Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	518.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	02 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

74 Sotish

Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA‘LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI TARIX
VA YURIDIK FAKULTETI “BUXORO TARIXI VA
ARXEOLOGIYA KAFEDRASI
“Ro‘yxatga olindi”
“Buxoro tarixi va arxeologiya’’ kafedrasi
________________
“____” ___________ 2023 y.
“O‘RTA OSIYO ARXEOLOGIYASI” fanidan
____________________________________________________________________
(ob‘yekt nomi qavs ichida)
___________________________________________________ mavzusidagi
KURS ISHI
BAJARDI:51204
00-Arxeologiya ta‘lim
yo’nalishi 5.1-Arl-20 guruhi
talabasi Axmdaliyev Kamron

ILMIY RAHBAR:
«Buxoro tarixi.Arxeologiya» kafedrasi
O’qituvchisi:
___________________________
Buxoro– 2023___
1

Mavzu: Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi
MUNDARIJA :
Kirish
I. Bob - Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi
1.1 Arxeologik ma’lumotlarning shaxarlar tarixini o’rganishdagi axamiyati
1.2 Markaziy Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil
topishining o‘ziga xos xususiyatlari
II. Bob – Samarqand va buxoro vohasi urbanizatsiyasi
2.1 Samarqand shaharlari yodgorligi: xronologiyasi va tipologiyasi
2.2 Buxoro vohasi shahar yodgorligining arxeologiyasi va tarixi
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

2

Kirish
Mavzusining dolzarbligi : XX asr oxirida xalqimizning asriy orzulari
ro‘yobga chiqdi, O‘zbekiston mustaqillikka erishdi.Mamlakatimiz jahon
hamjamiyatining teng huquqli a'zosiga aylandi, yangi jamiyat qurish uchun tub
o‘zgarish va islohotlar amalga oshirila boshlandi. O‘zbekistonda barpo
etilayotgan siyosiy tuzum demokratik, huquqiy davlat bo‘lsa, ijtimoiy tuzumni-
qonun ustivor bo‘lgan fuqarolik jamiyatidir. O‘zbekistonda tarixiy jihatdan qisqa
bir davr ichida milliy davlatchilikni barpo qilish, bozor iqtisodiga o‘tish, xalqaro
munosabatlarni yo‘lga qo‘yish va rivojlantirish bobida ulkan ishlar amalga
oshirildi.
Mustaqillik tufayli o‘zbek xalqining ko‘p asrlik boy tarixiy,ilmiy, madaniy
va diniy merosini o‘rganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida
foydalanishga keng yo‘l ochildi. Ma'naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat,
shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu
ma'naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlantirishda tarix fani
alohida ahamiyatga egadir. Zero, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
Islom Karimov ta'kidlaganidek: “Tarix xotirasi, milliy o‘zlikni anglashni, ta'bir
joiz bo‘lsa, milliy iftixorni tiklash va o‘stirish jarayonida g‘oyat muhim o‘rin
tutadi”. Shuningdek, Birinchi Prezidenti I. A. Karimov o‘zining bir qator risola va
nutqlarida “Milliy mafkurani shakllantirishdagi eng katta manba - bu haqqoniy
yoritilgan tarixdir” deb ko‘rsatadi. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixchilari
oldida haqqoniy tarixning yoritilishi lozim bo‘lgan masalalari ko‘lami ham
aniqlandi. 1
Mustabid sovetlar hukmronligi davrida, kommunistik mafkura ta'sirida
o‘zbek xalqi tarixida kechgan jarayonlar sinfiylik, partiyaviylik prinsiplari asosida
ma'muriy-buyruqbozlik tizimi manfaatlariga bo‘ysundirilgan holda
soxtalashtirildi, noto‘g‘ri talqin etildi. Bu davrga oid tadqiqotlarda o‘zbek xalqi
tarixining ayrim muammolari umuman chetlab o‘tildi.Bugungi zamon mustabid
1
Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q., T.:, 1998.-B.23.
3

sovet tuzumi mafkurasi asoratlariga, eskicha fikrlashga barham berish, tarixiy
voqealar va jarayonlarni baholashda milliy manfaatlardan kelib chiqish zarurligini
talab qilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 49-moddasida
shunday deyilgan: “Fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va
madaniy merosini avaylab asrashga majburdirlar.Madaniyat yodgorliklari davlat
muhofazasidadir’’
O‘zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixini umumjahon taraqqiyoti nuqtai
nazaridan, aniq tarixiy faktlarga tayanib, xolis va ilmiy asosda tadqiq etib, xalqqa
yetkazish zaruriyati paydo bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.
A. Karimovning 1998-yil 26-iyunda bir guruh tarixchi va jurnalistlar bilan bo‘lgan
uchrashuvida Respublika tarixchilari oldiga aynan shunday vazifa qo‘yildi. Ushbu
masala O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyunida
qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti
faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qabul qilingan Qarorida ham o‘z
ifodasini topgan. Unda xususan, o‘zbek xalqi va uning davlatchiligining haqqoniy
tarixini o‘rganish, “eng qadimdan hozirga qadar davlatchilik tarixiy bosqichlarida
hududimizda yashagan xalqlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va
ma'naviy hayoti masalalarini o‘rganish» lozimlig qayd etilgan.
So‘nggi yillarda amalga oshirilayotgan jadal islohotlar
arxeologik tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish, yirik arxeologik yodgorliklarda
keng ko‘lamli tadqiqotlarni olib borish, qadimiy tariximiz va boy madaniyatimizni
xalqimizga va jahon hamjamiyatiga targ‘ib qilish zarurligini inobatga olib,
O‘zbakiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: Arxeologik
tadqiqotlarni tubdan takomillashtirish to‘g‘risida 21.09.2019 yildagi 792-sonli
qarori bu sohadagi katta qadam bo’ldi.
Kurs ishi mavzusining o’rganilish darajasi. Ma’lumki, o’z davrida
Markaziy Osiyo eng yirik aholi punktlaridan biri bo’lgan. Lekin, uzoq yillar
davomida iqtisodiy, siyosiy va madaniy omillar tufayli tadqiqotchilarlarning
e’tiboridan chetda qolgan.
4

Mazkur yodgorliklar sovetlar davrida V. Masson, M. Dyakonov,
A.Sagdulayev, 1
kabi tadqiqotchilar tomonidan u yoki bu darajada o’rganilgan . 2
Lekin mazkur tadqiqotlarning aksariyatida Markaziy Osiyo tarixiga umumiy, ya’ni
kompleks ravishda yondashilmaganligi ajablanarlidir. Masalan ingliz olimi G.
Chayldning Markaziy Osiyo shaharlari ilmiy izlanishlarida paydo bo‘lish masalasi
Qadimgi Sharq arxeologiyasining bir bo‘lagi sifatida qaralgan bo‘lsa, M.
Dyakonov, tadqiqotlarida Markaziy Osiyo shaharlashish jarayoniga asosiy e'tibor
qaratilgan. 3
Lekin mazkur manzilgohlar tarixini o’rganishda rus olimi V. Masson
tadqiqotlarini qayd etmaslik noto‘g‘ri bo‘ladi. Mazkur olim Markaziy Osiyo
shaharlashishi va vujudga kelish jarayoni, uning hududiy xususiyatlari, aholining
joylashuvi, mashg‘ulotlari, moddiy va ma'naviy madaniyati haqida kengroq
ma’lumot berganligi bilan xarakterlidir 4
.
Tadqiqotning maqsadi: Kurs ishi mavzusining asosiy maqsadi, mavjud
manbalar yordamida Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari va ularni
rivojlanishi va hududl arda joylashgan yodgorliklarni kompleks tarzda
o‘rganishdan iborat.
Tadqiqotning vazifasilari: Mavzuning maqsadidan kelib chiqib, muammo
ilmiy yechimini izlashda quyidagi ilmiy vazifalarni amalga oshirishni ko`zda
tutilgan:
– Markaziy Osiyo hududidagi ilk dehqonchil ik va shaharsozlik
madani yati ni ng vujudga kelish jarayonlari tarixini o‘rganish;
– Markaziy Osiyo shaharlari ti pologiyasini tadqiq etish;
– O’rt a Osi yo hududida joylashgan Buxoro va Samarqand shaharsozlik
tarixini mavjud arxeologik va moddiy manbalar asosida tadqiq etish;
– O‘rta Osiyo hududi dagi ilk shaharsozlik madani yati ni ng vujudga kelishga
doir ilmiy xulosalar chiqarish.
1
Сагдуллаев A.C Марказий Осиёда тарихий-маданий вилоятларнинг шаклланиши ва этник географияси
муаммолари. Тошкент: “Университет”, 2020. -B.234.
2
Массон В. М. Экономика исоциальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград,
3
Чайлд Г. Древнейший Восток в свете новых раскопок. – Москва, 1956;
4
Массон В. М. Экономика и социальный строй древних ибщест» (в свете данных археологии). – Ленинград
5

Mavzusining ob'yekti va predmeti . Mavzuning ob'yektini ilk o’rta asrlar
davrida vujudga kelgan Buxoro vohasida joylashgan qadimiy shaharlar tarixi,
uning predmetini esa mazkur shaharlarning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
jarayonlarni o‘zida aks ettirgan manbalar tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish qismi, ikki bob,
to’rt paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar o’z ichiga olgan 34 sahifani
tashkil etadi.

I. Bob - Ilk o’rta asrlar markaziy osiyo shaharlari va ularni rivojlanishi
6

1.1 Arxeologik ma’lumotlarning shaxarlar tarixini o’rganishdagi axamiyati
Markaziy Osiyoning qadimgi tarixini tadqiq etishdagi murakkab
muammolardan biri - Markaziy Osiyoning sivilizatsiyasi va davlatchilikigining
paydo bo’lishi xamda rivojlanish bosqichlari xisoblanib, bu jarayonda shaxarlar
shakllanishini o’rganish muhim axamiyat kasb etadi. Bu holat sivilizasiya va
davlatchilik - urbanistik xususiyatlarni o’zida aks ettiruvchi qonuniyatga ega
ekaligi bilan izohlanadi. Chunki, har bir tarixiy davrda aynan shaxarlar davlat
saloxiyatining ma'muriy, xarbiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy markazlari
sifatida mavjud bo’lgan. Shaharlarda hunarmandchilik ishlab chikarish va savdo-
sotiq, boshqaruv tartibi va xarbiy garnizonlar, o’z davrida yetakchi bo’lgan
dinlarga xos ibolatxonalar markazlashgan va faoliyat ko’rsatgan. Shuning uchun
ham o’lkamiz tarixi va madaniyatini yorituvchi turli davrlarga oid tarixiy va
tarixiy-geografik minbalarda solnomachilar Markaziy Osiyo shaxarlariga katta
qaratganlari tasodifiy xol emas. Ayni vaqtda shaxarlarning shakllanishi
murakkab va uzoq davom etadigan jarayonligini xam ta'kidlash joizdir. Shaxarlar
davlatchilikning dastlabki bosqichlaridayoq paydo bo’lib, uning rivojlanishi,
gullab-yashashi va inqiroziy xolatlarini o’zida aks ettiradi. Ammo davlatlar
taraqqiyotining ilk bosqichlari yozma manbalarda juda kam aks etgan bo’lsa, ilk
shaxarlar haqida deyarli ma’lumotlar uchramaydi. Yozma manbalar urbanizatsiya
masalalarining bu jarayon gullabyashnagan davri xaqida ma’lumot beradi, xolos 1
.
Arxeologik materiallar bu jarayonni ilk bosqichlarini o’rganish, tushunish va
anglab yetish uchun muhim bo’lgan hamda shaxar tizimining asosiy jixatlari -
boshqaruv xokimiyatining belgisi bo’lgan harbiy-mudofaa va ma’muriy,
rivojlanayotan davlatchilik belgisi bo’lgan ijtimoiy-ierarxik xususiyatlar, turli
hunarmandchilik-ishlab chiqarish belgilari, savdo-sotiq va madaniyat
almashuvining markazlari, diniy e’tiqodlar markazlarining belgilari kabi ko’plab
shaxarlar tarixi va aks ettiruvchi tomonlar asosan, arxeologik topilmalarda o’z
ifodasini topadi. Shuning uchun xam qadimgi shaxar xarobalarida bu jarayonni
1
Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.67.
2
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.79.
7

o’rganishimiz uchun muhim bo’lgan haqiqiy tarixning izlari va qoldiqlari saqlanib
qolganligi shubxasizdir 2
. Ayni
vaqtda arxeologik materiallar o’ziga xos va murakkabdir. Yozma manbalardan farq
qilgan holda, ular saqlab qo’yish yoki avlodlarga malumot yetkazish maqsadida
maxsus bunyod etilmay, qadimgi tarixiy jarayonlarning mahsuli xisoblanadi.
Tarixiy informatsiya arxeologik materiallarda ashyoviy buyumlar, narsalar yoki
makonlar shaklida muxrlangan bo’lib, ular ijtimoiy va
siyosiy tarix uchun to’g’ridan-to’g’ri to’liq fakt bo’la olmaydi. Aynan shuning
uchun xam ularni tarixiy, ijtimoiy va madaniy umumlashtirish darajasiga
ko’tarishni faqat arxeologik materiallarni taxliliy uslub orqali tarixga yo’naltirish
yoki tarixga aylantirish yo’li bilangina amalga oshirish, izoxlash va talqin etish
mumkin. Ob'ektlar tipologiyasi tartibini ishlab chiqish, materiallar xususiyatlarini
taxlil etish va ular asosida haqiqiy mavjudlik orasidagi uzviylikni ochib berish
arxeologik materialni qayta ishlab tarixiy manbaga aylantirishga imkoniyat
yaratadi. Bu jarayonni ob'ektiv yoritish uchun tartibli yondashuv yoki tadqiq
etilayotgan mavzu bo’yicha tadqiqotchilar tomonidan to’plangan arxeologik
manbalarni mumkin qadar ko’proq egallash va ularni chuqur taxlil qilish lozim
bo’ladi. Buning uchun tadqiqotchida materiallarni sifatiy arxeologik sharxlash yoki
izoxlashini amalga oshirishda tarix fanining muxim ilmiy-tadqiqot yo’nalishi
sifatida ma’lum arxeologik tayyorgarlik va bilimlar zarur bo’ladi. Bu bilimlar
mashxur majmualar bilan birgalikda turli yillarda ochilgan ob'ektlarni aniqlash,
ularning tuzilish jixatlari, ob'ektlarning ma'lum hududiy va tuzilish guruxlari
tipologiyasini o’rganishni talab etadi 1
.
Bunday taxlil esa keyingi bosqichda arxeologik
manbalarni sotsiologik va madaniyatshunoslik tadqiqotlar darajasida yoki tarixiy
manbalar darajasida tushunish uchun keng imkoniyat yaratadi. Qadimgi ishlab
chiqarish jarayonlarini tarixan qayta tiklash tadqiqotning muxim qismi xisoblanib,
ularni umumlashtirish shaxar va davlat iqtisodiy tarixini tarixiylik nuqtai nazaridan
ochib berish imkoniyatini yaratadi. Ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo’lgan
1
Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.69.
8

