifikatsiyasi
(snozka N.MSh frazeologiya sovrimennogo russkogo yazika M.1963)
V.V.Vinogradov klassifikatsiyasidan, so’zsiz, mukammalroq bo’lib, bu
klassifikatsiyaga binoan maqollar to’rtinchi tur – frazeologik iboralar tarkibiga
kiritiladi.
K o’pi n c h a i kk i t il li, j u m la d a n,
― Fra n s uz c ha – r u s c h a ,‖ ― N e m is c ha –
r u s c h
a‖ , y uqor i da a y tib o’t g a n i m iz - ― I n g li z c h a – o’z b e k c h a‖ f r az eo l o g i k
lu g ’ atl a r n i tuzgan leksikograf olimlar ham maqol va matallarni frazeologizmlar
tarkibiga kiritish haqidagi fikrlarni yoqlaydilar va ularni o’zlarining frazeologik

27lug’atlariga kiritadilar.

28Biz ham yuqorida nomlari keltirilgan olimlardan ko’pchiligining fikrlariga
qo’shilgan holda maqollarni frazeologizmlar tarkibiga kiritish tarafdorimiz
Ilmiy adabiyotda frazeologik birliklarning turg’un so’z birikmalar ekanligi,
ularning nutq jarayonida yangidan yaratilmasdan, balki doimo tayyor holda
bir xil tarkibda qo’llanilishi olimlar tomonidan bir emas, bir necha
martalab ta’kidlandgan.
Masalan : Mashaqqatsiz rohat yo’q – A cat in gloves catches no mice .
Maqol – Xalq og’zaki janri bo’lib , qisqa va lo’nda , obrazli , gramatik va
mantiqiy tugal ma’noli hikmatli ibora chuqur mazmunli gap. Muayyan ritmik
shaklga ega. Maqol – xalqning pand – nasihati, ma’naviy – axloqiy xulosasi ,
xalq millliy aks – sadosi , til tabiatining hikmatli mezonidir.Maqollarda avlod-
ajdodlar- ning hayotiy tajribalari , jamiyatga munosabati , tarixiy , ruhiy holati ,
etik va este- tik tuyg’ulari , ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar
mobaynida xalq orasida shakllanib, ixcham va sodda poeitik shaklga
kelgan. Qisqasi – tumushda sinal gan, tugal umumiy ma’no anglatuvchi ixcham
jarongdor shaklga kirib qolgan xalq hikmatiga maqol diyiladi.
Maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va xilma-xil, Vatan, mehnat ilmu –
hunar ,do’stlik , ahillik , donolik , hushyorik , til va nutq madaniyati ,sevgi va
muhabbat kabi mavzularda shuningdek , salbiy xislatlar xususida rang –
barang maqollar yaratilgan. Maqol uchun mazmun va shaklning dialektik
birligi , ko’p hollarda qofiyadoshlik , ba’zan ko’pma’nolilik , majoziy
ma’nolarga boylik kabi zususiyatlar xarakterlangan. Maqolda antiteza hodisasi
ko’p u c h r a y di. ( ― Kat t a g a h u r m atda b o’l , kic h i k ka izz a t d a b o’l ‖ k a bi )
Turkiy halqlarning maqollaridan namunalar dastlab Mahmud Qoshg’ariyning
―
D e v o n i lug ’ a ti t tu r k ‖ a s ar i da k e l ti r i lg a n . Bu m a q oll a r n i n g bir q a n c ha s i hoz i r
ham o’zbek xalqi orasida turli variantlarda ishlatiladi. Masalan M.Qoshg’ariy
a s a r i d a
― K is h i ol a si ish t in , y ilqi ol a s i ta s ht in ‖ ; ― O d a m ol a s i ic h i da ,
m ol olasi tashida
‖ kabi.

29Maqol ba’zan masal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so’z , tanbeh,
mashoyixlar so’zi , hikmatli maqol , donishmandlar so’zi, otalar so’zi, kabi
nomlar bilan ham yuritiladi. Masalan, Navoiy hazratlarining asrlaridagi ko’plab
iboralar (―Tilga e’tiborsiz, elga e’tiborsiz kaboilar)ham maqol darajasida kanh
tarqalib ketgan. Maqollarning ijtimoiy- siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati g’oyat
katta. Ularda asosan to’la tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi. O’zbek xalq
maqopllarini ilmiy o’rganish va ulardan namunalar keltirish ishiga
vengeryalik Herman Vamberi, rossiyalik A.Samoylovich kabi olimlar XIXasr
oxiri va XXasr boshlarida katta hissa qo’shdilar.1867-yilda Garmaniyaning
L e y pts i g s h a h r ida na s hr e t i l g a n ― Chig ’ a t oy ti l i da r s l i gi ‖ a s a r i ga a s os a n
Xorazmda ommalashgan bir qancha maqollarni kiritgan. Bundan tashqari
folklorshunoslikning rivojlanishi va Mansur Afzalov, R. Is’hoqov,
Z . H usa in o v a, A . M u s o qu l o v k a b i o li m lar n in g i z la ni s h la r i n a t ij a s i da
― D e n g i z d a n
qa t ra l
ar , ‖ ― Q a n ot l i so’zla r ,‖ n o m li t o’pla m lar, i kk i j i ld l i k ― O’z b ek x a l q
maqollari
‖ kitoblari chop etildi.
Maqollarning ijtimoiy- siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati g’oyat katta.
Matal – narsa va hodisalarni obrazli ifodalovchi, tilda keng istufoda etiladigan
nutqiy tarkib. Matalda narsa tasviri, uning xarakteristikasi beriladi, aytilmoqchi
bo’lgan fikr muddaoni boshqa vositalarni go’ya mutasaddi qilgan holda
ifodalaydigan ko’chma ma’noli nutqiy tarkib bo’lib, unda xulosa bo’lmaydi,
unga ishora qiladi. Maqolda esa to’la tugallangan fikr- xulosa ifodalanadi.
Maqollarnig ko’pchiligi qadim zamonlardan paydo bo’lib, o’zlarning eski,
ibtidoiy holatini tilda asosan saqlab kelganlar. Ular tilning nutqdan – nutqqa,
avloddan – avlodga ko’chib yuradigan bilinmas, yaxlit formalariga aylanib
ketgan turg’un iboralardir.
Shunday qilib, matallar qatorida maqollarga tilning freazeologik materiali
sifatida yondoshamiz.
Quyidagi misollarda ularning farqini ko’rishimiz mumkin.

