Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	47.5KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	22 May 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Zafar Nurullayev

Ro'yxatga olish sanasi 22 May 2023

43 Sotish

Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya

Sotib olish

Mavzu: Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya.
Mundarija:
KIRISH
I BOB. LEYBORISTLARNING IKKINCHI HUKUMATI.
1.1. Birinchi jahon urushidan keyin Angliya.
1.2. Leyboristlarning ikkinchi hukumati va dominionlardagi ahvol.
II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASIDA ANGILIYA.
2.1. Kapitalizmning qisman stabillashuv yillarida Angiliya.
2.2. Jahon iqtisodiy inqirozi yillaridagi ahvol.
2.3. Ikkinchi jahon urushi arafasida Angiliya.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Iqtisodiy va siyosiy sohalarda ko‘rilgan tadbirlar
hamda sanoatning rivojlantirilishi natijasida 1934 yildan boshlab umuman Angliya
sanoat ishlab chiqarishi bir muncha o‘sdi va 1929 yildagi darajaga yetib undan bir
oz oshdi. Bu esa aviatsiya ximiya va boshqa bir qator sanoat tarmoqlarining
yuksalishi hisobiga bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi ko‘paydi. Lekin mamlakat
ilgarigi vaqtlardagidek, yangi iqtisodiy yuksalish davriga kirolmadi. Urush xavfiga
qarshi, tinchlik uchun bo‘lgan umumdemokratik harakat sezilarli darajada rivojlana
bordi. 1935 yilda “tinchlik plebissiti” o‘tkazildi. Ovoz berishda 11,5 million kishi
qatnashdi. Plebissit ishtirokchilarining mutloq ko‘pchiligi kollektiv xavfsizlik
uchun, qurolsizlanish va agressiv davlatlarga qarshi ta’sirli sanksiya qo‘llanish
uchun ovoz berdi. Hukmron doiralar plebissit natijalarini hisobga olib, hukumat
tarkibini qaytadan tuzdilar.
“Milliy hukumat”ning bosh ministri Makdonald 1935 yil iyunida iste’fo
berdi va konservatorlar lideri Bolduin bosh ministr qilib tayinlandi. 1935 yil
noyabrida navbatdagi parlament saylovida Bolduin boshliq konservatorlar xalq
xo‘jaligini tiklash va rivojlantirish, kollektiv xavfsizlik siyosatini yuritish kabi
va’dalar berish yo‘li bilan g‘alaba qildilar. Konservatorlar keng jamoatchilik oldida
o‘z pozitsiyalarini mustahkamlash uchun 1937 yilga qadar milliy leyboristlar va
milliy liberallar bilan bir blokda bo‘ldilar va Bolduin boshchiligida ikkinchi
konservativ “Milliy hukumat” tuzdilar. 1937-1940 yillarda Nevil Chemberlen
ushbu konservativ hukumat tepasida turdilar.
Bolduin va Chemberlen boshliq konservativ xukumatlari tashqi siyosatda
leyboristlar partiyasining qo‘llab-quvvatlashi bilan Angliya-Germaniya, Angliya-
Yaponiya ziddiyatlarini SSSR hisobiga bartaraf qilishga intildi. Boltiq dengizida
Germaniyaning pozitsiyasini kuchaytirish maqsadida 1935 yil 18 iyunda Angliya
Germaniya bilan dengiz bitimini tuzdi.
2

Angliya AQSH va Fransiya bilan birgalikda “aralashmaslik” siyosati niqobi
ostida ish ko‘rib, fashist davlatlarning agressiyasini rag‘batlantirdi, 1935-1936
yillarda Italiyaning Xabashistonga qarshi, 1936-1939 yillarda Germaniya va
Italiyaning Ispaniyaga qarshi intervensiya qilishlariga va 1937 yilda Yaponiyaning
Uzoq Sharqda Xitoyga qarshi urush ochishi uchun keng imkoniyat berdi. Angliya,
AQSH va Fransiya g‘arbda (mavjud holatni) saqlab qolish. fashizm agressiyasini
Sharqqa-SSSRga qarshi qaratish uchun zo‘r berib urindilar. 1937 yil noyabrida
Angliya hukumati lord Ralifaksni Germaniyaga yuborib, SSSRga qarshi Angliya,
Germaniya Italiya va Fransiyadan iborat ittifoq tuzishni Gitlerga taklif qildi. Shu
bilan birga Gitlerga Germaniyaning Dansigni, Avstriya va Chexoslovakiyani bosib
olishga Angliyaning rozi ekanligini bildirdi. Angliyaning roziligi bilan Germaniya
1938 yil 12 martida Avstriyani bosib oldi.
N. Chemberlen fashist agressor davlatlari bilan juda yaqinlashish natijasida
konservatorlar partiyasida va hukumatda oppozitsiya vujudga keldi. Oppozitsiya
tashqi siyosatda fashist agressorlariga qarshi, mamlakatning mudofaa qobiliyatini
oshirish, ehtiyoj choralari ko‘rishni talab qildi. Oppozitsiya tashqi siyosat
masalalari munosabatlari bilan vujudga kelgan edi. SSSRga qarshi kurash
masalasida esa ularning hammasi bir maslakda edi. Oppozitsiya munosabati bilan
hukumat tarkibida o‘zgarishlar bo‘lib turdi. (1937 yil mayida bosh ministr Bolduin
o‘rniga Chemberlenning kelishi, 1938 yil fevralida tashqi ishlar ministri Iden
o‘rniga Ralifaksning kelishi va hokazo).
Mavzuning maqsadi - Angliya ikkinchi jahon urushi kelib chiqish sabablari
va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli ,asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy
mohiyati haqida tushunchaga ega bo lish va ular haqida umumiy xulosa chiqarish.ʻ
Mavzuni o rganish vazifalari:
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
3

- Urushning kelib chiqish sabablari va uning asosiy omillarini tahlil qilishda
qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning moliyaviy – iqtisodiy nazariyasini
rolini aniqlash.
Kurs ishi о b’ е kti: Ikkinchi jahon urushi arafasida Angliya va ularning
iqtisodiy jihatlari bil а n t а nishtirish j а r а y о ni
Kurs ishi pr е dm е ti: Angliya ikkinchi jahon urushi arafasidagi yillarida
munosabatlarining mohiyati va ularning natijalari bil а n t а nishtirish k о ’nikm а l а ri.
Kurs ishining а m а liy а h а miy а ti. Kurs ishi j а r а y о nid а ilg а ri surilg а n
fikrl а rd а n, y о nd а shuvl а rd а n h а md а s а m а r а d о rligini t а ’minl о vchi Kurs ishi
n а tij а l а rid а n jahon tarixi f а nl а r b о ‘yich а m а ’ruz а l а r t а yy о rl а sh,q о ‘ll а nm а l а r
y а r а tish, shuningd е k m е t о dik t а vsiy а n о m а l а r y а r а tishd а ,ish t а jrib а l а rini
о mm а l а shtirishd а s а m а r а li f о yd а l а nishg а xizm а t qil а di.
Kurs ishi ishining t а rkibiy tuzilishi v а h а jmi: ish kirish,ikkita bob,beshta
reja umumiy xul о s а l а r, f о yd а l а nilg а n а d а biy о tl а r r о ‘yx а tid а n ib о r а t.
4

I BOB. LEYBORISTLARNING IKKINCHI HUKUMATI.
1.1. Birinchi jahon urushidan keyin Angliya.
Birinchi jahon urushining Buyuk Britaniya uchun oqibatlari, avvalo, uning bu
urushda g’olib chiqqan davlatlardan biri bo’lganligida. G’alaba tufayli Buyuk
Britaniya ko’p narsalarga erishdi. Germaniyaning Buyuk Britaniyaga xavfi barham
topdi. 1
Buyuk Britaniya harbiy qudrati va xalqaro maydondagi ta’siri yanada o’sdi
hamda u Millatlar Ligasida hukmron mavqega ega bo’lgan davlatga aylandi.
Millatlar Ligasi joriy etgan mandate tizimi eng ko’p darajada Buyuk Britaniyaga
foyda keltirdi. Mag’lub Germaniya va Turkiya sobiq mustamlakalarining eng ko’p
qismi Buyuk Britaniyaga tegdi. Masalan, Buyuk Britaniya Yaqin Sharqda Falastin,
Transiordaniya va Iroqni boshqarish huquqini qo’lga kiritdi. Afrikada Tanganika,
Togo va Kamerunning bir qismida ham Buyuk Britaniyaning shunday huquqi
qaror topdi. Buyuk Britaniya dominionlari ham quruq qolmadi. Millatlar Ligasi,
xususan, Janubiy Afrika Ittifoqiga Germaniyaning Janubi-G’arbiy Afrikasini,
Avstraliyaga Yangi Gvineyadagi Germaniya mustamlakalarini, Yangi Zelandiyaga
esa G’arbiy Samoa orollarini boshqarish huquqini berdi. Sanoat ishlab chiqarishi
keskin darajada pasaydi. Ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligi
pasayishi oqibatida mamlakat tashqi savdosi hajmi 2 baravardan ortiq kamaydi.
Buyuk Britaniya shundan so’ng o’zining “dengiz malikasi” maqomini tiklay
olmadi. Germaniya harbiy-dengiz floti qudratli sindirilgan bo’lsa-da endilikda
AQSH harbiy-dengiz flotining qudrati shitob bilan o’sib bordi. Natijada 1920 yilga
kelib Buyuk Britaniya hukumati ikki davlat harbiy-dengiz flotiga teng keladigan
flot saqlash an’anasidan voz kechishga majbur bo’ldi. Bu omillar va Buyuk
Britaniya mustamlakalaridagi milliy-ozodlik kurashi oqibatida Britaniya
mustamlakachilik tizimining inqirozi boshlandi.
1
Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - M., 2021 yil.
5