o’zgarishlar shahar xayoti tuzilishining o’zgarishiga olib keladi. Shuning uchun
xam turli davrlarga oid shaxarlar o’ziga xos tuzilish shakliga ega bo’ladi. Shu bilan
birgalikda shaxarlar sifatiy jixatdan boshqa aholi joylashuv punktlaridan shaxarga
xos. Bo’lgan xususiyatlar bilan ham farqlanadiki, bu jixatlarni aniqlash
tadqiqotchir banologlarning xozirgi paytdagi muhim vazifalaridan xisoblanadi 1
.
Turli bosqichlarda shaxarlarning uzoq vaqt mobaynida
shakllanishi tarkibiy qismlarining rivojlanishi, shaxar tuzilmasining shakllanib
bo’lgan jixatlarining turlicha rivojlanishi va turli geografik zonalardagi axoli
punktlari shaxarga xos bo’lgan jixatlarni aniqlash juda murakkabdir. Chunki, ayrim
gurux shaxarlar ma'muriy markazlar sifatida rivojlansa, ayrim gurux shaxarlarda
xarbiy-mudofaa, madaniy yoki ishlab chiqarish vazifalari ustunlik qiladi. Shuning
uchun xam dastlabki shaxarlarning tarkibiy qismlarini tadqiq etish - arxeologik
materiallarning juda ko’pligi nuqtai nazaridan ko’p qirralidir. Arxeologiyadagi
tarkibiylik faqatgina moddiy madaniyat ob'ektlarini o’rganish bo’libgina qolmay,
balki umuman jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi tarixi, fan, madaniyat, etiqodlar va
san'at, etnogenez va demografik jarayonlar, davlatchilikning shakllanishi va shaxar
madaniyatining rivojlanishi tarixi xamdir.
Arxeologik manbalarning ushbu jixatlarini o’rganish uchun maxsus ilmiy
konferensiyalar va nazariy tadqiqotlar o’tkazilgan. Boshqa muammolar qatori
ularda jamiyat faoliyatining muhim yo’nalishlari markazlashgan va jamiyat
rivojlanish darajasining o’ziga xos ko’rsatgichi bo’lgan shaxar masalasi aloxida
o’rin egallaydi. Arxeologlar arxeologik manbalar orqali shaxarni ko’p vazifali
ijtimoiy aloqalarning murakkab tartibi sifatida tadqiq etadilar. Takidlash joizki,
shaxarlarning rivojlanishi jarayonida ular bajarayotgan ko’pgina vazifalarning roli
o’zgaradi, ayrimlari yo’qolib boradi, ayrimlari esa mukammalasha borib nisbatan
yuqori boskich darajasiga ko’tariladi. Ammo asosiy vazifalar - aholining bir yerga
zich joylashuvi, savdo-sotiq va qishloq xo’jaligi bo’lmagan faoliyat
(hunarmandchilik, xarbiy, ma'muriy va madaniy markaz) barcha davrlarda saqlanib
qoladi. Bularning barchasiga aniqlik kiritish arxeologik manbalarni taxlil etish,
1
Shirinov T. Tariximiz etyudlari. Toshkent., “Sharq’., 2014. -B.13.
9

qayta ishlash va tarixiylikka yo’naltirishni talab etadi. Ma’lumotlar taxliliga
nazariy yondashuv va arxeologik materiallarni qayta ishlab madaniyatshunoslik va
sotsiologik darajada tarixiy manbaga aylantirish asosiy tayanch bilim bo’lib, V. M.
Masson tomonidan shaxarlar tarixini o’rganishda ko’llanilgan. Tadqiqotchi
arxeologik manbalarni talqin qilishning ikkita: madaniyatshunoslik va sotsiologik
darajasini ajratadi.
Ma'lumki, arxeologik materiallar mavjud bo’lgan buyum-maxsulot
shaklidagi madaniyatni aniq tanlashni o’zida aks ettiradi. Ma'lum mintaqadagi turli
manbalarni madaniyatshunoslik jixatidan talqin etish biz uchun muhim bo’lib, ular
madaniy majmualardagi ajralib turadigan sara jixatlari, xokimiyat ramzi va ilk
sivilizasiyalarni aniqlash imkonini beradi. Bu xolat urbanizasiyalashgan madaniyat
belgilaridan biridir. Yana ko’pgina urbanistik belgilarni sotsiologik talqinni o’zida
aks ettirib, u rivojlanish bosqichidagi ishlab chiqarish jarayonini, me'morchilik
turlarini, manzilgohga oid tuzilmalarni ochib beruvchi arxeologik materiallarda o’z
ifodasini topadi. Bu yerda materiallar ma’lum tarixiy xususiyatga ega bo’lgan
shaxarmonand - ilk shaxar-rivojlangan shaxar makonga oid tizimi shakllanadigan
urbanistik tizimni, uning shakllari va jixatlarini ochib beradi.
Materiallarning tartibi va taxlili murakkablashgan ijtimoiy tuzumdagi tarixiy
jarayonlarni, jumladan, ilk shaxar belgilari, shaxarmonand manzilgoxlar, ilk
shaxarlar, rivojlangan shaxar markazlari tizimi tarixini ishlab chiqishi uchun keng
imkoniyatlar yaratadi. Arxeolog olimlarimiz tomonidan shaxarlar xakida jamlama
xususiyatga ega bo’lgan ma'lumotlar berilgan bo’lsa-da, ularda butun mintaqa
miqyosida arxeologik materiallarni tarixiy yo’nalishi jarayoniga maxsus joriy
etishga xarakat qilinmagan. Bu xolat O’zbekistonning qadimgi tarixini tadqiq
etishidagi dissertasiyaviy tadqiqotlarda yaqqol ko’zga tashlanadi va dissertant
ushbu bo’shlikni imkon qadar to’ldirishga xarakat qiladi. Undan tashqari, bugungi
kunda respublikamiz tarix fani oldidagi muxim vazifalardan biri - jamiyat tarixini
ob'ektiv o’rganish va xalqimiz tarixiy xotirasini qayta tiklash, davlatchilik va
shaxarlar paydo bo’lishining asoslari, bosqichlari va shakllarini o’rganish, bu
10

jarayonlar rivojlanishining ijtimoiy, iqtisodiy va huquqiy tomonlarini tadqiq etish
xam o’ta muxim xisoblanadi 1
. Demak, arxeologiya fani o’rganadigan moddiy
manbalar turli mexnat qurollari, xarbiy yarog’lar, zargarlik buyumlari, turli xom
ashyolardan ishlangan idishlar, shuningdek, me'morchilik yodgorliklari – ko’hna
shaxar va kishlok xarobalari, turar-joy binolari, ustaxonalar, saroylar,
ibodatxonalar, istexkomlar, mudofaa inshootlari va shu kabilardan iboratdir. Bu
manbalarga qarab o’tmish ajdodlarimizning ishlab chikarish kuchlari, ishlab
chikarish jarayoni, turmush tarzi va moddiy madiniyati haqida ma'lum tasavvur
xosil qilish mumkin va eng muximi, mintaqamiz xududlaridagi qadimgi axolining
bunyodkorlik faoliyati hamda shaxarlar va davlatchilik tarixining eng qadimgi
davrlari bo’yicha muhim ma'lumotlar olish mumkin.

1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
-B.29.
11

Devori Qiyomat – Devori ko’ndalang arxeologik yodgorlik, qadimgi
Samarqand va uning atrofdagi qishloqlarni o’ragan mudofaa devor xarobasi
(Milodiy VIII asr). Samarqandning janubida, darg’om kanalining o’ng
qirg’og’i bo’ylab ko’tarama (Taxt. 4m, kengligi 12 m, uzunligi 50m) shaklida
saqlanib qolgan. Bu arxelogik maskanni V. Vyatkin tadqiq qilgan.
12

1.2 Markaziy Osiyo hududida ilk shaharsozlik va davlatchilikning tashkil
topishining o‘ziga xos xususiyatlari
Ilk davlatchilik nazariy masalalari ishimizning yuqori boblarida keltirilgan
arxeologik manbalar, jumladan, uy-joy komplekslari, monumental inshootlar, dafn
marosimlari bilan bog‘liq manbalar va boshqalar hamda etnografik ma'lumotlarni
atroflicha o‘rganish Markaziy Osiyo ilk jamiyati va davlatchiligining tashkil topish
yo‘llarini ifodalashda muhim tayanch manba hisoblanadi. Ilk sinfiy jamiyat va
davlatning tashkil topish masalasi tarix fanining dolzarb va muammoviy
masalalaridan sanaladi. Masalaga umumiy miqyosda yondashadigan bo‘linsa,
uning kelib chiqishi ilk sinfiy jamiyat va dastlabki davlatchilikning vujudga kelishi
haqidagi masalalarini o‘rganishda yozmamanbalarning yo‘qligi tufayli arxeologik,
etnografik manbalarga tayanib ish ko‘rishni taqozo qiladi. Biz ishimizning yuqori
boblarida bu manbalar bilan bog‘liq jamiyat ichki xususiyatlari haqida fikr yuritib,
masalaning bir tomoni, ya'ni jamiyat ijtimoiy taraqqiyot yo‘llarini ko‘rib o‘tdik,
xolos 1
.
Ayni satrlarda esa ilk sinfiy jamiyatning ichki sotsial qiyofasi bilan bog‘liq
eng qadimgi davlatchilik tuzumining tashkil topish yo‘llari haqidagi masalani
ishlab chiqishga qaratmoqchimiz.Avvalo, shuni alohida qayd etish lozimki, ilk
sinfiy jamiyat va dastlabkidavlatchilik haqidagi nazariyalar qanchalik xilma-xil
bo‘lmasin, ammo uning tashkil topish va rivojlanish jarayoni o‘ziga xos yo‘llari
bilan kechgan. Davlat qurilishi borasida tanqidiy nuqtai nazarsiz qabul qilinadigan
tayyor qolip va andozalar yo‘q. Dunyoda aynan bir-biriga o‘xshagan ikkita davlat
ham yo‘q. Bunday bo‘lishi mumkin ham emas. Har bir davlat betakror ijtimoiy
hodisadir. U har qaysi xalq tarixiy va madaniy taraqqiyotining hosilasidir, uning
o‘ziga xos, o‘ziga mos madaniyati rivojining natijasidir 2
.
Tarixiy taraqqiyotga nazar tashlaydigan bo‘lsak, odamzod birinchi mehnat
qurollar yaratib, uning madaniyat tarixiga kirib kelganligiga qariyb 2 million yil
bilan hisoblanadigan bo‘linsa, bundan 40 ming yillar avval esa urug‘chilik
jamoasiga birlashib, uning ibtidosi hisoblanadi. Bu jarayonning evolyusion
1
Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.71.
2
Зоҳир Аълам . Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида . – Тошкент : Янги аср авлоди , 2008. -B.42.
13

rivojlanishi tufayli insoniyat tarixidagi ilk davlat tuzilmalari esa bundan qariyb 5
ming yil oldin, bizning eramizgacha IV va V ming yillik chegarasida paydo
bo‘lgan. Demak, davlatchilik insoniyatning nisbatan yaqin vaqtlardagi ixtirosidir.
Inson o‘z ongli taraqqiyotining mutlaqo katta qismida davlat bo‘lib uyushgan
jamiyatdan tashqarida yashagan. Ammo insoniyat jamiyati jahonning qaysi
mintaqasida yashagan bo‘lmasin, tabiiy geografiya sharoitlari bilan bog‘liq holda
har bir mintaqada oldin, ikkinchisida keyinroq bo‘lsa-da, ibtidoiy urug‘chilik
jamiyat taraqqiyoti dinamikasini boshdan o‘tagan 1
.
Shunday qilib, urug‘ (ibtidoiy urug‘chilik jamoasi) qon-qardoshlik va
birgalikdagi jamoa mehnati, ishlab chiqarish mahsulotlariga birgalikdagi
mulkchilik tamoyili bo‘yicha tashkil topgan, ijtimoiy munosabatlarning tengligi,
urug‘ a'zolari manfaatlarining birligi va jipsligiga olib kelgan ibtidoiy jamoa
tuzumining tashkil topgan boshlang‘ich bo‘lagini ifodalar edi. Dastlabki
davlatchilikning tashkil topish yo‘llari ham ibtidoiy jamiyat negizida shakllana
borgan ilk sinfiy tabaqalanishning o‘z davriga xos progressiv taraqqiyotini
tushunish bilan bog‘liqdir.
Yuqorida aytilganidek, chorvadorlarning dehqonchilik, dehqonlarning
esa chorvachilik mahsulotlariga nisbatan talabining oshib borishi oddiy
ayriboshlashni keltirib chiqardi. Oqibatda chorvachilik xo‘jaligi dehqonchilikdan
ajralib chiqdi. Bu hodisa birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti edi. Ammo bu jarayon
to‘xtab qolmadi va evolyusion yo‘l bilan o‘sib bordi. Natijada metallurgiyaning
yo‘lga qo‘yilishi, shuningdek, kulolchilik charxining paydo bo‘lishi
hunarmandchilikning shakllanishiga olib keldi, tovar ishlab chiqarish bilan bog‘liq
savdo-sotiq ishlari yo‘lga qo‘yildi. Shu tarzda dehqonchilikdan hunarmandchilik
xo‘jaligining ajralib chiqishi ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimotining tashkil
topishiga olib keldi va iste'moldan tashqari ziyod mahsulotlar vujudga keldi.
Xullas, bu taraqqiyot yo‘llarining rivojlanishi qo‘shimcha qiymat bilan bog‘liq
mulkning o‘sishiga va bu hodisa jamoa a'zolarining bir qismini ishlab chiqarish
mehnatidan ozod bo‘lishiga olib keldi. Bunday mehnatdan ozod va o‘zlarini
1
Salimov O.M. Tarixiy shahar markazlarini qayta tiklashda tadqiqot asoslari. o’quv qo’llanma., T.:, 2013. -B.103.
14