30Maqol Matal
So’zlovchi nodon bo’lsa , O’zini aka, echkisini taka demoq.
Tinglovchi dono bo’lishi kerak.
2.4. Badiiy tarjima shakl va mazmun birligi me’yorini saqlash. O’tkir
Hoshimovning “Ikki eshik orasi “ asarida qo’llanilgan hikmatli so’zlar ,
iboralar tarjimasida uchraydigan qiyinchiliklar
Frazeologik birliklar, asosan, og'zaki nutqqa xos bo'lib, har xil soha kishilari
tomonidan ularning o'zaro muomalalari, hazil-mutoyibalari, munozaralari, do'stona
suhbatlari jarayonida yaratiladi va qo'llaniladi. U yoki bu xalq, farzandlari
tomonidan yaratilgan va odatda ular nutqida qo'llaniladigan frazeologizmlar asosan
shu xalqni qamrab olgan voqea-hodisalar, shart-sharoitlar, shu xalqqa taalluqli
bo'lgan har xil qarashlar, urq-odatlar, yurish-turishlarni aks ettiradi,
frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar ham, asosan, shu xalq tili lug'at
boyligiga taalluqli bo'lgan so'zlardan tashkil topadi.
Frazeologik iboralar hayotning, deyarli, hamma sohalarini qamrab olgan. Ular
daladagi dehqonlar, dengizdagi matroslar, qo'y boqib yurgan cho'ponlar, miltiq
osgan merganlar, pazandalar, sozandalar, savdogarlar, san'atkorlar, baliqchilar,
sayyohlar, qimorbozlar va shu kabi ko'pgina soha egalari tomonidan yaratilgan
bo'lib, bu odamlar o'z fikrlarini jonli bayon etish, atrofdagi voqea-hodisalarga
nisbatan o'zlarining simpatiya yoki antipatiyalarini bildirish, boshqa soha odamlari
yoki bir-birlari bilan o'zaro muomala qilishda nutqlaridagi ta'sirchanlikni
oshirishda va nihoyat, har xil topshiriqlar berish, ogohlantirish, po'pisa va ta'na
qilishda o'z faoliyatlari holati bilan bog'liq bo'lgan so'z birikmalari, chiroyli
metaforalarni topib nutqlarida qo'llay boshlaganlar. Bu ibora va metaforalarning
ko'pchiligi kishilarga yoqib qolib, ularning professional lug'at boyligiga aylanib
qolganlar. Asta-sekin bu iboralarning ba'zilari yana kengroq ma'no kasb eta

31boshlaganlar, ya'ni boshqa muhitlarning ham shu asil holatlarida qo'llanila
boshlaganlar. Masalan, har xil sohada odamlari, chunonchi sportchi o'z nutqida
sportga oid, san'atkor san'atga oid, baliqchi baliq va baliqchilikka oid iboralardan
ko'proq qoydalanadi.
Logan,P. Smit, Frazeologiya angliyskogo yazыka, (English Idioms, by Logan
Pearad Smith, London), M, 1959, str. 172.
Vaqt o'tishi bilan bu iboralarning eng ta'sirchan va xush ohanglari adabiy tilga
kirib keladi, ya'ni ular o'zlarining ilgarigi tor qo'llanilish doiralaridan keng
qo'llanilish doirasiga ko'chgan holda, boshqa muhitlarning ham xuddi shu xil
holatlarida qo'llanila boshlaydi, binobarin, umumxalq tili boyligiga aylanadi.
Ma s a l a n, in g l iz t i lid a g i ; ― to be i n the s a m e b o at" b ir qa y i q da b o ' l m oq. ( y a' n i
"suzmoq") - "biror kishi bilan bir xil holatda bolmoq" iborasi birinchi bor
dengizchilar nutqida paydo bo'lgan bo'lib, uzoq, yillar davomida matroslarning
professional iborasi sifatida qo'llanilgan-u, keyin ko'p yillar o'sha umum
qo'llanilish doirasiga o'tib, barcha sodda odamlari -nutqining bezagi bo'lib kelgan
bo'lsa, o'zbek tilidagi "oshig'i olchi bo'lmoq-ishi o'ngidan kelmoq" iborasi birinchi
bor qimorbozlar nutqida paydo bo'lgan. Uzoq vaqtlar o'tishi bilan bu ibora
faqatgina qimorbozlar emas, balki boshqa sodda odamlari tomonidan ham
yuqorida keltirilgan ma'noda qo'llanila boshlagan, ya'ni umumqo'llanilish doirasiga
kirgangan holda, adabiy til boyligiga aylangan.
"Biror ishni ayni vaqtida qilmoq" ma'nosini iqodalaydigan inglizcha "strike -while
the iron is hot" iborasi ham, uning o'zbekcha ekvivalenti "temirni qizig'ida bos"
iborasi ham adabiy tilga aslida temirchilik kasbi egalari nutqidan kirib kelgan
bo'lib, bular ham yuqorida analiz qilingan iboralar kechirgan holatlarning
hammasini boshidan kechirgan.
Frazeologik birliklar asosan milliy xarakterga ega bo'ladi. Har bir xalq farzandi
nutqida qo'llanilayotgan ibora o'sha xalq vakillariga yaqin harakatlar, rasm-
rusumlar, har xil odatlar, qonun-qoidalar asosida vujudga keladi.