Buyuk Britaniya hukmron doiralari butun choralar bilan mavjud ahvolni
o’zgartirishga harakat qildi. 1918 yilning oxirida mamlakatda iqtisodiy o’sish
boshlandi. Bu 1920 yilning o’rtalarigacha davom etdi. Bunga keng iste’mol
tovarlariga aholi talabining o’sishi hamda urush vayronalarini tiklash ehtiyoji
hisobiga erishildi.
Bu o’sish tashqi savdo o’sishida yaqqol namoyon bo’ldi. Shu davr oralig’ida
eksport 38,1 foiz o’sdi. Biroq bu o’sish uzoqqa cho’zilmadi. 1920 yilning
kuzidayoq mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarini qamrab olgan iqtisodiy
tanglik boshlandi. 1921-yilda sanoat ishlab chiqarishi uchdan birga qisqardi va u
urushdan oldingi darajaning 68 foizini tashkil etdi. Ko’mir qazib chiqarish 30 foiz,
tashqi savdo hajmi esa urushdan oldingi darajadan 2 baravar kamaydi.
1924-1929- yillar davlatlar iqtisodiyotida qisman barqarorlashuvning qoro
topishi davri bo’ldi. Biroq Buyuk Britaniya iqtisodiyoti amalda bir joyda turdi.
Masalan, 1929- yilda sanoat ishlab chiqarishi hajmi 1913- yil darajasiga arang
yetdi. Faqat sanoatning yangi turlari mashinasozlik, kimyo, samolyotsozlik va
avtomobil hisobigagina bunga erishildi.
1913 -yilda rivojlangan davlatlar orasida Buyuk Britaniyaning sanoat ishlab
chiqarishidagi ulushi 14,8 foizni tashkil eygan bo’lsa, bu ko’rsatgich 1926-1929-
yillarda 9,8 foizga tushib qoldi.
Buyuk Britaniya iqtisodiy jihatdan tobora orqada qolayotganligining asosiy
sababi kapitalni yangilashga kam mablag’ sarflayotgani, investitsiya ko’proq
“dengiz orti davlatlari”ga qo’yilayotgani va sanoatda ishlatilayotgan texnika sifat
jihatidan raqobatbardosh emasligi edi. Angliya hukmron doiralari bu omillar
ahamiyatini o’z vaqtida va to’g’ri anglay olmadilar. Texnika jihatdan qoloqligi
tufayli Buyuk Britaniya jahon bozorida birin-ketin o’z mavqeyini boy bera
boshladi.
Eksport tobora qisqara bordi. Tashqi savdo hajmi urushdan oldingi darajaning
87 foizini tashkil etdi xolos. Importning hissasi tobora ortib bordi. Bu holat oddiy
6

xalqning turmish darajasiga ta’sir etmay qolmadi. Xalq turmush darajasi ancha
pasaydi va real ish haqi kamaydi. 2
Bu davrda mamlakat hayotini uchta partiya-Liberallar, Konservativ va
Leyboristlar partiyalari o’rtasidagi kurash belgilar edi. Birinchi jahon urushi
yillarida hokimiyat tepasida turgan Liberal partiya yuqorida qayd etilgan omillar
ta’siri ostida tobora o’z mavqeini yo’qotib bordi. Liberal partiya rahbari, mamlakat
bosh vaziri D. Lloyd-Jorj (1863-1945) o’z partiyasining mavqeini saqlab qolish
niyatida 1918- yil dekabr oyida parlament saylovini o’tkazdi. Birinchi jahon
urushida erishilgan g’alabaga qo’shgan hissasi tufayli Liberal partiya harbiylar
orasida salmoqli mavqega ega bo’ldi. Liberallar va Konservatorlar partiyasi
saylovda birgalikda ishtirok etdilar.
Ular saylovda mamlakatni iqtisodiy va siyosiy qayta qurish shiori bilan
ishtirok etdilar. Saylovchilarga yalpi ish o’rni, mehnatni adolatli taqdirlash, arzon
uy-joy, tinchlik, chuqur ijtimoiy islohotlarni o’tkazishni va’da qildilar.
Leyboristlar saylovchilarga ishlab chiqarish vositalariga jamoaviy egalik
qilishga imkon beruvchi yangi jamiyat qurishni, ishchilar hukumati tuzishni, milliy
transport, energiya manbalari va banklarni egalardan sotib olish yo’li bilan
milliylashtirishni va’da qildilar.
Saylovda Liberal-Konservatorlar ittifoqi g’alaba qozondi. Ular parlamentdagi
707 o’rindan 477 tasiga ega bo’ldilar undan 136 tasi Liberal partiyasiga tegishli
edi. Leyboristlar 62 o’ringa ega bo’lgan bo’lsalarda, 1910- yildagi saylovga
nisbatan 5 baravar ko’p (2,5mln.) ovoz oldilar. Shu tariqa bu partiya brogan sari
Liberal partiyani siyosiy kurash maydonidan siqib chiqara boradi.
Ishchilar 40 soatlik ish haftasi joriy etilishini, ish haqi kamaytirilmasligini
talab etdilar. Ayniqsa, konchi ishchilar harakati to’lqini kuchli bo’ldi.Ular ish
haqini 30 foizga oshirishni, 6 soatlik ish kuni belgilanishini talab eta boshladilar.
2
Bovykin V.I. Birinchi jahon urushi tarixidan. 1912-1914 yillarda Rossiya va Fransiya munosabatlari. - M., 2022 yil.
7

Leyboristlar va Liberallar partiyasi (158 o’rin) birgalikda S. Bolduin
hukumatiga ishonchsizlik bildirdi. Natijada hukumat iste’fo berishga majbur
bo’ldi.
Endi Buyuk Britaniya tarixida birinchi marta Leyboristlar partiyasiga
hukumat tuzish topshirildi. 1924- yil yanvarida bu partiya rahbari R. Makdonald
(1966-1937) boshchiligida yangi hukumat tuzildi.
R. Makdonald hukumati uzoq yashamadi. Bunga bu hukumatning yirik
kapital tazyiqi ostida saylovchilarga bergan va’dasini ko’mir sanoatini
milliylashtirish, ishsizlikni bartaraf etish, ishchilar uchun uy-joy qurish va h.k.o.
bajara olmaganligi sabab bo’ldi.
1924 yil 8 oktabrda Konservatorlar partiyasi deputatlari parlamentda
ko’pchilikka ega bo’lmagan leyboristlar hukumatiga ishonchsizlik bildirishga
muvaffaq bo’ldilar. R. Makdonald iste’fo berishga majbur bo’ldi. 29 oktabrda
bo’lib o’tgan yangi parlament saylovida Konservatorlar partiyasi g’alaba qozondi
(415 o’rin). Noyabr oyida S. Bolduin yana bosh vazir lavozimini egalladi.
1.2. Leyboristlarning ikkinchi hukumati va dominionlardagi ahvol.
S. Bolduin bosh vazirligi davrida ham (1924-1929) Buyuk Britaniya
iqtisodiyotida jiddiy o’zgarishlar bo’lmadi. Garchand avtomobil, elektrotexnika va
kimyo sanoati jadal sur’atda rivojlangan bo’lsada, sanoatning an’anaviy tarmoqlari
bo’lgan kemasozlik, ko’mir sanoati hamon turg’unlik holatida edi.
Ingliz sarmoyadorlari o’z kapitalini mamlakat sanoatini zamon ruhida
rekonstruksiya qilishga sarflashdan ko’ra xorijga chiqarishni afzal bildi. Buning
oqibatida Buyuk Britaniya urushgacha bo’lgan mavqeini qayta tiklay ololmadi.
Dominion va mustamlakalarda o’z milliy sanoatlari taraqqiy etdi. Buyuk Britaniya
imperiyasiga AQSH kapitalining kirib kelishi kuchaydi. 3
3
Vipper R.Yu., Reversov I.P., Trachevskiy A.S. Yangi zamon tarixi. - M., 2020 yil.
8

Buyuk Britaniyada bir vaqtlar gullab rivojlangan ko’mir sanoati ayniqsa og’ir
ahvolda edi. Urushgacha sanoatning bu tarmog’ida 1 mln. 200 ming ishchi mehnat
qilgan va mamlakatda yiliga 290 mln. tonna ko’mir qazib olingan. Urushdan keyin
esa ahvol keskin yomonlashib, bu sanoat eng qoloq tarmoqqa aylandi. Bunga
kichik-kichik shaxtalarning ko’pligi hamda ular jihozlarining eskirib qolganligi
asosiy sabab bo’lgan.
1926 -yil aprelda kon egalari konchi ishchilar oldiga ultimatum qo’ydilar.
Unda ishchilardan ish haqining pasaytirilishiga, ish kuni bir soatga oshirilishiga
hamda shaxta egalari bilan tred-yunionlar o’rtasida mamlakat miqyosida jamoaviy
shartnomalar imzolanishining bekor qilinishiga rozi bo’lish talab etilgan edi. Ayni
paytda, agar ishchilar bu talabni rad etsalar, lokaut e’lon qilinishi bilan dag’dag’a
qildilar. Ultimatum mamlakatda keskin norozilikka sabab bo’ldi.Shunga qaramay,
kon egalari 1926- yilning 1 may kuni ish haqi kamaytirilishini e’lon qildilar.
Bunga javoban 4 -may kuni Buyuk Britaniyada ishchilarning umumiy ish tashlashi
boshlandi. Unda jami 6 mln. ishchi qatnashdi. Tred-yunionlar umumiy ish tashlash
sof iqtisodiy talablar ostida o’tishini istar edi. Biroq ish tashlashlar iqtisodiy
doiradan chiqib, siyosiy nizoga aylanishi xavfi tug’ildi.Chet davlatlar ishchilari
Buyuk Britaniya ishchilari bilan birdam ekanliklarini bildirdilar. Ular Buyuk
Britaniyaga jo’natilishi mo’ljallangan yuklarni ortishni to’xtatib qo’ydilar. Ish
tashlaganlarga moddiy yordam ko’rsatish maqsadida mablag’ to’plab, Buyuk
Britaniya ishchilariga jo’natildi. 4
Tred-yunionlar rahbariyati Buyuk Britaniyadagi mavjud ijtimoiy-siyosiy
tizimni saqlab qolish tarafdori ekanligi tufayli shunday bo’ldi. Hukmron doiralar
o’z mavqelarini yanada mustahkamlashga qaror qildilar. Ish tashlashni taqiqlovchi
qonun qabul qilindi. Bunga ko’ra, ish tashlash ayrim olingan bir korxona yoki
sanoatning ayrim olingan bir tarmog’idagina o’tkazilishi mumkin edi.
4
Ioffe G.Z. Inqilob va Romanovlar taqdiri. - M., 2021.
9

