Ilk o’rta asr manbalari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	17000UZS
Размер	60.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Ilk o’rta asr manbalari

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. XITOY VA SOG'D TILIDAGI MANBALAR .................................. ......5
1.1 Xitoy manbalarida O’rta Osiyo........................................... ........................5
1.2 So`g`d tilidagi manbalar........................................ ......................................8
II BOB. QADIMGI TURK MANBALARINING O’RTA OSIYO TARIXINI
O’RGANISHDAGI O’RNI VA FORS TILIDAGI MANBALAR ULARNING
UMUMIY XUSUSIYATLARI ............................................................ .................15
2.1 Qadimgi Turk manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni ....18
2.2 Fors tilidagi manbalar ularning umumiy xususiyatlari.... ..........................28
XULOSA ...............................................................................................................34
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
Termiz shahri haqidagi qimmatli ma'lumotlarni arab geograflari al-
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

Muqaddasiy (Ahsan ut-taqosim fi ma'rifat al-aqoliym), al-Istaxriy (al- Masolik val
mamolik), al-Balazuriy-Futuh ul-buldon va boshqa qator mualliflarning asarlarida
uchratamiz. Mazkur manbalarda ta'kidlanishicha, al-Hakim at-Termiziy tug'ilgan
Termiz shahri ham IX asrda Movarounnahrning eng yirik va obod shaharlaridan
biri sifatida mashhur bo'lgan. Shaharda islomiy ilm va madaniyat yuksak darajada
taraqqiy etgan. Ilm-fanning turli sohalari, jumladan, islomiy ilmlar bo'yicha Termiz
shahridan yetishib chiqqan ko'plab allomalar at-Termiziy nisbasi bilan butun
dunyoda mashhur bo'lganlar. Jahoniy ehtiromga sazovor bo'lgan termizlik buyuk
siymolardan biri al-Hakim at-Termiziydir. Afsuski, al-Hakim at-Termiziyning
bolalik va yoshlik yillari haqida manbalarda aniq ma'lumotlar uchratmadik. Uning
ota-onasi haqidagi ba'zi xabarlardan ma'lum bo'lishicha, uning otasi Ali ibn al-
Hasan o'z davrida hadis ilmining ko'zga ko'ringan olimlaridan biri sifatida mashhur
bo'lgan. Arab tarixchisi al-Xatib al-Bag'dodiy o'zining mashhur «Tarixi Bag'dod»
(«Bag'dod tarixi») nomli asarida yozishicha, u musulmon olamining eng yirik
markazlaridan sanalgan Bag'dod shahrida bo'lib, o'sha davrning mashhur olimu
ulamolari bilan hadis ilmining turli masalalari bo'yicha qizg'in bahs va
munozaralarda ishtirok etgan. Al-Hakim at-Termiziy o'zining avtobiografik risolasi
«Bad'u sha'ni Abu Abdulloh» va «Ar-Radd a'lol-muattila» kabi asarlarida
yozishicha, uning onasi va bobosi ham o'z davrida hadis ilmining yetuk
bilimdonlaridan bo'lgan. Bu ma'lumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, al-
Hakim at-Termiziy ilm-ma'rifat yuksak qadrlanadigan, ziyoli bir xonadonda
dunyoga kelib, mana shu ilmiy-ma'naviy muhitda o'sib ulg'aygan. Oxir oqibatda
mazkur omillar ta'sirida uning ma'naviy dunyosi va ilmiy tafakkuri shakllanib,
kamolga yetgan. Ayni vaqtda shuni alohida ta'kidlash kerakki, al-Hakim at-
Termiziyning ilmiy kamolotida uning otasi Ali ibn al-Hasanning xizmatlari
benihoya katta. Chunonchi, u o'z farzandi uchun nafaqat mehribon va g'amxo'r ota,
balki unga nisbatan talabchan murabbiy va ma'rifatli ustoz maqomida ham bo'lgan.
Bu xususda al-Hakim at-Termiziy o'z kitoblaridan birida shunday hikoya qiladi:
— Olloh taolo meni ustozim — volidimdan judo qilganda men sakkiz yoshda
3

edim. Uning sa'y-harakatlari bois men ilm olishga shunday berilib ketgandimki,
kitob mutolaa qilish men uchun asosiy mashg'ulot bo'lib qolgan edi. Vaholanki,
mening tengqurlarim o'yin-kulgi va vaqti xushlik bilan band bo'lardilar.
Volidimning ijtihodlari tufaylik men shu yoshimda «Ilm al-osor» (Qadimiy
rivoyatlar (hadislar) haqidagi ilm)va «Ilm ar-ray» («E'tiqod haqidagi ilm»)
bilimlarini to'liq egallab olgan edim...
Kurs ishi maqsadi: Al Hakim at Termiziyning asarlari tarixiy manba
sifatida .
Kurs ishi predmeti: Al Hakim at Termiziyning asarlari tarixiy manba
sifatida .
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

I BOB. XITOY VA SOG'D TILIDAGI MANBALAR
1.1 Xitoy manbalarida O’rta Osiyo
Xitoy manbalari haqida so`z boshlashdan oldin shuni alohida qayd etib o`tish
k е rakki, ular ham xitoy hukmdor-larining maqsad va manfaatlarini ko`zlab
yozilgan, xitoy imp е ratorlari ko`kka ko`tarib maqtalgan, ilohiylashti-rilgan; boshqa
xalqlarning tarixi esa ko`p hollarda bir taraflama yoritilgan. L е kin xitoy
manbalarida bo`lib o`tgan voq е alarning vaqti va o`rni aniq ko`rsatiladi, u yoki bu
hududtsa istiqomat qilgan xalqlar, shuningd е k, bir-bi-riga qarshi turgan
qo`shinlarning umumiy soni aniq ko`rsatiladi. O`rta Osiyo, xususan qadimiy
O`zb е kistonning uzoq o`tmishdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini o`rganishda quyi-dagi
xitoy manbalari muhim rol o`ynaydi.
Sima Syan— (taxminan miloddan avvalgi 145 yoki 135— 86-yillar) Xitoy
tarixshunoslarining «otasi» hisoblana-di; Lunmin (hozirgi Shensi viloyati) shaxrida
saroy ta-rixchisi Sima Txan oilasida tug`ilgan; mamlakat bo`ylab ko`p sayohat
qilgan; otasi vafot etgandan (miloddan avval gi 108 yili) k е yin uning o`rniga saroy
tarixchisi sifa-tida qabul qilingan. Miloddan avvalgi 98 yili imp е ra-torga qarshi
chiqib, sarkarda Li Linii himoya qilgani uchun qattiq jazoga tortilib (bichilgan)
saroydan quvib yuborilgan. L е kin u ruhiy tushkunlikka tushib qolmadi va bo`lajak
tarixiy kitobi ustidagi ishini davom ettirdi. Ko`p vaqt o`tmay, Sima Syan yana
saroyga taklif etildi va imp е rator Bosh mahkamasining boshlig`i etib tayinlanadi,
kitobini yozib tamomlashga sharoit yaratilib b е rildi. Sima Syan «Shi Szi»
(«Tarixiy esdaliklar») nomli 130 bobdan iborat yirik tarixiy asar yozib krldirgan.
Asar Xitoyning qadimiy zamonlardan to miloddan avvalgi I asr boshlariga kadar
utgan tarixini o`z ichiga oladi. Asar-da O`rta Osiyo, uning 123 bobida xususan
Farg`ona va uning qadimiy xalqi, hayoti haqida qimmatli ma'lumotlar mavjud.
« Ban Gu (39—92) — yirik tarixchi olim; Anlin (Shensi viloyati) shahrida
G`arbiy Xan sulolasi (mi loddan avvalgi 206 — milodning 220 y.) xizmatida tur gan
yirik mansabdor va tarixshunos oilasida tug`ilgan; 47—55 yillari Loyanda oliy
5

o`quv yurtida ta'lim olgan; 58—82 yillari o`zining «Syan Xan shu» («Avvalgi
Xan sulolasining tarixi») asarini yozgan.
«Syan Xan shu»da, xususan uning 95 bobida, O`rta Osiyo (ayniqsa, kangli,
yuechji va usunlar haqida) va Sharqiy Turkistonning qadimiy tarixi, xalqi va uning
hayoti haqida ko`p muhim ma'lumotlarni uchratamiz. «Syan Xan shu» 1962 yili
P е kinda 12 jiddda nashr qilingan. Inglizcha tarjimasi (G. Dub е , Baltimor, 1938—
1944-yy.) ham bor.
Fan Xua (398—445-yy.) — Avvalgi Xan sulolasi (25— 220-yy.) tarixchisi.
Avval kichik davlat lavozimida turgan va 424 yili viloyat hokimligiga ko`tarilgan.
Davlatga qar-shi isyonda qatnashganlikda ayblanib qatl etilgan.
Fan Xua Xitoyning Avvalgi Xan sulolasi davridagi tarixini o`z ichiga olgan
«Xou Xan shu» («K е yingi Xan sulolasi tarixi») nomli katta asar (130 bobdan
iborat) muallifi. Asarda O`rta Osiyo, Sharqiy Turkiston va Jun-g`oriyaning 25—
221-yillar orasidagi tarixi haqida diq-qatga sazovor ma'lumotlar bor.
Li Yan-shou (taxm. 595—678-yy.) — Tan sulolasi (618— 907-yy.) davrida
o`tgan yirik tarixchi. U Shimoliy Xitoyda hukmronlik qilgan Vey (386—535-yy.),
Si (550—577-yy.), Chjou (557—581-yy.) sulolasi hukmronligi, ya'ni 386—581-
yillardagi tarixini o`z ichiga olgan 100 bobdan iborat «Bey shu» («Shimoliy
sulolalar tarixi») nomli asari bilan mashhur.
Asarda O`rta Osiyo, xususan Xorazm hamda Sharqiy Tur-kiston haqida
qimmatli ma'lumotlar uchratamiz. «Bey shu»ning matni 1958 yili Shanxayda chop
etilgan.
Vey Chj е n (580—643 yy.) — Tan sulolasi davrida o`tgan tarixchi; imp е rator
Chj е n-Guan (627—650 yy.) davrida uning o`g`li va toju taxt vorisiga tarbiyachi
bo`lgan. Ana shu imp е rator davrida tarixchi olimlardan Yan Shi-Gu hamda Kxun
In-da bilan birgaliqtsa Xitoyning Suy sulolasi davridagi ijtimoiy-siyosiy tarixini
o`z ichiga olgan «Suy shu» («Suy xonadonining tarixi») nomli 85 bobdan ibo rat
asar yozib qoldirgan. Asarning 55 bobi 637 yidda yozib tamomlangan. Qolgan 30
bobiga esa yana 20 yil vaqt k е tgan. Asar Xitoyning V—VI asrlardagi tarixini o`z
ichiga ola-di.
6