boshqa kishilar mehnati hisobidan yashaydigan kishilar kimlar edi? Shuni aytish
lozimki, hukmron sinflarning paydo bo‘lishi uzoq vaqtni o‘z ichiga olgan
murakkab jarayon bo‘lib, bu taraqqiyot yo‘nalishi bir muayyan chiziqdan iborat
bo‘lmagan. Hatto ibtidoiy jamiyat tarkibiy tuzilishi ham bir xil bo‘lmagan.
Sinfiy jamiyatning tashkil topish
jarayoni mantiqan muayyan qonuniyatga asoslangan edi. Ishlab chiqarish kuchlari
jamiyatdagi madaniy-mafkuraviy yuksalish ayrim shaxslarning ishlab chiqarish
mehnatidan ozod bo‘lishini taqozo qilardi. Biroq bu degani jamiyat ishlab
chiqarish mehnatidan qobiliyatli tashkilotchilarni, chuqur va keng fikrlovchi
kishilarni, rassomlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod qilish degani emas, balki
ziyod mahsulotlarni ishlab chiqarish mehnatidan ozod bo‘lganlarning egallashi
bilan belgilangan holda bu moddiy manbadan foydalanish evaziga emas, balki kim
uni bajara olishiga bog‘liq edi. Kimning qo‘lida mushtdek birdam harbiy yoki
mafkuraviy kuch bo‘lsa, u tashkiliy masalalarni ham yechgan. Ularning ko‘pchiligi
esa begona mehnatni jamiyatga foydali bo‘lmagan holatda ekspluatatsiya qiladilar.
To‘g‘ri, yuksaklikka erishgan kishilarning
muayyan qismi jamiyat taraqqiyotiga va uning texnik va madaniy rivojiga hissa
qo‘shishi ham mumkin. Aynan shunday hissa qo‘shish ham tezlikda borayotgan
progress dastlabki sinfiy jamiyat sivilizatsiyasi bo‘lib, u lotin so‘zidan olingan
“ives” – fuqaro, “ivitis” - fuqaroviy, “ivitas” - fuqarolar jamoasi, shahar deb
ataladi. Sinfiy jamiyatning tezlashish progressi varvarlikdan tubdan farq qilib,
ko‘pgina hududlarda esa ibtidoiy jamiyat an'analari uzoq saqlanib qoldi. Faqat
jahonning ayrim hududlarida, ayniqsa, sug‘orma dehqonchilik va chorvachilik
rivojlangan mintaqalarda ishlab chiqarish kuchlarining rivoji boshqa hududlarga
nisbatan tez o‘sdi, ziyod mahsulotlarning to‘planishiga imkoniyat tug‘ildi, savdos
otiq yo‘lga qo‘yildi, yuqorida zikr etilganidek regulyativ jamoalari vujudga keldi,
yangi tartiblarni qo‘lda ushlab truvchi hokimiyat apparatlari tashkil topdi, hududlar
va jamoatchilikni qo‘riqlaydigan, boshqa chegaralarni o‘z tarkibiga
bo‘ysundiradigan harbiy kuchlar tashkil topdi, ularning rahbarlarini mutlaq hokim,
15

oliy kohin darajasiga ko‘tarishlar joriy qilindi, oqibatda dastlabki davlat apparatlari
tashkil topib, uni va harbiy kuchlarni ta'minlash uchun turli hajmdagi soliq
yig‘imlari tashkil qilindi. Masalan, Qadimgi Shumerda mil. avv.
III ming yillikda jamiyat yuqori tabaqalarini saqlash va ta'minlash maqsadida
aholidan har xil yig‘imlar to‘planar edi. Shuningdek, jamoa yerlaridan bir qismi
ibodatxonalar a'yonlarini boqish, saqlash, qurish uchun ajratilardi. Bunday yerlarda
son-sanoqsiz kishilar mehnat qilardi. Xullas, oddiy aholi mehnatini ekspluatatsiya
qilish jarayoni avjiga chiqib, antagonistik, ya'ni qarama-qarshiliklar sodir bo‘lardi.
Kohinlar, ibodatxonalar uchun ajratilgan yerlar hosildor va ular plug-omoch bilan
ishlanardi, oddiy aholi primitiv qurollar bilan sifatsiz oriq yerlardan foydalanar va
harxil yig‘imlar to‘lardilar. Ma'lumki, Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan
Oltintepa manzilgohi tarixi 1955–1963 yillarda tadqiq qilina boshlagan. Bu yerdagi
topilgan joylar va topilmalar haqida 1962, 1964, 1971 yillarda Masson, 1963–
1964, 1969 yillarda Xlopin, 1965 yilda Sarianidi ishlarida ko‘rsatib o‘tgan. Bu
qazuv ishlari natijasida bronza davriga oid ko‘plab yangi ma'lumotlar va buyumlar
qo‘lga kiritildi. Oltintepa manzilgohi ilk marotaba 1929 yilda Xavanekey
ekspedisiyasi tomonidan A. A. Seminovich (1946) boshchiligida tadqiq etila
boshlandi. Janubiy Turkmanistonda
tadqiqot olib borgan 14-bo‘lim B. A. Kuftin boshchiligida Oltintepada ajoyib
terrakota kolleksiyasini topishdi (1954–1956 yillarda). Shundan so‘ng 1953 yilda
A. F. Ganyavin ikkita katta bo‘lmagan shurf tashlab, 3,5 metr qalinlikda qazib
ko‘rib, yangi ma'lumotlarni qo‘lga kiritadi. 1959 1962-yillarda qazuv ishlari A. F.
Ganyavin, A. A. Marushenko, D. D. Durdiyev, Y. Atagarriyev, O. K. Berdiyevlar
tomonidan tadqiqotlar olib boradi. Tadqiqotlar natijasida baquvvat bo‘lgan xom
g‘ishtdan ishlangan devor qoldiqlari topadi. Shu bilan birga bu yerdan ikkita chet
eldan keltirilgan ashyolar topadi. Shundan so‘ng olimlar bu hudud yirik markaz
bo‘lganligiga ishonch hosil qilishadi. Shunday katta hududlardan yana biri
Namozgohtepa bo‘lsada, Oltin-tepaning alohida ajralib turishi, uning ustki qatlami
yaxshi saqlanib qolganligi bilan belgilanadi. Oltintepa shaharchasi 26 gektardan
16

iborat bo‘lib, uning balandligi 17–22 metr balandlikdadir, madaniy qatlamning
hajmi 8 metrdan 30 metrgacha bo‘lgan 1
. 1965-yildagi qazuv
ishlari asosan xom g‘ishtdan qurilgan devorlarni ochishga qaratilgan edi. Birinchi
bo‘lib qazuv ishlarida stratigrafiya ishlariga katta e'tibor qaratilib, 3 ta gorizont
vaqti aniqlanadi. Namozgoh V Namozgoh IV (Oltin IV ), dastlabki uch - to‘rtinchi
qatlamda Sarianidi 1966 yilda V qatlamdan boshlab, 1967- yilda Masson VI
qatlamda qazuv ishlarida ( shimolda ) yana Sarianidi 1967-yilda qazuv ishlarini
olib boradi. 1967–1969-yillarda qazuv ishlari natijasida VII qatlamni ochishga
muvaffaq bo‘ladi. 1971-yilda qazuvishlari natijasida parallel ravishda ikki
yo‘nalishda izlanishlar olib boradi. Hunarmandlar uylari X qatlamdan topiladi.
1972-yilda diniy marosimlar bilan bog‘liq bo‘lgan 3-qurilish ob'yektida qazuv
ishlari olib borayotgan paytda dindor kishilarning qabrlari ochilgan bo‘lib, oltindan
yasalgan buqa va bo‘rining bosh qismi topilgan. Shu bilan birgalikda parallel
ravishda yuqori gorizontdan VIII–X qatlamlar o‘rganilgan. Oltintepa manzilgohi
Kopetdog‘ etaklarida Oqmozor irmog‘i yoki Meanachay irmog‘I atrofida
joylashgan. Undan shimoli-janubroqda ikkinchi irmoq Chachay oqib o‘tadi.
Suvning bunday ko‘p bo‘lishi natijasida bu yerlar o‘sha hudud aholisi tomonidan
tezda o‘zlashtirilgan. Bu yerda VI ming yillikka tegishli Joytun aholi punktlari
ochilgan.
Manjuqlitepa Berdiyev tomonidan 1966-yilda, Qadimtepa Karakova,
Valovik, tomonidan o‘rganilgan. Manjuqlitepa Oltintepadan janubda bo‘lib, undan
1,5 km uzoqlikdadir. Olintepadan eneolit davriga oid hunarmandlar uylari
qoldiqlari birinchi qazuv ishlaridan topiladi. 1965– 1966-yillarda Namozgoh V
davriga oid 3 ta qurilish gorizonti ochilib, uni Oltin IV nomi bilan ataladi. Shu
vaqtning o‘zida Namozgoh IV davriga oid to‘rtburchak ko‘rinishga ega Oltin IV
manzilgohi ochiladi 2
. 1970- yilda bu manzilgohning stratigrafiyasini o‘rganishda 4
metr kenglikda qazuv ishlari olib boriladi va Oltin V ochiladi. 1974-yilda bu hudud
kengaytirilib, yangi ashyolar kiritish maqsadida amalga oshiriladi. Oltintepadagi
1
Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. -B.82.
2
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.85.
17

asosiy qazuv ishlari. G‘arbiy devorlar ikki qavatli ko‘rinishga ega bo‘sada, bizning
fikrimizcha, bu devorlar butun ko‘p qavatli uylarning massivi bo‘lgan. Bu
devorlarning ortida esa oval shaklida kollektiv ko‘rinishdagi qabrlar topilgan. Ular
geoksyur qabrlar ko‘rinishini takrorlaydi. Bu qabrlarda 2 ta xona bo‘lib, nisbatan
oldinda joylashgani 282, qolganlari 281 hisoblanadi. Ikkala qabrdagi suyak
qoldiqlari ham o‘ng tomonda joylashgan bo‘lib, bosh qismi shimolga qaragan.
Qabrlar yonida 2 ta xum, Qoratepa usuliga mansub yozuv, 2 ta terrakota
haykalchasi, 1 ta tosh taqinchoq, 1 ta misdan yasalgan yoyning uchi topilgan. Ikki
mavsum davomida (1970–1974 yillarda) ko‘plab yangi ashyolar qo‘lga kiritilgan
bo‘lib, ular Oltin X kompleksga tegish - lidir. Bu yerda joylashgan yarim xrom
shaklidagigeoksyur ko‘rinishga ega idishlar, xumlarga bir xil mayda chizgilar bilan
chizgi berilgan.
Oltintepaning mudofaa devorlari bronza davriga tegishli bo‘lsada, bu
devorlarning bo‘lgan bo‘lmaganligi haqidagi ma'lumotlar uzoq vaqtgacha ma'lum
bo‘lmagan. Amorf ko‘rinishdagi oval shaklidagi chizgilarning bo‘lishi bu yerda
devor umuman bo‘lmaganligi haqida ma'lumot beradi. Ammo, Oltintepada olib
borilgan ko‘plab qazuv ishlari natijasida shunisi ma'lum bo‘ldiki, Oltintepa aholisi
o‘z hududini himoya qilish maqsadidao‘rashgan. Arxeologik materiallarning
guvohlik berishicha, Oltintepa manzilgohi o‘rta bronza ( yoki Namozgoh V)
davriga tegishli bo‘lib, shahar ko‘rinishga ega bo‘lgan, yuqori ichki jihatlari bilan
ajralib turgan hunarmandchilik g‘oyalari ustun bo‘lgan markaz bo‘lgan.
Turkmanistonda ilk shaharlarning vujudga kelishi III ming yillikning oxiri II ming
yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi.
Oltintepa manzilgohi qadimgi butun Sharq madaniyati beshiklaridan
bo‘lgan. Unda qadimgi Mesopotamiya madaniyati va qadim Hind sivilizatsiyasi
bo‘lgan Xarappaning ko‘rinishlari namoyan bo‘lgan. Qadimgi bu Oltintepa
manzilgohi III ming yillik oxiri – II ming yillik boshiga tegishli bo‘lib,
dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan manzilgoh bo‘lgan.
Urbanizatsiya sari rivojlanish evolyusiyasi Janubiy Turkmanistonda uch taraqqiyot
18

bosqichini bosib o‘tdi. Masalan, ilk dehqon makonlari kichikroq ovullardan tashkil
topgan bo‘lib, ularning maydoni 1-1,5 gektardan iborat edi. Eneolit davriga kelib
esa yirik aholi punktlari tashkil topadi. Ularning maydoni 10-15 gektardan iborat
bo‘lgan. Bundan so‘ng o‘ziga xos vohaning markazi sifatida atrofidagi kichik
qishloqlarni o‘ziga itoat qildirgan, yirik aholi punktlari paydo bo‘ladi. Janubiy
Turkmanistonda shunday markaz Oltintepada namoyon bo‘ldi 1
.
Oltintepaning ijtimioy strukturasini o‘rganish borasida aholi
yashaydigan uyjoy qurilish tuzilishi, jamoaviy dafn urf-odatlari bilan bog‘liq
inventarlar, aholining oziq-ovqat iste'moli bilan bog‘liq masalalar bo‘yicha ham
boy arxeologik ma'lumotlar to‘plandi. Shahar markaziy maydonida “aristokratlar
kvartali”ning ochilishi, u bilan bog‘liq bo‘lgan mavzoleyning, qimmatbaho
ashyolarning topilishi o‘sha zamon jamiyati sotsial stratigrafiyasining muhim
elementi edi. V. M. Masson Oltintepa qadimgi ilk shahar qatlamlaridan Namozgoh
IV va V davriga tegishli yuzdan ortiq ayol ma'budalariga chizilgan piktografik
belgilarni topdi. Bu belgilar olimning fikriga qaraganda o‘zining shakli, xarakteri
bo‘yicha xarappa va shumer hamda protoelam yozuvlaridan deyarli farq qilmaydi.
Aynan shunday piktografik belgilardan 30 dan ziyodrog‘i Sopollitepadan ham
topilgan edi.
Afsuski, bu “yozuv”lar hamon mutaxassislar tomonidan atroflicha
o‘rganilganicha yo‘q. Yozuvning mavjudligi esa ilk shahar xususiyatini belgilovchi
muhim elementlardan biridir. Xususiy boylikning to‘plana borishi tufayli
savdoning rivojlanishi, u bilan bog‘liq talonchilik, o‘sha zamonlarga xos bo‘lgan
qaroqchilik, yangi hosildor yerlarni egallash uchun intilish, qishloqlarni talash
singari alomatlar fartifikatsiyaning jadal rivojlanishiga omil bo‘ldi. Shunday qilib,
yuqorida keltirilgan boy arxeologik ma'lumotlar asosida Marg‘iyonada dastlabki
urbonik jarayonni, ya'ni ilk shaharlarning tashkil toppish dinamikasini kuzatildi 2
.
Fikrimizning xulosa qismida shuni aytib o‘tish lozimki, V.M. Masson
Oltintepani ilk shaharmi yoki yo‘q, buni oydinlashtirmaydi. Arxeolog
1
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.83.
2
Axmedov.M.Q. Me‘moriy meros.T.:, ―”Fan va texnologiya”, 2011. -B.55.
19