1929-yilning may oyida Buyuk Britaniyada navbatdagi parlament saylovi
bo’lib o’tdi. Unda Leyboristlar, kichik farq bilan bo’lsada, g’alaba qozondi 287
o’ringa ega bo’ldi. Konservatorlar partiyasi 260 o’ringa ega bo’ldi.
Leyboristlar bu g’alabaga ko’mir sanoatini, transport va banklarni
milliylashtirish, ishsizlikni tugatish, 7 soatlik ish kunini tiklash, 1927- yilgi tred-
yunionlar haqidagi bergan va’dasi tufayli erishdi.Iyun oyida R. Makdonald
leyboristlarning ikkinchi hukumatini tuzdi.
1929- yilning kuzida boshlangan jahon iqtisodiy inqirozi hukumat
va’dalarining bajarilishini qiyinlashtirib qo’ydi. 1930- yil boshlarida Buyuk
Britaniyada ham iqtisodiy inqiroz boshlandi va u 1932 -yilda o’z cho’qqisiga
chiqdi. Shu yili sanoat ishlab chiqarishi 1929- yilga nisbatan 20 foizga qisqardi.
Ishsizlar soni 3-3,5 mln. kishini tashkil etdi. Funt sterling qiymati uchdan birga
qadrsizlandi. Real ish haqi kamaydi. Qishloq xo’jaligida ham ishlab chiqarish
qisqardi.
Tashqi savdo hajmi keskin kamaydi. Buyuk Britaniyani an’anaviy
bozorlardan siqib chiqarish jarayoni kuchaydi. Shunday sharoitda ham hukumat
qator va’dalarni bajardi. Ko’mir konlarida 7 soatlik ish kuni joriy etildi. Ishsizlik
bo’yicha, sug’urta to’g’risida yangi qonun qabul qilindi. Ishsizlik bo’yicha nafaqa
olish muddati 3 oydan bir yilga uzaytirildi.
Hukumat tashqi savdoda erkin savdodan voz kechish va proteksionizm (milliy
iqtisodiyotni himoya qilish) yo’lidan bordi. Unga ko’ra, imperiya tarkibiga
kiruvchi hududlarda ingliz tovarlaridan olinadigan boj chet davlatlar
tovarlarinikidan 10 foiz kam miqdorda belgilandi. Bu tadbir Buyuk Britaniyaning
imperiya bozorlaridagi mavqeini mustahkamladi. Hukumat ko’rgan chora-tadbirlar
o’z samarasini berdi. 1932- yil oxiridan boshlab iqtisodiyotda biroz bo’lsa-da
sog’lomlashish boshlandi. 1934 -yilga kelib sanoat ishlab chiqarishi hajmi 1929-
yil darajasiga yetdi.
10

1935 yil oxirida parlamentga bo’lib o’tgan saylovlarda Konservatorlar
partiyasi g’alaba qozondi (385 o’rin). Bu partiya rahbari S. Bolduin ikkinchi milliy
hukumatni tuzdi. Hukumat iqtisodiyotni to’la so’g’lomlashtirish siyosatini davon
ettirdi. Proteksionizm davom ettirildi. Bu siyosat avtomobil, elektrotexnika va
kimyo sanoatiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
R. Makdonald 1931- yil 25- avgustda “Milliy hukumat” deb atalgan
koalitsion hukumat tuzdi (uning tarkibiga milliy-leyboristlar, milliy-leberallar va
konservatorlar partiyasi vakillari kirdi). 5
R. Makdonald realist siyosatchi edi. U o’z siyosiy faoliyatini Buyuk
Britaniya qudrati davlat bo’lgan paytdan boshlab, uning bu qudratidan faqat alamli
xotira qolgan paytda yakunlandi. R. Makdonald realist bo’lganligi uchun ham
Buyuk Britaniyaning sobiq buyukligini, qudratini qayta tiklab bo’lmasligini yaxshi
tushunar edi. Biroq u Buyuk Britaniyani bundan keyin ham jahon siyosatida o’z
so’zi bor davlat holatida ko’rishni xohlar va shunga astoydil intilar edi. Garchand u
sovetlarga qarshi bo’lsa-da, real voqelikdan kelib chiqib, 1924- yilda Sovet
davlatini tan oldi va u bilan diplomatik aloqa o’rnatdi.
Buyuk Britaniya 1925-yilda o’tkazilgan Lokarno konferensiyasi
tashabbuskorlaridan biri edi. Bu konferensiya Germaniyani G’arb davlatlari bilan
yarashtirishga xizmat qildi. Ayni paytda G’arb davlatlari Germaniyaning Yevropa
Sharqidagi erkin harakatiga to’siq bo’luvchi kafolatlar tizimini yaratmadi.
1937- yilda hokimiyat tepasiga kelgan Konservatorlar partiyasi rahbari N.
Chemberlen (1869-1940) o’zining 3 yillik bosh vazirlik faoliyati davomida
Gitlerni “tinchlantirish” siyosatining tashabbuskori bo’lib maydonga chiqdi.
Shuning uchun ham Buyuk Britaniya Germaniyaning Avstriya,
Chexoslovakiyani bosib olishiga amalda yordamlashdi. U bunday “kichik” yon
berishlar bilan butun avlod uchun tinchlikni saqlab qolmoqdaman, deb qayta-qayta
uqtirardi.
5
Malkov V.L. // Birinchi jahon urushi. Prolog asr. - M., 2020 yil.
11

Biroq Germaniya birinchi navbatda Sovet davlatiga emas, G’arb davlatlariga
qarshi urush boshlashi to’g’risidagi rejasi haqidagi ma’lumotlar tez orada Buyuk
Britaniyaga ma’lum bo’lib qoldi. Endi Buyuk Britaniya zo’r berib urushda
tayyorlana boshladi. Harbiy xarajatlar ikki baravar oshirildi. Bundan tashqari,
Buyuk Britaniya harbiy doktrinani faqat o’zini emas, balki Fransiyani ham himoya
qilishga mo’ljallab qayta tuzdi. 1939- yil 15- aprelda Buyuk Britaniya tarixida
birinchi marta tinch davrda umumiy harbiy majburiyat joriy etildi. Agar
Germaniya Polshaga hujum qilsa, Buyuk Britaniya unga harbiy kuch bilan ham
yordam beradigan bo’ldi. Bunday kafolatlar Gretsiya, Ruminiyaga ham berildi.
Moskva esa bu orada Buyuk Britaniyaning Germaniya bilan dunyoni o’z
ta’sir doiralariga bo’lib olish to’g’rida yashirin muzokaralar olib Borayotganligi
haqidagi ma’lumotlarni qo’lga kiritildi. Natijasida Sovet hukumati bunga javoban
Germaniya bilan yaqinlashish yo’lini tutdi. Va 1939-yil 23- avgustda Germaniya
bilan Sovet davlati o’rtasida o’zaro hujum qilmaslik to’g’risida shartnoma tuzildi.
Buyuk Britaniyaning mustamlakalarida milliy-ozodlik hech vaqt to’xtagan
emas.Dominionlar esa o’z huquqlarining yanada kengaytirilishi uchun
kurashganlar. Shuning uchun ham Buyuk Britaniya mustamlaka va dominionlarda
juda katta qo’shin saqlashga majbur bo’ldi. 1930- yil aprel oyida Hindiston Milliy
Kongressi hind xalqini yana fuqaroviy bo’ysunmaslikka chaqirdi (Birinchi bosqich
1919-1922 yillar). Bu narsa kuchli ommaviy namoyishni keltirib chiqardi. Ingliz
ma’murlari bu namoyish rahbarlarini juda og’ir jazolarga mubtalo etdi.
1931- yilda Buyuk Britaniya o’z dominionlarining huquqlaridagi
cheklashlarni bekor qilish haqidagi hujjatni joriy etishga majbur bo’ldi. Bu hujjat
Buyuk Britaniya tarixiga “Vestminster nizomi” nomi bilan kirgan. Hujjat
dominionlarning ichki va tashqi siyosatda to’la mustaqilligini e’lon qildi.
Endi dominionlar (Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya) qabul qilgan
qarorlar Buyuk Britaniya parlamenti tomonidan tasdiqlanmaydigan bo’ldi. Shu
tariqa shu vaqtgacha davom etgan qoida, ya’ni Buyuk Britaniya parlamentining
12

dominionlarda qabul qilingan istalgan qonunni bekor qilish huquqi barham topdi.
Biroq Buyuk Britaniya hukmron doiralari Hindistonga dominion huquqi berishga
shoshilmadi. Ayni paytda hukumat dominionlarni mumkin qadar o’z ta’sir
doirasida saqlashga harakat qildi. “Vestminster nizomi”ga ko’ra, dominionlar
Buyuk Britaniya bilan birgalikda “Britaniya Millatlar Hamdo’stligi”ga birlashdilar.
Bu hamdo’stlik hozirgi kunda ham mavjud. Kanada, Avstraliya va Yangi
Zelandiya kabi sobiq dominionlarda hamon davlat boshlig’i Buyuk Britaniya
qirolichasi tomonidan tayinlanadi.30- yillarda Irlandiya masalasi yana
keskinlashdi. 1937 -yilda Janubiy Irlandiya Mustaqil davlat deb e’lon qilindi.
Shimoliy Irlandiya esa imperiya tarkibida qolaverdi.
13