«Suy shu» Xitoyda tarixchilar jamoasi tarafidan yozil-gan birinchi tarixiy
asar. Boshqa asarlardan farqli o`la-roq, unda imp е ratorlarning iqtisodiy siyosati,
qo`shin-ning tuzilishi, mamlakatning ahvoli, xalqning urf-odat-lari haqida
ma'lumotlar k е ltirilgan.
Asarda, uning 83-bobida, O`rta Osiyo (Janubiy Qirg`i-ziston, Pomir,
Toshk е nt va b.) hamda Sharqiy Turkiston (Xarashahar, Kucha, Koshg`ar, Xo`tan)
haqida ham diqqatga sazovor ma'lumotlar uchratamiz. Asar ko`p jildli «Sulolalar
tarixi» tarkibida uning 9-jildi bo`lib, 1958 yili Shanxayda bosilgan.
Ouyan Syu (1007—1072-yy.) va Sun Si (998—1061-yy.). 960—1279 yillari
hukmronlik qilgan Sun (Janubiy va Shimoliy Xitoy) sulolasi tarixchilari: imp е rator
J е n-Tszun (1023—1063-yy.) ning topshirig`i bilan 940—945-yillari yozilgan
«Szyu Tan shu» («Tan sulolasining eski tarixi») o`rniga (uning kamchilik va
nuqsonlari aniklangach) 1043— 1060-yillari shu sulolaning yangi tarixini («Sin
Tan shu» — «Tan sulolasining yangi tarixi») yoz-ganlar. Har ikkala asar ham
o`ziga xos afzalliklarga ega bo`lib, ma'lum darajada bir-birini to`ldiradi. XVIII as-
rda tarixchi Shen Bin — chj е n har ikkala tarixni bir-biriga bog`lab, unga «Sin szyu
Tan shu x е chao» («Tan su lolasining bir-biri bilan qo`shilgan yangi hamda eski
tarixi») d е b nom qo`ydi. Asarda 618—907-yillar voq е alari bayon etilgan.
«Sin Tan shu»da Samarqand, hozirgi O`zb е Kistonning Janubiy viloyatlari,
Eron, Afg`oniston hamda Sharqiy Turkiston (Xarashahar, Kucha, Koshg`ar) haqida
ma'lumot-lar uchraydi.
1958 yili (ko`p jildli «Sulolalar tarixi»ning 12-jildi) Shanxayda chop etilgan.
Xitoy manbalarida O’rta Osiyo haqidagi ma’lumotlar milloddan avvalgi 2-asrda
uchraydi.Bu ma’lumotlar Xitoy elchisi Jang Chyan(mil.avv.?-114) sayoxatidan
so’ng uchraydi.Xitoylik tarixchilar O’rta Osiyoning Davan va Qang’ davlati haqida
yoritishgan. Farg’onaliklar savdo bilan shug’ullanganligi sababli Xitoy bilan
munosabalatlari qadimdanboshlanganligi asos bo’lib xizmat qiladi.farg’ona davlati
haqidagi dastlabki ma’lumot “24 tarix”asarinig 1-jildi Si Machyanning “Tarixiy
xotiralar”idan,Jang Chyanning Xitoy Xoqoniga bergan axborotidan olingan.Jang
Chyan bergan axborotida shunday yozilgan; Farg’ona Xan sulolasidan 10ming “li”
7

olisda bo’lib, xunlarning janubi g’arbiga, Xan sulolasining aynan g’arbiga to’g’ri
keladi. Farg’onaliklar avloddan avlodga o’troq dehqonchilik bilan shug’ullanadi va
sholi , bug’doy ekadi. Uzum sharobi chiqaradi .Farg onada asl otlar ko pʻ ʻ
bo lib,mazkur otlarning hammasi tulpordir .Farg onada shahar, qal a, uy-imoratlar
ʻ ʻ ʼ
bor, hammasi bo lib 70dan ko p shahar qal'a mavjud.Bu.davlatda 1 necha yuz
ʻ ʻ
ming aholi istiqomat qiladi. Bu davlat askarlari o q-yoy, nayza ishlatib va ular otga
ʻ
minishga, o q-yoydan foydalanishda mohir .
ʻ Shimolda Qangqa , g arbda ʻ
Ulug yuzjilar, janubi g arbida Baqtiriya, shimoli sharqida Usun, shaeqda Dadan
ʻ ʻ
o'yliq, Udun bilan chegaradosh..."- deb dastlab xabar beradi. Xitoy manbalaridan
"Xannoma"da: "Farg'na davlati markazi Guyshan ,bu joydan Chang angacha 12250
li, axolisini 60ming oila, 300 ming kishi, lashkarlikka yaraydigan 60 ming
nafar, bir nafar noibxon , bir yordamchi xoni bor. Shimolidan Qang‘qaning Bitgan
shahrigacha 1510 kishi, janubi g‘arbdan Ulug‘yuzjilar mamlakatiga 690 li keladi.
Shimolidan tomoni Qang‘qa, janubiy g‘arb tarafi Ulug‘yuzjilar xonliklari bilan
tutashgan. Farg‘ona davlatining yeri, iqlimi, boyligi, urf-odatlari Ulug‘yuzjilar va
Arshak bilan o‘xshash. Boylari 10 ming ku‘bdan ortiq miqdorda sharob saqlaydi.
Farg‘onaliklar sharobxumor bo‘ladi. Otlari beda yeydi. Mazkur ma‘lumotlarda
Farg‘ona vodiysida dehqonchilik bilan birga chorvachilik ham rivojlangani va
uning shaharlari kamida 2500 yillik tarixni qamrab olganligi ko‘rsatiladi.
Farg‘ona-Xitoy munosabatlarida Xan sulolasining Farg‘onaga harbiy yurishlari
Xitoy tarixida katta ahamiyat kasb etadi. Rus olimlari xitoyliklar Farg‘onaga 2
marta (mil. avv. 104 va 102 yillarda) yurishlar qilgani haqida takidlashgan.
Yurishlar davomida "Farg‘ona tulporlari"ga ega bo‘lganligi, lekin ushbu yurishlar
ularning to‘la- to‘kis mag‘lubiyati bilan tugagan. Yoshlarning asosiy sababi
ko‘pchilikning fikricha farg‘onaliklar xitoyga asl zotli otlar yubormaganligi bilan
sodir bo‘lgan. Xitoy manbalarida miloddan avvalgi 2-asrda Farg‘ona Dayyuan
(Davan) deb nomlanib, Dayyuan davlati (Farg‘ona mamlakati) deb yilga olinadi.
Qadimgi Farg‘ona davlatiga oid manbalar asosan mashhur "24 tarix" asarining 1-2-
jildi Shiji(Tarixiy xotiralar) va "Xan Shu"(Xan sulolasi tarixi yoki Xannoma)da
beriladi.
8

Ulug‘ yuzjilar mamlakatiga otlangan Jang Chyan yo‘lda xunlar tomonidan asir
olinadi. To u yerga borib- kelib vataniga qaytguncha 13 yil o‘tadi. "Xannoma"ning
Jang Chyan tazkirasida:"Jang Chyan Farg‘ona, Ulug‘
To‘xiriylar(Ulug‘yuzjilar), Baqtriya , Qangqaga boradi. Ularning atroflaridagi 5-6
katta xonliklarning ahvoli haqida boshqalardan ma‘lumot olib,ularning boyligi va
hududi to‘g‘risida Xoqon Udiga ma‘lumot beradi. Udi Farg‘ona, Qangqa,
Arshak(Parfiya) katta davlat ekanligini, ularda ajoyib narsalar ko‘p chiqishini, urf-
odatlari xitoyliklar bilan o‘o‘xshashligi, lekin lekin harbiy kuch jihatidan ojizligi ,
Xan sulolasining mollarini qadrlashini, ularning shimolida Ulug‘yuzjilar bilan
Qangqa davlatining borligi, harbiy kuch jihatidan ularning kuchliroq ekanligini ,
mol va boylik taqdim qilish usuli qo‘llansa, ular o‘z foydasini ko‘zlab, ziyoratga
keladiganligini eshitib ularni buysundirish fikri Xoqon Udida tug‘ilgan.
Tarixda mashhur Farg‘ona otlari boqiladigan Farg‘ona davlatining markazi
hisoblangan Qarshi shahrining hozir qaysi hududda joylashgani haqida turli
qarashlar mavjud. Sababi Farg‘ona viloyatida bir necha qadimgi shaharlarning
tuzilishi xitoyliklar yozib qoldirgan manbadagi Ershi shahri haqidagi manbalar
bilan o‘xshash kelishi sababdir. Xitoy olimlariningbir qismi, rus va boshqa
olimlarning (E. Shavan) tahliliga asosan "Xannoma. G‘arbiy el tazkirasidagi
joylashgan nomlarini tekshirish " Ershi shahri O‘ratepa va Jizzaxda deb
ko‘rsatiladi. Balki xitoy olimlari esa, A.N. Berinshtam bboshliq bir guruh
olimlarning qadimiy shahar qoldiqlariga asoslanib Ershi shahri Andijon viloyati
Marhamat shahrining yonida joylashgan Mingtepa deb ko‘rsatiladi.Shuningdek
Ershi atamasi qadimda Sutrishina(Ustrishina) shahrining xitoy tilida talaffuz
etilishi deb tasdiqlashdi. Farg‘ona viloyatida maxsus qidiruv ishlarini olib borgan
qadimshunos olimlardan B.X Matboboyev A.N. Berinshtamning fikrinito‘g‘ri deb
topadi. U miloddan avvalgi 2-1-asrlarda gullab yashnagan Mingtepaning
Farg‘onaning sharqida joylashgani , uning yaqinidagi tog‘larda tulporlar
tasvirlanganini hisobga olib bu yodgorlikni Ershi bo‘lganligini tasdiqlaydi.
9

Dayyuan atamasi qanday ma‘noni anglatishi va uning qanday paydo bo‘lgani
barchani qiynaydi. 18-asrda ushbu atamaning paydo bo‘lishi masalasiga Yevropa
olimlari ham qiziqgan. 1756-175-yillarda fransuz olimi Degin Davan atamasining
kelib chiqishi Farg‘ona tomonini bilan bog‘liqligini aytgan. Biroq u bog‘liqlikni
qanday yuz berganligini haqida izoh bermagan. Dayyuan (Davan) tomonini
birinchi marta Sim Syan qalamiga mansub "Shiji"(Tarixiy xotiralar)da uchraydi.
Ushbu manba 104-91-yillarda bitilgan. Qadimiy Xitoy adabiyotida Farg‘ona-Xitoy
munosabatlariga oid masalada Farg‘onaga nisbatan ishlatilgan siyosat
yumshatishga holda yozilgan. Bunda elchilar Sharqiy Turkistondagi bir necha
davlatlar va Farg‘ona davlatining harbiy quvvatining ojizligini , ozgina harbiy
kuch bilan ularni osongina mag‘lub etish mumkinligi haqidagi axborot berganligi
yoziladi. Farg‘onaga borgan Yang Dingxan kabi elchilar: "Farg‘ona harbiy kuch
jihatidan ojiz. Agar 3000 askar yuborilsa, kuchli o‘q yoylar yordamida Farg‘onani
tor-mor qilsa bo‘ladi. " degan takliflarni berib , Xan sulolasining xoqoni Udini
ishontirishga harakat qiladi. Farg‘onaga qarshi urushga Li Guanglini bosh
qo‘mondon etib tayinlaydi. Unga shuningdek "Ershi sangun"(Ershi qo‘mondoni)
degan nom beradi.
1.2 So`g`d tilidagi manbalar
Asosan IV—X asrlarga oid bo`lib, turli mazmundagi huquqiy hujjatlar
(ahdnomalar, nikoh haqidagi shartno-malar, oldi-sotdi hujjatlari, tilxatlar),
xukmdorlar (So`g`d, Shosh, Turk va Farg`ona hukmdorlari) o`rtasidagi
yozishmalar, xo`jalikning kundalik faoliyatiga oid huj-jatlar, masalan, xarajatlar
yozilgan hujjat hamda far-monlardan iborat. Bu hujjatlar So`g`diyonaning o`zidan
(Mug` qal'adan), Samarqanddan (Afrosiyobdan), Qirg`iziston va Sharqiy
Turkistondan topilgan. Bular orasida Mug` qal'a xarobalaridan 1932 yili to pilgan
hujjatlar alohida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bahorida Tojikistonning
Varziminor (hozirgi Zahmatobod) tumaniga qarashli Xayrobod qishlog`ida shu
tumanning sobiq birinchi rahbari A. Po`lotiy tomonidan ochilgan. Hujjatlar jami 79
ta bo`lib, bulardan 74 tasi qadimgi so`g`d, 1 donasi arab, 3 tasi xitoy va yana biri
10