A.Asqarovning fikricha, Oltintepa bronza davri jamiyatida shahar-davlat
bo‘sag‘asida turgan ilk shahar, ibodatxona – shahar sifatida tasavvur qilish
mumkin, deydi. Poytaxt yodgorlik – Oltintepada Namozgoh V davridan so‘ng
shahar hayoti davom etmadi. Aholi shaharni asta-sekin tashlab, Murg‘ob vodiysi
tomon ko‘chib ketganlar. Bunga dehqonchilik xo‘jaligini rivojlantirish uchun zarur
bo‘lgan suv zahirasining Oltintepa hududida juda chegarali bo‘lishi sabab bo‘lgan
bo’lishi mumkin.
Marg‘iyonadagi yana bir muhim yodgorliklardan biri Gonur I
hisoblanadi. Gonur I 20 gektar maydonga ega bo‘lib, bu yerda ark, yashash va
hunarmandlar kvartallari joylashgan. U Gonur vohasining markazi bo‘lgan.
Yodgorlik 1981–1983 yillarda V. I. Sarianidi tomonidan qazib o‘rganilgan.
Yodgorlikning atrofitaqir maydondan tashkil topgan bo‘lib, tadqiqotchining fikriga
qaraganda, bu atrofda kulollar kvartali va ustaxonalari joylashgan. Bu yerdan 10 ta
xumdon qoldiqlarining topilishi bundan guvohik beradi. Xumdonlarning ayrimlari
ikki yarusli. Arkning sharqiy mavzeida maydoni 10x10 metr hajmdagi “qurbonlik”
qilinadigansig‘inish joyi kuzatilgan. Qishloqning qarama-qarshi mavzeida 120x130
metr hajmdagi to‘g‘ri burchakli qal'a topilib, uning 1,5 metr balandlikdagi devori
saqlangan. Uning atrofi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, burchaklarida
diametri 7-8 metrga ega burj qoldiqlari saqlangan 1
.
Makonning eng baland joyida ark joylashgan bo‘lib, u
to‘g‘ri burchakli shaklda 130x120 metr maydonga ega va uning joylanishi
dunyoning to‘rt tomoniga qaratilgan. Ark o‘rab olingan mudofaa devorlari, burj va
darvozalar bilan jihozlangan. Arkning ichki devori bo‘ylab to‘g‘ri burchakli
plyastrlar o‘rnatilgan. Ularning o‘rtacha hajmi 110x90 sm bo‘lib, devor bo‘ylib
bulardan 32-34 tasi joylashtirilgan. Arkning to‘rtala tomondagi ichki devorlari ham
aynan shunday plyastrlar bilan jihozlangan.
Shaharcha arki hozircha to‘la qazib tugallanmagan bo‘lsa-da, topilgan ashyoviy
dalilar, jumladan, monumental arxitektura inshooti bu yerda eng qadimgi
ibodatxona bo‘lganligidan dalolat beradi. Qazishmalar Gonurning qurilishi uch
1
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.86.
20

bosqichdan iborat ekanligini ko‘rsatdi. Birinchi bosqichda saroy binosi, ikkinchi
bosqichda oddiy jamoa a'zolari uchun xonalar va uchinchi bosqichda esa

Inshoot tashlandiq holga kelgandan so‘ng qabristonga aylanadi.Topilmalar
ichida sopol buyumlarning aksariyati naqshlanmagan.Sopol buyumlar sirtida
odatda hayvon, ko‘pincha echki suratlari va o‘simliklar sxematik tarzda
tasvirlangan. Masalan, ikkala orqa oyoqlarda tik turgan echkilarning tasviri
Mesopotomiya yodgorliklarida ham kuzatiladi. Bundan tashqari krest (salb)
shaklidagi belgilar ham uchratilgan. Yodgorlikning eng yuqori qatlamidan Yaz I
ning so‘nggi davriga oid qo‘lda yasalgan sopol idish parchalari topilgan.
Turli tosh jinslaridan yasalgan har xil taqinchoqlar alohida o‘rinda
turadi.Shuningdek, toshdan siyqalab yasalgan muhr qiziqarli bo‘lib, unda nur
sochgan, alomat qirralar tasvirlangan. Metall topilmalardan har xil bezaklar,
jumladan, bilakuzuklar,munchoqlar, igna, bigiz, juvoldiz kabilar taqdim qilingan.
Shuningdek, bitta qalin xochsimon muhr arkning 4-xonasidan topilgan.
Shuningdek, shu xonadan albastrdan yasalgan oyoqli kichik ko‘zacha topilgan
bo‘lib, bu ashyo Marg‘iyonadan tashqari Baqtriya va Sharqiy Eron yodgorliklariga
21

ham xos xususiyati bilan ajralib turadi. Metall buyumlardan, shuningdek,
bargsimon paykonlar ham bor.
2.1.Samarqand shaharlari yodgorligi: topologiya va tipologiyasi
Samarqand tarixini o’rganar ekanmiz dastlab uning nomidan o’rganish
maqsadga muofiq. «Samarqand to‘g‘risidagi ma'lumotlarning eng dastlabkisi
22

«Avesto»da berilgan bo‘lib, unda Zarafshon vohasi ikki atama bilan – «Sug‘uda»
va «Sug‘uda Gova» deb ta'riflanadi. Mutaxassislarning fikriga ko‘ra, «Sug‘uda
Gova» tushunchasi Zarafshon vohasining aynan dehqonchilik bilan
shug‘ullanuvchi aholi yashaydigan hududlariga nisbatan qo‘llanilgan bo‘lsa,
«Sug‘di» atamasi shaharlarga, poytaxtga nisbatan ishlatilgan. «Avesto» zamonida
Sug‘dning eng katta shahri, poytaxti, so‘zsiz, Samarqand edi. Firdavsiyning
«Shohnoma» asarida Afrosiyob Turon mamlakatining podshosi sifatida
tasvirlanadi 1
.
Afrosiyob «Avesto»-da Frangrasyan, turkiy manbalarda Alp Er To‘nga
nomida berilgan.Afrosiyob xarobalari bilan «tur»lar yetakchisi Afrosiyob o‘rtasida
bog‘liqlik bo‘lmaganida, uning nomi «Afrosiyob» deb yuritilmas edi.
«Avesto»ning guvohlik berishicha, Afrosiyob rahnamoligida «tur»lar bilan
midiyaliklar o‘rtasidagi jang Chaychista(Orol) ko‘li yonida miloddan avvalgi VIII
asrda ro‘y bergan. Shaharning shakllanish davri Afrosiyob tarix sahnasiga chiqqan
vaqtbilan bir vaqtda yuz berganligi tarixiy haqiqatdir». Eramizgacha bo‘lgan 1
ming yillik boshlarida Sug‘d va uning poytaxti Samarqand ma'muriy hudud sifatida
mavjud bo‘lgan. «Qadimgi sanskrit tilida «smrg‘» atamasi «chorraha», «savdo
yo‘llari kesishgan», «savdogarlar uchrashadigan joy» ma'nosini anglatgan.
Bizningcha, «Samarqand»
atamasi savdo yo‘llarining kesishgan joyi, chorraha, obod shahar deb izohlanishi
haqiqatga ancha yaqin 2
.
Hozirgi kunda shaharning eski mahallalaridan birining nomi «Chorraha» deb
nomlanishi ham bejiz emas» deb yozadi professor T. Shirinov. Xuddi shunga
o‘xshash fikr taniqli tarixchi olimlar – A. Sa'dullaev va M. Isoqovda ham bor.
Samarqand Ahamoniylar davrida ham hududdagi markaziy shahar maqomida
bo‘lgan. «Yunon tarixchilari asarlarida Samarqand birinchi marotaba Arrian
tomonidan «Maroqanda» nomi bilan tilga olingan. Arrian yozadi: «Aleksandr
1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
-B.24.
2
Abu Toxirxoja “Samariya” «Kamalak»T. 1991. -B.52.
23

o‘zining armiyasi va barcha aravalar karvoni bilan shimolga juda sekinlik bilan
siljir edi. Uning qo‘shinlariga ot yetkazib berish to‘g‘risidagi mahalliy aholi
tomonidan olingan majburiyat amalga oshirilgandan keyin u Maroqandaga
jo‘nadi».«Aleksandr safarnomasi» asarida (340 – 345). Maroqanda shahrining
nomi «Marakunda» deb berilgan». Professor T. Shirinovning yozishicha, « arab
yoki fors tillaridagi Samarqand nomi tahlil qilinib, uning qadimgi sug‘d tilida
«Samarakana» talaffuziga e'tibor qaratilmagan». Agar T. Shirinov: «Nima
bo‘lganda ham, «Samarqand» atamasining shaxs nomiga bog‘lab izohlanishi
tarixiy haqiqatdan ancha yiroq. Arab tilidan izoh qidirish ham noto‘g‘ri, chunki
arablar kelishidan ming yil avval shahar Samarqand nomi bilan mashhur edi», –
deb yozgan bo‘lsa, professor T. Nafasov o‘zining «Samarqand polisonimi»
maqolasida Samarqand nomining samar uzvi bilan bog‘liq yetti talqinini lingvistik
tahlil qiladi. Tadqiqotchi T. Ernazarov ham «samar» so‘zining «kishi nomi»,
«sarkarda nomi», «quduq», «meva-hosil» kabi ma'nolari borligini qayd etgan.
Abu Rayhon Beruniyning
«Qonuni Mas'udiy» kitobida «Samarqand – turk tilida Samizkent, ma'rifat
shaharlaridan biri» deb izohlanadi. Mahmud Koshg‘ariy «Devonu lug‘atit turk»
(XI asr) asarida: «O‘g‘uzlar va ular bilan yaqin turuvchilar... Samarqandni kattaligi
uchun samizkent – semiz shahar deydilar. Buni forslar Samarqand tarzida
qo‘llaydilar», – deb yozadi. Akademik V. Bartol'd ham «Tyurki» asarida
«Mahmud Koshg‘ariy semizkent – «boy-to‘q shahar» turkiy etmologiyasini qayd
etganini yozgan.
«Ba'zi bir yevropalik olimlar shahar nomi sanskritcha samariya – «yig‘in»,
«anjuman» so‘zidan olingan» degan talqin ham bor deb yozadi S. Qoraev. Abu
Tohirxoja Samarqandiyning (vafoti 1874 yil) «Samariya» kitobi XIX asrning 50 –
60- yillarida yozilgan bo‘lib, muqaddima, o‘n bir bob va xotimadan iborat.
Asarning birinchi bobi «Bu shaharning Samarqand atalishi to‘g‘risida» deb
nomlanib,bu o‘rinda «Samarqand» toponimining to‘rt variantdagi talqini beriladi:
«Samarqand shahrining «Samarqand» atalishi to‘g‘risida bir necha sabab
24

aytganlar: Birinchi sabab: «Burhoni qote'» kitobida naql qilingankim, Samar ismlik
bir kishi bu yerda joylashgan va o‘z tevaragiga xalqni to‘plagan edi. Shuning
uchun bu yer boshda «Samarkent»ataldi. Arab qo‘shini bu yerni olgach, o‘z
tillariga o‘zgartirib «Samarqand» dedilar (XVI asr). Ikkinchi sabab: «Masolik ul-
mamolik» nomli kitobda naql qilingandurkim, Samar boqir ismlik bir xon Farg‘ona
va Qoshg‘ar tomonlaridan kelib, bu viloyat xalqiga dushmanlik yuzasidan
shaharning devorlarini qazib buzgan edi. Shuning uchun bu shahar «Samar qazdi»
ma'nosida bo‘lgan 1
. Forscha «Samarqand» otaldi 2
.
Arab qo‘shini bu shaharni olgandan keyin
«Samarqand» otadilar (XI asr). Uchinchi [sabab]: «Tarixi Tabariy» kitobida
keltirilgandirkim, Samar otliq bir xon ushbu shaharni soldirdi [bino qildir-di], eng
avval «qand» degan turk aymog‘i bunda o‘rnashib o‘ltirdi. Shuning uchun bu
shahar boshlab «Samar+qand» otaldi. Arab qo‘shini bu shaharni olgandan keyin
«Samarqand» dedilar (XI asr). To‘rtinchi [sabab]: ushbu shaharnipg bir yerida
«Samar» degan birov tomonidan qazilgan bir buloq bor edi. Ulus o‘shal buloq
tevaragiga yig‘ilib o‘rnashgan edilar. Shu sababdan u o‘rinning oti «Samarqand»
deb shuhrat chiqardi. Arablar kelgach, «Samarqand» dedilar. «Haft iqlim» kitobida
aytilganki, Yaman Tubba'i maliklaridan Samar ismlik bir kishi ushbu shaharning
devorini buzdi. Arablar kelgandan keyin «Samarqand» dedilar va yana Tangri
Taolo yaxshi biladi». Samarqand shahriga tarixda «Er yuzining sayqali», «Sharq
gavhari», «ko‘hna va navqiron shahar», «dilbar shahar», «himoyadagi shahar»,
«etti iqlim mo‘jizasi», «Movarounnahrning savdo bandargohi», «afsonaviy
shahar», «firdavsmonand»,«non shahri», «boqiy shahar» kabi sharafli nomlar
berilgan. Samargand Markaziy Osiyoning eng gadimiy shaharlaridan Osiyoning
biridir.
Samarqand (Afrosiyob) hududi 218ga yirni tashkil etib halqali mudofa
devoriga ega bo‘lgan. Hozirgi Hazrati Xizir masjidi o‘rnida to‘g‘on joylashgani
aniqlangan. Unga Darg‘om kanalidan suv keltirilib, damba yaqinidagi osma
1
Nafasov T. Samarqand polisonimi // SamDU Axborotnomasi. 2011. №4. -B.57 – 58.
2
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.91.
25

suvo‘tkazgich (akveduk) orqali suv shaharning uch kanaliga tarqalgan. Shahar
ko‘chalari tog‘ toshi bilan ishlangan bo‘lib, shahar o‘z vodaprovat sistemasiga ega
bo‘lgan”. XIII asr boshlarida O`rta Osiyoning tinch hayotiga Chingizxon boshliq
mo‘g‘ul bosqinchilari tajovuz solishi, buning natijasida ko`plab shaharlarni, san`at,
arxitektura yodgorliklari, moddiy va madaniy boyliklarning vayron etilishiga olib
keldi, bu holat Afrosiyobni ham chetlab utmadi, ma‘lum vaqtgacha bu yirda hayot
tuxtaydi. Necha asrlab suv berib turgan suv quvurlari vayron etiladi, gullab-
yashnab turgan bog`lar kultepalarga aylantirildi. Biroq shahar butkul yo‘q
bo‘lmadi. Endilikda shahar Afrosiyobdan janubroqqa kuchadi, buning sababi XIV-
XV asrlarga kelib endilikda shahar buyuk sarkarda Amir Temurning Samarqand
shahrini o`z saltanatining markaziga aylantirishga qaror qilgan davrlarga to`g`ri
keldi.
Amir Temur bu joyda o‘z arkini bunyod ettiradi va butun hayoti davomida
Samarqandni dunyoning eng guzal va betakror shahriga aylantirishga harakat qildi.
Amir Temurning ushbu qurilish hamda qayta ta‘mirlash ishlariga shaxsan o‘zi
rahbarlik, tashabbuskorlik, qolaversa homiylik qilgani, to‘g‘risida uning mashhur
“Tuzukoti Temuriy” asaridan bilib olish mumkin. qo‘yidagilarni o‘qiymiz: “Xarob
bo‘lgan yerlar egasiz bo‘lsa, xolisa (davlat yerlarini boshqaruvchi mahkama)
tarfidan obod qilinsin. Agar egasi bo‘lsayu obod qilishga qurbi yetmasa, unga turli
asboblar va kerakli narsalar bersinlar, toki o‘z yerini obod qilib olsin. Yana amr
qildimki, xarob bo‘lib yotgan yerlarda korizlar qursinlar, buzilgan ko‘priklarni
tuzatsinlar, ariqlar va daryolar ustiga ko‘priklar solsinlar, yo‘l ustida, har bir
manzilgohga rabotlar qursinlar”. Biroq bu davirda qurilgan binolarning kupchiligi
bizning davrimizgacha yitib kelmagan.
Bugungi kungacha yitib kelganlari Shohi Zinda tarixiy yodgorligi ichidagi
qator maqbaralar, Ruhobod (Shayh Burhoniddin maqbarasi), Guri Amir
ansambilining asosiy qismi, Temurning Jomiy masjiti va undan so‘ng Mirzo
Ulug‘bek tomonidan ham bir qator bunyodkorlik ishlari amalga oshiriladi. hususan
Registon maydonida madrasa, honaqoh, Kavonsaroy, abservatoriya va Shohi Zinda
26