32Ko'pgina frazeologik iboralar o'zlari taalluqli bo'lgan xalqlar voqeligini aks
ettiradilar. Jumladan, ba'zi frazeologik iboralarning obrazli asoslari o'zlari taalluqli
bo'lgan tillarda mavjud harhlardan iborat bo'ladi. Masalan, inglizcha "mindyour P's
and Q's ! -", "dot your i's and cross your t's I" "fikringni aniqroq bayon et, gapingni
bilib gapir "from A to Z - boshdan oyoq" iboralarining obrazli asoslari ingliz
alfavitida mavjud bo'lgan harflardan iborat bo'lsa, o'zbekcha "ichini yorsa alif
chiqmaslik", "lom (lom-mim) demaslik", "alifhi kaltak deyolmaslik" iboralarining
obrazli asoslari ilgari o'zbek xalqi qoydalangan arabcha harflardan iboratdir.
Juda ko'p xalqlar o'z xursandchiliklarini ba'zan bosh kiyimlarini osmonga otish
orqali ifodalaganlar. Shu asosida "xursand bo'lmoq", "sevinmoq" ma'nolarini
obrazli iqodalashda ingliz tilida "to throw up one's cap (hat)"— "shapkani
(shlyapani)yuqoriga otmoq" iborasi paydo bo'lgan bo'lsa, o'zbek tilida "do'ppisini
osmonga otmoq" iborasi paydo bo'lganki, inglizcha iborada obrazli asos vazifasini
o'tab kelayotgan "cap" (hat) so'zi ingliz xalqi iste'molidagi milliy bosh kiyim
bo'lsa, o'zbekcha iborada obrazli asos vaziqasini bajarib kelayotgan "do'ppi" so'zi
o'zbek xalqi iste'molidagi milliy bosh kiyimdir.
Inglizcha "to dance to somebody's pipe" (birovning qamish nayiga o'ynamoq
iborasida qo'llanilgan "pipe" (qamish nay) so'zi ingliz voqeligini aks ettirsa, shu
iborada aks etgan ma'noni aynan anglatadigan o'zbekcha "birovning nog'orasiga
o'ynamoq" iborasida qollanilgan "nog'ora" so'zi o'zbek voqeligini aks ettiradi, ya'ni
"apipe" ingliz xalqining milliy musiqa asbobi "nog’ora"o'zbek xalqining milliy
musiqa asbobidir.
Har bir milliy til qaqat o'zigagina xos bo'lgan talay qrazeologik iboralarga egaki,
bu iboralar o'zlari taalluqli bo'lgan xalqlarning uzoq tarixi, urq-odatlari, qonun-
qoidalari, ijtimoiy hayoti , siyosiy va axloqiy qarashlari bilan bog’liq.
Chunonchi hayotdagi butun ikir- chikirlar til materiallari orqali reallashadi,
hayotdagi butun o’zgarishlar til materiali ekanida o’z aksini topadi.

33Har bir afarizm , alohida olib qaralganda o’zicha bir tugal asar degan so’zdir.
Biz endi ishimizning yakuniy qsmida adib asarida qo’llanilgan hikmatli
so’zlar, iboralar va ularning tarjimasi haqida so’z yuritamiz. Hikmatli so’z va
ibora nima? Ularning maqoldan farqli jihati nimada, ularning tarjmasida
uchraydigan qiyinchiliklar nimada? Keling mana shu savollarga javob topamiz.
Tugal fikrni anglatuvchi , o’tkir mazmunli qisqa va lo’nda ibora , bayt ,jumla
hikmatli so’z diyiladi. Ular yalong’ch holda emas, balki voqealar tahlili
zamirida, tasvir ichida muallif muallif muddaosining lo’nda ifodfasi,
qa y m og ’ i, tar z i d a ― o’ z - o z i da n ,‖ ― be x os d a n ,‖ ― fa v q ul o t d a ,‖ ― qiss a dan h i s s a ‖
tarzida paydo bo’lishi mumkin. Ular muqarrar ravishda tasdiq(tasdiqni tasdiq),
inkor(ikorni inkor) hukm , muqoyasa , mubolag’a , kesatiq , piching ,sifatlash ,
o’xshatish kabilar yotadi.
Xalq maqollaridan farqli ravishda hikmatli so’zlar kelib chiqishi jihatdan
ma’lum bir shaxs (yozuvсhi, shoir, publisist , faylauf, olim, davlat arbobi , va
boshqalar) ga mansub bo’lib, individualligini saqlab qoladi. Hikmatli so’zning
mustaqil janr shaklidagi namunalari bilan birga ilmiy falsafiy, tarixiy
hamda badiiy asarlar tarkibida uchraydiganlari ham bo’ladi. Ba’zan asar
boshdan oyoq hikmatli so’zdan iborat bo’lishi mumkin(Farobiy asarlari).
A l i sh e r N a v oi y n in g a s a rla r i h ik m atli s o’z g a b oy (
― Nazm u l - j a v oh ir ‖ ,
―
A ra b ia n ,‖ ― Ma h b u b u l - q u lu b ‖ va b). Sharq x a l q l ari a d a bi y o t i ,
j u m la d a n , o’zbek adabiyotida hikmatli so’zning ko’p qismi pand- nasihat , o’git,
tanbeh shakllarida bo’ladi .
Maslan: Do’stlik sadoqatga belingni bog’la,
Gina, malomatdan tilingni bog’la.
‖
Xalq jonli tiliga, maqollarga yaqin hikmatli so’z ham ko’p uchraydi.
Ma s a l a n:
― O’qsiz s o l d a t – qi lc hs iz q i n (‖O y be k ) , ― T ishi c h iq qan bo l a g a
chaynab bergan osh bo’lmas (A. Qahhor ).
‖

34Ba’zi hikmatli so’z quyma holga kelib , ommaviy qo’llanishga o’tgach
maqolga aylanib qoladi.
Masalan: Bilmaganin so’rab o’rgangan olim,
Orlanib so’ramagan o’ziga zolim. (Alisher Navoiy)
O’zbek xalqi hayotida hikmatli so’zlar muhim o’rin tutadi,binobarin , o’zbek
yozuvchilaridan Hamza, A.Qodiriy, G’G’ulom, Oybek, A.Qahhor ,
M.Shayxzoda , O’.Hoshimov, H.Olimjon kabi so’z ustalari o’z asarlarida
hikmatli so’zning zamonaviy namunalarini yaratib, o’zbek adabiy tilinig
rivojiga samarali hissa qo’shdilar.
Tarjima hamma vaqt shakl va maznunni bir butun holda qayta tiklashdek ijodiy
jarayon bo’lib, u tarjimondan originalning mazmun va g’oya birligini yaratish
bilan bir qatorda uning muvofiq shaklini tiklashni talab etadi.
Tarjima shuning uchun ham san’atki, unda shakl va mazmun bir-biridan
ajratilgan emas balki bir butun holda qayta yaratiladi….
Ma’lum shakl kasb etgan til materiallari yordamida yuzaga kelgan xilma-xil
stilistik priyotlar va badiiy-tasviriy vositalar funksiyalari ham, original sintaksisi
(prozalar)da ham vazn va ritmikasi (poeziya va proza ) ham tarjimada mazmunga
muvofiq ravishda o’z aksini topishi kerak. Biz bu o’rinda ba’zi frazeologik
materiallarni (maqol, metal va idiomalar) kuzatamiz. Maqol- xalq idrokining
mahsuli, uning hukmi, ko’p asrlik tajribalari majmui, turmushdagi turli voqealar
munosabatining ifodasidir.
Maqol xalq orasida kun sayin tug’ilib turganidek, ota-bobolar so’zi sifatida
avlodlardan-avlodlarga meros bo’lib o’tad. Har bir maqol ham ma’no, ham shakl,
ham stilistik funksiyasi jihatdan o’ziga xos xususiyatiga ega. Lekin shunga
qaramay, hamma maqollarda ham qandaydir umumiylik bor.