turk tilidadir. Ular har xil mat е rialga: charmga, taxtaga o`yib yozilgan. So’g’d
tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bo’lib, turli mazmundagi huquqiy
hujjatlar – ahdnomalar, nikoh haqidagi shartnomalar , oldi-sotti hujjatlari, tilxatlar ,
So’g’d, Shosh, Turk va Farg’ona hukmdorlari o’rtasidagi yozishmalar, xo’jalikning
kundalik faoliyatiga oid huddatlar , masalan, xarajatlar yozilgan hujjat hamda
farmonlardan iborat. Bu hujjatlar So’g’diyonaning o’zidan, Mug’ qal’adan,
Samarqandda Afrosiyobdan, Qirg’iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan. Bular
orasida Mug’ qal’a xarobalaridan 1932 yili topilgan hujjatlar alohida ahamiyatga
ega. Hujjatlar bahorda Tojikistonning Varziminor (hozirgi Zahmatobod) tumaniga
qarashli Xayrobod qishlog’ida shu tumanning sobiq birinchi rahbari A.Po’lotiy
tomonidan ochilgan. Huddatlar jami 79 ta bo’lib, bulardan 74 tasi qadimgi so’g’d,
1 dona arab , 3 tasi xitoy va yana biri turk tilidadir. Ular har xil materialga –
charmga, taxtaga va qog’ozga yozilgan. Hujjatlar so’g’d dehqoni, katta yer yegasi,
podshohi Devashtich (708-722-yy.) va yirik mansabdorlar-framandarning ,
shuningdek, Xoxsar hamda Kshtut dehqonlarining shaxsiy arxiviga tegishli bo’lib,
So’g’dning VIII asrning birinchi choragidagi iqtisodiy , siyosiy va madaniy
hayotini o’rganishda muhim manba rolini o’ynaydi. Mug’ qal’asidan topilgan
hujjatlar A.A.Freyman, A. V.Vasilev, I.Yu.Krachkovskiy, M.N.Bogolyubov,
V.A.Livshits, M.Ishoqov, U.N.Mansurov hamda O.I.Smirnovalar tarafidan chuqur
o’rganilgan. Mug’ qal’asi hujjatlarining topilishi tarixi va ular haqidagi dastlabki
ma’lumotlar 1934 yili maxsus to’plam shaklida (“Cogdiyskiy sbornik”, Leningrad,
1934) e’lon qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.Yu.Krachkovskiy va
A.A.Freyman tomonidan 30-yillari e’lon qilindi. Huquqiy hujjatlar va maktublar
tarjimasi , zarur izoh va tadqiqotlar bilan (Sogdiyskie dokument ы s gor ы Mug.
Chtenie, perevod, kommentariy. II chiqishi. 1962.) V.A.Lif щ its tarafidan chop
qilindi. 1961 va 1965 yillari O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix va arxeologiya
instituti xodimlari ilmiy safar chog’ida Samarqandning Afrosiyobida V-VI asrlarga
oid saroy xarobalarini ochdilar. Saroy mehmonxonasining dkvorlari turli
mazmundagi rasmlar bilan bezatilgan bo’lib, ular orasida oq kiyim kiygan
Chag’oniyon elchisining surati ham bor. Uning etagiga so’g’d tilida o’n olti
11

satrdan iborat ishonch yorlig’i yozib qo’yilgan edi. Bu yozuvlar VII asr
o’rtalaridagi xalqaro munosabatlar tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb
etadi. Samarqandda topilgan yozuvlar IX asrga oid uch tilda so’g’d, qadimgi turk
va xitoy tilida yozilgan turk xoqonining qabr toshidagi bitikdir. Bunday hujjatlar
so’g’diylarning Qozog’iston, Qirg’iziston hamda Sharqiy Turkistondagi savdo
koloniyadaridan ham topilgan. Bular orasida ayniqsa A.Steyn (1862-1943)
tarafidan 1907 yili Dunxuan (Xitoyning Gansu viloyatida) va Turfonda (Sharqiy
Turkiston) topilgan hujjatlar, Talas daryosining o’ng sohilida , hozirgi Talas
shahridan 7 km shimolda joydashgan Qulonsoy hamda Teraksoy daralarija qoya
toshlarga o’yib bitilgan yozuvdar alohida e’tiborga molik. Bu yozuvlar IV-XI
asrlarda So’g’d koloniyalarining ijtimoiy ahvoli haqida, ayniqsa O’rta Osiyo va
Uzoq Sharq mamlakatlari o’rtasidagi savdo aloqalari va bunda so’g’diylarning roli
haqida qimmatli ma’lumot beradi. Dunxuan va Xo’tan hujjatlari A.Steyn, Talasdan
topilgan yozuvlar esa V.A.Kallaur, M.Ye.Masson, D.F.Vinnik, A.A.Asanaliev,
K.Ashiraliev, U.Jumag’ulovlar tarafidan o’rganilgan. Mamlakatimiz tarixi,
xususan unda yashagan qadimiy xalqlar tarixini o’rganishda, so’g’d tilida yozilgan
“Xalqlar ro’yxati” deb atalgan bir hujjat (VIII asr) o’ta muhimdir. Unda O’rta
Osiyoda yashagan 21 xalq va elatning nomi keltirilgan.
So’g’d tilidagi manbalar asosan IV-X asrlarga oid bo’lib, turli mazmundagi
huquqiy hujjatlar ahdnomalar, nikoh haqidagi shartnomalar, oldisotti hujjatlari
, tilxatlar, So’g’d, Shosh, Turk va Farg’ona hukmdorlari o’rtasidagi yozishmal
ar, xo’jalikning kundalik faoliyatiga oid hujjatlar, masalan, harajatlar yozilgan
hujjat hamda farmonlardan iborat. Bu davrda So’g’d, Xorazm va Tohariston ah
olisining alohidaalohida yozuvlari bor edi. So’g’d va Xorazm yozuvining asos
i oromiy yozuvi bo’lib, ular Tohariston yozuviga zamin yaratganlar. Bizgacha
saqlanib qolgan So’g’d yozuvlari orasida Panjikent yaqinidagi Mug’ qal’asida
n, Sharqiy Turkistondagi Turfan shahri yaqinida topib o’rganilgan hujjatlar ham
da Samarqandning qadimiy harobasi Afrosiyobda qayd etilgan devoriy yozuvlar ay
niqsa betakror. Bu hujjatlar So’g’diyonaning o’zidan, Mug’ qal’adan, Samarqa
ndda Afrosiyobdan, Qirg’iziston va Sharqiy Turkistonda topilgan. Zarafshon vodiy
12

si va Qashqadaryo vohasining qadimgi aholisi so’g’dlar deb atalgan. Bu minta
qada so’g’dlar etnik uyushma sifatida mil. avv. XIIXI asrlarda paydo bo’lgan
. Avesto kitobida Gava nomli Diyorda so’g’dlar yashaydi deb ko’rsatilgan (“
Videvdat”, I fragard). Ahomaniylar qoyatosh bitiklaridagi Suguda nomli qaram sat
raplik aholisi so’g’dlar bo’lgan. So’g’dlar har 2 vohada dehqonchilik va shahar
madaniyatining shakllanishida muhim rol’ o’ynagan. Mil. avv. VIII – VII asrl
arda Ko’ktepa, Afrosiyob, Uzunqir, Sangirtepa, Yerqo’rg’on shahri xarobalari
o’rnida bo’lgan qadimiy shaharlar So’g’d xalqi shaharsozligining ilk yirik markazl
ari edi. So’g’dlar uzoq muddat turli saltanatlar tarkibida bo’lib kelganlar. Jumladan
, ahomoniylar, yunon, kushonlar, xioniylar, eftaliylar, kidariylar, Turkhoqonligi
davrida ham nisbiy mustaqillik ruhini saqlaganlar.
13

II BOB. QADIMGI TURK MANBALARINING O’RTA OSIYO
TARIXINI O’RGANISHDAGI O’RNI VA FORS TILIDAGI MANBALAR
ULARNING UMUMIY XUSUSIYATLARI
2.1 Qadimgi Turk manbalarining O’rta Osiyo tarixini o’rganishdagi o’rni
Mo`g`ul va xitoy tillaridagi manbalarda O`zb е kistonning XIII-XIV asrlardagi
tarixiga oid ma'lumotlar ko`p uchraydi. Ayniqsa, Chingizxon va mo`g`ullar xuruji
davri tarixi, mo`g`ul imp е ratorlari hukmronligi davri tarixini bu manbalar-siz
o`rganib bo`lmaydi. Huni alohida uqtirib o`tish k е rak-ki, bu manbalarda, xususan
xitoy manbalarida, voq е alar birinchidan, d е yarli yilma-yil bayon etilgan,
ikkinchidan, ularning sodir bo`lgan joyi va vaqti aniq ko`rsatilgan.
Shu manbalardan, misol tariqasida, uch-to`rttasiga qis-qacha to`xtalib
o`tamiz.
«Mongol-un niucha tobchan» («Mo`g`ullarning maxfiy ta rixi»). Asar XIII asr
boshida o`rta asr uyg`ur imlosida yozil gan va bizgacha xitoy imlosi (i е roglifi)da,
xitoycha tar-jimasi bilan birga е tib k е lgan. Asarning xitoycha nomi «Yuan-chao bi-
shi» («Yuan sulolasining1 maxfiy tarixi») d е b ataladi. «Yuan-chao bi-shi» Xitoy,
Mo`g`uliston, O`rta Osiyo va O`zb е kistonning XIII asrdagi tarixi bo`yicha muhim
manba xisoblanadi. Unda nayman, k е rait, o`ng`ut, uyg`ur, qor-liq va boshqa turkiy
xalklarning Chingizxon xuruji pay-tidagi tarixi va ularning mo`g`ul asoratiga
tushib qolishi haqida qimmatli ma'lumotlar uchratamiz.
«Mongol-un niucha tobchan» xitoy tiliga 1404 yili tar-jima qilingan; 1800 yili
ilmiy ist е fodaga kiritilgan. Asar 1866 yili P. Kafarov tarafidan rus tiliga tarji-ma
qilingan va so`z boshi, xitoycha matni va lug`atlar bilan qo`shib, 1941 yili S. A.
Kozin tarafidan «Sokrov е nno е skazani е » nomi bilan chop etilgan. Asarning E.
Xyonning tarafidan amalga oshirilgan n е mischa nashri ham mavjud. «Szin-shi»
(«Szin sulolasining2 tarixi»). Asar so`nggi yuan imp е ratori Shindi (To`g`on
T е mur) davrida, xitoy olimi va yozuvchisi Ouyan Sian tarafidan yozilgan.
Asarga mo`g`ul imp е ratorlari davrida yozilgan va k е yincha yo`qolgan
«Shilu» («Sahih yozuvlar») solnomasi asos bo`lgan.
14