tarixiy yodgorligiga kirish peshtoqini bunyod ettiradi. Temuriylar davri O‘rta
Osiyo me‘morchiligining eng yuqori chuqqisi, oltin davri hisoblanadi. Bu davirda
bunyod etilgan me‘moriy obidalar, saroylar o‘zining mahobatliligi, maftunkorligi
kurkamligi bilan ajralib turadi. Amir Temur davrida uning saroyida bo‘lgan ispan
elchisi Rui Gonzales de Klavixo o`z bitiklarida Samarqand haqida quyidagilarni
yozadi: Temur bu shaharning gullab-yashnashini xohlardi, u qaysi yurtni
egallamasin, u yerdan odamlarni bu yerga yashashi uchun olib kelar, ayniqsa turli
yo‘nalishlardagi ustalarni yig`ishga harakat qilardi”. Bundan kurinib turibdiki
Amir Temur Samarqandni obod qilish uchun keng kulamli ishlarni amalga
oshirgan. Buyuk shoir va davlat arbobi Zahridin Muhammad Bobur “Boburnoma”
asarida Samarqand haqida quyidagilarni yozadi: “Rub‘i maskunda Samarqandcha
latif shahar kamroqdur”. Temurbekning va Ulug‘bek mirzoning imorati va bog‘oti
Samarqand mahallotida ko‘ptur. Samarqand arkida Temurbek bir ulug‘ ko‘shk
solibtur, to‘rt oshyonliq, Kuksaroyg‘a mavsum va mashhur va bisyor oily
imorattur 1
.
Yana Ohanin darvozasig‘a yovuq qal‘aning ichida bir masjid jum‘a solibtur,
sangin askar Hindistondin eltgan sangtaroshlar anda ish qilibturlar. Temurbekning
nabirasi, Jahongir mirzoning o‘g‘li Muhammad Sulton mirzo Samarqandning
toshqo‘rg‘onida – Chaqarda bir qo‘rg‘on solibtur.Temurbekning qabri va avlodidin
har kimki Samarqandta podshohliq qilibtur, alarming qabri ul madrasadadur.
Ulug‘bek mirzoning imoratlaridin Samarqand qal‘asining ichida madrasa va
xonaqhdur. Yana bir oily imorati pushtayi Ko‘hak dononasida rasaddurkim, zij
bitmakning olotidur. Uch oshyonliqdur. Ulug‘bek mirzo bu rasad birla. “Ziji
Ko‘rag‘oniy ni bitibturkim, olamda bu zij musta‘maldur” deb o‘z asarida qimmatli‖
ma‘lumotlarni bayon etadi. Ulug`bek zamonida Samarqand O`rta Osiyoning bilim
o`chog`iga aylandi. O`sha davrlarda bu yerga dunyoning eng taniqli matematiklari,
astronomlari, tarixchi olimlari yig`ilishgan. Ulug`bek zamonasida tanlab jalb
qilingan olimu-fuzalolar, uning observatoriyasida xizmat qilgan, olimlar fanning
1
Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004. -B.93.
27

ajoyib siru-asrorlaridan voqif bo`ldilar. Samarqand jahondagi shaharlar ichida
o‘zining qariyb 3000 yillik tarixiy rivojlanishi bilan yuksak ahamiyatga ega 1
.
Muxtaram birinchi prezidentimiz I. A. Karimov ta‘kidlanganlaridek
"Samarqand utmishi sharafli, buguni saodatli, kelajagi abadiy shahardir". Qadim
zamonlardan turli davr taqozosi bilan uning xududi gox kengayib, goxida kichrayib
rivojlangan. Uning eng qadimiy qismi Afrosiyob ekanligi ma‘lum. Shaharni 712
yilda arab qushinlari istilo qiladi, XI - asrda Samarqand qoraxoniylar davlatining
poytaxtiga aylanadi. 1220 yilda Chingizxon qushini tomonidan Afrosiyob butkul
vayronaga aylantirilgandan so‘ng, uning aholisi shaharni tark etib, rabodga ko‘chib
chikishga majbur bo‘ladi va shahar rabodda rivojlanadi. Amir Temur hukmronligi
davrida Samarqand ulkan imperiyaning poytaxtiga aylanadi. Amir Temur
egallagan davlatlardan hunarmandlar, ustalar va me‘morlarni Samarqandga yig‘ib,
bu erda ulkan qurilishlarni amalga oshiradi. Natijada qisqa vaqt ichida Samarqand
shahrida ko‘plab ma‘muriy, maishiy, savdo va diniy bino va inshootlar, ulardan
tashkil topgan me‘moriy majmualar va savdo ko‘chalari shakllanadi. Shaharning
Tepaqurgon qismida ma‘muriy va xizmat kursatish binolari majmuasi shakllanadi.
Atrofi mustahkam devor bilan o‘ralgan Samarqand arki tashkil etilgan.
Amir Temur nafaqat bino va inshootlarni yakka tarzda qurishni balki
ulardan majmualar tashkil etishni buyuradi. Natijada shaharda Shohi - Zinda, Bibi-
Xonim, Guri Amir kabi me‘moriy majmualar shakllanadi. Ular o‘zaro keng va
ravon kuchalar bilan bog‘lanadi. Amir Temur vafotidan keyin uning bunyodkorlik
ishlarini nabirasi Mirzo Ulug‘bek davom ettirib, Registon maydonida Madrasa va
uning ruparasida "qush" tarzda xonako qurdiradi. Mirzo Bobur o‘z asarida bu
xonaqoxning katta gumbazga ega ekanligini yozadi. M. E. Masson xonaqo
gumbazining kattaligi uning buzilishiga olib kelganligini ta‘kidlaydi. XVII asrda
ashtarxoniylar hukmronligi davrida Samarqandda qurilish ishlari avj oladi va
temuriylar davridagi qurilishlarga mos yangi binolar qad kutaradi.
1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
-B.31.
28

Samarqand qal’asi qo’rg’oni
Sarkarda Baxodir Yalangtush Qobul va Mashxadni ishg‘ol etib, kup
boyliklarni tuplaydi. Shu mablaglar hisobiga Registon maydonida Sherdor va
Tillokori madrasalarini qurdiradi. Sherdor madrasasining qurilishi tugatilgandan 10
yildan so‘ng Baxodir Yalangtush Tillokori madrasasining qurilishini boshlaydi. Bu
1646-1647 yillarga tug‘ri keladi. Shundan so‘ng Registon "maydon" turidagi
me‘moriy ansambl shakliga keladi. 1868 yilda Samarqand Rossiya imperiyasi
tomonidan bosib olingandan so‘ng uning eski shahar qismi qarovsiz holga kelib
qoladi.
Ko’plab me‘moriy obidalar xarobaga aylanib, ba‘zilari qamoqxona,
omborxona va boshka texnik xamda xarbiy extiyojlarga ishlatiladi. Samarqand arki
buzilib, bu erdan radial xalkali planirovkaga ega bo‘lgan yevropa tipidagi "yangi
shahar"ning qurilishi boshlanadi. Eski va yangi shaxarni ajratib turuvchi yashil
xiyobon – bulvar tashkil etiladi. M.Ahmedov “Me‘moriy meros” kitobida
Samarqand haqida qimmatli ma‘lumotlarni bayon qiladi: Samarqand 1868 yil 2-
may kuni Chor Rossiyasi qushinlari tomonidan bosib olinadi. General-gubernator
29

Kaufman, harbiy rassom V.V Vereshagin kundaliklari va boshda manbalarda
yozilishicha, rus harbiylari Samarqandga kirib kelgach, Amir Temurning sobiq
arkiga joylashishadi.
Arkning uzunligi 3 vyorst (chaqirim), maydoni esa 40000 sajen (dulol) yoki
100 tanob, taxminan 20 gektar (o‘rta asrlarda 1 tanob 900 m , XIX asrda 1600 m2 )
dan iborat bo‘lgan. Rus qo’shinlari va ma‘murlarini joylashtirish uchun arkdagi
barcha mavjud imoratlardan foydalanishgan. Soxibqironning Ko’k saroyi, keyingi
yillarda beklik idorasi sifatida ishlatilib kelinayotgan imoratga xarbiy kasalxona-
lazaretni, masjidga boshlid devonxonasi va qarorgoxini, Ali madrasasiga
qamoqxonani joylashtirishadi. Keyinchalik rus harbiylari o‘rta asrlardagi ark
imoratlarini bo‘zib, uning o‘rniga o‘z qurg‘onlarini quradilar 1
. Mana shu rus xarbiy
qurgoniga qaratib Evropa shahrsozligiga xos bo‘lgan, dastlab Marselda, so‘ng
Sank-Peterburg va Vashington shaharlarining planirovkasida qo‘llanilgan uch nurli
kompozitsiya asosida, eski shaharga teskari qidlib, rossiyaliklar yashashiga
muljallangan yangi shaharni bunyod etishadi.
Ruslar davrida tuzilgan Samarqandning birinchi bosh plani Turkiston
general-gubernatori Kaufman tomonidan 1870 yilda tasdiqlangan edi. Uni usha
paytlarda Zargaron kuchasi va ruslar istehkomining atrofini tekislash bilan
shug‘ullangan polkovnik L.Serov tuzgan edi. 1872 yilda topograf I.G.Sexanovich
shahar hududining toponusxasini tuzib, kuchalarning joylashuv rejalarini tortib
chikdi. 1875 yilning 1-yanvariga qadar kichik topograf, podporuchik I.K .Petrov
tomonidan harbiy inshootlar tushirilgan Samarqand harbiy qurg‘oni va yangi
shaharning bosh plani tuzilib, taqdim etildi. Mana shu loyihaga kura harbiylar
kal‘asi 31,2 ga, yangi shahar esa 121 ga yerni egallagan. 1883 yilda Amir Temur
arki hududidagi Kutbi Chahordaxum nomi bilan ma‘lum bo‘lgan Shayx Nuriddin
Basir maqbarasi harbiylar tomonidan portlatib yuborildi 2
. 1888 yilda Samarqandga
Kaspiyorti temir yuliningkirib kelishi munosabati bilan kurilishlar rivojlanib,
1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
-B.27.
2
Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’., 2008. -B.61.
30

jadallashib ketdi. Samarqand shahrining rus harbiylari tomonidan bu xilda qurilishi
katta strategik ahamiyatga ega edi. Ruslar o‘zlari uchun qurgan yangi shahar
shimol tomondan jarliklar bilan, janubdan esa Abramov bunyod etgan bulvar bilan
chegaralangan edi. Uning sharqida sobix Amir Temur arki urnida, uning 19
mudofaa devorlari ichida yangi harbsy qal‘a shakllandi.
Mana shu harbiy qal‘adan - markazda Toshkent (hozirgi Amir Temur)
nomli, uning shimolrog‘ida Kattaqurgon (hozirgi Mirzo Ulugbek) nomli,
janubrog‘ida esa Urgut (hozirgi O‘zbekiston) nomli uchta ko‘cha boshlanib,
janubiy g‘arbga qarab yunalgan edi. Bu uch ko‘chani kundalang yunalishda turtta
ko‘cha kesib utgan. Ularning birinchisi Aleksandr nomli bo‘lib, ruslar qabristoni
hamda uning yaqinidagi cherkovga borib taqalgan. Ikkinchi va uchinchi ko‘chalar
Kaufman hamda Nikolay (hozirgi Mustaqillik va Jomiy) nomlari bilan atalib
markaziy hisoblangan. Ayniqsa, Kaufman ko‘chasi markaziy hisoblanib istirohat
bog‘i, savdo inshootlari va jamoa binolarini shahar markazi bilan bog‘lagan.
Janubiyg‘arbda shaharni chegaralab turgan ko‘cha general Chernyaev nomi bilan
atalgan va u yerda kuproq harbiy qumondonlar o‘z bog‘-hovlilarini qurishgan. Shu
tufayli shaharning janubi-g‘arbiy qismida 1883 yilda harbiy gospital va uning
mutahassislari uchun turar-joylar qurilib, yangi shahar xududi 270,5 gektarga
yetkaziladi. Yangi shahar kengaya borgach, harbiylar soni ham kupaya boradi va
bir necha harbiy qismlar shaharning chekkalarida urnashtiriladi. Harbiy qal‘a oldi
keng ochiq maydon qilinib, mabodo quzg‘olon kutariladigan bo‘lsa, kaftdek
kurinadigan qilib ishlanadi. Harbiy qal‘a burjlari mustaxkamlanib, maydonga
qarata yangi burjlar quriladi.
Temiryo‘l qurilgach, shaharga evropaliklarning kirib kelishi yanada
tezlashadi. Yangi sanoat binolari - un zavodi, vino zavodi, pivo zavodi va boshqa
zavod-fabrikalar qurila boshlanadi. Butun Turkiston ulkasidagi 14 ta un
zavoddarining 8 tasi Samarqanda edi. Mahalliy xom-ashyo asosida mahalliy
resurslar ekspansiyasi avj oladi. Samarqand statistika boshqarmasining 1893
yildagi ma‘lumotiga qaraganda, eski shahar axolisi 30 ming kishidan sal ortik
31