II BOB. IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASIDA ANGILIYA.
2.1. Kapitalizmning qisman stabillashuv yillarida Angiliya.
1924-yildan boshlab ko‘pgina kapitalistik mamlakatlarda, shu jumladan
Angliya xalq xo‘jaligida ham qisman stabillashuv davri boshlandi. Lekin
Angliyadagi stabillashuv juda bo‘sh va qisqa stabillashuv edi. Uning iqtisodiyoti
asosan turg‘unlik holati bilan xarakterlandi. AQSH va hatto Fransiyadan ham
ancha orqada qolib ketgan edi. Turg‘unlik holati ko‘proq metallurgiya, ko‘mir,
to‘qimachilik va kemasozlik sanoatlarida ro‘y berdi. Hatto 1929- yilga kelganda
ham Angliyaning sanoat mahsuloti 6
1913-yildagi darajaning 99,1% ini tashkil etdi. Ishsizlar 1 mln. kishidan ortiq
edi, tashqi savdoda ham Angliya hissasi kamaya bordi, jahon bozori uchun
kurashda AQSH va Yaponiyadan tashqari, tiklanib kelayotgan Germaniya ham
Angliyaga raqobatchi bo‘lib qolmoqda edi. Angliya hukmron doiralari xo‘jalikdagi
turg‘unlik holatidan chiqish va iqtisodiyotda barqaror stabillashuvga erishishga
barcha choralar bilan urindilar.
1920-yillarda Britaniya iqtisodiyotining qisman barqarorlashuvining mo‘rtligi
ko‘p jihatdan Britaniya iqtisodiyotining an’anaviy tuzilishi bilan bog‘liq
edi. Buyuk Britaniyaning moliyaviy kapitali katta daromadlarining asosiy qismini
ko'rinmas eksport (kapital eksporti, xalqaro bank, dengiz transporti) dan olgan, o'z
mamlakati sanoatiga kapital qo'yilmalarni e'tiborsiz qoldirgan. Oqibatda Britaniya
sanoatining, ayniqsa, uning yetakchi tarmoqlari – ko‘mir qazib olish, metallurgiya,
mashinasozlikning nisbatan texnik jihatdan qoloqligi iqtisodiy o‘sish sur’atlarini
pasaytirdi va jahon bozorida ingliz tovarlari raqobatbardoshligining pasayishiga
olib keldi.
1920-yillarda Britaniya iqtisodiyoti nihoyatda notekis rivojlandi. Sanoatning
yangi tarmoqlarida ishlab chiqarish nisbatan tez o'sdi. Ammo Britaniya sanoatining
6
Puankare R. Fransiya xizmatida. - M., 2022 yil.
14

eski tarmoqlari turg'unlik holatida edi. Ishsizlik past iqtisodiy o'sishning jiddiy
oqibati edi.
Mehnatkashlarning sinfiy kurashi burjuaziyaning siyosiy hukmronligi
asoslarini larzaga keltirdi. Bu ikki partiyaviy tizimning chuqur inqirozida namoyon
bo'ldi. 1922 yil oxirida Lloyd Jorjning Bosh vazir lavozimidan
ketishi. liberallarning avvalgi kuchining pasayishini belgilab berdi. 1920-yillarda
leyboristlar ikki marta o z hukumatlarini tuzishga muvaffaq bo ldilar.ʻ ʻ
1923 yilgi parlament saylovlarida. Angliyadagi uchta asosiy siyosiy
partiyaning hech biri katta g'alaba qozona olmadi. Konservatorlar eng ko‘p ovoz
olgan, leyboristlar va liberallar esa kam ovoz olgan. 7
Shunday vaziyat yaratildiki, parlamentda mutlaq ko'pchilik bo'lmagan har
qanday bir partiyaviy hukumat zaif bo'ladi. Boshqa tomondan, na konservatorlar,
na liberallar leyboristlar bilan koalitsiyaga kirishni xohlamadilar va burjua
partiyalari blokini yaratish haqidagi eski g'oyani faqat o'sha paytda tark etishga
tayyorlanayotgan V. Cherchill jiddiy himoya qildi. Liberallar safiga kirib, yana
konservatorlar safiga qo shildi.
ʻ Britaniyaning hukmron doiralari leyboristlarning
mashhurligi ortib borayotgani bilan hisoblanmasdan iloji yo'q edi. Shuning uchun
ular konstitutsiyaviy an’anaga zid ravishda hukumat tuzishni leyboristlar partiyasi
rahbari R.Makdonaldga topshirishga qaror qildilar.
Leyboristlar partiyasining saylovoldi manifestida mehnatkashlar orasida
SSSR bilan diplomatik munosabatlar o rnatish, butun dunyoda tinchlikni
ʻ
ta minlash, kapitalga soliq joriy etish, ishsizlikni bartaraf etish va uy-joy
ʼ
muammosini hal qilish kabi talablar o rin olgan edi. .
ʻ Biroq, ushbu dasturning
hayotda amalda amalga oshirilishi juda mo''tadil edi. 1924 yildagi barcha sinfiy
to'qnashuvlarda. leyboristlar hukumati har doim ish beruvchilar tomonida bo'lgan.
7
Rozental E.M. 20-asr boshidagi rus-fransuz ittifoqining diplomatik tarixi - M., 2020 yil.
15

Birinchi leyboristlar hukumati tashqi va mustamlakachilik siyosati sohasida
Britaniya imperiyasida milliy ozodlik kurashini bostirish va butun dunyoda
Angliyaning imperialistik manfaatlarini ta’minlash siyosatini davom ettirdi.
Britaniya mehnatkashlarining leyboristlar hukumatining ichki va tashqi
siyosatidan noroziligining kuchayishi, yirik burjuaziyaning konservatorlar
hukmronligiga qaytishga intilishi leyboristlar kabineti taqdirini oldindan belgilab
berdi. 1924-yil 9-oktabrda R.Mak Donaldning birinchi rasmiy bahonasidan
foydalanish. iste'foga chiqdi va yangi saylovlarni 29 oktyabrga
belgiladi. Konservatorlar saylovda g‘alaba qozonib, Jamoatlar palatasida mutlaq
ko‘pchilik o‘rinlarni qo‘lga kiritdi.
Siyosiy mavqeini mustahkamlab, Angliyaning hukmron sinfi ingliz
kapitalizmini ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlashtirishga o'tdi. S. Bolduin konservativ
hukumatining bu yo'lda birinchi yirik chorasi 1925 yil bahorida qayta tiklash
bo'ldi. funt sterlingning oltin standarti dollar bilan urushdan oldingi
darajasida. Funt sterlingning oltin muomalaga qaytishi shaharga kapitalistik
dunyoning moliyaviy yetakchisi rolini yangidan egallashga umid qilish imkonini
berdi.
Britaniya valyutasi qimmatlashishining teskari tomoni jahon bozorida
Britaniyada ishlab chiqarilgan tovarlarning raqobatbardoshligining pasayishi
bo'ldi. Ingliz sanoatchilari bu holatdan chiqish yo‘lini mahsulot tannarxini
pasaytirishda ko‘rdilar va har qanday mumkin bo‘lgan harajatlarni pasaytirish
yo‘llaridan hech ikkilanmasdan ishchilarning ish haqini tejashni tanladilar. Biroq,
yo'lda ular kuchli kasaba uyushmalariga uyushgan Britaniya proletariatining
qarshiligiga duch kelishdi.
1925 yil o'rtalarida kon egalari ultimatum Konchilar federatsiyasidan ish
haqini kamaytirish, ish kunining davomiyligini oshirish va jamoaviy
shartnomalarning hududiy tizimini joriy etishga rozi bo'lishni talab qildi. Agar rad
etilsa, ular 1 avgust kuni lokavt e'lon qilish bilan tahdid qilishdi. 8
8
Smirnov V.P. Frantsiyada XIX asr. - M., 2022 yil.
16

Biroq, konchilar tinmay qo'zg'olmadi. 1925 yilda qayta tiklandi. Konchilar,
transport va temir yo‘lchilarning uch karra kasaba uyushmasiga to‘rtinchi kasaba
uyushmasi – mashinasozlikchilar qo‘shildi. Hukumat mamlakatning butun
iqtisodiy hayotini falaj qilish bilan tahdid qilgan mojaroga aralashishga majbur
bo'ldi. 31-iyul kuni konchilarning maoshini bir xil darajada ushlab turish uchun
kon egalariga 9 oylik davlat subsidiyasi berishini ma’lum qildi.
9 oydan keyin kurash yangi kuch bilan boshlandi. 1926 yil 30
aprel ko'mirchilar lokavtga chiqdi, konchilar ish tashlashga chiqdi va hukumat
favqulodda holat e'lon qildi. 4 may kuni Britaniya ishchi harakati tarixidagi
birinchi umumiy ish tashlash boshlandi. Ish tashlashda jami 4 millionga yaqin kishi
qatnashdi. Umumiy ish tashlash rahbariyati BKT Bosh kengashini o'z qo'liga
olishga majbur bo'ldi. Konlarni milliylashtirish va ular ustidan ishchilar nazoratini
joriy etish shiorlari katta shuhrat qozondi. Bolduin kabinetining iste'foga chiqishi
va leyboristlar hukumatini yaratish talablari tobora ortib bordi.
Bunday vaziyatda o'zi uchun kutilmaganda katta ta'sirga ega bo'lgan Bosh
kengash endi mag'lubiyatdan emas, balki ish tashlashning g'alabasidan
qo'rqardi. Hukumatning ish tashlashni qonuniy ravishda noqonuniy deb e'lon qilish
tahdididan foydalanib va uning qarorlariga bo'ysunish uchun kasaba
uyushmalarining roziligini olishga rasman tayanib, Bosh kengash 1926 yil 12
mayda. o'zboshimchalik bilan umumiy ish tashlash tugaganini e'lon qildi. Faqat
konchilar federatsiyasi ish tashlashni tugatishdan bosh tortdi. Yana uzoq 7 oy
davomida konchilar yakka kurashni davom ettirdilar, ammo 30 noyabr kuni ular
tadbirkorlarning shartlarini qabul qilishga majbur bo‘ldilar. 9
Bolduin Buyuk Britaniya sanoatini surunkali xastalik-ishsizlik va
korxonalarning to‘la quvvat bilan ishlamasligidan xolos etmoqchi bo‘ldi. Shu
maqsadda erkin tijoratni bekor qildi va milliy iqtisodiyotni himoya qilish
maqsadida bir qator boj soliqlari joriy etdi. Ammo bu choralar foyda bermadi va
ingliz iqtisodiyotidagi turg‘unlik 1929- yilgacha davom etdi. Buning ustiga
9
Takman B. Birinchi blitskrig.1914 yil avgust – M., 2022 y.
17