«Szin-shi» to`rt qismdan iborat:
1) Szin sulolasining siyosiy tarixi;
2) Szin davlatining ma'muriy, harbiy, huquqiy, moliyaviy, iktisodiy, ma'naviy
va ilmiy ti-zimlari;
3) Szin imp е ratorlari;
4) imp е ratorlar va ular ning oilalari, davlat arboblari, sarkardalari va madaniy
arboblarining tarjimai holi.
Asarning to`rtinchi qismida o`sha vaqtlarda Markaziy Osiyoda istiqomat
qilgan turkiy xalklar (uyg`urlar, o`ng`ut-lar va b. q.) va ular bilan olib borilgan
elchilik munosa-batlari, ularning boshliklarini harbiy xizmatga jalb kilish hakida
ma'lumotlar bor.
«Yuan-chao min-ch е n shi-lyue» («Yuan sulolasi mashhur mansabdorlarining
qisqacha tarjimai holi»). 15 bobdan iborat bo`lgan ushbu asarda (muallif —
tarixshunos olim Su Tyantszyue). Yuan imp е riyasining xizmatida bo`lgan 47 yi-rik
mansabdorning tarjimai holi bayon etilgan. Ularning orasida turklar ham bor.
Asarning ko`pgina nashrlari mavjud. Eng yaxshi nashri 1962 yili Nankin
univ е rsit е tining prof е ssori Xan-Julin tarafidan amalga oshirilgan nashrdir. Noshir
yoz-gan so`z boshi ham ma'lum ahamiyat kasb etadi. Mazkur nashr uch kitobdan
iborat.
«Shen-u sin chj е n-lu» («Muqaddas sarkarda Chingiz-xonning harbiy
yurishlari tafsilotlari»). Asarning asli mo`g`ul tilida yozilgan, l е kin uning shu
nomdagi xitoycha tarjimasi bizgacha е tib k е lgan, xolos.
Asarning yozilgan vaqti haqida bir-biriga zid tur-licha fikrlar mavjud. Bir
fikrga qaraganda, u imp е ra tor Xubilayxon davrida yozilgan. Ko`pchilik
tarixshunos olimlarning (masalan, Xun Szyun) so`zlariga Karagan da, asar XIV
asrda yaratilgan. Mashhur xitoy tarixchisi Van Govey va U Xun asar XIII asrda
yozilgan d е b aytadilar.
«Shen-u sin chj е n-lu» nomidan ham ko`rinib turibdi-ki, jahongir
Chingizxonning harbiy yurishlari va mo`g`ul-lar xuruji vaqtida turkiy xalklarning
ijtimoiy-siyo-siy hayoti haqida hikoya kil ad i.
15

Asarning bir n е cha nashri bor. Birinchi marta uni Yuan Chjon 1894 yilda,
k е yin yuqorida nomi zikr etilgan Van Govey 1925-26 yillari, k е ng izoxlar bilan
nashr etil gan. 1872 yili P. Kafarov asarning ruscha tarjimasini, so`z boshi va zarur
izoxlar bilan qo`shib, chop etgan. 1951 yili P е lo va Gambus uning frantsuzcha
nashrini amalga oshir-ganlar.
«Yuan-shi» («Yuan sulolasi tarixi»). Yuan sulolasi ning to`liqrasmiy tarixi. 16
yirik olim, Sun-lyan (1310— 1381 yy.) boshchiligida asarning mualliflari
(tuzuvchila-ri) xisoblanadilar. 1369 yili yozib tamomlangan. Min sulo lasining
imp е rator Tayqchuning buyrug`i bilan yozilgan.
Asar to`rtta qismdan iborat.
Birinchi qismda Yuan sulolasining shajarasi, ya'ni 13 mo`g`ul imp е ratori
(Xubilayxondan boshlab), ularning shax-siy hayotida bo`lib o`tgan va ularning
davrida mamlakatda k е chgan asosiy voq е alar b е rilgan.
Ikkinchi qismda samoviy voq е alar tafsiloti, mamla katda bo`lib o`ttan
hududiy voq е alar, mamlakatning ma'mu-riy bo`linishi haqida, mamlakatdagi
daryolar va naxrlar, xalqining liboslari, amaddorlarni mansabga tayyorlash ol-
didan o`tkaziladigan imtihonlar va b. q. haqida ma'lumot k е ltiriladi.
Uchinchi qismda imp е rator va uning xonadoni a'zolari-ning shajarasi.
To`rtinchi qismda imp е rator xonadoni a'zolarining tar-jimai holi va qo`shni
mamlakatlar haqida qisqacha ma'lu mot k е ltiriladi.
Turkiy xalklar tarixi va turk aslzodalarining mo`g`ul imp е riyasining ijtimoiy-
siyosiy hayotida tutgan o`rni haqida «Yuan-shi»ning to`rtinchi qismida (VII bob)
juda qimmatli ma'lumotlar b е riladi. Asarda k е ltirilgan ma'-lumotlarning taxlili
shuni ko`rsatadiki, turklar, jami-yatda tutgan mavq е iga ko`ra xitoylardan k е yin
ikkinchi o`rin-da turgan xalq bo`lgan. Yirik turk amaldorlari asosan uyg ur, qorliq,
qipchoq, qong`li, o`ng`ut, arg`in, nayman va k е -rait qavmlaridan chiqqan. Ular
asosan mo`g`ul imp е riyasining ma'muriy idoralari va harb ishlarini boshqarganlar.
Turklar orasida olimlar ham ko`p bo`lgan. Bular — qor-luklardan chiqqan
Bayon, o`ng`ut Maqzuchan, qipchoq Toybug`a, Boboxudu, Ulchaybotir,
16

qong`lidan chiqqan Buxulu, O`rus, Tabrikchi va boshqalar. Mo`g`ul imp е ratorlari
xizmatida bo`lgan turklar orasida uyg`urlar ko`p (300 mansabdor va olim) bo`lgan.
«Yuan-shi»ning ayrim qismlari turli yillarda N. Ya. Bigurin, P е lo, L. Gambis,
E, Xyonish, S. A. Kozin, A. i in Vayli, G. Franko, F. V. Klavza va G. F. Shurmann
tarafidan tarjima kilingan.
Xoja Ahrorga t е gishli vasiqalar va vaqfnomalar. Bu turdagi hujjatlar ko`p va
ularni arxiv va muz е ylarning fondlaridan, shuningd е k qo`lyozmalar saqlanayotgan
kutub-xonalardan topish mumkin. Mashxur sharkshunos olima O. D. Ch е xovich
(1912-1982-yy.) Uzb е kistan R е spublikasi Fan-lar Akad е miyasining
Sharqshunoslik instituti va Uzb е ki-ston R е spublikasi Davlat tarix arxivi fondlarida
sakla-nayotgan vasiqalar va vaqfnomalar fondini kup yillar da-vomida qunt bilan
o`rgandi va ular ichidan Xoja Ubaydulla Axrorga t е gishlilarini ajratib olib, matni
va ruscha tar-jimasi, va maxsus tadqiqot bilan birga qo`shib 1974 yili
«Samarkandski е dokum е nto` XV—XVI vv» nomi bilan nashr etdi.
Ma'lumki, Xoja Axror o`z davrining badavlat, boobro` kishisi bo`lib,
mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta nufuzga ega bo`lgan. Uni shu
darajaga е tkazgan narsa, birinchi navbatda, uning qo`lida to`plangan katta е r-suv
va mol-mulk bo`ldi. Tarixiy manbalarning guvoxlik b е ri-shicha, uning 300 jufti
gov е ri, shaharlarda timlari (usti yopiq bozorlari), do`konlari, hammomlari,
karvonsaroy-lari, t е girmonlari, moyjuvozlari bo`lgan.
L е kin, u ma'rifatli va raiyatparvar kishi edi. Daro-madning bir kismini xayrli
ishlarga sarflagan, xalq man-faatini himoya qilgan. Masalan, 1463 yili t е muriyzoda
Umarshayx mirzo Toshk е nt xalqidan katta mikdorda xi-roj talab kil ganda, Xoja
Ahror uni o`z hisobidan to`lab yuborgan; hunarmandlar va bozor ahlidan
olinadigan tamg`a solig`iga karshi chiqkan. Hazrat eshon barcha soliqlardan ozod
kilinganiga qaramay, ayrim yillari hamma qatori xiroj, ushr va boshqa soliklarni
(ma'unoti d е voniya va navoibi sultoniya) to`lab turgan. Xoja Ahror har yili Sulton
Axmad mirzo (1458—1494 yillari Movarounnahr hukmdori)ning d е voniga 80
ming man g`allani xiroj o`rnida yuborib turgan; yiliga unga xirojning bir qismini
— 10 ming ku-mush tanga b е rib turgan.
17

Manbalarda hazrat eshonning el-yurt tinchligi yo`lida qilgan savob ishlari
haqida ham ma'lumotlar uchratamiz. Masalan, 1463 yili uch hukmdor (Farg`ona
podshosi Umar-shayx mirzo, Toshk е nt hokimi Sulton Maxmudxon, Samar kand
podshosi Sulton Ahmad mirzo) Xovos yonida bir-bi-riga qarshi lashkar saflaganda
Xoja Ahror tadbir ishlatib qon to`kilishiga yo`l qo`ymadi — podsholarni
yarashtirib qo`ydi. 1454 yili Xuroson podshosi Abulqosim Bobur (1449-1457 yy.)
katta qo`shin bilan Samarqand ostonasida paydo bo`lganda, hamma, shular qatori,
uch yil muqaddam Samark and taxtiga o`tirgan Sulton Abu Sa'id ham qo`rquv va
tah-likaga tushib, shaharni tashlab qochmoqchi bo`ldi. Xoja Ahror esa atrofidagi
odamlari bilan shahar mudofaasini o`z qo`liga oldi, Abulqosim Boburni esa
ch е kinishga majbur qiddi.
Xoja Ubaydulla Ahrorga t е gishli vasiqa, vaqfnoma va boshqa huquqiy
hujjatlar hali boshqa е rlardan ham topi-ladi. L е kin, qo`limizdagilari ham — O. D.
Ch е xovich nashr qilganlarining o`zi O`zb е kiston va u bilan qo`shni bo`lgan
mamlakatlarning XV—XVI asr boshidagi ijtimoiy-iqti-sodiy ahvolini o`rganishda
birinchi darajadagi manba bo`lib xizmat qiladi. Shu hujjatlardan bir n е chtasini
misol tariqasida k е l-tiramiz.
Vasiqa
Olloh jumlayi jahon egasidir, uning shon-shavkati yuqori bo`lsin! (Hijriy) 859
yil jumodi ul-oxir oyi-ning 12-kuni.
Bayramxo`ja o`g`li Hasan, mulkiga mutasaddiy bo`lishga haq-huquqi
bo`lgani holda, d е di: «Samarqandning So`zan-garon ko`chasida joylashgan ikki
xonalik uyimni, taho-ratxona va ayvoni bilan, Ubaydullaxoja Jalolidtsin Mahmud
o`g`liga sotdim.
Mazkur hovli-joyning g`arb tarafi oliyjanob, hurmat-ehtiromga loyiq bo`lgan
olg`uvchining do`koni bilan tutash, shimoliy tarafi podshoxlik е rlari1 va qisman
amir Sh е r-muhammad xojaning uyi bilan, sharqi-janub tarafdan esa xalqa
ko`chalar bilan tutashdir.
Ushbu mulkni, barcha haq-huquqshari bilan, hozirda mu-omalada bo`lgan
1500 dinori adliyaga2 sotdim.
18