bo‘lgan bir paytda yangi shahar aholisi 10128 kishini tashkil etadi. Ularning 4828
nafari harbiylar bo‘lgan. Shaharning yangi qismida bog‘lar, keng bulvar va
kuchalar ravon ariklar bunyod etiladi. Eski shahar esa yana XIV asr xududida qolib
ketadi. Eski shaharga kiradigan barcha kanal va 20 ariqlarning boshlanish yunalishi
yangi shahar tomonda edi. Bu puxta uylab qilingan ish ham strategii, ham gigienik
maqsadni kuzda tutgan.
Ruslar Samarqandni bosib olganidan keyin 30 yillar utgach, bu yerda
topilgan boyliklar o‘z samarasini bera boshlaydi. Agar mana shu davrgacha baholi-
qudrat imoratlar qurilgan bo‘lsa, endi qulga kiritilgan daromadlar hidsobidan
mahobatli imoratlar qurilishi boshlanadi. Buni birinchi navbatda general
gubernator uyi, vinzavod direktori D.L. Filatovning uyi, harbiy injener M.A.
Tumanov, savdogar A.Kalantarov uylari misolida kurish mumkin. Kapitalning
kirib kelishi 1899 yilda Rus-xitoy banki (xozirgi Sam DU rektorata), 1908 yilda
Rus davlat banki(xozirgi Tashki iqtisodiy faoliyat Milliy banki Samarkand viloyat
bo‘limi) kabi imoratlarning qurilishini taqozo etdi. Bu binolar rejaviy tuzilishi
vatashqi kurinishi bilan milliy me‘morchiligimizdan mo‘tlaqo farq qilar edi.
Abramov bulvarida 1902-1904 yillarda qizlar gimnaziyasi (SamDU biologiya
fakulteta), 1911 yilda shahar kutubxonasi (xozirgi bolalar va usmirlar
kutubxonasi), 1912 yilda Alekseev cherkovi, 1916 yilda Katoliklar kosteli va
boshqa binolar quriladi.
General gubernator Abramov mahalliy axoli bilan ruslar orasida vositachilik
sifatida Buxoro yaxudiylaridan foydalanadi. Ularga homiylik qilib, eski shadarning
shardiy qismidan katta xududni ajratib beradi. Bu endi Rossiya kapitalining
Samarqandda barqaror urnashganidan dalolat berardi. Biroq Rossiyada yuz
berayotgan siyosiy ahvol bir necha muddatdan so‘ng bu yerda ham o‘z aks-
sadosini topadi. Shulardan biri 1917 yilda bo‘lib utgan Oktyabr davlat tuntarishi
bo‘ldi. Samarqand 1918 yildan boshlab Turkiston Sovet Avtonom Respublikasi va
1924 yildan boshlab O‘zbekistan sotsialistik Respublikasi tarkibiga kirdi. 1928
yildan - 1930 yilgacha uning poytaxti bo‘ldi. Mana shu davrdan boshlab mahalliy
32

aholi yashab kelgan eski shahar va evropaliklar yashab kelayotgan yangi shahardan
qanday qilib yagona, organik aholi yashash punkti yoki yaxlit shaharga aylantirish
muammosi shaharsozlar oldida kundalang bo‘lib turibdi. Samargandda 290 dan
ortiq arxitekturaviy va 2 mingga yaqin arxeologik yodgorliklar mavjud 1
. Tarixchi
va adiblar bu shaharni Sharq musulmon dunyosining qimmatli durdonasi. «Sharq
Rimi»deb ham ataydilar. Zarafshon vodiysining ko'rkam va bahavo so’lim yerida.
Movarounnahr markazida geografik qulay joylashganlik Markaziy Osiyo
shaharlari ichida Samargandni birinchi o'ringa ko'targanligi tabiiydir.
Arxeologik qazishmalar natijalari bo'yicha qadim zamonlarda
Zarafshon daryosi bo'yida joylashgan Samarqandda paleolit neolit davrlarida ovchi
qabilalari, bronza davrida chorvachilik va dehqonchilik qabilalari yashaganliklari
isbotlab berilgan. Odamlar tashqi muhit ta'sirlari va har xil hayvonlar hujumidan
o'zlarini muhofaza qilish maqsadida yertola va chaylalar qurganlar va u joylarda
yashaganlar. Strategik qulay yerda joylashganligi uchun rivojlanishning dastlabki
bosqichlarida Samarqand (yozma ma’lumotlarda So'g'd davrida Marokand deb
nomlangan) mustahkam devor bilan o’ralgan. Dastlab u yerda aholi tarqoq
joylashgan. Samargand arxitekturasi miloddan avvalgi davrdanog’ rivojlana
brogan.

1
Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy ko’chalarning ilmiy-loyihaviy yechimlari. Samarqand., 2013.
-B.33.
33

2.2 Buxoro vohasi shahar yodgorligining arxeologiyasi va tarixi
Buxoro viloyati toponimiyasi ya’ni geografik nomlar O’zbekiston
toponomiyasining, qolavyersa O’rta Osiyo toponimiyasining bir qismi sanaladi. Bu
geografik nomlarning asosiy qismini tashkil etadi. Hozirgi o’zbek, tojik, turkman,
qozoq tillari yordamida osongina tushunish mumkin. Toponimlar hozirgi ma’muriy
yoki etnografik chegaralarni tan olmaydi ya’ni tojikcha nomlar o’zbeklar
yashaydigan manzilgohlarda yoki umumiy olganda O’zbekistonda, o’zbekcha
nomlar esa Tojikistonda uchrashi mumkin. Buxoro viloyati toponimlarini o’rganish
chog`ida albatta o’zbek va tojik tilini bilish alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir
hududda joy nomlarining vujudga kelishi shu joy hamda uning aholisini o’ziga xos
xususiyatlardan kelib chiqadi. Buxoro viloyati respublikamizning ana shunday
o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan hududlaridan biridir. Viloyat hududi qadimdan
aholi manzilgohi sifatida muhim ahamiyat kasb etib kelgan 1
.
Hududdagi joy nomlarning vujudga kelishiga ta’sir ko’rsatgan omillarni
geografik nuqtai- nazardan quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: 1. Tabiiy
geografik omillar 2. Ijtimoiy iqtisodiy geografik omillar 3. Siyosiy geografik
omillar Tabiiy geografik omillar bu viloyatning tabiiy geografik o’rni, tabiiy
sharoiti, geologik tuzilishi, relefi, gidrografik xususiyatlari, yer osti va yer usti
boyliklari o’simlik va hayvonot dunyosi kabilardir. Ma’lumki Buxoro viloyati
hududi qurg`oqchil iqlimli (arid) cho’llardan iborat bo’lib Zarafshon daryosining
quyi oqimida joylashgan.
Zarafshon va uning tarmoqlari oqib o’tgan tor palasada Buxoro vohasi
shakllangan. Viloyat tabiatning ana shu xususiyatlari uning joy nomlarida ham o’z
aksini topgan. Ikkinchi komponenti cho’l, ko’l, ariq, ro’d, (ro’dak) bo’lgan joy
nomlari ko’plab uchraydi. Shuningdek hudud relefi (tepa, tal, chuqur, qir,
komponentli) o’simlik va hayvonot dunyosi (yantoq, tol, jiyda, yulg`un, patta,
1
Barkayev. J, Haydarov. Y. – Buxoro tarixi., T.: “O’qituvchi”. 1991. -B.6 .
34

komponentli) joy nomlari ko’plab uchraydi. Xullas viloyat tabiati va tabiiy sharoiti
uning joy nomlarida yaqqol aks etgan. Ijtimoiy-iqtisodiy omillar bu aholi, uning
turmush tarzi, urf-odatlari hamda kasb-kori kabilarni o’zida mujassamlashtiradi.
Bundan tashqari aholining tili, milliy tarkibi, dini kabilar ham shunday omillar
sirasiga kiradi 1
. Viloyatda qishloq aholisi aholining katta qismini tashkil etadi.
Qishloq turmush tarzi va urf-odatlari joy nomlarida o’z aksini topgan. Aholining
tabaqalanishini aks ettiruvchi joy nomlari xususan xo’ja, boy, so’fi tyerminlari
asosida vujudga kelgan joy nomlari ko’pchilikni tashkil etadi.
Ma’lumki butun o’zbek xalqi uchun xos bo’lgan kasb-korlar,
hunarmandchilik tarmoqlari Buxoro xalqi uchun ham xosdir. Masalan: zargarlik,
zardo’zlik, pichoqchilik, temirchilik, kulolchilik va shunga o’xshash bir qancha
kasb-korlar bilan shug`ullangan aholi yashagan joylar ularning kasb-kori nomi
bilan Temirchi, Kulolon, Qassobon, Zargaron, Halvopazon, Zarangari, Pichoqchi
deb atalgan. Aholining milliy tarkibi, tili va dini bilan bog`liq holda vujudga
kelgan joy nomlari ham muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki Buxoro viloyati hududi
aholi manzilgohlarining ko’pchiligi tojik tilidagi nomlar hisoblanadi. Bu avvaldan
tojik va o’zbek xalqlari bu hududda birga yashab kelganligidan dalolat byeradi.
Bundan tashqari o’zbekning 92 bovli urug`lari nomlari bilan ataladigan joy nomlari
ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ular ichida Do’rman, Chandir, Orlot, Ming,
Nayman kabi urug`lar nomlari bilan ataladigan joy nomlari ko’pchilikni tashkil
etadi. Siyosiy-geografik omillarga davlatlarning vujudga kelishi, urushlar,
bosqinlar, migrastiyalar kabi omillarni kiritish mumkin.
Ma’lumki Buxoro O’rta Osiyoda vujudga kelgan ko’plab davlat
birlashmalarining poytaxti hamda madaniy ma’rifiy markazi vazifasini o’tab
kelgan. Jumladan buxorxudotlar, somoniylar, qoraxoniylar, shayboniylar,
ashtarxoniylar, mang`itlarning Buxoro amirligi kabi davlatlarning poytaxti
vazifasini o’tagan. Har bir sulola joy nomlarida ham o’z izlarini qoldirgan. Bundan
tashqari urushlar, bosqinlar hamda migrastiyalar ham joy nomlari vujudga
1
Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.29.
35

kelishida siyosiy geografik omil sifatida muhim ahamiyat kasb etgan. Masalan:
arab bosqinidan keyingi davrda Arab, Arabxona, Arablar, Arabcha, Arabmahalla,
Arabqishloq kabi toponimlar mug`ul bosqinidan keyin Mo’g`ulon, Mo’g`ulcha,
Mo’g`ul va mo’g`ullarning urug`lari nomi bilan ataladigan bir qancha joy nomlari
vujudga kelganki bu joy nomlarining vujudga kelishida siyosiy geografik omillar
etakchi rol o’ynagan. O’rta Osiyoga turkiy xalqlar kelishidan oldin hozirgi
hududimizdagi vohalardagi yashagan mahalliy xalqlar sharqiy eron tillarida
so’zlashganlar. Bu esa hududdagi forscha-tojikcha nomlar tub nomlar ekanligini
anglatadi. Arablarning uzoq vaqt
davomida yurtimizda hukmronlik qilishi yunonmakedon istilochilaridan farqli
o’laroq joy nomlarida o’z aksini topgan. Albatta bunda o’sha davrda arab tilining
adabiy til bo’lib xizmat qilishi ham katta rol o’ynagan. Arabcha nomlar orasida
diniy e’tiqod bilan bog`liq nomlar alohida o’rin tutadi. Ayniqsa valilar,
payg`ambarlar nomlari joy nomlari tarkibida ko’plab uchraydi. Bundan tashqari
rabot (arabcha ribot) nomi ko’p uchraydi. Arablarning o’zlari bosib olgan
hududlarda qurgan harbiy tayanch nuqtalari rabotlar deb atalgan. Jumladan,
Poykand yaqinida 1000 dan ortiq rabot bo’lgan. Bu rabotlarda mahalliy va turkiy
xalqlarning hujumlariga qarshilik ko’rsatadigan qo’shinlar turgan. Hozir ham
Raboti Qalmoq, Rabot, Ta’lirabot, Rabotizohid, Rabotcha kabi nomlar uchraydi.
Viloyat tarixiy toponimiyasi uchun o’ta qimmatli asarlardan biri Abu Bakr
Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asaridir. Kitob 934-944
yillarda arab tilida yozilgan.1128-1129 yillarda forschaga qisqartirilib tarjima
qilingan, noma’lum muallif kitobga mo’g`illar bosqinchiligigacha bo’lgan
voqealarni qo’shgan. Kitob 1966 yilda o’zbek tiliga tarjima qilingan. Bu asarda
O’rta Osiyoning VIII-XII asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan.
Shu bilan birga eski Buxoro va uning yaqinidagibir qancha geografik nom tilga
olingan. Shunisi qiziqki, XI-XII asrlardagi ko’pgina geografik nomlar hozirgacha
saqlanib qolgan. Shulardan Nur (hozirgi Nurota), G`ijduvon, Romitan, Shopurkom,
Karmana qadimiy nomlardir. Varaxsha (Faraxsha), Poykand Buxorodan ham keksa
36

shaharlardir, deb yozadi Narshaxiy. Buxoroning Numijkat, Bumiskat, Madinat-
ussufriya (“Mis shahri”), Madinat-tujjor (“Savdogarlar shahri”), Foxira degan
nomlari bo’lgan.
Atamasi qadimdan Buxoro atrofida iste’molda bo’lgan va hozir ham
anchagina geografik nomlar tarkibida uchraydi: Kom Zar, Komi Akka
( Zarafshoning bir nomi), Haramkom va hokazo. Shopurkom arig`i Yeron
shahzodasi Shopurning nomi bilan atalgan ekan. Shopur Buxorxudotdan ( o’sha
paytda Buxoro hokimlari shunday atalgan) yer olib, qasr qurgan va Vardona
qishlog`ini barpo qilib, ariq qazib keltirgan. Shopurkom “Shopur arig`i” deganidir.
Shopur so’zi o’z navbatida ikki so’zdan iborat: shoh va pur ya’ni o’g`il. Kom
Narshaxiy o’zining “Buxoro tarixi” asarida nur degan joy nomini tilga olgan. Uni
boshqa viloyatlarda Nuri Buxoro deb ataydilar, deb yozadi Narshaxiy. Nuri
Buxoro, ya’ni Buxoro Nuridan boshqa Nurlar ham bo’lgan. Viloyatda uchraydigan
ayrim joy nomlari juda qadimda paydo bo’lgan. Masalan, Narshaxiyning “Buxoro
tarixi” kitobida tilga olingan bir qancha nomlar Buxoro atroflarida hozirgi kunda
ham uchraydi. Romitan, Shofirkon, G`ijduvon kabi nomlar ana shular
jumlasidandir 1
. Buxoro
xonligi va amirligi hujjatlarida, vaqfnomalarida, vasiqalarda ko’plab joy nomlari,
shuningdek toponimlarning kaliti bo’lib xizmat qiladigan talay geografik, ijtimoiy-
siyosiy va boshqa matyerialar uchraydiki, bundy boy manbalarni o’rganmasdan
turib, viloyat toponimikasi haqida fikr yuritish ko’ngildagidek samara byermaydi.
XIV asrda yashagan Buxoro shayxi Sayfiddin Boxarziyga mansub vaqf hujjatlarini
o’rgangan O.D.Chexovich ushbu hujjatdagi ko’pgina nomlar hozirgi vqtda ham
Buxoro atrofida uchrashini ta’kidlagan. Mo’g`ullarning kirib kelishi O’rta Osiyo
toponimiyasini yanada murakkablashtirib yubordi. Mo’g`ulcha atamalar O’rta
Osiyo turkiy xalqlari leksikasidan va toponimiyasidan mustahkam o’rin olgan.
Masalan to’qay atamasi mo’g`ulcha atama hisoblanadi 2
. Ruscha nomlar temir yo’l
stanstiyalarining qurilishi, rus dehqonlarining ko’chirib kelinishi bilan vujudga
1
Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007. -B.74.
2
Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.35.
37