35A vva l o m a q ol za m i n i d a x a l q h ik m ati y ot a d i ― A x m oq q a j a v o b - s u ku t ‖
d e y dil a r o’z b e kl a r, r u s l ar e s a
― д у рак ворчи т , у мн ы й ма л ч и т ‖ d e b
a y ta d ilar. B u m a q o ln i n g qa n day
― hi k m ati b o r ?‖ Ax ir, bir a x m oq h a q or a t
q i l a ve r sa, bu n d ay paytda jim turib bo’ladimi? Xa, jim turib bo’ladi-deydi maqol.
Nodon odam bilan aytishish oson, biroq chidam bilan sukut saqlash har kimning
ham qo’lidan kelmaydi, ikkinchidan, axmoqning haqoratlariga haqorat bilan javob
qilish- sh a r m a n da b o’l i sh y a ’ ni o’z i ng ham a x m oq b o’l d i n g de m a k dir.
― A y tuvc h i
a x m oq bo’lsa, tinglovchi dono kerak deydi
‖ maqol.
Binobarin, axmoqqa qarshi eng oqilona javob sukut qilishdir. Yuqoridagi
maqolning mazmuni, hikmati ana shunda.
O’ z b e k l a r d a
― N od o n g a s o’zl a gan e s s i z so’zi m , o’li k ka y ig ’ la g a n e s s iz
ko’zi m
‖ d e gan m a q ol b o r. Ru s lar ― д у раки у ч и т ь -ч т о м е рт в о г о л еч и т ь ‖
de y d i la r . Qanchalik zo’r berib yig’laganing bilan o’lgan odam qayta
tirilmaganidek, nodon odamga qanchalik aql o’rgatmagin, u dono bo’lmaydi. Bu
maqolning ruscha muqobili ham xuddi shunday fikrni olg’a suradi: axmoqqa aql
o’rgatish o’likni davolash bilan barobar. Ko’rinadiki, bir qancha oddiy so’z bilan
ta’bir qilinadigan chuqur axloqiy g’oya qisqa, ixcham bir qolip shakliga kirgan.
Demak, shakl va mazmun ixchamligi maqolga xos belgidir, bu esa shakl bilan
mazmun birligi bo’lib, uni tarjimada me’yor deyiladi.
Q o’ y ida b iz O’ t k ir H o sh i m ovn in g
― I k ki e s h i k o ra s i ‖ a sa r i da u c hra y d i gan h ik m at l i
so’zlar va maqollar tarjimasi va tahlili xususida so’z yuritmoqchimiz. O’zbek
tilidan ingliz tiliga tarjima qilish jarayonida, biz bir qancha qiyinchiliklarga duch
keldik. O’zbekcha-inglizcha lug’atlardan, frazeologik birliklar tarjimasidan,
maqollar jamlangan adabiyotlardan unumli foydalandik. Tarjima ustida ishlar
ekanmiz, tarjima san’ati naqadar cheksiz, shu bilan birga juda qiziqarli ekanligini
tan oldik. Ayniqsa, bir millatga xos bo’lgan so’z, ibora, maqollar tarjimasi biz
uchun yanada maroqli bo’ldi.

36Tarjima sohasiga qo’l urgan olimlarimiz, buyuk tarjimonlarimiz mehnati
mashaqqatlarini tushunib yetgandek bo’ldik. Ozbeklar o’rtasida iboralar, maqollar,
hikmatli so’zlar tez-tez qo’llanib turishini guvohi o’lganmiz. Savol tug’iladi.
Ushbu til birliklari nima uchun og’zaki, yozma nutqimizda tez-tez qo’llaniladi?
Ularda xalqimizning dunyoqarashi, jamiyatga bo’lgan munosabati va axloqiy
normasi o’z ifodasini topgan. Maqollar mehnatkash xalq ommasining ma'naviy
qiyofasi, ideali, orzu - umidi, intilishlari hamda tabiati va jamiyat haqida
yuritgan mulohazalarining sintezi, hayot tajribalarining umulashma ifodasidir.
Maqol shaklan qisqa bo’lib, voqelikni yoyiq holda ifoda qila olmaydi. Binobarin,
maqollarda voqelikni siqiq va ixcham ifodalaydigan aniq va hayotiy obrazlar
mavjudki, ular umumiy mulohazalarning yakunidan kelib chiqqan xulosani
ko’chma ma'nolarda belgilash imkonini beradi, "Sen bo’rini ayasang, bo’ri seni
talaydi", "Jo’jani kuzda sana". Birinchi maqolda "bo’ri" orqali qonxo’r dushman,
yovuz niyatli kishi obrazi gavdalansa, ikkinchi maqolda har bir ishda xulosa
chiqarishga shoshilmaslik kerak deyilmoqda. Ba'zan u yoki bu maqol topishmoq
singari tuzilgan bo’lib, voqelik qiyos qilish, solishtirish orqali aniqlanadi: "Yoz
yomg’iri loy bo’lmas, o’g’ri aslo boy bo’lmas".
1. Chuchvarani xom sanabsan. Jo’jani kuzda sanaymiz. You have built a
castle in the air. Don’t count your chickens before they are hatched. Ushbu
maqol tarjimasida, ingliz tili maqolida chuchvara emas, balki parranda ko’zda
tutiladi. Yoki bo’lmasa, havoda qasr qurdirmoq, ya’ni amalga oshmaydigan
jarayon xususida so’z boradi.
2. Seni ham oyog’ingni to’rtta qilaylik. Boshini ikkita qilaylik. (Hoshimov
O’tkir “Ikki eshik orasi”, Toshkent. G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va
san’at nashriyoti 1989-y, 243-bet)
Let you jump a broomstick. We want you to knot a tie. Bu iborani biz
so’zma so’z, to’gridan-to’g’ri tarjima qila olmaymiz, maqolda turmush qurish
( u y la n i s h) naza r da tu t il m o q da va i n g l iz t i l i da b u i b ora ― to j u m p
a

37broomstick‖ birikmasiga mos keladi. Bu yerda milliy koloritni saqlagan holda
ekvivalentlar orqali adekvat tarjimaga erishilgan.
3. Voy, Ranoxonni ochilib ketganini qarang! (―Ikki eshik orasi ,
‖ O’tkir
Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-
y, 219-bet)
Oh, Ranoxon is pleasant to look at . Agar bu frazeologik birlikni so’zma-
so’z
― V o y , Ra ’ nox o n is op e n e d to lo o k at ‖ deb tar j i m a q il s a k ,
tar j i m a d a adekvatlik, asl ma’no yo’qoladi, shuning uchun tildagi muqobil
ekvivalentlardan foydalanamiz. Bu yerda go’zallik, chiroy nazarda tutilgan..
4. Jon omon bo’lsa, mol topiladi 3
. You can find wealth, if you are healthy.
Zamirida katta ma’no va hikmat yotuvchi ushbu o’zbek maqolidagi ba’zi
komponetlar iifodalanmasdan, ingliz tilida esa formal ko’rinishga ega bo’lgan
holda ma’no va stilistik funksiyalari jihatdan mos ekvivalentlar orqali tarjima
qilinadi.
5. Haqiqat osmonda kaliti yerda . All doors are open for everyone. Agar bu
h i k m atli s o’z n i
― T he t hr ut h i s in t he sk y , b u t the s ky is in t he l a nd ‖
d e b tarjima qilsak, ma’no va stilistik funksiyalarning buzilishiga olib keladi.
Tasviriy ifoda yordamida All doors are open for everyone shaklida tarjima
qilamiz.
6. Mehr-ko’zda 4
. Out of sight-out of mind. Ikki so’zdan iborat bo’lgan bu
hikmatli so’zni na so’zma-so’z, na kalka yo’li orqali tarjima qila olamiz.
Faqatgina ingliz tilida mavjud muqobil variantlar orqali tarjima qilamiz.
Bunda ikki tilda ham ma’no va stilistik uyg’unlik mavjud.
7. Sovuq xabar. Black news. Bad news. Frazeologik birlikda biz soxta
ekvivalentlar orqali adekvat tarjimaga erisha olamiz.
8. Suy m a g an g a s u y k al m a. (
― I k ki e sh ik o ra s i ,‖ O’ t k ir H o s h i m ov,
T o s h k e n t G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 114-
bet)
3
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
275-bet
4
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,

39Faults are thick, where love is thin . Bunda tasviriy ifoda yo’li bilan tarjimada
adekvalik saqlangan.
9. Oyning 15i yorug’ 15i qarong’i. Every cloud has a silver lining. Maqolda
adikvatlikni saqlash uchun, muqobil variantlar yordamida tarjima qilish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Maqoldagi har oyda yuz beradigan yorug’ va
qorong’i tunlar antonimlar sifatida ishlatilib, har bir ishning yaxshi va
y o m on tarafi if o d a l a n a di. Bu e s a t a q q o s l a na y ot g an t i l da m a v j ud―
bu l u tnin g kumushrang chizig’i ‖ orqali ifodalanadi.
10. Shirin yolg’ondan achchiq haqiqat yaxshi. Unpalatable truth is better
than sweet lie. Bir-biriga ma’no, leksik tarkibi, fuksiya va son jihatdan mos
bo’lib so’z tartibi bilan farq qiluvchi ekvivalentlar orqali tarjima qilamiz.
11. Qanday kunlarga qoldim! 5
How unpleasant and unexpected unhappy
days I faced to.
12. Kuydirgan kalladek ishshayishini qara. Look! She is grining like a
chashire cat, who has eaten a canary. Bu maqol o’zbeklar orasida juda tez-tez
qo’ l l a n i b t u r il a d i. I n g l iz ti l i d a gi t a l q i ni da e s a,
― ’ ku y dir g a n k a ll a ‖ i bo r a s i
o’r n i g a
―mushukka o’xshab tirjaymoq shaklida tarjima qilinadi. Shu asnoda zikr etib
‖
o’tish kerak-ki, ikki tildagi tarjima salbiy holani tasvirlashda xizmat qiladi.
13. Yaxshi ko’rish ayb emas! Loving is not sin!
14. C huch v ar a ni x om sa n a b s a n! (
― I k k i e s hi k ora s i ,‖ O’ t kir H oshi m ov,
Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 504-
bet)
Do not sell the bears skin before you have caught! Muqobil variantlar
y or d a m ida tar j i m a d a m il l iy k o lo r i t s a ql a n m oqda.
― Ch u c h v a ra ‖o’ z b e k
t i l i d a g i ta o m bo’lsa, u s hb u m a q o l n i ng tar j i m a s i ni so’z m a -so’z tal q in e t s ak
―
tu ti b olinmagan ayiq terisini sotmoq ‖ tarzida bayon etiladi. Ammo tarjimon
o’zbek tiliga xos ekvivalent bilan tarjima qilishi lozim hisoblanadi, ya’niki,
kitobxon uchun tushunarli bo’lish ko’zda tutiladi.

405 Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
275-bet

41Birov-birovning ko’ziga cho’p soladi. (―Ikki eshik orasi , O’tkir‖ Hoshimov,
Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 258-
bet)
To give a lemon to someone. Muqobil variantlar yordamida tarjimada o’zbek
t i l i d a gi
― ko’ziga c h o’p s o l m oq ‖ i b or a s i, i n g l iz t i l i d a g i ― to g i ve a
le m o n
‖ iborasiga mos keladi. Har ikki tilda mavjud muqobil variant stilistik
jihatdan farq qilsada ma’no jihatdan o’xshash.
15. Yaxshi kelsa-kut, yomon kelsa-yut. Whatever you face, be very patient!
16. Ot o’rnini toy bosar! Like father, like son. Like teacher, like pupil! B ir
–biriga ma’no va stilistik funksiya va son jihatdan mos bo’lib, leksik tarkibi
jihatdan bitta yoki ikkita komponentlari bilan farq qiladigan ekvivalentlar
orqali tarjima yuzaga kelgan. O’zbek tilida ko’proq avlodlar merosi
davomiyligi nazarda tutilsa, ingliz tilida esa ustoz-shogirdlik va avlodlar
munosabati nazarda tutiladi.
17. S i z siz o’lib q o la m a n ! 6
(
― I k k i e sh ik or a si ,‖ O’ t k ir H o s hi m ov,
To s hk e n t G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 212-
bet)
I can not live without you! Bu iborada bir oz burtirish hukmron bo’lib, insonning
eng oily his-tuyg’ulari namayon etiladi. Bu stilistika fanida exaggeration, ya’ni
burtirish stilistik uslubiga mos keladi .
18.
Sadoqat bilan xiyonatning o’rtasi shunchalik yaqinmi? 7 (―Ikki eshik
orasi , O’tkir
‖ Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at
nashriyoti 1989-y, 214-bet)
Is there no distance between faithfulness and treason? Bir-biriga ma’no
leksik tarkibi funksiya va son jihatdan mos bo’lib, so’z tartibi farq qiladigan
ekvivalentlar yordamida so’zma- so’z tarjima qilingan. Lekin so’z tartibining
o’zgarishi ham tarjimaning aslidek bo’lishiga to’sqinlik qiladi.
6
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
212-bet
7
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,

4319. Omadi ketganning tovug’i kurk qoladi, omadi kelganning xo’rozi ham
tuxum qo’yadi. Misfortunate never comes alone! Nobody can avoid from
misfortunate! B unda esa so’zma- so’z tarjima xatolikka olib keladi. Shuning
uchun yuqoridagi nazariy qarashlarga asoslanib, ingliz tilida mavjud
variantlarning mosini qo’yib tarjima qildishga harakat qildim.
20. Se n k i m b o’li b s a n ? (― I k k i e s h ik o ra si ,‖ O’ tkir H o sh i m ov,
T o s h k e n t G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 238-
bet)
Who are you to say this one? Biz bu tarjikada leksik takibi jihatdan farq
qiluvchi bu iborada so’zma-so’z tarjima usulidan va soxta ekvivalentlardan
foydalandik.
21. Niyati nima? (―Ikki eshik orasi , O’tkir
‖ Hoshimov, Toshkent G’afur
G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 238-bet)
What is his aim?
22. Kim o’zi? Men kimmanu, u kim? Who is he to compare with me!
23. Sabrning tagi-sariq oltin! Deligance is the mother of success!
24. Ikki kemani tutgan g’arq bo’ladi. If you run after two hares, you will
catch none. Between two stools you fall to the ground.
25. Suv toshsa to’pig’imga chiqmaydi. (―Ikki eshik orasi , O’tkir Hoshimov,
‖
Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 501-
bet)
As cool as cucumber. Milliy koloritni saqlagan holda, bir-biriga stilistik
va m a ’ no j ih a t dan m os e k v i v a le nt lar o r q a li tar j i m a q i l i n g a n .
―
Befar q ‖ ,
―
g ’ a m si z‖ kis h i l ar g a nisb a t a n o’z b ek t il ida ― to’p i g ’ iga s u v c h iq m a s ‖ ibo r a s i
i s h l a t i l sa, in g l iz t i lid a
― c o ol a s c u c u m b er ‖ i b or a si qo’ l l a n i l a di.
26. M ol e g a s i g a o’ x s h a m asa h a r om o’ la d i 8
. (
― I k ki e s hi k o ra s i ,‖
O’ t ki r Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti
1989-y, 356-bet)

448 Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
356-bet

45Like master like man. Soxta muqobil variantlar orqali tarjimada muqobillik
saqlangan, ya’ni o’zbek tilidagi maqolda hayvon obrazi orqali insoniy
xislatning yoki xarakterning ifofadalanishi, ingliz tilida esa inson obrazi
nazarda tutiladi. Ular o’xshash ko’rinsada stilistik jihatdan farq qiladi.
27. Bo’sh qop tik turmas! (―Ikki eshik orasi , O’tkir‖ Hoshimov, Toshkent
G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 407-bet)
Empty sack can not stand upright! Ushbu maqol tarjimasini so’zma-so’z
amalga oshirish mumkin. Bu maqol ikki tilde bir xil mazmunga ega. Tarjima
nazariyasi va amaliyoti fanida bu frazeologik birliklarning tarjimada to’liq mos
kelishi deb yuritiladi.
28. Obbo! Ja, olasanda!
Don’t exaggerate! Ushbu tarjima teskari (antonimous) tarjimaga misol bo’la
oladi.
29. Ukamning topgani ham, tutgani ham sensan! You are jeweler of my
brother! S oxta muqobil variantlar yordamida tarjima yuzaga kelgan. Bunda
o’bek t i li da g i
― e n g y a q in in s o n ,‖ ― y olg ’ iz f arzand ‖ n a za r da t ut i l g a n,
i n g li z t i l i da e sa b u i b o ra g a n i s b at a n
― j e w el er ‖ so’zi m uqo bi l b o’la ol a d i.
30. Obke, tosh bo’lsayam yeyman! I am hungry as a wolf.
31. Tavba! Bunaqangi chiroyli qizni umrim bino bo’lib ko’rmaganman!
Oh, my God! I have never seen such a beautiful girl in my life! Bu yerda
ham so’zma-so’z , ham xalq e’tiqodidan kelib chiqib milliy koloridni
saqlagan holda tarjima qilish maqsadga muvofiqdir.
Tavba – Oh, my God!
Birlikning ikkinchi qismi esa ma’no va stilistik funksiya jihatlaridan mos
bo’lib leksik tarkibi jihatidan yuzaki xuddi farq qilganday, aslida farq
qilmaydigan ekvivalentlar yordamida tarjima qilinadi. I have never seen
such a beautiful girl in my life!

4632. Yulduzi-yuldiziga to’g’ri kelibdi. They are such wonderful pairs!
T arjimon bunda faqatgina tasviriy ifoda orqali maqoldagi adikvatlikni saqlab
qoladi, biroq bunda aslidagiga nisbatan ta’sirchanlik susaygan. Maqolning
erkin ma’nosidan foydalanib tarjima qilingan.
33. Mehr bilan qahr orasi bir qadam! Misfortunes never come alone!
34. “Robiyaning boshi bog’landi” –g’alati gap-a? “Robiya is tiering a
knot” –is it very strange expression, is it?
B u m a q ol o’z b e k x a l q i ur f - o da t la r id a n k e l i b c h i q q a n va―
tur m us hg a chiqish ‖ nazarda tutiladi. Xuddi shunga mos ravishda ingliz xalqi
milliy k ol or i t i d a n f o y dal a n ib, t i ld a g i ibo r al a r n i n g m osi n i
― to be teir i ng a
kno t
‖ iborasini qo’yib tarjima qilamiz.
35. Ot aylanib qozig’ini topadi. Every bird lives its own nest! Bu
maqolda siz tarjimaning muqobil variantlar yordamida amalga oshirilganini
kuzatishingiz mumkin. Bu yerda har bir tilning obrazli ifodalari turli xil
bo’lsada, ma’no va stilistik funksiyalari o’xshash. Maqol har ikki tilning o’z
obrazli ifodalari orqali tasvirlangan.
36. Kosaga o’n tomchi suv solsang turadi-yu, bir tomchi ortiq tomsa toshib
ketadi! The last couple drops out of! There is many a slip between the cup
and the lip.
37. Yaxshilik ham, yomonlik ham javobsiz qolmaydi . (―Ikki eshik orasi ,
‖
O’tkir Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at
nashriyoti 1989-y, 330-bet) One good turn deserves another!
38. Bu dunyo-qaytar dunyo! Scratch my back and I shall scratch yours!
39. Asl aynamas, deb shuni aytadida! Cheapest is the dearest!
40. Sen shoxida ursang, men bargida yuraman 9
! I was not born yesterday!
I am not a spring chicken!
9
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
239-bet