Mazkur savdo-sotiqning kafilligi o`zimning zimmam-da.
Savdo quyidagi shaxslarning guvoxligida bo`ddi:
Abu Mansur Muhammad;
Sa'dulla Muhammad al-Ispijobiy;
Ahmad Ali al-Xorazmiy;
Xoja Sulton Jahongir o`g`li;
Bayramshoh Junayd Ramazon o`g`li.
Hammasi bo`lib 26 guvoh».
“Buxoro tarixi”
“Buxoro tarixi”, “Tarixi Narshaxiy” va “Tahqiq ul-viloyat” (“Buxoro viloyati
tahqiqi”) nomlari bilan mashhur bo‘lgan bu asarda Buxoro va quyi Zarafshon
vohasida joylashgan shahar va qishloqlarning jo‘g‘rofiy holati, aholisining VII-X
asrlardagi ijtimoiy-siyosiy hayotini aks ettirgan qimmatli tarixiy manbadir.
Kitob muallifining nomi qisqacha Narshaxiy (899-959 yy.) deb ataladi. Uning
to‘liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn Jaxfar ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Shariq
bo‘lib, X asrda ijod qilgan buxorolik ymrmk tarixchi sifatida mashhurdir. Tarixchi
Sam’oniyning ma’lumotiga qaraganda, Narshaxiy asli Buxoroning Narshax
(hozirgi Vobkent yonida) qishlog‘idan. Narshaxiy o‘z asarini 944 yili yozib
tugallagan.
“Buxoro tarixi” asarining Narshaxiy yozgan arab tilidagi asli saqlanib
qolmagan. Asar 1128 yili farg‘onalik (Quva shahridan) Abunasr Ahmad ibn
Muhammad ibn Nasr al-Qubaviy tarafidan ilk bor qisqartirilib forsiy tilga tarjima
qilingan. Oradan taxminan 50 yil o‘tgach, 1178 yili kotib Muhammad ibn Zufar
ibn Umar“Buxoro tarixi” tomonidan ikkinchi marta tahrir etildi.
Shuni ham ko‘rsatish lozimki, “Buxoro tarixi” asarining bizgacha yetib
kelgan nusxalarida 1178-1220 yilgi voqealar bayoni uning tarkibiga kiritib
yuborilgan. Shunga qaraganda, Narshaxiyning asari uchinchi marta noma’lum
muharrir tomonidan to‘ldirilgan ko‘rinadi.
19

“Buxoro tarixi” O‘zbekistonning arablar tomonidan bosib olinishi, bu yerda
islom dinining tarqatilishi hamda mamlakatning Somoniylar hukmronligi
yillaridagi tarixini bayon etadigan noyob manbadir.
Bu asarning forsiy matni 1892, 1894, 1904 va 1939 yillarda Parij, Buxoro va
Tehronda chop etilgan. Kitob rus, ingliz va o‘zbek tillariga (1897, 1954, 1966
yillari) tarjima qilingan.
“Siyosatnoma”
Bu mashhur asar muallifi Nizomulmulk laqabini olgan Saljuqiylar davlatida
vazir sifatida xizmat qilgan yirik davlat arbobi va tarixchi olimdir. Uning asli ismi
Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiy (1018-1092 yy.) bo‘lib, Saljuqiy
hukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073) hamda Sulton Malikshoh I larning
bosh vaziri bo‘lgan va bu davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o‘ynagan.
U saltanatdagi tarqoqlikka barham berish, markaziy davlat tuzumini
mustahkamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga solish uchun harakat
qilgan. Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi, ya’ni Nizomulmulk
nomi berilgan. Nizomulmulk Bag‘dodda “Nizomiya” atalmish musulmon huquq-
aqoid maktabiga asos solgan.
“Siyosatnoma” asarining boshqa nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshohlarning
turmushi”)dir. Kitob 1092 yili yozib tugallangan. U 51 bobdan iborat bo‘lib, unda
davlat tizimi, moliyaviy hisob-kitob ishlari, qo‘shin tuzulishi, mansablar va ularga
amaldorlarni tayinlash tartibi, amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr
yuritiladi.
Asarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim va qimmatli ma’lumotlar bor.
Somoniylar zamonida turk g‘ulomlarining davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida
tutgan o‘rni, Turkiston xonlari Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi
xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar xizmatida bo‘lgan amirlar unvonlari,
Xorazmshoh Oltintosh (1017-1032) bilan Sulton Mahmud G‘aznaviyning vaziri
Ahmad ibn Hasan o‘rtasidagi yozishmalar ana shular jumlasidandir. Asarda,
bundan tashqari, karmatlar, botiniylar harakati, Muqanna qo‘zg‘oloni haqida ham
ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud.
20

“Siyosatnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, fransuzchasi 1893 yili,
inglizchasi 1960 yili hamda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop
qilingan. Kitob o‘zbek tiliga ham tarjima qilingan.
“Chor maqola”
“Chor maqola” nomi bilan mashhur bo‘lgan bu qiziqarli asar muallifi
Nizomiy Aruziy Samarqandiydir. Uning o‘z ismi Najmuddin Ahmad ibn Umar ibn
ali bo‘lib, asli Samarqandlikdir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy Alp Arslon xizmatida
bo‘lgan. Bo‘lg‘usi olim IX asrning 90- yillarida tug‘ilgan, 1116-1119 yillari Sulton
Sanjar (1118-1157) saroyida Nishopurda hayot kechirdi, so‘ngra Gur va
Bomiyonda (Afg‘onistonning markaziy qismida joylashgan viloyatlar) hukm
surgan Shansabiylar xizmatiga kirdi va umrining oxirigacha o‘sha yerda yashadi.
“Chor maqola” ilmiy, etnik-didaktik mavzuda yozilgan asar bo‘lib, “Majma’
ul-g‘aroyib” (“Ajoyibotlar majmuasi”) nomi bilan ham ataladi.
Asar 1156-1157 yillari bitilgan bo‘lib, to‘rt qismdan iborat:
1. Dabir (kotib)lar va dabirlik haqida;
2. SHe’riyat ilmi va shoirlarning qadr-qiymati haqida;
3. Cayyoralar haqidagi ilm va munajjimlik haqida;
4. Tibb (meditsina) va tabiblik xususidadir.
Birinchi qismda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o‘rtasidagi 1141 yilning 9
sentabrida Samarqand atrofida bo‘lgan urush, Qoraxitoylar bilan Xorazm,
shuningdek, Sulton Mahmud G‘aznaviy bilan Movarounnahr hukmdori Qoraxoniy
Bug‘raxon Muhammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan) o‘rtasidagi siyosiy
munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining umumiy ahvoli
haqida qisqa, lekin qimmatli ma’lumotlar keltirilgan.
“Chor maqola”ning ikkinchi qismida ham muhim ma’oumotlarni uchratamiz.
Mashhur forsiyzabon shoirlar Rudakiy (taxm.860-941 yy.), Farruhiy (1038 yili
vafot etgan), Firdavsiy (taxminan 940-1020-1030 yillar orasi)larning hayotiga oid,
shuningdek, Bodhizning tabiiy sharoiti, masalan u yerda bo‘lgan 1000ga yaqin
koriz, uzumning 120ta navi, Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning adabiy va
madaniy hayotiga oid axborotlar shular jumlasidandir.
21

Uchinchi qismda Abu Rayhon Beruniy va Umar Hayyomning (taxm. 1048-
1123) hayoti (Nizomiy Aruziy Samarqandiy u bilan yaqindan tanish bo‘lgan) bilan
bog‘liq ma’lumotlar berilgan.
To‘rtinchi qismda o‘zbekistonlik buyuk qomusiy olim Abu Ali ibn Sinoning
(980-1037 yy.) Buxoro va Xoraz mdagi ilmiy faoliyati bilan bog‘liq ma’lumotlarni
uchratamiz.
Xullas, Nizomiy Aruziy Samarqandiyning ushbu asari O‘zbekistonning X-XI
asrlardagi ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini o‘rganishda muhim ahamiyatga
ega bo‘lgan manbalardan biri hisoblanadi.
“Chor maqola”ning forsiy matni 1910 va 1955-1957 yillarda eronlik
sharqshunos olimlar Mirzo Muhammad Qazviniy hamda Muhammad Mu’in
tomonidan chop qilingan. Asar ingliz tiliga 1921 yili va 1963 yili rus tiliga tarjima
qilingan. Sharqshunos Mahmud Hasaniy uni o‘zbek tiliga tarjima qilib chop
ettirgan.
“Zayn al-axbor”
“Zayn al-axbor” (“Tarixlar bezagi”) nomli kitob muallifi XI asrning yirik
tarixchisi Gardiziydir. Uning to‘la ismi Abu Said Abulhay ibn Zahhok ibn
Mahmud Gardiziy, G‘azniga (Afoniston) tobe bo‘lgan va uning sharqiy tarafida
joylashgan Gardiz qishlog‘ida tug‘ilgan. U o‘z zamonidayoq shuhrat topgan
olimdir. Bu esa uning yaqin “Zayn al-axbor” nomli asari tufayli bo‘ldi. Kitob
1049-1050 yillar orasida yozib tamomlangan va G‘aznaviylardan Sulton
Abdurashidga (1049-1053) taqdim etilgan.
“Zayn al-axbor” asosan qadim zamonlardan (islomiyatdan avval o‘tgan
qadimgi Eron podshohlari zamonidan) to 1041 yilgacha, ya’ni G‘aznaviylardan
Sulton Mavdud (1041-1050) bilan Sulton Muhammad (1030-1031, ikkinchi marta
1041) o‘rtasida, ya’ni 1041 yili Dinovarda bo‘lgan urushgacha Xurosonda bo‘lib
o‘tgan voqealar haqida hikoya qiladi. Asarda ayniqsa Xurosonning arab istilosidan
1041 yilgacha bo‘lgan tarixi boshqa asarlarga nisbatan kengroq yoritilgan.
22

Gardiziy ushbu asarini yozishda as-Sallomiyning “Kitob fi axbor vuloti
Xuroson”, al-Jayxoniyning “Ajoyib al-buldon”, shuningdek ibn Muqaffa, ibn
Xalliqonning asarlaridan ham foydalangan.
“Zayn al-axbor” rumliklarning madaniyati (dar ma’rifati rumiyon), turli
xalqlarning diniy marosimlari va yil hisoblari, Movarounnahrning turkiy aholisi va
Hindiston haqida degan boblardan iborat. Asarning turli xalqlarning (musulmonlar,
yahudiydar, xristianlar va boshqalarning) diniy marosimlari va yil hisoblari hamda
Hindiston haqidagi boblari Abu Rayhon Beruniy asarlari, O‘rtv Osiyo va
O‘zbekistonning turkiy aholisi haqidagi bobi esa qisman ibn Xurdodbeh, Jayhoniy
va ibn Muqaffa asarlariga tayanib yozilgan.
Gardiziyning “Zayn al-axbor” asari Xuroson va Movarounnahrning arablar
istilosidan to XI asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan siyosiy tarixini qrganishda muhim
o‘rin tutadi.
“Zayn al-axbor” asarining forscha matni eronlik Mirzo Muhammad Qazviniy
1937 yili, Muhammad Nozim 1928 yili hamda Said Nafisiy tomonidan 1954 yili
chop etilgan edi. 1969 yili Tehronda asarning to‘la nashri amalga oshirildi. Uning
turkiy xalqlar haqidagi bobi rus tilida V.V.Bartold tomonidan 1900 yili nashr
qilingan.
Kitobning O‘zbekistonga aloqador qismi A.K.Arends tomonidan ruschaga
qilingan tarjimasi 1991 yili L.M.Yepifanova tomonidan nashrga tayyorlanib
Toshkentda chop etildi.
“Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”
“Kitob al-qand fi tarixi Samarqand” (“Samarqand tarixi haqida qand kitob”)
nomli asar muallifi yirik tarixchi, tilshunos va faqih Najmuddin Abu Hifs Umar
ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Luqmon an-Nasafiy (1068-1142)dir. U musulmon
qonunshunosligiga oid “Manzumot an-Nasafiya fi-l-xulofiyot”
(“Kelishmovchiliklar haqida Nasafiyning she’riy asari”), “Aqoid an-Nasafiy”
(“(Islom) aqidalariga an-Nasafiy sharhi”) shariat yo‘l-yo‘riqlari va “Qur’oni
karim” sharhiga bag‘ishlangan “Al-yavoqit fi-l-mavoqit” (“Qulay vaqtlar xususida
23