kelgan ya’ni ruslar o’zlari yashab kelgan yoki o’zlariga tanish bo’lgan joy nomlari
o’zlari bilan ko’chirib olib kelingan. Sho’rolar davrida paydo bo’lgan geografik
nomlarning aksari dohiylar, sho’ro davlati va kommunistik partiya rahbarlari,
partiya shiorlaridan iborat mafkuraviy nomlar edi. Aynan mustaqillik yillarida bu
“qizil” toponimlar bekor qilinib, joylarning tarixiy nomlari tiklandi va sof xalqona
toponimlar paydo bo’ldi.
Yuqorida keltirilgan misollardan ko’rinadiki, viloyat toponomiyasi bir necha
davrlar mahsuli bo’lib, har bir davrning o’ziga xos toponimlari mavjud. Ma’lumki,
ko’pgina toponimlar zaminida oddiy atamalar, turdosh so’zlar yotadi. Shu bilan
birga bir qancha joy nomlari ayrim shevalargagina xos so’zlardan tarkib topgan.
Professor E.D.Polivanov turkiy tillarda hech birida shevalar o’zbek tilidagichalik
ko’p emas, deb yozgan edi. O’zbek shevalarida shunday so’zlar uchraydiki, deb
davom etgan edi olim, ularning bir qismi adabiy tilda yoki boshqa shevalarda
muqobil yo’q bo’lib, bir qismining esa boshqa so’z bilan ifodalanadigan variantlari
mavjud. Viloyat toponimiyasining xaraktyerli xususiyatlaridan yana biri unda
etnotoponimlarning, ya’ni turli millat, xalq, elat, qabila va urug`-aymoq nomlari
bilan atalgan toprnimlarning nihoyatda keng tarqalganligidir. Viloyat joy nomlari
tizimida etnotoponimlar katta o’rin egallaydi. Urug`, qabila, millat, xalq nomlari
ya’ni etnoninimlar asosida yaratilgan manzilgohlarning atoqli otlari etnotoponimlar
deb yuritiladi. Etnotoponimlar tildagi eng qadimgi qatlamlardan hisoblanib, uzoq
tarixiy davrlarda shakllangan holda ma’lum xalqning tarixini, etnik tarkibini
o’rganishda va aniqlashda muhim manbadir. Etnotoponimlar xalqlarning tarqalish
chegarasini o’rganishda g`oyat qimmatlidir. Buxoro viloyatida Chandir degan bir
necha qishloq bor. Xalq buni “chandir go’sht” deb izohlaydi. Aslida Chandir
turkmanlarning bir urug`idir.
Zarafshon vodiysining etagida anchagina turkmanlar yashaydi. Joy nomlari
xususan mikrotoponimlar (Mikrotoponimlar-(yunoncha-"mikro"- kichik) o’zida
jar, tepalik, qir, buloq, quduq, hovuz, jilg`a, soy, ariq, dala, dasht o’tloq, mahalla,
guzar, ko’cha, singari mayda ob’ekt nomlarining atoqli otlarini o’zida
38

mujassamlashtiradi.) ichida antrotoponimlar, ya’ni kishilarning ismlari,
familiyalari hamda laqablari bilan ataladigan toponimlar son jihatdan
etnotoponimlardan keyin ikkinchi o’rinda turadi.
Ba’zi bir kishi ismlarini bilib olish oson emas. Kishi ismlari orasida o’simlik va
hayvon nomlari uchraydi. Viloyat hududidagi joy nomlarini paydo bo’lishiga ko’ra
turlarga ajratib o’rganish shuni ko’rsatmoqdaki, hududiy tarqalishiga ko’ra eng
ko’p tarqalgan joy nomlari etnotoponimlar, kasb-korga oid nomlar, joy
xususiyatini bildiruvchi nomlar, fitotoponimlar, ijtimoiy-siyosiy tyerminlar bilan
ataluvchi joy nomlari hamda gidronimlardir. Viloyat hududini toponimik areal
sifatida ajratib joy nomlarini ilmiy asosda o’rganish sobiq sho’rolar hatto chor
Rossiyasi Buxoro amirligini o’z protektoratiga aylantirgan davrlardan boshlangan.
Rus olimlaridan N.Xanikov, B.Y.Vladimirstev, S.Y.Malov, V.A.Livshis,
I.M.Dyakonov, K.V.Kaufman kabilarning asarlarida viloyatdagi joy-nomlari tarixi,
etimologiyasi haqidagi ma’lumotlarni uchratish mumkin. Mahalliy olimlardan H.
Hasanov, S. Qoraev, A.Muhammadjonov kabi olimlarning asarlarida Buxoro
viloyati va uning ayrim joy nomlari haqidagi fikrlar mavjud. 1984 yilda Buxoro
viloyati toponimiyasi bo’yicha S.N.Nayimov «Oynokom ы Buxarskoy oblasti»
mavzuida nomzodlik dissyertastiyasini himoya qilgan. 1998 yilda BuxDU olimlari
A.Sh.Jumaev, I.T.Muhammedov, A. Hamroevlar asosan Buxoro viloyatidagi joy
nomlarini o’zida mujassamlashtirgan «O’lkamizdagi joy nomlari» izohli lug`atini
nashr ettirdilar. Viloyat toponimiyasining o’rganilmagan qirralari hali juda ko’p,
ular o’z tadqiqotchilarini kutmoqda. Quyida biz viloyatdagi ayrim joy nomlarining
qisqacha izohiga to’xtalib o’tamiz 1
.
Buxoro - qadimiy, tarixiy yodgorliklarga boy bo’lgan shahar. Narshaxiy
Buxoroni Numijkat, Bumiskat, Madinat us-Sufriya, ya’ni "Mis shahar", Madinat
o’ttujjor, ya’ni "Savdogarlar shahri" degan nomlarning borligini aytadi: "Buxoro"
degan nom u nomlarning hammasidan ma’qulroqdir, Xuroson shaharlaridan
birontasi ham bunchalik ko’p nomga ega emas. Bir hadisda Buxoro nomi Foxira
bo’lib olgan. Chunki "qiyomat" kuni Buxoro shahri o’zida shahidlarning ko’pligi
1
Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.38.
39

bilan faxr qiladi. Xalqda Buxoro-Buhora degan rivoyat ham bor. Buxoro so’zining
etimologiyasi aniq emas. Buxoro - sanskritcha "Vixara" so’zidan olingan bo’lib,
"ibodatxona" ma’nosini bildiradi degan fikr bor. V.A.Lishisning fikricha, Vixara
so’zi So’d tilida "parxar" shaklida kirgan. Hofiz Tanish yozishicha, "Buxoro" so’zi
buxor so’zidan kelib chiqqan bo’lib, o’tparastlar tilida "ilm makoni" demakdir. Bu
talaffuz uyg`ur va xitoy butparastlarining tiliga yaqindir, chunki ular sig`inish
joylari bo’lgan ma’budalarni "buxor" deb ataydilar.
Buxoro shahrining nomi aslida "Lumijkat bo’lgan (Hofiz Tanish Buxoriy"
Abdullanoma, 1 jild T. 1966, 273 bet) Buxoro toponimi yolg`iz emas. XI-XII
asrlarda Balx shahri atrofida Navbehor darvozalari bo’lgan. Navbehor "Yerta
bahor" emas, balki "yangi ibodatxona" demakdir. Buxoro shahri etimologiyasi
bilan Hindistondagi Bihar shtatining etimologiyasi birdir. (V.A.Nikonov).
V.V.Shostakovich Sibirdagi Buxoro nomli daryoni tilga oladi. Buxoro yaqinida
Dul Buxoro (Jul Buxoro) nomli qishloq bo’lgan. Buxoro viloyatlaridan biri
Buxorxitvar (Najar-xatvar) deb atalgan (Buxoro okimlari "buxorxudot" deyilar
edi.) Bekobod yaqinida Buxorolik, Janubiy Uralda Buxorcha degan soy,
Qashqadaryo viloyatida (Kitob, G`uzorda) Buxorto’por, Buxori, Xo’jabuxori nomli
mahalla, joylar bor. Shunday qilib, Buxoro komponentli toponimlar bir anchadir.
Qadimgi turkiy runik yozuv (Kulteginga bag`ishlangan yodgorlikda) Vuharak
degan joy nomi uchraydi. Buqaraq, ulis -Buxoro edi. Bu joy nomiga S.Y.Malov
bemalol Buxoro deb izoh byergan.
Akademik B.Ya.Vladimirstev o’sha yodgorlikda So’g`d nomi ham
uchrashini aytadi va Buhara haqiqatan Buxoro degan so’z bo’lib, "o’yrat" (oltoy)
aramonlik eposlaridan birida buxarin chyerik, ya’ni "Buxoro qo’shinlari" degan
so’zlar uchraydi, deb yozadi (B.Ya.Vladimirstev, "Geograficheskie imena
orxonskix nadpisey, soxranivshiesya v mongolskom".) Ba’zi bir tadqiqotchilar
Buxoro so’zi sanskritcha emas, balki eftalitcha bo’lsa kyerak, deb hisoblaydilar.
Bunda ular so’g`diy yozma hujjatida Buxoro so’zining bosh harfi "P" bilan
yozilganini dalil qilib keltiradilar. (V.A.Livshist, K.V.Kaufman, I.M.D’yakonov
40

"O drevney sogdiyskoy pismennosti Buxar ы ". Vestnik drevney istorii, №-1, 1954,
150-163 betlar). Buxoro o’zining ko’p asrlik tarixi mobaynida bir necha bor
ko’tarilish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi, istilolarining qurboni bo’ldi.

Buxoro. Namozgoh XII asr
Moddiy madaniyat va san’atning shunchalik xilma-xil va turli davrga oid
yodgorliklari to’plangan bunday shaharlar juda oz. Shahar sharq me’morlari
yaratgan nodir arxitektura yodgorliklari bilan butun dunyoga ma’lumdir.
Buxoroning birinchi tarixchilari yozib oldirgan afsonalardan birida Buxoro qal’asi
Siyovush tomonidan qurilgan deb aytiladi. Siyovush qadim zamonlarda ilohiy
shaxs sifatida hurmatlangan. Keyinga davrlarda yaratilgan she’riy afsonaga ko’ra,
Yeron shohi va turk ayolining farzandi bo’lgan Siyovush Turon shohi Afrosiyob
tomonidan o’ldirilgan. VII asrda shahar yuqorida ta’kidlanganidek; so’g`dcha nom
bilan Numijkat deb atalgan bo’lsa, VII-VIII asrlarda esa Puxo, Buxo, Buge deb
ham nomlangan. Afshona-Buxoro viloyati Peshko’ tumanidagi qishloq. Abu Ali
ibn Sino tug`ilgan joy. Narshaxiy asarida Afshina shaklida keltirib, «Katta
shahriston va mustahkam hisorga egadir. Bir qancha qishloqlar unga mansubdir.
Bu yer duo qabul bo’ladigan joy» deb ta’riflagan. qishloq nomi cho’lda o’sadigan
41

"afshon" degan giyoh nomidan kelib chiqqan bo’lishi mumkin. Bodiyai Xurdak-
Karmana shahrining qadimgi nomlaridan biri. Narshaxiyning yozishicha, «qadim
vaqtlarda Karmanani «Bodiyai Xurdak» («Ko’zacha») deb ataganlar» (26 a, 95 b.).
Haqiqatdan ham bodiya so’zining bir ma’nosi «ko’za», «umon» demakdir.
Shuningdek, uni: «cho’l, dasht, biyobon» ma’nolari ham bor. Demak, Bodiyan
xurdak «Kichik cho’l», «Kichik dasht» degan ma’noga ega 1
.
Joy nomlari uy-ro’zg`or buyumlaridan ko’ra ko’proq tabiiy geografik
atamalar bilan nomlanganligini e’tiborga olsak, keyingi ma’no haqiqatga yaqinroq
bo’ladi. Vardonze - Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi qishloq. Narshaxiy «Bu
katta bir qishloq bo’lib, kuxandizga, katta va mustahkam hisorga ega. U qadim
vaqtlardan podshohlarning turar joylari bo’lgan, lekin hozirda unda podshoh
o’tiradigan qarorgoh yo’q. Vardona Buxoro shahridan qadimroq barpo bo’lgan, uni
Shoxpur Malik (Shopur-Xusrav-II (531-578) yoki Xusrav II (590-628)ning o’g`lini
ko’zda tutilsa kyerak) bino qilgan» deb yozadi . Qadimgi qo’rg`on yaqinidagi
qishloq hozir Ko’hna Vardonze deb ataladi. Toponim so’g`dcha «var» so’zi
asosida tuzilgan bo’lib, aholi yashaydigan, to’rt tomoni devor bilan o’ralgan
istehkomni bildiradi. «qo’rg`on, podshohlarning maxsus qarorgohi» ma’nosiga
ega. VobkentBuxoro viloyatidagi shahar, shu nomli tuman markazi. O’g`uz
shevalarida vob yoki vaob so’zi «bo’z yer, quruq yer» degan ma’noga ega 2
.
Vobkent-«bo’z yerdagi qishloq, aholi manzili» demakdir. Galaosiyo-Buxoro
viloyatidagi shahar. Buxoro tumanining markazi. Galaosiyo ikki so’zdan olingan
bo’lib, Gala-qishloq, «Osiyo-tegirmon» yoki «tegirmonli qishloq» ma’nosini
anglatadi. Xalq etimologiyasiga ko’ra, tojikcha «alla, osiyo-alla tegirmoni»
so’zidan olingan deyiladi. Jilvon-Buxoro viloyati Shofirkon tumanidagi qishloq,
kanal va cho’l nomi. Buxoro amirligidagi mansab va martabalardan biri xalqni
o’g`ri, qaroqchi va yo’lto’sarlardan himoya qiluvchi jilbon mansabi bo’lib, joy
nomi ham shundan kelib chiqqan bo’lsa kyerak. Jondor-Buxoro viloyati Jondor
tumani markazi. Qo’rg`on ma’nosida: a) Tirik mavjudot, jonivor; b) O’rta
1
Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va tehnologiya’’,2008., -B.70.
2
Nazarov I.K., Allayorov I. Buxoro geografiyasi. Buxoro, 1994. -B.51.
42