Angliya 1923- yil oxiriga kelib yana iqtisodiy jihatdan boshi berk ko‘chaga kirib
qoldi. Birorta ham partiya undan chiqish yo‘lini topa olmadi. Konservatorlarning
boj siyosati ham ko‘pchilik siyosiy arboblar tomonidan rad etildi. Britaniya
saylovchilari ham bu siyosatni rad etdilar va 1923 -yil dekabrida bo‘lib o‘tgan
saylovlarda konservatorlar parlamentdagi nisbatan ko‘pchilik mavqeini boy
berdilar. Liberal partiya endilikda muxolif partiya rolini bajara olmas edi. Ikki
partiyali tizimda uning o‘rnini egallaydigan yangi kuch zarur edi. Qirol Georg
Beshinchi 1923- yil 23-dekabrda Leyborist partiyasi rahbari Ramzey Makdonaldga
Angliya tarixida birinchi marta leyboristlar hukumatini tuzishni topshirdi.
1924- yil yanvarida leyboristlar rahbari Ramzey Makdonald boshchiligida
yangi, birinchi leyboristlar hukumati “ishchilar hukumati” tuzildi. Bu hukumat
“ishchilar hukumati” deb atalgan bo‘lsada, haqiqatda hukmron burjuaziya
manfaatini ko‘zlab siyosat yuritdi.
Leyboristlar hukumati ochiqdan-ochiq korxona egalarini yoqlab chiqdi,
mustamlakachilik tarafdori bo‘lib ish ko‘rdi. “Ishchilar hukumati” ning siyosati
amalda konservatorlar hukumatining siyosatidan farq qilmadi. Ishchilarning
noroziligi kuchaya bordi. O‘ziga-o‘zi isnod keltirgan “ishchilar hukumati” 1924-
yil oktabr oxiridayoq iste’fo berishga majbur bo‘ldi. 1924- yil 29- oktabrda yangi
parlament saylovlarini o‘tkazdi.
Konservatorlar parlamentda 413 ta leyboristlar 151 ta va liberallar 40 ta
deputatlik mandatiga ega bo‘ldilar. 1924- yil noyabr boshida Bolduin boshchiligida
konservatorlar hukumati tuzildi va mamlakatni 1929- yilgacha boshqardi.
Iqtisodiyotdagi turg‘unlik hamon bosh muammo bo‘lib qolmoqda edi.
Ishbilarmonlar va siyosiy arboblar qachonlardir jahon bozorida Britaniya
hukumronligining asosi bo‘lgan, hamda Britaniya sanoatining yuksak foyda
olishini ta’minlagan tijorat erkinligini tiklashni talab eta boshladilar. Ammo buning
uchun, eng avvalo, ingliz valyutasining (funt sterling) oltin asosini yaratish lozim
edi. Faqat shunday tadbirgina ingliz pul tizimining oldingi barqarorligini tiklashi
18

mumkin edi. Ammo hukumat boshqa mamlakatlarning pul birliklariga nisbatan
funtning qiymatini yuksak darajada belgilaganligi tufayli ingliz mahsulotlarining
narxlari keskin oshib ketdi, natijada ingliz mahsulotlari raqobatga bardosh
berolmaydigan bo‘lib qoldi. Bu esa turg‘unlikni yanada kuchaytirdi va ishsizlikni
keskinlashtirdi.
Ingliz sanoatchilari ko‘pgina salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan
eng so‘nggi choraga qo‘l urdilar-ishchilarning usiz ham past darajada bo‘lgan ish
haqini qisqartirishga qaror qildilar. Bunga javoban Tred-yunionlar Bosh kengashi
(ingliz kasaba uyushmalarining rahbar organi) barcha ishchilarni yalpi ish
tashlashga chaqirdi. 1926- yil 4- mayda Angliyada ishchilarning yalpi ish tashlashi
boshlandi. Sanoatning ish tashlagan sohalarida faoliyat tamomila to‘xtadi.
Ishchilar o‘z harakatlarini g‘alabaga qadar davom ettirishga rozi edilar.
Ammo ularning yetakchilari - Leyboristlar partiyasi ijroiya qo‘mitasi va Tred-
yunionlar Bosh kengashi kurash eng qizigan paytda 1926- yil 12- mayda uni
to‘xtatishga qaror qildilar.
Ishchi tashkilotlarining rahbarlari ishchilarning mag‘lub bo‘lishidan ko‘ra,
ularning g‘alaba qozonishidan ko‘proq qo‘rqardilar. Chunki bunday kurashning
siyosiy nizoga aylanib ketishidan nihoyatda cho‘chirdilar. Kasaba uyushmalari
rahbarlari Britaniya ijtimoiy-siyosiy tizimining tarkibiy qismiga aylangan va bu
tizimni saqlash, Britaniya iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash borasida
ko‘proq tashvishlanardilar.
Bolduin hukumati tomonidan 1925 yilda moliya reformasi o‘tkazilib
qadrsizlanib ketgan pul (funt sterling)ning oltin standarti (banknotni oltinga
tenglashtirish va oltinga almashtira olish) tiklandi.
Konservatorlar hukumati 1925 yil oktabrida Lokarno bitimlarini tuzishda,
Germaniya agressiyasini Sharqqa qaratish uchun zamin hozirlashda faol qatnashdi.
Angliya “Daues plani”ga ko‘ra, Germaniya harbiy sanoatining tiklanishiga katta
yordam qilib turdi va yangi “Yung plani”ni qabul qilishda ishtirok etdi.
19

Jahon bozori, xom ashyo manbalari va chetga kapital chiqarish obyektlari
uchun kurashda, ayniqsa Angliya-Amerika ziddiyati keskinlashdi. Iqtisodiy va
siyosiy jihatdan ancha rivojlangan Buyuk Britaniya dominionlari Kanada,
Avstraliya va boshqalar o‘zlariga Angliya bilan teng iqtisodiy huquqlar berilishini
talab qildilar. Ingliz burjuaziyasi yon berishga majbur bo‘ldi. 1926- yili imperiya
konferensiyasida dominionlar Britaniya imperiyasi tarkibida qolgani holda ichki va
tashqi siyosatda mustaqillikka erishdilar va Angliya bilan yuridik jihatdan
tenglashdilar.
1931- yilda parlament akti (Vestministr statuti) bilan kuchga kiritildi va
Britaniya mustamlaka imperiyasi “Britaniya millatlar hamkorligi” degan nom oldi.
2.2. Jahon iqtisodiy inqirozi yillaridagi ahvol.
Inqiroz Angliya iqtisodiyotini yanada orqaga surib yubordi. 1930- yildagi
sanoat mahsuloti 1929- yildagi ko‘rsatkichning 92,4% ga, 1931- yilda 83,8% ga,
1932- yilda esa 82% ga tushib qoldi. 10
Ko‘mir, mashinasozlik, kemasozlik va boshqa ba’zi sanoat tarmoqlarining
mahsuloti 40% ga kamayib, 1897- yildagi darajaga tushib qoldi. Angliyaning jahon
savdosidagi roli ham pasaydi. Tashqi savdoning hajmi ikki hissa kamaydi.
Angliyani an’anaviy bozorlardan siqib chiqarish jarayoni avj oldi. Inqiroz
natijasida juda ko‘p mamlakatlar kasodga uchrab, Angliya mahsulotlarini rad
etdilar. Bir vaqtning o‘zida xorijiy raqiblar Angliyani hatto uning ichki bozoridan
ham siqib chiqarishga urindilar. Yevropa va AQShda ro‘y bergan moliyaviy
inqiroz, Markaziy Yevropadagi banklarning kasodga uchrashi Angliya pulining
qadrsizlanishiga olib keldi va uning oltin bilan ta’minlanishiga barham berdi.
Angliya iqtisodiyotining eng zaif joyi ishsizlik bo‘ldi. 1929-1933- yillardagi
inqiroz ishsizlikning Angliya tarixida bo‘lmagan darajada o‘sishiga olib keldi.
Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 1930- yilda barcha ishchilarning 17% i ishsiz edi,
10
Utkin A.I. Birinchi jahon urushi. - M., 2020 yil .
20

1931- yilda ishsizlik darajasi 23% ga, 1932- yilda esa 25% ga o‘sdi. 1932- yilda
har to‘rtinchi ishchi ishsiz edi. Iqtisodiy inqirozning boshlanishi leyboristlar
partiyasining yana hukumat tepasiga kelish vaqtiga to‘g‘ri keldi. 1929- yil
mayidagi parlament saylovlarida konservatorlar hukumatining ichki va tashqi
siyosatidan norozi bo‘lgan ishchilar leyboristlarga ko‘p ovoz berdilar. 1929- yil
iyunida R.Makdonald (1866-1937 y) boshchiligidagi leyboristlarning ikkinchi
hukumati tuzildi. 11
R.Makdonald realist siyosatchi bo‘lib, Angliyaning sobiq buyukligini
qaytarishni xomxayol deb hisoblardi. Biroq u Angliyani bostirib kelayotgan
halokatdan qutqarishga va mamlakatning jahondagi mavqeyini eng avvalo
muvaffaqiyatli diplomatik kombinatsiyalar uyushtirish hamda Millatlar Ligasidan
foydalanish yo‘li bilan saqlab qolishga urindi.
Biroq R.Makdonald boshchiligidagi ikkinchi leyboristlar hukumati qiyin
ahvolda qoldi. Bir tomondan, ish berish va yashash sharoitlarini yaxshilashni talab
qilgan mamlakat aholisiga berilgan va’dalarni bajarish, ikkinchi tomondan esa,
davlat ijroiya hokimiyati vazifalarini bajarish va mamlakatni bosib kelayotgan
iqtisodiy inqirozdan saqlab qolish lozim edi. Leyboristlar o‘z majburiyatlarini
qisman bajardilar. Ko‘mir konlarida 7 soatlik ish kuni joriy etildi. 1930- yilda
ishsizlik bo‘yicha sug‘urta to‘g‘risidagi yangi qonun qabul qilindi, ishsizlik
bo‘yicha nafaqalar olish muddati 3 oydan 12 oygacha uzaytirildi. Ishsizlikka qarshi
kurash bo‘yicha maxsus vazirlik hamda ishsizlar uchun ish qidirish bo‘yicha
maxsus qo‘mita tashkil qilindi. Bu choralar ishsizlarning ahvolini ma’lum darajada
yaxshilashga xizmat qildi.
Biroq, umuman olganda, ikkinchi leyboristlar hukumati inqiroz og‘irligining
katta qismini mamlakat mehnatkashlari yelkasiga yuklashga urindi. 1930- yil
bahorida Angliyani yana sinfiy kurash to‘foni larzaga soldi. Butun mamlakat
ishsizlarning harakatida ishtirok etdi. 1930- yil martdan aprelgacha ishsizlar va
ochlarning ommaviy yurishi bo‘lib o‘tdi va u Londonga Gayd-parkdagi ulkan
11
Errio E. O’tmishdan. Ikki urush o’rtasidagi 1914-1936. - M., 2019 yil.
21

namoyish bilan yakunlandi. Angliyada vaziyat kundan-kunga keskinlashib borardi.
Ishlab chiqarishda ommaviy ish tashlashlar boshlandi, tadbirkorlar bunga javoban
ommaviy ishdan bo‘shatishlar bilan javob berdilar. Faqat to‘qimachilik sanoatida
250 ming ishchi, temir yo‘llar, junni qayta ishlash sanoatining yuz minglab
ishchilari ishdan bo‘shatildi.
Leyboristlar hukumati moliyaviy inqirozdan qutulish uchun 1931- yildan
ijtimoiy extiyojlarga oid xarajatlarni yanada qisqartirish va egri soliqlarni
oshirishni mo‘ljalladi. Bu esa leyboristlar partiyasining o‘zida ham norozilik
tug‘dirdi, natijada partiya inqirozi, ixtilof va ajralish ro‘y berdi. Leyboristlarning
ikkinchi hukumati 1931- yil avgustida iste’fo berdi. Angliya hukmron doiralari
yirik siyosiy nayranglarni amalga oshirishga ahd qildilar. 1931- yil avgustida
R.Makdonald hukumati iste’foga chiqdi, biroq ertasi kuniyoq qirol Georg U (1865-
1936, 1910-1936 yillarda hukmronlik qilgan) unga hamkorlik asosida
konservatorlar ishtirokida yangi hukumat tashkil qilish vazifasini topshirdi.
Hukumatdagi ko‘pchilik o‘rin konservatorlarga tegishli edi, biroq Bosh vazir
kursisida Makdonald qoldirildi. Bu yangi siyosiy xiyla-nayrang bo‘lib, unda
leyboristlar rahbarlik, konservatorlar esa hukmronlik qilardilar. Yangi hukumat
mehnatkashlarning ijtimoiy imtiyozlariga qarshi yoppasiga xujum boshladi.
Ishsizlik bo‘yicha nafaqa 10% ga pasaytirildi. O‘ng leyboristlar, konservatorlar va
liberallar bilan birlashib, Makdonald boshchiligidagi Reaksion “milliy hukumat”
1935 -yil yozigacha hokimiyat tepasida turdi.
Milliy koalitsiya hukumati Britaniya iqtisodiyotini oyoqqa turg‘izish bo‘yicha
qizg‘in ishga kirishdi. 1931-1932- yillarda parlament Angliyaga olib kiriluvchi
barcha turdagi mahsulotlarga narxining kamida 10% miqdorida bojxona solig‘i
belgiladi. Angliya tarixda birinchi marta erkin savdo tamoyillariga qarshi borib,
milliy iqtisodiyotni himoya qilish (proteksionizm) yo‘lini tutdi.
Angliya “Milliy hukumati” tashqi siyosatida AQSH va Fransiya hukumatlari
bilan birgalikda Yaponiyaning Manchjuriyani bosib olishiga, Germaniyada
hokimiyatning gitlerchilar qo‘liga o‘tishiga, urush o‘choqlari va tugunlarining
22

paydo bo‘lishiga, urush olovining kuchayib borishiga yo‘l qo‘ydi va fashist
agressorlarni rag‘batlantirdi. 1933 -yilda Angliya, Fransiya, Germaniya va Italiya
o‘rtasida “To‘rtlar ahdnomasi” tuzildi va fashist agressorlar bilan til biriktirildi. 12
Ingliz mustamlakachilari o‘z mustamlakalarini, ayniqsa, Hindistonni tobora
ko‘proq talashga zo‘r e’tibor berib keldilar. Ular Hindistonga chiqariladigan ingliz
sanoat tovarlarining narxini pasaytirmaslikka, Hindiston qishloq xo‘jalik
mahsulotlarini arzon bahoda olib turishga intildilar 1929-1923- yillarda ingliz
sanoat tovarlarining narxi faqat 20-25% pasaygan bo‘lsa, Hindiston oziq-ovqat
mahsulotlarining 2-3 baravar pasayib ketdi. Inqiroz yillarida Angliya kapitalining
Hindistonga chiqarilishi 3 marta ko‘paydi, og‘ir shartlar bilan zayomlar berildi.
Hind aholisi haddan tashqari talanib, Angliyaga ko‘plab oltinlar keltirildi. Shu
bilan birga Angliya Hindiston milliy kuchlarining jipslashuviga yo‘l qo‘ymaslik
maqsadida hamda qonli terror va jazo-ta’qib siyosatini kuchaytirdi. Unga ko‘ra
Germaniyaga Angliya harbiy-dengiz flotining 1|3 ga teng harbiy-dengiz floti
tuzishga ruxsat etildi. Bunday flotni tuzib Germaniya butun Boltiq dengizida
xo‘jayinga aylanardi. Angliya-Germaniya bitimi Versal bitimini buzardi, biroq
buzg‘unchi bu safar Angliya bo‘lib, u Germaniyaning bunday buzg‘unchiliklariga
qarshi norozilik bildirishga ma’naviy huquqni yo‘qotardi. Fashistlar tomonidan
Reyn hududining bosib olinishini Angliya jim turib kuzatdi. Bu Germaniyaga
qilingan tajovuzni davom ettirish haqida qilingan taklifdan boshqa narsa emasdi.
Angliya Ispaniya respublikasi taqdirida ham salbiy rol o‘ynadi. 1936- yil avgustida
Londonda Angliya hukumatining tashabbusi bilan Yevropa mamlakatlari
Ispaniyaga qurol-yarog‘ni eksport va tranzit qilishni taqiqlovchi Ispaniya ishlariga
aralashmaslik to‘g‘risidagi bitimni imzoladilar. Bu taqiqning bajarilishini kuzatish
va nazorat qilish uchun ingliz lord Plimut rahbarligida Aralashmaslik qo‘mitasi
tuzildi. Bu qo‘mita fashist davlatlariga Ispaniya respublikasini yo‘q qilishga
ko‘maklashdi. U Ispaniyada respublika uchun kurashayotgan respublikachi va
demokratlar uchun qurol-yarog‘ va hatto oziq-ovqat keltirilishining yo‘lini to‘sdi
va fashist isyonchilarini ta’minlash uchun barcha yo‘llarni ochib berdi. Politsiya va
12
Yurovskaya E.E. Zamonaviy tarix bo’yicha seminar (1870-1918). - M., 2021 yil.
23

qo‘shinlar bilan to‘qnashuvlar bo‘lib, ularda yuzlab namoyishchilar o‘ldirildi.
Mamlakatda kasaba uyushmalari harakati faollarining ishi bo‘yicha jarayon
o‘tkazildi. Ularga juda og‘ir jazolar belgilandi ayrimlari umrbod katorga ishlariga,
boshqalar esa 12 yil qamoq jazosiga hukm qilindi. Shunday qilib Angliya
hukumati o‘z mustamlakalarini tark etish niyati yo‘qligini bildirdi.
Angliya hukmron doiralari dominionlardagi aholiga nisbatan bir qancha yon
berishlarga majbur bo‘ldi. 1931- yilda Angliya parlamenti uning biror-bir qonuni
dominionlarga ularning rasmiy roziligisiz tadbiq etilmasligini ko‘zda tutuvchi
xujjatni qabul qildi. Dominionlar qabul qilgan qarorlar endi. Angliya parlamenti
tomonidan tasdiqlanmasdi. Angliya parlamentining bu xujjati Vestministr nizomi
nomini oldi. U Angliya parlamentining mustamlaka va dominionlarda qabul
qilingan qonunlarni bekor qilish huquqiga barham berdi. Vestministr nizomi
dominionlarning mustaqilligini jilovlovchi so‘nggi huquqiy cheklovlarni yo‘q qildi
(Kanada, Yangi Zelandiya, Avstraliya). Shu bilan birga, Britaniya hukumati
mustamlaka va dominionlarning Angliyaga qaramligini mustahkamlashga urindi.
Ular Angliyaning sanoat ustaxonasi bo‘lib qolishlari lozim edi.
2.3. Ikkinchi jahon urushi arafasida Angiliya.
Iqtisodiy va siyosiy sohalarda ko‘rilgan tadbirlar hamda sanoatning
rivojlantirilishi natijasida 1934- yildan boshlab umuman Angliya sanoat ishlab
chiqarishi bir muncha o‘sdi va 1929- yildagi darajaga yetib undan bir oz oshdi. Bu
esa aviatsiya ximiya va boshqa bir qator sanoat tarmoqlarining yuksalishi hisobiga
bo‘ldi. Tashqi savdo aylanmasi ko‘paydi. Lekin mamlakat ilgarigi vaqtlardagidek,
yangi iqtisodiy yuksalish davriga kirolmadi. Urush xavfiga qarshi, tinchlik uchun
bo‘lgan umumdemokratik harakat sezilarli darajada rivojlana bordi. 1935-yilda
“tinchlik plebissiti” o‘tkazildi. Ovoz berishda 11,5 million kishi qatnashdi.
Plebissit ishtirokchilarining mutloq ko‘pchiligi kollektiv xavfsizlik uchun,
qurolsizlanish va agressiv davlatlarga qarshi ta’sirli sanksiya qo‘llanish uchun
24

ovoz berdi. Hukmron doiralar plebissit natijalarini hisobga olib, hukumat tarkibini
qaytadan tuzdilar.“Milliy hukumat”ning bosh ministri Makdonald 1935- yil
iyunida iste’fo berdi va konservatorlar lideri Bolduin bosh ministr qilib tayinlandi.
1935 yil noyabrida navbatdagi parlament saylovida Bolduin boshliq konservatorlar
xalq xo‘jaligini tiklash va rivojlantirish, kollektiv xavfsizlik siyosatini yuritish kabi
va’dalar berish yo‘li bilan g‘alaba qildilar. Konservatorlar keng jamoatchilik oldida
o‘z pozitsiyalarini mustahkamlash uchun 1937- yilga qadar milliy leyboristlar va
milliy liberallar bilan bir blokda bo‘ldilar va Bolduin boshchiligida ikkinchi
konservativ “Milliy hukumat” tuzdilar. 1937-1940- yillarda Nevil Chemberlen
ushbu konservativ hukumat tepasida turdilar. 13
Bolduin va Chemberlen boshliq konservativ xukumatlari tashqi siyosatda
leyboristlar partiyasining qo‘llab-quvvatlashi bilan Angliya-Germaniya, Angliya-
Yaponiya ziddiyatlarini SSSR hisobiga bartaraf qilishga intildi. Boltiq dengizida
Germaniyaning pozitsiyasini kuchaytirish maqsadida 1935- yil 18 iyunda Angliya
Germaniya bilan dengiz bitimini tuzdi.
Angliya AQSH va Fransiya bilan birgalikda “aralashmaslik” siyosati niqobi
ostida ish ko‘rib, fashist davlatlarning agressiyasini rag‘batlantirdi, 1935-1936-
yillarda Italiyaning Xabashistonga qarshi, 1936-1939 -yillarda Germaniya va
Italiyaning Ispaniyaga qarshi intervensiya qilishlariga va 1937- yilda
Yaponiyaning Uzoq Sharqda Xitoyga qarshi urush ochishi uchun keng imkoniyat
berdi. Angliya, AQSH va Fransiya g‘arbda mavjud holatni saqlab qolish. Fashizm
agressiyasini Sharqqa-SSSRga qarshi qaratish uchun zo‘r berib urindilar. 1937- yil
noyabrida Angliya hukumati lord Ralifaksni Germaniyaga yuborib, SSSRga qarshi
Angliya, Germaniya Italiya va Fransiyadan iborat ittifoq tuzishni Gitlerga taklif
qildi. Shu bilan birga Gitlerga Germaniyaning Dansigni, Avstriya va
Chexoslovakiyani bosib olishga Angliyaning rozi ekanligini bildirdi. Angliyaning
roziligi bilan Germaniya 1938- yil 12 -martida Avstriyani bosib oldi.
13
Medyakov A.S. Sarlavha: Zamonaviy davrda xalqaro munosabatlar tarixi Nashriyotchi: M.: Prosveshchenie. 2020.
25

N. Chemberlen fashist agressor davlatlari bilan juda yaqinlashish natijasida
konservatorlar partiyasida va hukumatda oppozitsiya vujudga keldi. Oppozitsiya
tashqi siyosatda fashist agressorlariga qarshi, mamlakatning mudofaa qobiliyatini
oshirish, ehtiyoj choralari ko‘rishni talab qildi. Oppozitsiya tashqi siyosat
masalalari munosabatlari bilan vujudga kelgan edi. SSSRga qarshi kurash
masalasida esa ularning hammasi bir maslakda edi. Oppozitsiya munosabati bilan
hukumat tarkibida o‘zgarishlar bo‘lib turdi. 1937- yil mayida bosh ministr Bolduin
o‘rniga Chemberlenning kelishi, 1938- yil fevralida tashqi ishlar ministri Iden
o‘rniga Ralifaksning kelishi va hokazo.
Uch yil davomida N. Chemberlen Gitlerni ko‘p sonli yon berishlar yo‘li bilan
“tinchlantirish” siyosatining tashabbuskori va ijrochisi bo‘ldi. N.Chemberlenning
siyosiy maqsadi to‘rt davlat-Angliya, Germaniya, Italiya va Fransiya o‘rtasida
bitim tuzishdan iborat edi. Uning fikricha, bunday bitim Yevropaning qolgan
qismiga hukmini o‘tkazuvchi ittifoqning tuzilishiga olib kelardi. Shu sababli N.
Chemberlen hukumatining tashqi siyosati Germaniya bilan murosa yo‘llarini
izlashdan iborat bo‘ldi. N. Chemberlen sharmandali Myunxen kelishuvining bosh
mualliflaridan biri edi. Gitler o‘zining Chexoslovakiyani to‘liq yo‘q qilish
rejalarini yashirmas va bu bilan Sudet viloyati faqat boshlanishi ekanini uqtirar edi.
N. Chemberlen bunga qarshilik bildirmadi va Chexoslovakiya hukumatidan
Gitlerning Sudet viloyatini berish to‘g‘risidagi talabini qondirishni talab
qildi.Angliya hukumati, Chexoslovakiya hukumati bilan nemis fashistlari o‘rtasida
vositachilik qilish uchun maxsus missiyani Rensimenni Pragaga yubordi.
Chemberlenning o‘zi esa ikki marta 1938- yil 15 va 22- sentabrda) Germaniyada
Gitler huzurida bo‘ldi.
1938- yil 29-30- sentabrda Germaniyaning Myunxen shahrida AQShning
qo‘llab-quvvatlashi bilan to‘rt davlat-Germaniya, Angliya, Italiya va Fransiya
hukumatlari rahbarlarining kengashi bo‘lib, sharmandali bitim tuzildi. Myunxen
bitimi Chexoslovakiya xalqiga nisbatan o‘ta ketgan xoinlik va katta jinoyat edi.
26

Ko‘p o‘tmay Angliya hukumati Germaniya Sharqda Sovet Ittifoqiga qarshi
emas, G‘arbda Angliya va Fransiyaga qarshi urush boshlashi mumkinligi
to‘g‘risidagi ma’lumotni qo‘lga kiritdi. Bu ma’lumot 1937- yildayoq Gitlerning
G‘arbda urush boshlash, avval Versal bitimi mualliflari va yirik mustamlakalar
egalarini bir yoqli qilib, so‘ng Sharqqa yuz burish niyatida ekanidan dalolat
berardi.Shuning uchun Angliya armiyasini qurollantirishga xarajatlar 1938-
yildagiga nisbatan ikki baravar oshirildi. 1939- yil iyunida xarajatlar miqdori yana
oshirildi. 1939- yil 15- aprelda Angliya tarixida birinchi marta tinch davrda
umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. 1938- yil oxiriga kelib Angliya aviatsiyasi
son jihatidan o‘sdi va sifat jihatidan Germaniya aviatsiyasidan ustun yangi
samolyotlar bilan ta’minlandi. 14
1939- yil martida N. Chemberlen Polshaga harbiy kafolatlar berilishini
ma’lum qildi. Xuddi shunday kafolatni Polshaga Fransiya ham berdi. Bu
Germaniya Polshaga xujum qilgan taqdirda Angliya va Fransiya unga barcha, shu
jumladan, harbiy vositalar bilan ham yordam ko‘rsatishini anglatardi. Shunday
kafolatlar Gretsiya va Ruminiyaga ham berildi. Biroq, bu “kafolat”larga juda kam
odam ishonardi. N. Chemberlen hanuz Germaniya bilan dunyoni bo‘lib olish va
Sovet Ittifoqiga qarshi salib yurishiuyushtirish to‘g‘risida yaxshilikcha kelishish
mumkinligiga ishonardi.
1939- yil martida Gitler Germaniyasi Chexoslovakiyaning hamma qismini
bosib olgandan keyin Chemberlen hukumati tashqi siyosat va harbiy sohalarda
ba’zi tadbirlarni ko‘rishga bir qancha mamlakatlarning ittifoqchisi bo‘lishga tayyor
ekanligini bildirishga, harbiy xarajatlarni oshirishga, majburiy harbiy ta’limni joriy
qilishga majbur bo‘ldi.
1939- yil bahorida Sovet hukumati kollektiv xavfsizlik sistemasi tuzishni
hamda bu haqda muzokaralar boshlashni Angliya va Fransiya hukumatlariga taklif
qildi. Mazkur hukumatlar bu taklifning xalqaro ta’sir kuchini va fashizmga yon
berish siyosatidan mehnatkashlar ommasining noroziligi kuchayib borayotganligini
14
Mironenko, S. V. Romanovlar. Birinchi jahon urushi. Inqilob / S. V. Mironenko. // Unutilgan urush va fidoyi
qahramonlar / Tarixiy istiqbol fondi; auth.-stat. E. N. Rudaya. - M. : Veche, 2021.
27

hisobga olishga majbur bo‘ldilar. Oldin mart-iyulda diplomatik yo‘l bilan siyosiy
muzokaralar so‘ngra avgustda Moskvada harbiy muzokaralar bo‘lib o‘tdi. Ayni bir
vaqtda Angliya va Fransiyaning ig‘vosi natijasida Polshaning o‘sha paytdagi
reaksion hukumati SSSR bilan hech qanday bitim tuzmasligini va fashist
agressiyasiga qarshi kurashda sovet qo‘shinlarining boshqa mamlakatlarga yordam
qilishi uchun Polsha xududlaridan o‘tkazmasligini bildirdi. Muzokaralar natijasiz
tugadi. Shundan so‘ng 1939-yil avgustida Germaniyaning taklifiga muvofiq Sovet
Ittifoqi Germaniya bilan xujum qilishmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzdi.
Keskinlashib borayotgan xalqaro ahvol Angliya, Fransiya va AQSH hukmron
doiralari umid qilganidek rivojlanmadi. 1939- yil 1- sentabrda Fashistlar
Germaniyasi Polshaga xujum qildi. Shundan keyin Angliya va Fransiya
hukumatlari xalq ommasi oldida uzil-kesil sharmanda bo‘lmaslik uchun va
Germaniya dunyoni qaytadan ta’sir doiralariga bo‘lish to‘g‘risida Angliya bilan
kelishmay, Yevropa va jahonda o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘liga butunlay o‘tib
ketganligi uchun 1939- yil 3- sentabrda Angliya va Fransiya, Germaniyaga urush
e’lon qildilar.
XULOSA
28

Men bugungi kurs ishimda Ikkinchi jahon urushi arafasida Angiliya haqida
ko’rib chiqdim va yetarlicha ma’lumotga ega bo’ldim. Uch yil davomida N.
Chemberlen Gitlerni ko‘p sonli yon berishlar yo‘li bilan “tinchlantirish”
siyosatining tashabbuskori va ijrochisi bo‘ldi. N.Chemberlenning siyosiy maqsadi
to‘rt davlat-Angliya, Germaniya, Italiya va Fransiya o‘rtasida bitim tuzishdan
iborat edi. Uning fikricha, bunday bitim Yevropaning qolgan qismiga hukmini
o‘tkazuvchi ittifoqning tuzilishiga olib kelardi. Shu sababli N. Chemberlen
hukumatining tashqi siyosati Germaniya bilan murosa yo‘llarini izlashdan iborat
bo‘ldi. N. Chemberlen sharmandali Myunxen kelishuvining bosh mualliflaridan
biri edi. Gitler o‘zining Chexoslovakiyani to‘liq yo‘q qilish rejalarini yashirmas va
bu bilan Sudet viloyati faqat boshlanishi ekanini uqtirar edi. N. Chemberlen bunga
qarshilik bildirmadi va Chexoslovakiya hukumatidan Gitlerning Sudet viloyatini
berish to‘g‘risidagi talabini qondirishni talab qildi.
Angliya hukumati, Chexoslovakiya hukumati bilan nemis fashistlari o‘rtasida
vositachilik qilish uchun maxsus missiyani Rensimenni Pragaga yubordi.
Chemberlenning o‘zi esa ikki marta (1938 yil 15 va 22 sentabrda) Germaniyada
Gitler huzurida bo‘ldi.
1938 yil 29-30 sentabrda Germaniyaning Myunxen shahrida AQShning
qo‘llab-quvvatlashi bilan to‘rt davlat-Germaniya, Angliya, Italiya va Fransiya
hukumatlari rahbarlarining kengashi bo‘lib, sharmandali bitim tuzildi. Myunxen
bitimi Chexoslovakiya xalqiga nisbatan o‘ta ketgan xoinlik va katta jinoyat edi.
Ko‘p o‘tmay Angliya hukumati Germaniya Sharqda Sovet Ittifoqiga qarshi
emas, G‘arbda Angliya va Fransiyaga qarshi urush boshlashi mumkinligi
to‘g‘risidagi ma’lumotni qo‘lga kiritdi. Bu ma’lumot 1937 yildayoq Gitlerning
G‘arbda urush boshlash, avval Versal bitimi mualliflari va yirik mustamlakalar
egalarini bir yoqli qilib, so‘ng Sharqqa yuz burish niyatida ekanidan dalolat
berardi.Shuning uchun Angliya armiyasini qurollantirishga xarajatlar 1938
yildagiga nisbatan ikki baravar oshirildi. 1939 yil iyunida xarajatlar miqdori yana
oshirildi. 1939 yil 15 aprelda Angliya tarixida birinchi marta tinch davrda umumiy
29

harbiy majburiyat joriy qilindi. 1938 yil oxiriga kelib Angliya aviatsiyasi son
jihatidan o‘sdi va sifat jihatidan Germaniya aviatsiyasidan ustun yangi samolyotlar
bilan ta’minlandi.
1939 yil martida N. Chemberlen Polshaga harbiy kafolatlar berilishini
ma’lum qildi. Xuddi shunday kafolatni Polshaga Fransiya ham berdi. Bu
Germaniya Polshaga xujum qilgan taqdirda Angliya va Fransiya unga barcha, shu
jumladan, harbiy vositalar bilan ham yordam ko‘rsatishini anglatardi. Shunday
kafolatlar Gretsiya va Ruminiyaga ham berildi. Biroq, bu “kafolat”larga juda kam
odam ishonardi. N. Chemberlen hanuz Germaniya bilan dunyoni bo‘lib olish va
Sovet Ittifoqiga qarshi salib yurishi uyushtirish to‘g‘risida yaxshilikcha kelishish
mumkinligiga ishonardi.
1939 yil martida Gitler Germaniyasi Chexoslovakiyaning hamma qismini
bosib olgandan keyin Chemberlen hukumati tashqi siyosat va harbiy sohalarda
ba’zi tadbirlarni ko‘rishga (bir qancha mamlakatlarning ittifoqchisi bo‘lishga
tayyor ekanligini bildirishga, harbiy xarajatlarni oshirishga, majburiy harbiy
ta’limni joriy qilishga) majbur bo‘ldi.
1939 yil bahorida Sovet hukumati kollektiv xavfsizlik sistemasi tuzishni
hamda bu haqda muzokaralar boshlashni Angliya va Fransiya hukumatlariga taklif
qildi. Mazkur hukumatlar bu taklifning xalqaro ta’sir kuchini va fashizmga yon
berish siyosatidan mehnatkashlar ommasining noroziligi kuchayib borayotganligini
hisobga olishga majbur bo‘ldilar. Oldin (mart-iyulda) diplomatik yo‘l bilan siyosiy
muzokaralar so‘ngra (avgustda) Moskvada harbiy muzokaralar bo‘lib o‘tdi. Ayni
bir vaqtda Angliya va Fransiyaning ig‘vosi natijasida Polshaning o‘sha paytdagi
reaksion hukumati SSSR bilan hech qanday bitim tuzmasligini va fashist
agressiyasiga qarshi kurashda sovet qo‘shinlarining boshqa mamlakatlarga yordam
qilishi uchun Polsha xududlaridan o‘tkazmasligini bildirdi. Muzokaralar natijasiz
tugadi. Shundan so‘ng 1939 yil avgustida Germaniyaning taklifiga muvofiq Sovet
Ittifoqi Germaniya bilan xujum qilishmaslik to‘g‘risida shartnoma tuzdi.
30

Keskinlashib borayotgan xalqaro ahvol Angliya, Fransiya va AQSH hukmron
doiralari umid qilganidek rivojlanmadi. 1939 yil 1 sentabrda Fashistlar
Germaniyasi Polshaga xujum qildi. Shundan keyin Angliya va Fransiya
hukumatlari xalq ommasi oldida uzil-kesil sharmanda bo‘lmaslik uchun va
Germaniya dunyoni qaytadan ta’sir doiralariga bo‘lish to‘g‘risida Angliya bilan
kelishmay, Yevropa va jahonda o‘z hukmronligini o‘rnatish yo‘liga butunlay o‘tib
ketganligi uchun 1939 yil 3 sentabrda Angliya va Fransiya, Germaniyaga urush
e’lon qildilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOT
31

1. Arzakanyan M.Ts., Revyakin A.V., Uvarov P.Yu. Frantsiya tarixi. - M.,
2021 yil.
2. Bovykin V.I. Birinchi jahon urushi tarixidan. 1912-1914 yillarda Rossiya
va Fransiya munosabatlari. - M., 2022 yil.
3. Vipper R.Yu., Reversov I.P., Trachevskiy A.S. Yangi zamon tarixi. - M.,
2020 yil.
4. Ioffe G.Z. Inqilob va Romanovlar taqdiri. - M., 2021.
5. Malkov V.L. // Birinchi jahon urushi. Prolog asr. - M., 2020 yil.
6. Puankare R. Fransiya xizmatida. - M., 2022 yil.
7. Rozental E.M. 20-asr boshidagi rus-fransuz ittifoqining diplomatik tarixi -
M., 2020 yil.
8. Smirnov V.P. Frantsiyada XIX asr. - M., 2022 yil.
9. Takman B. Birinchi blitskrig.1914 yil avgust – M., 2022 y.
10. Utkin A.I. Birinchi jahon urushi. - M., 2020 yil.
11. Errio E. O’tmishdan. Ikki urush o’rtasidagi 1914-1936. - M., 2019 yil.
12. Yurovskaya E.E. Zamonaviy tarix bo’yicha seminar (1870-1918). - M.,
2021 yil.
13.Medyakov A.S. Sarlavha: Zamonaviy davrda xalqaro munosabatlar tarixi
Nashriyotchi: M.: Prosveshchenie. 2020.
14.Mironenko, S. V. Romanovlar. Birinchi jahon urushi. Inqilob / S. V.
Mironenko. // Unutilgan urush va fidoyi qahramonlar / Tarixiy istiqbol fondi;
auth.-stat. E. N. Rudaya. - M. : Veche, 2021.
15.Revyakin A.V. Zamonaviy davrda xalqaro munosabatlar tarixi. M.:
ROSSPEN, 2020.
32

16.Rudaya, E.N. Birinchi jahon urushidan keyingi Britaniya tashqi siyosati
uchun “rus tuzog i” / E.N.Rudaya .//Unutilgan urush va fidoyiʻ
qahramonlar/Tarixiy istiqbol fondi; auth.-stat. E. N. Rudaya. - M.: Veche, 2021.
Internet saytlari:
1. www.library.ziyonet.uz
2. www.lingvo-online.ru
3. www.globalterminology.com
4. www.basiccomputerterminology.com
5. www.tilde.com
6. www.oxfordhandbooks.com
7. http://www.literature.uz
8. http://www.genhisphilol.ru
9. http://www.en.wikipedia.org/wiki/Structuralism.
10.http://www.brocku.ca/english/courses/4F70/struct.html.
33

33

Sotib olish