yoqutlar”), “Zallat al-qoriy” (“Qorilarning xatolari haqida”) va tasavvuf xususida
“Risolai Najmiya” kabi bir necha kitoblar yaratgan.
Nasafiyning tarix fani uchun eng muhim “Kitob al-qand fi tarixi
Samarqand” asaridir. Uning yana bir nomi “Kitob al-qand fi ma’rifati ulamoi
Samarqand” (“Samarqand olimlarini tanish borasida qand kitobi”) ham
mashhurdir. Ushbu asarda O‘zbekistonning islomgacha bo‘lgan tarixi, uning arab
istilochilari tomonidan bosib olinishi, Samarqandning diqqatga sazovor osori
atiqalari haqida ma’lumot keltirilgan.
“Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning arabcha asl nusxasi bizgacha yetib
kelmagan. Nasafiyning shogirdi Abulfazl Muhammad ibn Abdujalil ibn
Abdumalik ibn Haydar as-Samarqandiy (XII asr) ushbu asarning qisqartirilgan
forscha tahririni yaratgan. V.V.Bartoldning fikricha (Asarlar, VIII jild,- M.: 1973,
257 bet) Abulfazl Muhammad as-Samarqandiy asarning forscha tahririga Abulfazl
Muhammad as-Samarqandiy al-Idrisiyning (1015 yili vafot etgan) “Kitob komil al-
ma’rifat ar-rijol” (“Mashhur kishilarni tanish haqida mukammal kitob”) nomli
asaridan am ayrim parchalarni olib kiritgan.
“Kitob al-qand fi tarixi Samarqand”ning XV asr oxiri XVI asr boshlarida
Said Ahmad ibn Mir Vali qalamiga mansub forscha tahriri ham bor. “Qandiyayi
xurd” (“Kichik qandiya”) nomi bilan mashhur bo‘lgan bu asarning qo‘lyozma
nusxalari Sankt-Peterburg, Toshkent va Dushanbe shaharlarida hamda Germaniya,
Hindiston va Saudiya Arabistoni kutubxonalarida saqlanmoqda.
“Qandiyayi xurd” bir necha marta toshbosma usulida Samarqand (1909 y.),
Toshkent va Tehronda (1955 y.) chop etilgan; bir qismi V.L.Vyatkin (1869-1932
yy.) tarafidan rus tiliga tarjima qilingan va 1906 yili nashr etilgan.
“Tarixi jahonkushoy”
“Tarixi jahonkushoy” (“Jahongir (Chmngizxon) tarixi”) nomli yirik tarixiy
asarni yaratgan tarixchi XIII asrda o‘tgan yirik olim va davlat arbobi Juvayniydir.
Uning to‘la ismi Alouddin Otamalik ibn Bahouddin Muhammad al-Juvayniy. U
1226 yili G‘arbiy Xurosonning Juvayn hududiga qarashli Ozodvor qishlog‘ida
badavlat va nufuzli siyosiy arbob oilasida tug‘ilgan. Otasi Bahouddin Muhammad
24

Xorazmshoh Alouddin Muhammadning Xurosondagi noibi bo‘lgan, mo‘g‘ullar
xuruji vaqtida Sulton Jaloluddin bilan birga ularga qarshi danglarda qatnashgan.
Mo‘g‘ullar 1221 yili Nishopurni ishg‘ol qilgach, Bahouddin Muhammad Tusga
qochib bordi va uning mustahkam qal’alaridan biriga yashirindi. Lekin qal’a
hokimi uni bandga olib mo‘g‘ul lashkarboshilaridan Qo‘lbo‘lotga topshirdi.
Qo‘lbo‘lot asirning ma’lumotli va iste’dodli shaxs ekanligini anglab, uni tirik
qoldirdi. Keyincha Bahouddin Muhammad mo‘g‘ullar xizmatiga qabul qilindi va
tovafotiga (1258 y.) qadar Xurosondagi mo‘g‘ul hokimlari Chintemur, Kirko‘z,
Arg‘un og‘a huzurida sohib devonlik vazifasida turdi.
Bahouddin Muhammaddan ikki o‘g‘il qoldi. To‘ng‘ichi Shamsuddin
Muhammad 1262-1283 yillari Erondagi mo‘g‘ul hukmdorlari Elxonlardan
Halokuxon (1256-1265 yy.) hamda Abaqaxon (1265-1282 yy.)ning vaziri, sohib
devon bo‘lgan va mamlakatning idtimoiy-siyosiy hayotida katta rol o‘ynagan.
Bahouddin Muhammadning kenda o‘g‘li Alouddin yoshligidan yaxshi
o‘qidi, arab, fors, keyinchalik mo‘g‘ul va uyg‘ur tillarini mukammal o‘rgandi, o‘rta
asr fanining bir talay sohalarini puxta egalladi. U yoshligidayoq mo‘g‘ul
hukmdorlari xizmatiga qabul qilindi va Kirko‘z hamda Arg‘un og‘aning devonida
xizmat qildi. Alouddin Otamalik Juvayniy Arg‘un og‘a bilan uch marta 1246-1247,
1249-1251, 1252-1253 yillari Mo‘g‘ulustonga, Qoraqo‘rumga bordi. U 1256
yilning boshlarida Halokuxonning buyrug‘i bilan Ismoiliylar hukmdori Rukniddin
Hurshoh huzuriga Maymanduz qal’asiga elchi bo‘lib bordi va unga qarshilik
ko‘rsatmay taslim bo‘lish haqidagi talabnomani topshirdi. Juvayniy Maymanduzni
mo‘g‘ul qo‘shinlari tomonidan ishg‘ol qilish chog‘ida Ismoiliylarning boy
kutubxonasini talon-tarojdan saqlab qoldi.
Alouddin Otamalik Juvayniy 1259 yili Iroq va Xuzistonga hokim, malik
qilib tayinlandi. O‘shanda u Bag‘dod va uning atrofidagi joylarni obod qildi.
Tarixchi Vassofning (XIII asr oxiri-XIV asrning birinchi yarmi) ma’lumotlariga
qaraganda, u katta mablag‘, 10000 oltin dinor sarflab Frot daryosidan Kufa va
Najafga suv olib kelgan. Juvayniy bu lavozimda 20 yildan ortiq turdi. 1271 yili
raqiblari qozi sayyid Tojiddin Ali ibn Muhammad, “Kitob al-faxriy” asari muallifi
25

Abu Ja’far Jaloluddinning otasi, boshchiligida unga qarshi zimdan kurash
boshladilar. Oqibatda ular Juvayniyni mansabini suiiste’mol qilib, xazinani bir
qismini o‘zlashtirganlikda aybladilar. Juvayniy odam yollab qozi Tojuddin Alini
o‘ldirtirdi, lekin bu bilan muxoliflarining ta’qibidan qutulib qololmadi. O‘sha
yilning o‘zida Abaqaxon Bag‘dod devonini taftish qilish uchun odam yubordi.
Taftish natijasida 250 tuman, bir tuman 10000 kumush dinorga teng, kamomad
borligi aniqlandi. Juvayniy qamab qo‘yildi va kamomad undirib olingandan keyin
hibsdan ozod qilindi va o‘z mansabiga tiklandi.
Oradan o‘n yil o‘tgach, 1281 yili, Tojuddin ismli bir shaxs uni yana xazinaga
“qo‘l cho‘zishda” va yashirincha Misr bilan aloqa bog‘laganlikda aybladi.
Bag‘dodning moliyaviy xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300 tuman kamomad
borligi aniqlandi. Bag‘dodning moliyaviy xo‘jaligi yana taftish qilindi va 300
tuman kamomad borligi aniqlandi. Juvayniy yana hibsga olindi, lekin kamomadgi
to‘lashga so‘z bergani uchun qamoqdan ozod qilindi. Lekin, butun yer-suv va
qimmatbaho buyumlarni sotsa ham kamomadning faqat 170 tumanini qopladi,
xalos. Juvayniy yana qamoqqa olindi, uni qiynoqqa soldilar, Bag‘dod ko‘chvlari
bo‘ylab yalangg‘och qilib olib o‘tdilar. Juvayniy To‘qudar Ahmad davri(1282-
1284 yy.)da og‘asining yordamida hibsdan ozod etildi, musodara qilingan molu
mulki qaytarib berildi. Lekin oradan ko‘p o‘tmay, shahzoda Arg‘un Bag‘dod
devonini qaytadan taftish qilish va Juvayniyning mol-mulkini musodara qilishni
buyurdi. O‘sha vaqtda Juvayniy Ozarbayjonning Arronida edi. Bu xabar fojeaga
olib keldi – 1283 yili Juvayniyning .ragi yorilib vafot etdi.
Alouddin Otamalik Juvayniy Mo‘g‘uliston, O‘zbekiston hamda Eronning
XIII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixidan hikoya qiluvchi asari bilan shuhrat topti.
Kitob 1260 yili yozib tamomlangan.
26

“Tarixi jahonkushoy” asari uch qismdan iborat:
1) Mo‘g‘ullar, ularning Chingizxon davridagi istilochilik yurishlaridan to
Guyukxon (1246-1249 yy.) davrigacha, shuningdek, Jo‘jixon, Chig‘atoyxon va
avlodlari tarixi,
2) Xorazmshohlar va Xurosonning mo‘g‘ul hukmdorlari davridagi (1258-
yilgacha) tarixi,
3) Eronning 1256-1258 yillardagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli, shuningdek,
Ismoiliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ismoiliylar davlati (1090-1258 yy.)
tarixi. Ismoiliylar tarixi Maymanduzdagi kutubxonada topilgan asarlar, xususan
Ismoiliylarning ko‘zga ko‘ringan namoyandalaridan Hasan Sabohning (taxminan
1055-1124 yy.) hayoti va faoliyati haqida hikoya qiluvchi “Sarguzashti sayyidno”
(“Sayidimizning sarguzashtlari”) nomli kitob asosida yozilgan.
O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi uchun “Tarixi jahonkushoy”ning I-II
qismlari alohida qiymatga ega. Asarning Xorazm va Xorazmshohlar tarixiga oid
qismi (II qism) bizgacha yetib kelmagan “Mashorib at-tajorib va g‘avorib al-
g‘aroib” (“Imtihonni salqinlashtirish joyi va ajoyib narsalarning yuqori darajasi”),
Faxriddin Roziyning (1210 yili vafot etgan) “Javome’ ul-ulum” (“Ilmlar
majmuasi”) kitoblari asosida yozilgan. Movarounnahr va Sharqiy Turkiston tarixi,
shuningdek, Mo‘g‘uliston haqidagi xabarlar asosan muallifning shu mamlakatlarga
qilgan sayohatlari vaqtida to‘plangan ma’lumotlar asosida yozilgan.
“Tarixi jahonkushoy”ning forsiycha matni Mirzo Muhammadxon Qazviniy
tarafidan 1912, 1916 va 1937 yillari nashr etilgan. Asarning to‘la inglizcha va
turkcha-usmonlicha (1 jildi) tarjimalari bor.
“Jome’ ut-tavorix”
“Jome’ ut-tavorix” (“Tarixlar majmuasi”) asarining muallifi mashhur
qomusiy olim, tarixchi, tilshunos, tabib va yirik davlat arbobi Rashiuddin Fazlulloh
ibn Imoduddavla Abulxayr al-Xamadaniydir. Uning ota-bobolari ham o‘z
zamonining o‘qimishli kishilaridan bo‘lgandar. Masalan, bobosi dastlab yirik
qomusiy olim Nosiruddin Tusiy (1201-1274 yy.) bilan birgalikda Alamut qal’asida
Ismoiliylar xizmatida bo‘lgan, so‘ng mo‘g‘ullar tarafiga o‘tib ketgan. Otasi
27