4741. Shoshmay tur hali! Uy ichig bilan yo’q qilib yubormasam, otamning
o’ g ’ l i e m as m a n ! (― I k k i e s h i k or a s i ,‖ O’ tkir H o s hi m ov, T os h k e nt
G ’ af u r G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 271-bet)
Wait for me! I promise to punish you! I swear!
42. Qiz, bir q o shiq s u v bilan y u t g u l i. (
― I k ki e s hik or a s i ,‖ O’ tkir H os h i m ov,
Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 379-
bet)
She is a cat’s whiskers!
43. Bir b os h g a - b ir o’ li m ! (
― I k ki e s hi k or a si ,‖ O’t kir Ho s h i m ov,
To s h k e n t G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 363-
bet)
Make or break! A man can die but once!
44. Xom sut emgan banda! (―Ikki eshik orasi , O’tkir Hoshimov,
‖ Toshkent
G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 363-bet)
One who does not anything?
45. Qayoqdan kun chiqdi! (―Ikki eshik orasi , O’tkir
‖ Hoshimov, Toshkent
G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 377-bet)
Every cloud has a silver lining!
46. Y ar a m ga tuz se p m a! (
― I k ki e sh ik o r a s i ,‖ O’ tkir Ho s h i m o v ,
T o shk e n t G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 418-
bet)
Do not add fuel to the fire.
47. Oqni oq, qorani qora demoq! (―Ikki eshik orasi , O’tkir
‖ Hoshimov,
T o s h k e n t
― O’ qit u v c h i ‖ n a s hri y o t i 19 8 6 - y , 4 9 - b e t
Call things by their proper names.

4848. U zu m ga b o’ y i n g y e t m aga n d an k e y i n , pu f s a s s iq e k a nd a . 1 0
(― I k k i e shi k
orasi , O’tkir
‖ Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at
nashriyoti 1989-y, 426-bet)
No sweet without some sweet!
49. Etni t ir n oq d an a yi r m oqchi m isa n ? Ot o’r n i n i t o y b o s a r. (
― I k ki
e s hi k or a si
,‖ O’ t k ir Ho s hi m ov, T osh k e n t ― O’ q i t u v c h i ‖ na s h r i y oti 1 9 8 6 - y , 43 2 -
b e t)
As well be hanged for a sheep as for a lamb.
50. Oshing halol bo’lsa ko’chada ich. (―Ikki eshik orasi , O’tkir Hoshimov,
‖
Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1989-y, 521-
bet)
You are hohest, go with pride!
51. Ich ag i n g n i b os h i n g a s a ll a q i lib k et a m iz de b q o’rqi t g a n . (
― I k ki
e s h i k orasi , O’tkir
‖ Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va
san’at nashriyoti 1989-y, 36-bet)
They threatened them like a devil!
52. U te g ir m ond a n h a m butun chiqa d i . 1 1
(
― I k ki e sh ik or a s i ,‖
O’ t ki r Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti
1989-y, 410-bet)
He knows how many beans make five. Ushbu maqolda biz tarjimaning
naqadar jozibador va qiziqarli ekanligiga yana bir bor amin bo’lamiz. Agar
biz bunda so’zma- so’z tarjimaga e’tibor qaratadigan bo’lsak, iboraning asl
ma’nosi yo’qolib, tarjimaning buzilishiga olib keladi. O’zbek tilidagi
―
te g ir m ond a n b u t u n c h iq m oq ‖ i b o ra si ga i n g l i z t i l i d a g i ― to k now h ow m a n y
10
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,
426-bet
11
Hoshimov O’t kir ―Ikki eshik orasi , ‖ Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1989 -y,

50beans make five‖ iborasini ishlatish mumkin. Tilda mavjud bo’lgan muqobil
variantlardan foydalanilgan.
53. Bo’ r i n i y o’ q l a s a n g qu l o g’i k o’r i n a r . (
― I k ki e s hi k ora s i ,‖
O’ tk i r Hoshimov, Toshkent G’afur G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti
1989-y, 280-bet)
Talk of the devil and he will appear. Bu maqolda biz ikkala tilda
milliy koloridni saqlagan holda ikki tilda ham o’xshash ma’no beruvchi
muqobil variantlar va ekvivalentlar orqali tarjima qilamiz. O’zbek tilidagi
―
bo’ri ‖ so’ziga, i n g liz ti l i d a gi ― de v i l ‖ so’zi e k v i v a l e nt si fa t ida
q o’l l a n i l a di . Har ikkala tilda ham bu ikkala obraz qo’rqinchli, yovuz,
vahimali tasvirlanadi. Shuning uchun ham biz ekvivalent sifatida olaolamiz.

51XULOSA
Ma’naviyat, eng avvalo millatni, milliy madaniyatni, milliy turmush tarzini
muhofaza qiladi. U ijtimoiy - madaniy filtr vazifasini bajaradi va milliy
an’analarga yot, milliylikka putur yetkazuvchi, millatning axloqiy, estetik, falsafiy
qarashlarga, imon-e’tiqodiga, adolat va haqiqat to’g’risidagi tasavvurlarga mos
kelmaydigan narsalarni qabul qilmaslikka, aksincha, ularni siqib chiqarishga
harakat qiladi hamda milliy rivojlanish uchun zarur bo’lgan o’zga xalqlarning
yutuqlarini, tajribasini o’zlashtirishga intiladi. Tarjimon nafaqat xorij tilini, balki
o’z tilining grammatikasi, leksikologiyasi, stilistikasini ham mukammal o’rganishi
lozim bo’ladi. Asliyatdagi milliy o`ziga xoslikni tarjimada aks ettirish masalasi
tarjimashunoslikda artroflicha o`rganilganilgan soha. Milliy o`ziga xoslik deganda
ma’lum millatga xos, uning turmush sharoitiga, dunyoqarashiga, madaniyatiga,
kiyim-kechagiga, uy-ro`zgor buyumlariga oid tushunchalarni ifodalovchi
realiyalar, ya’ni bir xalqqa mansub tushunchalar ko`zda tutiladi. Bunday o`ziga
xoslik asar personajining xulq- atvorida, o`y-xayollarida, gapiradigan gaplarida,
maqollarda, hazil-huzullarida, qolaversa, asar muallifining voqea hodisalariga
munosabati bayonida ham o`z aksini topadi. Shu sababli o`ziga xoslikni tarjimada
to`laqonli aks ettirish asarning badiiy, estetik, semantik, stilistik jihatlarini ikkinchi
bir tilda to`laqonli qayta yaratish vazifalarini oldinga suradi. Bu tarjimondan
tarjima asari yaratilgan tilni chuqur bilishlikni, shu xalqqa mansub bo`lgan milliy
o`ziga xosliklarni, dunyoqarashlarni, asarning badiiy estetik ta’sirini ta’minlovchi
barcha jihatlarini chuqur anglashni talab qiladi. Biz bitiruv bitiruv malakaviy
ishimizda O’tkir Hoshimov asarlari tarjimasi ustida ishlar ekanmiz, adib o’zbek tili
frazeologiyasini mukammal bilishiga, ularni kerakli paytda me’yyor darajasida
ishlatganligiga yana bir bor amin bo’ldik. Tarjima ustida ishlar ekanmiz, biz
so’zma-so’z , adekvat tarjima usulidan ko’proq f o y dal a n di k. Biz O’ t k ir
Ho s h i m ov n i n g ― I k ki e s hi k or a s i ‖ a sa r ida u c hra y d i gan hikmatli so’zlar va
maqollar tarjimasi va tahlili xususida so’z yuritdik. O’zbek tilidan ingliz tiliga
tarjima qilish jarayonida, biz bir qancha qiyinchiliklarga duch keldik. O’zbekcha-
inglizcha lug’atlardan, frazeologik birliklar tarjimasidan, maqollar jamlangan

52adabiyotlardan unumli foydalandik. Tarjima ustida ishlar ekanmiz, tarjima san’ati
naqadar cheksiz, shu bilan birga juda qiziqarli ekanligini tan oldik. Ayniqsa, bir
millatga xos bo’lgan so’z, ibora, maqollar tarjimasi ustida ishlash biz uchun
yanada maroqli bo’ldi. Tarjima sohasiga qo’l urgan olimlarimiz, buyuk
tarjimonlarimiz mehnati mashaqqatlarini tushunib yetgandek bo’ldik. Ozbeklar
o’rtasida iboralar, maqollar, hikmatli so’zlar tez-tez qo’llanib turishini guvohi
bo’ldik, izlanuvchi misolida ilgari hech uchratmagan ibora, atamalarni o’rgandim.
O’ylaymanki, hali bajarilishi lozim bo’lgan masalalar bisyor. Biz til o’rganuvchi
talabalar, tarjima sohasini mukammal o’rganishimiz, izlanishimiz, qiyosiy tarjima
ustida bosh qotirishimiz lozim bo’ladi.

53Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. I. A . K ar i m ov― O 'z be k i s to n XX I a sr b o ' s a g ' a s i d a : x a v qs iz l i k ka t a h d id ,
barqarorlik shartlari va tarqqiyot kaqolatlari , ,
‖ T, 1997. 137- 138-bet.
2. I. A . K ar i m ov
― Y uk s ak m a ’ na v i y at - y e n gil m as ku c h ,‖ Tos hk e n t,
―
Ma ’ na v i y at ‖ n as hri y o t i 2 0 0 8 - y , 5 5 - 5 7 -b et l ar.
3. I. A . K ar i m ov
― O’z b e k i s to n m ust a q il l i k k a er is h i sh o s to na s id a ‖ , To s h k e n t -
―
O’z b e k is t o n ‖ 20 11 - y.
4. H o s hi m ov O’ tkir
― I k k i e s h i k o r a s i ,‖ T os h k e n t. ― O’qi t u v c h i ‖ n a s hri y o t i,
1986-y 3-796-betlar.
5.
― O’z b e k i s to n M i ll iy e n s i k lo p e d i y a s i ,‖ D a v l a t m i l l iy na s h ri y o t i,
Toshkent-2003, 272-273-330-543-544-betlar.
6. S ho m a q s ud ov. S h
― Ma ’ nolar m a x z a ni ‖ S h.S h o m ur o do v, O’ z b e k i s to n
milliy Davlat nashriyoti 2001-y,
7. A z a m atov M.
― H ik m at l ar xa zi na s i ,‖ To s k e n t 1 98 2 - y ,
8. M ir v a l i y ev S . ,
― O’z b ek A d ib la r i ‖ ― F a n ‖ na s h r i y oti. T o s h k e n t 1 9 9 3y.
9. Ir i sq u lo v M
― T ils h u n o s l ik ka k i r i s h ‖ , To s h k e nt 20 0 8 - y ,
10. M u sa y ev Q
― E ngl i sh st y li st ic s ‖ , T os h k e nt 20 0 3 -y
11. A z n a u r o va Z .
― T ra n s l at io n t h e ory a n d pr a ct i ce ‖ To s h k e nt 1 98 9 - y ,
12. M o’ m in o v O .M.
― I n g l iz t i l i l e k s ik o lo gi y a s i ‖ T o s hk e n t 2 0 0 6 y .
13. Sa lo m ov G ’
― T il va tar j i m a‖ - T . ― Fa n ‖ na s h r i y oti 1 9 9 6
14. Salomov G’
― Tarjimada me’yor muammosi - ‖ T 1980
15. Sa lo m ov G ’
― T ar j i m a nazar i y a s i ga ki r is h ‖ - T . ― O’ qit u v c hi ‖ n a s h ri y o t i 19 78
16. Sa lo m ov G ’
― A da b iy an ’ a n a v a b ad iiy tarji m a‖ – T . ― Fa n ‖ 19 80

5417. Bel i n s ki y V .G ― П о л н . Со б р . с оч ‖ Т 1 М 1 95 4
18. Buta y ev S H . E n g l is h - U z b ek Di c t i o n a r y . T o s h k e n t,
― Fa n ‖ , 20 0 9.
19. Buta y ev S H . O z b e k c ha - i ng l i zc h a l ug ’ at. T o s h k e n t.
― N ih o l ‖ n a sh r i y oti . 2 0 0 9.
20. Muminov. O.M. Translation. Yozma tarjima.Toshkent.2008.
1. www. Ziyonet.uz
2. www.Google.uz
3. www. yandex.ru

Ikki eshik orasi romanida zamon-qahramon munosabatlarining badiiy talqini

Sotib olish