Osiyoda Qoraxoniylar va Xorazmshohlar davrida yasovulboshi, Shurot
(gvardiya)ning mashhur kishilari; v) Qurol-aslaha egasi «do’st va madadkor»
deyilgan fikrlar bor.
Jo’ybor-Buxoro shahrining g`arbidagi mavze. XII asrda Ahmadxon hukmronligi
zamonida obod qilingan. Jo’ybor-«ariq bo’yi» ma’nosini bildiradi. Jo’ybor xo’jalari
katta mavqega ega bo’lgan. Jo’yi Mo’liyon-Buxoro shahrining shimol tomonidagi
ariq va uning atrofidagi ekin yerlari nomi. Narshaxiyning yozishicha, Jo’yi
Mo’liyon yerlari qadim vaqtlarda Tug`shodaning mulki bo’lib, u o’z farzand va
kuyovlarining har biriga taqsim qilib byergan edi. Marhum Amir Ismoil Somoniy
bu yerlarni xalifa al-Musta’in ibn al- Mo’tasimning lashkarboshisi bo’lgan Hasan
ibn Muhammad ibn Tolutdan sotib oldi. Amir Ismoil Jo’yi Mo’liyonda saroylar va
bog`lar barpo qilib, uning ko’proq qismini Mavoliylarga vaqf qildi. Shunday qilib
bu yerlar Jo’yi Mavoliyon deb atalib keyinroq Jo’yi Mo’liyon bo’lib ketgan.
Mavoliy-aslida «Mavlo» (Xoja, janob, valiy va okazo)ning jami. Kogon-Buxoro
viloyatidagi shahar. 1888 yildan boshlab Zakaspiy temir yo’li (Krasnovodskdan
Samarqandgacha) bo’yida, Kogon qishlog`i o’rnida yuzaga kelgan.
Nom qoraqipchoqlarning kovon urug`i bilan bog`liq bo’lsa kyerak. Chunki
Kogon tumanida qipchoqlarning turli urug`i yashaganlar. Bundan tashqari "ko’k
ekuvchilar" degan talqini ham bor. Losha-Buxoro viloyati Buxoro tumanidagi
qishloq. O’tmishda Buxoro sharidan O’rtacho’l massiviga boriladigan yo’l
yoqasida xarob, tashlandiq ko’l bo’lib, vaqt o’tishi bilan uning qurigan o’rnida
qishloq barpo bo’lgan. Losha-xarob, aftoda ma’nosiga ega. Olot-Buxoro
viloyatidagi shahar va shu nomli tuman markazi. Buxoro tumanida Olotxona
qishlog`i ham bor. Olot-Arlot qabilasining dialektal talaffuzidir. Ayrim manbalarda
Olat-asboblar, yaroqlar ma’nosida ham keltiriladi. Peshko’-Buxoro viloyatida shu
nomli tumandagi aholi markazi. Peshko’ nomi aslida «Peshi Ko’y» bo’lib, «katta
yo’l ustidagi joy» ma’nosini anglatgan. Peshko’ tarixi bevosita Buxorodan Xorazm
va Yeronga yo’nalgan buyuk ipak yo’li bilan uzviy bog`liqdir.
"Peshi Ko’h" – tog` oldi bo’lishi ham mumkin. Romitan-Buxoro
43

viloyatidagi shu nomli tuman markazi, shahar. Navoiy viloyati Navoiy tumanida
ham shu nomli qishloq bor. Tojikiston Respublikasida ham Romitan degan joy
nomi mavjud. Romitan atamasini Narshaxiy "Romtin", Muhammad Solih esa
"Razmitin" shaklida keltiradi. Asrimizning 20-yillarigacha bu aholi manzili
Laqlaqa deb yuritilib, Rometan (Xayrobod) tumanining markazi bo’lgan. Aslida
Rometan deganda qo’rg`oni Rometan tushunilgan. Muhammad Narshaxiy
qo’rg`oni Rometan haqida «Bu bir katta ko’handizga ega va mustahkam bir
qishloq bo’lib, Buxorodan qadimiyroqdir» deb yozgan edi. Romitan nomini
Rometi degan urug` nomi bog`liq degan fikrni ham ayrim mualliflar keltiradilar.
Ba’zi tarixiy manbalarda esa Romi so’zi harakatdagi otliq askar, nayzador
ma’nosiga egaligi keltiriladi. Shunga asosan «askarlar turadigan joy», «harbiy
manzil yoki qo’rg`on» ma’nosi ham bo’lishi mumkin. Yana "Roh"-yo’l, "miton"-
qal’a, qo’rg`on, «yo’l bo’yidagi qo’rg`on» ma’nosida bo’lishini ehtimoli ham yo’q
emas. Chunki bu qishloq buyuk ipak yo’li bo’yidagi manzillardan biri bo’lgan 1
.
Ayrim mualliflar Romitan va Romish nomlarini «Rom»-shodlik va
xursandlik bilan bog`laydilar. Soktari-Buxoro viloyati G`ijduvon tumanidagi
qishloq. Xalq etimologiyasiga ko’ra, qishloq xalqi o’tmishda o’qimishli va dono
o’tgan bo’lib, yuzta pirlari bo’lgan ekan. Shuning uchun ham qishloqni
«Sadpiri»-«yuzta piri bor joy» deyilgan. Sadpiri vaqt o’tishi bilan Soktariga
aylangan deyiladi. "Qiyos-ul lug`otda" «suta» so’zi tayrilmo va yiilmo ma’nosida
keltiriladi. Qishloqni Zarafshon bo’yida joylashganligini hisobga olib, uning asl
ma’nosi "So’tari"-sirpanchi joy, daryo bo’yidagi suvlik joy bo’lishi mumkin.
Atamaning ikkinchi ismi-tari, tar-o’l, suvlik demakdir. Torob- Buxoro viloyati
Jondor tumanidagi qadimiy qishloqlardan biri. Narshaxiy bu qishloqni Tarovcha
deb atab, Nur, arorund, Vardona, Safna va
Isvona qishloqlariga o’xshash hali Buxoro vujudga kelmasdan oldin paydo
bo’lganligini qayd qiladi.
Qishloq xalqi 1238 yilda Mahmud Torobiy boshchiligida mo’g`ul
bosqinchilariga qarshi ko’targan ozodlik kurashi bilan mashhur. Xalq
1
Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991. -B.35.
44

etimologiyasiga ko’ra, Torob- «arining kichraygan, toraygan joyi» ma’nosiga ega.
"Qiyos-ul lug`ot"da "Tarova"- motam paytlarida kiyiladigan rangli chopon deb
keltirilgan. Shofirkon-Buxoro viloyatidagi tuman markazi, shahar. Joyning asl
nomi
Xoja Orifi Mohitobon bo’lib, Naqshbandiya tariqatiningXIII asrda yashab o’tgan
mashhur namoyandasi Abduxoliq G`ijduvoniyning to’rtinchi xalifasi nomi bilan
atalgan. Xoja Orif tug`ilgan paytda joyning nomi Revgar qishlog`i bo’lganligi
uchun u kishini ham Xoja Orif Revgariy deb ataganlar. Shofirkonni to’g`ri atamasi
Shopurkom bo’lib, Narshaxiyning yozishicha, Sosoniylar sulolasidan bo’lgan
Kisroning (Xisrav I (531- 5780 yoki Xisrav II (590-628) o’g`li otasiga achchiq
qilib bu viloyatga kelgan; Uning nomi Shopur edi. «Pur» Yeron tilida «o’g`il»
demakdir.
Buxorxudotdan bu mavzeni so’rab olib, ariq chiqarib uni «Shopurkom» deb atadi.
Shopurkom-«shopur arig`i» demakdir.
G`ijduvon-Buxoro viloyatidagi tuman markazi, shahar. tarixiy manbalardan
Narshaxiyning "Buxoro tarixi"da Muqanna qo’zg`oloni voqealari (775-776 yil)
munosabati bilan tilga olinadi. Xalq etimologiyasiga ko’ra "g`uji-devon"-«Devlar
to’planadigan joy», «g`uji-dehon», «bir to’p qishloq» singari ma’nolari bor
deyiladi. Yana bir varianti Kishtuvon shaklidagi atamasi bo’lib, kishti-ekin
eekuvchi, dehqonchilik qiluvchi, ekin ekiladigan paykal singari qator ma’nolari
bor. G`ishtuvon dehqonlar manzili ma’nosida bo’lsa kyerak. G`ishti-Buxoro
viloyati G`ijduvon tumanidagi qishloq. Xalq etimologiyasiga ko’ra, quyidagi
ma’nolari bor: 1. Tabiiy jihatdan qulay joyda joylashganligi, xo’jalik tarmoqlarini
rivojlanib, joyni jannatmakonga aylanganligi uchun behishti-«jannatdek joy» deb
atalgan. Behishti so’zi vaqt o’tishi bilan o’zgarib bishti, hishti, g`ishti bo’lgan; 2.
Qishloqda g`isht xumdonlari bo’lib, obi g`ishtlar pishirilgan. shuning uchun
qishloq shunday atalgan.
45

Xulosa
Qadimgi Buxoroda ilk shaharlarning vujudga kelishida avvalo, tabiiy
muhitning barqarorligi, yer, suv, iqlim va boshqa jo‘g‘rofiy omillarning
mavjudligi, eng muhimi, irrigatsiyaga asoslangan sug‘orma dehqonchilikning
samaradorligi, shuningdek, texnologik taraqqiyot singari omillarning mavjudligi
natijasida dehqon va dehqon bo‘lmagan jamoalarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan
ta'minlanishga sharoit yaratildi. Bu iqtisodiy omillar aholining barqaror, qo‘nim
yashashiga qaratilgan edi.
O‘rta Osiyoning janubiy hududlarida rivojlangan bronza davriga kelib,
g‘ildirakli aravalar kashf qilindi, sopol idishlarni pishirish, metallni eritish va
qoliplarga quyish texnologiyalari kashf qilinib, mehnat qurollarining
takomillashuviga, ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanishiga va oqibatda
mehnat unumdorligining oshishiga olib keldi. Endilikda yerga ishlov berish,
xususan haydash yo‘li bilan yumshatish uchun omoch va aravalarga qo‘shiladigan
hayvon kuchidan foydalanish singari xo‘jalik yangiliklari vujudga keldi. Uy-
joylarni dahalarga bo‘lish, me'moriy komplekslarni reja asosida qurish kabi
texnologik yangiliklar joriy qilindi. Shaharlashishning vujudga kelishida ijtimoiy
omillar, ya'ni jamiyatning tabaqalanishi, shu asosda ma'muriy boshqaruvning
shakllana borishi, diniy yetakchilikning tashkil topishi singari omillar muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bu omillarning yagona dialektik aloqasi tufayli shaharlashish jarayoni sodir
bo‘ldi. Sug‘orma dehqonchilikning tashkil topishi aholini oziq-ovqat mahsulotlari
bilan ta'minlashda muhim omil bo‘ldi. Bu hodisa keyinchalik kishilarning
muayyan muzofotda muqim yashashga olib keldi. V. M. Massonning xulosasiga
qaraganda, O‘rta Osiyoda tashkil topgan qishloqlarning ayrimlari kishilarning bir
46

necha ming yilliklar davomida qo‘nim yashaganligidan guvohlik beradi. Masalan,
eneolit davriga kelib, ya'ni miloddan avvalgi IV–III ming yillikda uylarning hajmi
kengayib, soni ham ko‘payadi, shu asosda yashash massivlari kvartallar, ularni gir
aylantirib olgan devorlar va ko‘chalar tashkil topib, bu manzarani olimlar
shaharning embrion belgilari edi, deb talqin qiladilar. Bronza davriga kelib,
ya'niqishloqlar son jihatidan ko‘payadi, ularning sifati ham o‘sib boradi. Endilikda
yangi vohalar o‘zlashtirila boriladi, irrigatsion kanallar quriladi, sug‘orma
maydonlar kengayadi va hokazo. Xullas, bu taraqqiyot oqibatda sifat
o‘zgarishlariga olib keldi. Ayrim yirik qishloq-qo‘rg‘onlarning, jumladan,
Oltintepa, Gonur-1, Jarqo‘- ton, Dashli-3 singarilarning ichki qurilishi
boshqalardan jiddiy farq qilib, endi ularda hovli, ibodatxona, hunarmandchilik
kvartallari, mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan qal'a kabi monumental binolar
paydo bo‘ldi. Bu davr ijtimoiy hayotidagi muhim o‘zgarishlardan biri
mulkchilikning paydo bo‘lishini ifodalaydigan muhrning paydo bo‘lishi edi. Bu
hodisa dehqonchilikda ishlab chiqarishning rivojlanishini, shu asosda boshqaruv
apparatining tashkil topishi, ayrim kishilarning ixtiyorida ziyod mahsulotning
vujudga kelganligidan guvohlik beradi. Demak, ilk shaharlar, avvalo, irrigatsiya
dehqonchiligi mukammal rivojlangan hududlarda tashkil topib, O‘rta Osiyo
janubida ilk shaharlarining vujudga kelishida agrar xo‘jalik faktori muhim
ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, A. Asqarov, T. Shirinovlarning tahlillariga
ko‘ra, O‘rta Osiyo sharoitida miloddan avvalgi VI–I ming yilliklarda tashkil
topgan qishloqlardan ilk shaharlarning yuzaga kelish dinamikasi uch bosqichdan,
ya'ni birinchi bosqich – kichik jamoalardan tashkil topgan yashash makonlari,
ikkinchi bosqich – protogorod-shaharmonand makonlar (mil. avv. III–I ming
yilliklar), uchinchi bosqich III–I ming yilliklarda rivojlangan bronza va ilk temir
asrlarida vujudga kelgan ilk shaharlardan iborat.
O‘rta Osiyo ilk shaharlar madaniyati bevosita ilk dehqonchilik qishloqlari
negizida uzoq evolyusion yo‘lni bosib o‘tish tufayli tashkil topgan. Agrar
dehqonchilik xo‘jaligidan tashqari shaharlashish omillaridan yana biri – bu
47

tabaqalashgan jamiyatning ijtimoiy muhitidan dalolat beruvchi ma'muriy, xususan,
saroy kompleksi va sig‘inish (ibodatxona) markazlaridir. Bular ilk shaharlarning
birlashuvi uchun xizmat qilgan. Demak, ilk shaharlar siyosiy va sig‘inish
markazlari vujudga kelgan joylarda vujudga kelgan bo‘lishi ham mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. –Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,2017.
2. Abu Toxirxoja “Samariya” «Kamalak»T. 1991.
3. Asqarov. A – Eng qadimiy shahar. T:. 2004.
4. Axmedov.M.Q. Me‘moriy meros.T.:, ―Fan va texnologiya ,2011.‖
5. Barkayev. J, Haydarov. Y. – Buxoro tarixi., T.: “O’qituvchi”.
6. Eshov B. O’rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. Darslik. Toshkent. ‘’Fan va
tehnologiya’’., 2008
7. Muxammadjonov A. “Qadimgi Buxoro” Toshkent, “Fan”, 1991
8. Nafasov T. Samarqand polisonimi // SamDU Axborotnomasi. 2011. №4. –
B.57 – 58.
9. Nazarov I.K., Allayorov I. Buxoro geografiyasi. Buxoro, 1994
10. Salimov O.M. Tarixiy shahar markazlarini qayta tiklashda tadqiqot asoslari.
o’quv qo’llanma., T.:, 2013.
11. Shirinov T. Tariximiz etyudlari. Toshkent., “Sharq’., 2014.
12. Sultonov. F., Bozorov., F – O’rta asrlar tarixi., T:. 2007.
13. Sultanov D. U. Mag diss. Samarqand shahri tarixiy
ko’chalarning ilmiyloyihaviy yechimlari. Samarqand 2013.
14. Абу Бакр Мухаммад Наршахий – Бухоро тарихи. Т .:,’’ Ў қитувчи ’’1993
15 . Зоҳир Аълам . Қадимги тарихчилар Ўрта Осиё ҳақида . – Тошкент : Янги
аср авлоди , 2008.
48

Ilk o’rta asrlar Markaziy Osiyo shaharlari

Sotib olish