Imoduddavla Abulxayr o‘rta hol kishi bo‘lib, Hamadonda tabibchilik bilan kun
kechirgan, keyinchalik Elxlniylar saroyiga taklif qilinib, u yerda ham o‘z kasbi
bilan shug‘ullangan.
Rashiduddin 1247 yili Hamadonda tug‘ilgan. Yoshligidan yaxshi o‘qib, ota
kasbidan tashqari, ko‘pgina ilmlarni – ilohiyot, tabiiy fanlar, mumtoz adabiyot,
tarix, geografiya va boshqa fanlarni puxta egallagan.
Rashiduddin Elxon Abaqaxon (1265-1282 yy.) davrida uning shaxsiy tabibi
bo‘lib xizmat qilgan, keyincha G‘ozonxon (1295-1304 yy.) va O‘ljoytuxon (1304-
1317 yy.)lar vaziri bo‘lgan. Ushbu xonlarning homiyligi, ayniqsa o‘zining
tadbirkorligi orqasida, davlatning moliyaviy muassasasi tamoman uning qo‘lida
edi, Rashiduddin vazirlik yillari (1298-1317 yy.) o‘z davrining eng badavlat va
nufuzli kishilaridan biriga aylandi. Halokuiylar davlatining turli viloyatlarida uning
80 000 gektar hosildor yer-suvi, bog‘lari, o‘nlab hammomlari, karvonsaroylari,
hunarmandchilik va savdo do‘konlari, yaylovlarda esa 250 000 qo‘yi, 30 000
yilqisi, 10 000 tuyasi bo‘lgan. Rashiduddinning shaxsiy boyligi, tarixiy
manbalarning guvohlik berishicha, 35 000 000 dinorga teng bo‘lgan. Uning ko‘p
sonli o‘g‘illari, 16 nafar Bag‘dod, Rum, Gurjiston, Ardabil, Isfahon, Fors,
Xuziston, Kirmon va Domg‘on vilochtlarining hokimi edilar.
Rashiduddin feodal tarqoqlik va ayirmachilik tarafdori bo‘lgan ko‘chmanchi
turk-mo‘g‘ul katta yer egalaridan farqli o‘laroq, o‘troqlik hamda markaziy davlat
muassasini mustahkamlash tarafdori edi. Uning G‘ozonxon davrida o‘tkazgan
ma’muriy va moliyaviy islohotlari shunga qaratilgandi. Oxiri Rashiduddin
elxoniylar saroyida hukm surgan fitna qurboni bo‘ldi. Endigina taxtga o‘tqazilgan
Abu Sa’idxon (1317-1335 yy.) Rashiduddinni saroydan chetlashtirdi. Oradan bir
yil o‘tgach, u O‘ljoytuxonni zaharlab o‘ldirishda ayblanib, 1318 yilning 18 iyulida
qatl etildi, barcha mol-mulki musodara qilindi. O‘shanda uning Tabrizdagi 600 000
jild kitobga ega boy kutubxonasi ham talon-taroj qilindi.
28

2.2 Al-Hakim at-Termiziy asarlarini mavzu jihatidan tasnifi
Fors tilida bitilgan tarixiy asarlar an’anaga binoan arab tilida nomlanar,
ularda ham islomiy manbalar va islom tarixiy asarlar xususiyatlari yaqqol ko’zga
tashlanar edi. Xatto yozuv yoki xat turi arab alifbosida bo’lib, keyincha forsiy va
turkiy til xususiyatlarini hisobga olgan holda yigirma sakkiz arab harfiga to’rt harf
qo’shildi va natijada arab yozuviga asoslangan fors va turkiy til yozuvi vujudga
keldi. XIV asrgacha asosan arab yozuvi mumtoz turlari kufiy, nasx va suls iste’mol
etilgan bo’lsa, XV asrdan boshlab yangi yozuv nasta’liq Temuriylar davrida Mir
Ali Tabriziy nomli xattot tomonidan ixtiro etilib, iste’molga kiritildi bu yozuv
badiiy va tarixiy asarlarda yetakchi o’rin egalladi. Ammo tarixiy asar matni ichida
kelgan “Qur’oni karim” oyatlari , “Hadisi sharif”lar an’anaga binoan arab tilida,
kufiy, nasx va suls yozuvlarida barcha harakatlari ko’rsatilgan holda ajratilib bitilar
va so’ngra ularga forsiy yoki turkiy tilda izoh, tafsir keltirilar edi. Fors tilining
tarixiy manbalar tiliga aylanish davri va taraqqiy etishi kitobat san’atining
Movarounnahr va Xurosonda yuksak darajada rivojlanish zamoniga to’g’ri keldi.
Aksariyat fors tilidagi tarixiy asarlar bksak sifatli qog’ozga bitilar, kitob turli
ajoyib naqshlar va mo’‘jaz rasmlar bilan ziynatlanib, saroy kutubxonalari va
ayonlar uchun yaratilgan mo’‘tabar qo’lyozmalar oltin va kumush suvlari , turli
bo’yoqlar bilan bezatilib, kitobat san’atining shoh asarlari darajasida yaratilib,
yuksak san’at namunalariga aylantirilar edi. An’anaviy tarixiy asarlar, ya’ni ulkan
umumiy tarixga oid , barcha xalqlar tarixini o’z ichiga qamrab oluvchi mahobatli
kitoblar o’rnini asta-sekin alohida davr va biron bir sulolalar tarixiga bag’ishlangan
asarlar paydo bo’lib, ularning o’rnini egallay boshladi. Eng qadimgi fors tilida
bitilgan manbalardan biri Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asari bo’lsa, Temuriylar
davrida Nizomiddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizu Abru, Abdurazzoq
Samarqandiy , Muhammad Mirxond, Ғ iyosiddin Xondamir kabi yirik muarrixlar bu
tilda asarlar yaratdilar. So’nggi fors tilida yaratilgan tarixiy manbalardan biri
sifatida Ahmad Donishning tarixiy asarlarini namuna sifatila ko’rsatish mumkin.
29

Forsiy tilda bitilgan tarixiy manbalarga xos xususiyatlardan biri matn orasida,
voqealar bayoni davomida she’riy lavhalarning keltirilishidir. Bu she’riy lavhalar
tarixchining o’z asari bo’lishi mumkin va u boshqalarning she’riy asarlaridan ham
bemalol foydalanishi mumkin. Bu badiiy-she’riy lavhalarda konkret tarixiy
shaxslar nomlari obraz, timsol sifatida juda ko’p ishlatilishidir. Fors tilida bitilgan
ayrim tarixiy asarlarda o’xshatish, mubolag’alar ko’p ishlatilib , bayon uslubi o’ta
jimjimador bo’lishi mumkin. Mana shunday asarlar to’g’risida Amir Temur
tarixchi Nizomiddin Shomiyga shunday degan: “Shu uslubda yozilgan, tashbih va
mubolag’alar bilan oro berilgan kitoblarda ko’zlangan maqsadlar o’rtada yo’qolib
ketadi, agar so’z qoida-qonunidan nasibador bo’lganlardan birontasi ma’nini
fahmlab qolsa qolar, ammo qolgan o’ntasi, balki yuztasi uning mazmunini
bilishdan, maqsadga yetishdan ojiz. Shu sababli , uning foydasi barchaga barobar
bo’lmaydi.”
Yurtimiz hududida fors tilida yaratilgan tarixiy manbalarda ham
arabiy, ham turkiy, ayrim hollarda mo’g’ul tili elementlari, so’zlar, iboralar ,
atamalar va hujjatlar uchrashi va mavjud bo’lishi biz uchun bir tabiiy holdir.
Chunki o’tmishda xalqimiz ziyolilari va namoyondalari uchun bir necha tilni bilish
va ularni ishlatish odatiy hol edi. Ushbu qo’llanmada barcha fors tilidagi tarixiy
manbalarni to’la qamrab olishni maqsad qilib qo’ymay, ularning ichidan eng
muhimlarni namuna sifatida tanlab olib, ular to’g’risida ixcham, qisqa ma’lumotlar
keltirdik, xalos. Chunki bu bilimlarni talabalar o’zlari mustaqil kengaytiradilar
degan umiddamiz. Bizning maqsadimiz, keltirilgan ushbu ma’lumotlar asosida
talabada fors tilidagi tarixiy manbalar xususida umumiy tasavvurni shakllantirish
va uni mustaqil fikrlashga o’rgatishdir. “ Buxoro tarixi” “Buxoro tarixi”, “Tarixi
Narshaxiy” va “Tahqiq ul-viloyat” (“Buxoro viloyati tahqiqi”) nomlari bilan
mashhur bo’lgan bu asarda Buxoro va quyi Zarafshon vohasida joylashgan shahar
va qishloqlarning jo’g’rofiy holati, aholisining VII-X asrlardagi ijtimoiy-siyosiy
hayotini aks ettirgan qimmatli tarixiy manbadir. Kitob muallifining nomi qisqacha
Narshaxiy (899-959 yy .) deb ataladi . Uning to ’ liq ismi Abu Bakr Muhammad ibn
Jaxfar ibn Zakariyo ibn Xattob ibn Shariq bo ’ lib , X asrda ijod qilgan buxorolik
ymrmk tarixchi sifatida mashhurdir . Tarixchi Sam ’ oniyning
30

ma ’ lumotiga qaraganda , Narshaxiy asli Buxoroning Narshax ( hozirgi Vobkent
yonida ) qishlog ’ idan . Narshaxiy o ’ z asarini 944 yili yozib tugallagan . “ Buxoro
tarixi ” asarining Narshaxiy yozgan arab tilidagi asli saqlanib qolmagan . Asar 1128
yili farg ’ onalik ( Quva shahridan ) Abunasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr al -
Qubaviy tarafidan ilk bor qisqartirilib forsiy tilga tarjima qilingan . Oradan
taxminan 50 yil o ’ tgach , 1178 yili kotib Muhammad ibn Zufar ibn Umar “ Buxoro
tarixi ” tomonidan ikkinchi marta tahrir etildi . Shuni ham ko ’ rsatish lozimki ,
“ Buxoro tarixi ” asarining bizgacha yetib kelgan nusxalarida 1178-1220 yilgi
voqealar bayoni uning tarkibiga kiritib yuborilgan . Shunga qaraganda,
Narshaxiyning asari uchinchi marta noma’lum muharrir tomonidan to’ldirilgan
ko’rinadi. “Buxoro tarixi” O’zbekistonning arablar tomonidan bosib olinishi, bu
yerda islom dinining tarqatilishi hamda mamlakatning Somoniylar hukmronligi
yillaridagi tarixini bayon etadigan noyob manbadir. Bu asarning forsiy matni 1892,
1894, 1904 va 1939 yillarda Parij, Buxoro va Tehronda chop etilgan. Kitob rus,
ingliz va o’zbek tillariga (1897, 1954, 1966 yillari) tarjima qilingan. “ Hudud ul-
olam” “Hudud ul-olam” fors tilida yozilgan (982 y.) birinchi jug’rofiy xarakterdagi
asardir. Kitobning to’la nomi “Hudud al-olam min Mashriq ila-l
Mag’rib”dir( “Sharqdan Ғ arbga qarab joylashgan mamlakatlarning chegaralari”).
Asar muallifi noma’lum. U Guznono (Afg’onistonning sharqi-shimoliy qismida
joylashgan qadimiy viloyat) hokimlaridan (Farug’iniylar) biriga atab yozilgan.
Kitobning yagona qo’lyozma nusxasi sharqshunos A.G.Tumanskiy (1861-1920
yy.) tomonidan 1892 yili Buxoroda topilgan. “Hudud ul-olam” asari muqaddima
va 59 bobdan iborat. Uning 1-7 boblarida yerning tuzilishi, dengizlar, orollar,
tog’lar, daryolar, cho’lu biyobonlar hamda dunyoning inson yashaydigan to’rtdan
bir qismi – rub’i maskun va unda istiqlmat qiluvchi xalqlar, rub’i maskunning
mamlakat hamda viloyatlariga taqsimlanishi haqida umumiy mulohaza yuritiladi.
8-59- boblarida sharqdan g’arbga qarab joylashgan mamlakatlar, ularni xalqi, o’sha
mamlakatlarda ishlab chiqariladigan asosiy matolar, ayrim o’rinlarda esa savdo-
sotiqning umumiy ahvoli xususida so’z boradi. “Hudud ul-olam” asarida
O’zbekistonning shaharlari, aholisi va ularning mashg’uloti haqida qimmatli
31

ma’lumotlarni uchratamiz. Asarning matni aynan (fotomatni) faksimilesi, kirish va
zarur izohlar bilan birga, 1930 yili V.V.Bartold tarafidan, inglizcha tarjimasi esa
(tadqiqot va izohlar bilan birga) 1937 yili V.F.Minorskiy tarafidan nashr etilgan.
Uning forscha matni ikki marta (M.Sotude va sayyid Jaloluddin Tehroniy
tarafidan) Eronda chop etilgan. 1983 yili asarning tojikcha nashri amalga
oshirilgan. Ushbu kitob fors tilidagi ilk tarixiy-jug’rofiy manba sifatida juda
qimmatli asar hisoblanadi. “ Siyosatnoma” Bu mashhur asar muallifi Nizomulmulk
laqabini olgan Saljuqiylar davlatida vazir sifatida xizmat qilgan yirik davlat arbobi
va tarixchi olimdir. Uning asli ismi Abu Ali al-Hasan ibn Ali ibn Ishoq at-Tusiy
(1018-1092 yy.) bo’lib, Saljuqiy hukmdorlar Sulton Alp Arslon (1063-1073)
hamda Sulton Malikshoh I larning bosh vaziri bo’lgan va bu davlatning ijtimoiy-
siyosiy hayotida katta rol o’ynagan. U saltanatdagi tarqoqlikka barham berish,
markaziy davlat tuzumini mustahkamlash, davlatning moliyaviy ishlarini tartibga
solish uchun harakat qilgan. Shuning uchun unga mamlakatni tartibga soluvchi,
ya’ni Nizomulmulk nomi berilgan. Nizomulmulk Bag’dodda “Nizomiya” atalmish
musulmon huquq-aqoid maktabiga asos solgan. “Siyosatnoma” asarining boshqa
nomi ”Ciyar al-muluk” (“Podshohlarning turmushi”)dir. Kitob 1092 yili yozib
tugallangan. U 51 bobdan iborat bo’lib, unda davlat tizimi, moliyaviy hisob-kitob
ishlari , qo’shin tuzulishi, mansablar va ularga amaldorlarni tayinlash tartibi,
amaldorlar faoliyati muammolari xususida fikr yuritiladi. Asarda O’zbekiston
tarixiga oid muhim va qimmatli ma’lumotlar bor. Somoniylar zamonida turk
g’ulomlarining davlatning ijtimoiy-siyosiy hayotida tutgan o’rni, Turkiston xonlari
Qoraxoniylar saroyida xizmat qiluvchi xodimlarning maishiy ahvoli, Somoniylar
xizmatida bo’lgan amirlar unvonlari, Xorazmshoh Oltintosh (1017-1032) bilan
Sulton Mahmud Ғ aznaviyning vaziri Ahmad ibn Hasan o’rtasidagi yozishmalar
ana shular jumlasidandir. Asarda, bundan tashqari, karmatlar, botiniylar harakati,
Muqanna qo’zg’oloni haqida ham ayrim diqqatga sazovor ma’lumotlar mavjud.
“Siyosatnoma”ning forschasi 1931, 1956 yillari, frantsuzchasi 1893 yili,
inglizchasi 1960 yili hamda ruschasi 1949 yili B. D. Zaxoder tomonidan chop
qilingan. Kitob o’zbek tiliga ham tarjima qilingan. “ Chor maqola” “Chor maqola”
32

nomi bilan mashhur bo’lgan bu qiziqarli asar muallifi Nizomiy Aruziy
Samarqandiydir. Uning o’z ismi Najmuddin Ahmad ibn Umar ibn ali bo’lib, asli
Samarqandlikdir. Otasi bir vaqtlar Saljuqiy Alp Arslon xizmatida bo’lgan.
Bo’lg’usi olim IX asrning 90- yillarida tug’ilgan, 1116-1119 yillari Sulton Sanjar
(1118-1157) saroyida Nishopurda hayot kechirdi, so’ngra Gur va Bomiyonda
(Afg’onistonning markaziy qismida joylashgan viloyatlar) hukm surgan
Shansabiylar xizmatiga kirdi va umrining oxirigacha o’sha yerda yashadi. “Chor
maqola” ilmiy, etnik-didaktik mavzuda yozilgan asar bo’lib, “Majma’ ul-g’aroyib”
(“Ajoyibotlar majmuasi”) nomi bilan ham ataladi. Asar 1156-1157 yillari bitilgan
bo’lib, to’rt qismdan iborat:
1. Dabir (kotib)lar va dabirlik haqida;
2. She’riyat ilmi va shoirlarning qadr-qiymati haqida;
3. Cayyoralar haqidagi ilm va munajjimlik haqida;
4. Tibb (meditsina) va tabiblik xususidadir.
Birinchi qismda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o’rtasidagi 1141 yilning 9
sentyabrida Samarqand atrofida bo’lgan urush, Qoraxitoylar bilan Xorazm,
shuningdek, Sulton Mahmud Ғ aznaviy bilan Movarounnahr hukmdori Qoraxoniy
Bug’raxon Muhammad (1033-1056 yillar atrofida vafot etgan) o’rtasidagi siyosiy
munosabatlar, qoraxitoylar istilosi arafasida Buxoro sadrlarining umumiy ahvoli
haqida qisqa, lekin qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. “Chor maqola”ning ikkinchi
qismida ham muhim ma’oumotlarni uchratamiz. Mashhur forsiyzabon shoirlar
Rudakiy (taxm.860-941 yy.), Farruhiy (1038 yili vafot etgan), Firdavsiy (taxminan
940-1020-1030 yillar orasi)larning hayotiga oid, shuningdek, Bodhizning tabiiy
sharoiti, masalan u yerda bo’lgan 1000ga yaqin koriz, uzumning 120ta navi,
Qoraxoniylar davrida Movarounnahrning adabiy va madaniy hayotiga oid
axborotlar shular jumlasidandir.
33

XULOSA
Ilk o'rta asrlar davri tugagandan so'ng, jamiyat evolyutsiyasida sezilarli
tezlashuv kuzatiladi. Bu faoliyat pul munosabatlari va ayirboshlashning
rivojlanishi bilan bog'liq edi tovar ishlab chiqarish . Shaharning ahamiyati o'sishda
davom etmoqda, birinchi navbatda senyorga - mulkka va mafkuraviy - monastirga
siyosiy va ma'muriy bo'ysunishda. Keyinchalik, Yangi davrda siyosiy huquqiy
tizimning shakllanishi uning rivojlanishi bilan bog'liq. Bu jarayon hukmron lordga
qarshi kurashda erkinliklarni himoya qilgan shahar kommunalarining vujudga
kelishi natijasi sifatida qabul qilinadi. Demokratik huquqiy ongning ilk unsurlari
aynan shu davrda shakllana boshladi. Biroq, tarixchilarning fikricha,
zamonaviylikning huquqiy g'oyalari kelib chiqishini faqat shahar muhitidan izlash
mutlaqo to'g'ri bo'lmaydi. Katta ahamiyatga ega boshqa sinflarning vakillari ham
edi. Masalan, shaxsiy qadr-qimmat haqidagi g'oyalarning shakllanishi sinfiy feodal
ongida sodir bo'lgan va dastlab aristokratik xususiyatga ega edi. Bundan shunday
xulosa qilish mumkinki, demokratik erkinliklar yuqori tabaqalarning erkinlikka
muhabbatidan kelib chiqqan. O'rta asrlar diniy falsafasi har tomonlama ma'noga
ega edi. Cherkov va imon to'liq to'ldirilgan inson hayoti - tug'ilishdan o'limgacha.
Din jamiyatni boshqarishni da'vo qildi, u juda ko'p funktsiyalarni bajardi,
keyinchalik ular davlatga o'tdi. O'sha davr cherkovi qat'iy ierarxik qonunlar
bo'yicha tashkil etilgan. Boshida Papa - Rim oliy ruhoniysi bor edi. Uning
Markaziy Italiyada o'z davlati bor edi. Barcha Yevropa mamlakatlarida yepiskop
va arxiyepiskoplar papaga bo‘ysungan. Ularning barchasi eng yirik feodallar
bo'lib, butun bekliklarga ega edilar. Bu feodal jamiyatining eng yuqori qismi edi.
Din ta'sirida inson faoliyatining turli sohalari: o'rta asrlar fan, ta'lim, madaniyat.
Buyuk kuch cherkov qo'lida to'plangan edi. Uning yordami va qo'llab-
quvvatlashiga muhtoj bo'lgan keksalar va podshohlar unga sovg'alar, imtiyozlar
berishdi, yordam va iltifot sotib olishga harakat qilishdi. Shu bilan birga, o'rta
asrlar odamlarga tinchlantiruvchi ta'sir ko'rsatdi.
34

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. «Kitob us-salot va maqosiduho» («Namoz va uning maqsadlari»).
2. «Kitob ul-hajj va asrorihi» («Haj va uning sirlari»).
3. «Kitob ul-ihtiyotot» («Ehtiyotkorlik yo‘llari»).
4. «Kitob ul-jumal al-lozim ma'rifatiho» («Bilish lozim bo‘lgan jumlalar»).
5. «Kitob ul-furuq va man' ut-taroduf» («Farqlar va taroduf (ketma-ketlik)ni ma'n
qilish»).
6. «Kitob Haqiyqat ul-odamiyya» («Insoniyat haqiqati to‘g‘risida kitob»).
7. «Kitob Urs ul-muvahaddiyn» («Yakka xudoga e'tiqod qilganlarning zavqi»).
8. «Kitob ul-a'zo van nafs va yusammo kazolika g‘avr ul-umur» («A'zolar va jon
yoki ishlarning mohiyati haqida kitob»).
9. «Kitob Manozil al-ibod min al-ibodati» («Bandalarning bandachilikdagi
manzillari yoxud Olloxga intiluvchilarning manzillari haqida kitob»).
10. «Kitob ul-aql val-havo» («Aql va havoyilik haqida kitob»).
11. «Kitob ul-Amsol min al-Kitob vas sunnat» («Qur'on va sunnatdagi masallar
kitobi»).
12. «Kitob al-manohiy» («Raddiyalar haqida kitob»).
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www . kitob . uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
35

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi