Ilk oʻrta asrlarda davlatchilik va boshqaruv - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	314.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher Masaliyev

Ro'yxatga olish sanasi 18 Dekabr 2024

0 Sotish

Ilk oʻrta asrlarda davlatchilik va boshqaruv

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ
OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI TARIX YO NALISHI
ʻ
_______________ TALABASI _________________________________ NING
O ZBEKISTON DAVLATCHILIK TARIXI FANIDAN TAYYORLAGAN
ʻ
KURS ISHI
MAVZU : Ilk o rta asrlarda davlatchilik va boshqaruv
‘
Bajardi: __________________________ ____
Qabul qildi: _______________________ _______
1Urganch 2025

Mundarija
Kirish …..3……………………………………………………………
I BOB Eftallar davlati davlatchiligi
1.1 Eftallar davlatining tashkil topishi va siyosiy tarixi ..6
……………
1.2 Eftallar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot .9
…………
II BOB Turk xoqonligi davri davlatchiligi
2.1 Turk xoqonligining tashkil topishi va siyosiy tarixi .17
……………
2.2 Turk xoqonligida davlat boshqaruvi .22
……………………………
Xulosa . 27
…………………………………………………………… …
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati
‘ .....28 ……………………………
Ilovalar ...29
……………………………………………………………
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O zbekiston Respublikasi mustakilligidan keyingi‘
dastlabki yillarda Vatan tarixini o rganish, o qitish borasida katta muammo
‘ ‘
paydo buldi. Bu muammoning o zagini O zbekiston davlatchiligi tarixi masalasi
‘ ‘
tashkil qilar edi. Chunki 130 yilga yakin davom etgan chor mustamlakachiligi va
Sho rolar hukmronligi yillarida xalqimiz ko plab qadriyatlar bilan bir qatorda
‘ ‘
tarixidan ham mahrum qilingan edi. Bu yillarda yaratilgan tarix kitoblarida
Vatanimiz tarixi, ayniksa davlatchiligi tarixi tamoman soxtalashtirilib talqin
qilindi.
,,O rta Osiyo qadimgi Turon, Movarounnahr, Turkiston hududida ravnaq
‘
topgan davlatlar Jahon madaniyatini rivojlantirishda yorqin iz qoldirgan 1
deb
’’
ta`kidlagan edi I.A.Karimov.
O rta Osiyo milliy davlatlari bo lgan Qizg`iziston, O zbekiston,
‘ ‘ ‘
Tojikiston va Qozog`iston hududida ilk o rta asrlarda asrlarda hukmronlik qilgan
‘
Eftallar va Turk xoqonligi davlati mavjud davlatlar tarixiga yetarlicha ta`sir
ko rsata olishgan. ,,Bugungi kunda bizning oldimizda shunday tarixiy imkoniyat
‘
paydo bo ldiki, biz bosib o tgan yo limizni tanqidiy baholab, milliy
‘ ‘ ‘
davlatchiligimiz negizlarini aniqlab, buyuk mamlakatimiz tomirlariga, qadimiy
merosimiz ildizlariga qaytib o tmishimizdagi boy an`analarni yangi jamiyat
‘
qurilishiga tatbiq etmog`imiz karak deb qayd qilgan edi
” 2
.
Mustakillikdan keyingi yillarda bu masala prezidentimiz I.A.Karimovning
asarldarida ma ruza va nutqlarida eng dolzarb masala sifatida kun tartibiga
’
qo yildi. O tgan davr mobaynida tarixiy an analarimizni, qadriyatlarimizni
‘ ‘ ’
tiklaSh borasida ko plab xayrli ishlar qilindi. Xozirda bizning vatanimiz nafakat
‘
sharq balki umumjaxon silivizatsiyasi beshiklaridan biri bo lganini butun jaxon
‘
tan olmoqda.Olimlarimiz tariximizning turli davrlariga doir risolalar yozishmoqda.
Biroq haligacha bizda chuqur ilmiy asosga tayangan tahlil, muayyan masalalarda
ilmiy yondashuv yetishmayapti. Ilmiy tipda aytganda tariximizni o rganishda
‘
1
Karimov.I.A BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasidagi ma`ruzasi Toshkent:,,O`zbekiston 1993 b-4
”
2
Karimov I.A ,,O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari Toshkent-1996 bet-7
”
3

aniq, yahlit konsepsiya yo q. Holbuki milliy o zlikni anglash tarixni bilishdan‘ ‘
boshlanadi. Ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko tarilishi zarur. Shu
‘
holatdan kelib chiqqan holda prezidentimizning xar bir asarida milliy tariximiz
haqida albatta yangicha fikr va g oyalar ilgari surilmoqda.
‘
Mavzuning maqsad va vazifalari: Mavzuning maqsadi O zbekistondagi
‘
ilk o rta asr davlatchilik turlari va ularning boshqaruv shakllarini tahlil qilish;
‘
Boshqaruv tizimlarining tarixiy rivojlanishini va ularning jamiyat hayotidagi
ahamiyatini o rganish; O rta asr davlatlarning boshqaruv tizimlari va ijtimoiy
‘ ‘
tuzilmalari orasidagi aloqalarni aniqlash;
Vazifalariga to xtalib o tadigan bo lsak Ilk o rta asr davlatlarining
‘ ‘ ‘ ‘
boshqaruv shakllarini aniqlash va ularning asosiy xususiyatlarini o rganish;
‘
Eftallar va Turk xoqonligi davlatlarini o rganib, har birining boshqaruv tuzimi
‘
haqida umumiy tasavvur hosil qilish; O rta asrlarda mavjud bo lgan huquqiy
‘ ‘
tizimlar va ularning davlat boshqaruvi bilan bog‘liq o‘rni haqida ma`lumot berish;
Mavzuning o‘rganiliSh darajasi: Азамат Зиё . Ўзбек давлатчилиги
тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар). T.: Шарқ. 2000.
Сагдуллаев ва бошқалар. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти.
T., 2000. Сагдуллаев А.С., Мавлонов Ў. Ўзбекистонда давлат бошқаруви
тарихи. -Т., 2006. Ртвеладзе Э.В. История государственности Узбекистана. –
Т.: Узбекистан. 2009. Эшов Б.Ж. Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. (ўқув
қўлланма). – Т.: Маърифат, 2009. Эшов Б.Ж. Ўзбекистонда давлат ва
маҳаллий бошқарув тарихи. – Т.: Янги аср авлоди, 2012. A.Asqarov,
T.Shirinov, B.Abdullaev, U.Raxmonov, E.Sayko, Sh.Shaydullaev. M.Dunker,
V.TomaShek, F.Altxaym, S.P.Tolstov, M.M. Dyakonov, I.M.Dyakonov,
V.M.Masson, M.Dandamaev, B.G.Gofurov
‘ ‘ kabi olimlar va arxeologlar tomonidan
o ‘ rganilgan .
Mavzuning davriy chegarasi : Ushbu kurs ishi mavzusining davriy
chegaralari V asrdan to VIII asr o ‘ rtalariga qadar bo ‘ lgan davrni qamrab oladi .
4

Kurs ishi hajmi : Ushbu kurs ishi mundarija , kirish , ikki bob , to ‘ rt
paragraph , xulosa , foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati , ilovalar va 30 varoqdan
iborat .
5

I BOB Eftallar davlati davlatchiligi
1.1 Eftallar davlatining tashkil topishi va siyosiy tarixi
Eftaliylar turli manbalarda turlicha nomlanishadi. Misol uchun. xitoy
manbalarida ular «ida, ieda, idan, idyan» deb. suriya va lotin manbalarida esa
«eptalit, eftaliy, abdal» arab va fors mualliflarida «haytal, yaftal, eftal» degan
nomlar bilan eslatiladi. Xitoy manbalari eftaliylami turklar (tukyue) bilan bog liq‘
ravishda ta'riilashadi. Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr)
eftaliylami xunlardan deb ko rsatar ekan, «ular (ya ni, eftaliylar) xunlardandir,
‘ ’
tanalari esa oq», deb eslatadi. Eftaliylaming kuchaygan davri V asming o‘rtalariga
(456-457-yy.) ya’ni ular Xitoyga birinchi marta elchi yuborgan davrga to‘g‘ri
keladi. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to 531-yilga qadar eftaliylar Xitoyga 13
marta elchi jo natishadi
ʻ 3
. Kuch-qudrat jihatdan mustahkamlanib olgan eftaliylar
O rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi katta yerlami ishg ol etishga kirishadilar.
‘ ‘
Eftaliylaming janubdagi asosiy raqiblari Eron sosoniylari edi. Eftaliylar tobora
janubga qarab siljiy boshlashadi va bu, o z navbatida, ularning Eron bilan
‘
munosabatlari keskinlashib borishiga olib keldi. Sosoniylar bilan hal qiluvchi
kurashlar davri shoh Peroz (Feruz) davriga (459-484-yy.) tobg ri keladi. Ma umki,
‘ ʾ
459-yilda Eron taxtiga Peroz chiqadi. Manbalarda Perozning hokimiyatga kelishi
eftaliylar bilan bog iq ravishda bayon qilinadi. Peroz eftaliylarning kuchayib
ʻ
borishini vaqtinchalik deb bilib. Ular kuchidan Eron taxtiga kelish uchun
foydalangan bo ishi kerak. Ammo, eftaliylar qudrati oshib endilikda ular
ʻ
sosoniylarga ham qarshi turishlarini anglagan Peroz eftallarga qarshi jangga kiradi.
Eron podshosi Peroz eftaliylar davlatining hujumini oldini olish maqsadida ularga
qarshi harbiy harakatni boshlab yuborgan, biroq muvaffaqiyatga erisha olmagan.
Jang chog ida sosoniylar hukmdori asirga tushib qoladi va Vizantiya imperatori
ʻ
Zenonga o‘z jonini xalos qilinishi uchun yordam so‘rab murojat qiladi. Vizantiya
hukmdori tovon to lab, uni qutqarib qoladi. Asirlikdan qutulganidan so‘ng Peroz
ʻ
eftaliylarga vana qarshi chiqib, ikkinchi marotaba mag‘lubiyatga uchraydi.
Sosoniylar ko‘shinlari bu gal qopqon o‘raga tushib qolishadi va askarlarning
3
Sagdullayev A.S ,,O`zbekiston tarixi 1-kitob Toshkent 2019 bet 290
’’
6

ko‘pchiligi bu yerda halok bo‘ladi. Mazkur mag lubiyat natijasida Xuroson hududiʻ
to liq ravishda eftaliylar qo‘li ostiga tushib qolishadi. Endi Peroz oldingidan ham
ʻ
ko‘proq tovon to lash majburiyatini o‘z bo‘yniga oladi. Shu tariqa Peroz ketma-ket
ʻ
mag lubiyatlarga uchrab, Eronni eftaliylar qo li ostidagi davlatga aylantirgan edi.
ʻ ʻ
Vizantiya yordamidagi uchinchi, 484-yili so nggi yurishida Peroz harbiy qismlari
ʻ
bilan ular uchun maxsus tayyorlangan o‘ralariga ilinib halok bo lishadi. Perozning
ʻ
mag lubiyatga uchrashi sosoniylar qudratiga eftaliylar tomonidan chek qo‘yilishiga
ʻ
olib keldi. Sodir bo lgan mazkur voqea natijasida Eron xalqi yelkasiga katta
ʻ
miqdorda o‘lpon to lash majburiyati yuklatiladi. Eronning o‘zida ayni vaqtga kelib
ʻ
ichki siyosiy ahvol keskinlashib ketgan edi. Og ir iqtisodiy ahvol, qulchilikning
ʻ
yemirilishi. soliqlarning o‘sishi, quyi tabaqalarning qashshoqlanishi, urushdan
keyingi xonavayronliklar natijasida bu hududlarda norozilik harakatlari boshlanib
ketadi. Xalq g alayonlari diniy tus olib keng tarqaladi. Eftallarning Eron
ʻ
sosoniylari bilan munosabatlarida Eronda tarqalgan diniy ta’limotlar va ularning
siyosiylashuvi ham muhim o‘rin tutlgan. Ular ichida Mazdak Hamdadon (470-529)
tomonidan yaratilgan ta limot katta ahamiyatga ega. Mazdak zardushtiylikning asl
ʾ
g‘oyalari hayotga tatbiq qilmoqchi bo‘lib, o z harakat mafkurasini yaratdi.
‘
Mazdak ta limoticha, kishilar bu dunyoning ne matlaridan barobar
’ ’
foydalanishlari lozim. Uning fikricha, ijtimoiy hayotga jamoa huquqlarini tiklash,
yer-suv. mol-mulkka barobar egalik qilish hammaning o zaro tengligiga erishish
‘
lozim edi. Mazdak ta limoti asosida uch «z»lik - «zan», «zar», «zamin» tengligi
’
g oyasi yotar edi.
‘
7

Mazdak tarafdorlarining soni Eronda juda ko payib ketdi. Mazdakiylar harakati‘
nihoyatda kuchayib ketgach Kubodshohning (488-531) o zi u bilan
‘
hisoblashishga majbur bo ldi. Kubod Mazdak tarafiga o‘tib, uni Eronning bosh
ʻ
kohini yetib tayinladi. Mazdak hokimiyatni o‘z qodiga kiritib olgach, uning
tarafdorlari oxir-oqibatda Kubodni 496-yilda taxtdan ag‘darib tashlab zindonga
tashlashadi. Uning o‘rniga ukasi taxtga chiqadi. Kubod zindondan qochib,
eftaliylar dargohidan panoh topadi. U yoshligidanoq eftaliylar huzurida o sgan va
‘
eftaliylar hukmdorining singlisiga uylangan edi. Kubod eftaliylardan yetarlicha
harbiy yordam olib 499-yili Eronga yurish qiladi. Chegaraga yetgan paytdayoq
ukasi buni eshitib taxtni tashlab qochadi. Kubodshoh I yana taxtga o tirganidan
‘
so ng Kubodshoh eftaliylar bilan deyarli tinch-totuv yashaydi. U 502-506-yillarda
‘
eftaliylar bilan ittifoqchilikda Vizantiyaga qarshi yurishlarida ishtirok etadi. Kubod
I eftaliylar madadiga tayanib avval maxfiy, keyinchalik oshkora mazdakiylikka
qarshi kurash olib boradi. 529-yilda Mazdak qatl ettirilib, uning tarafdorlariga
qarshi ayovsiz kurash olib boriladi. Kubodning o g li Xusrav I Anushervon
‘ ‘
(531-579) davrida keng miqyosli islohotlar o tkazilishi bilan birga mazdakiylar
‘
harakatiga butkul chek qo yiladi
‘ 4
. Shu tariqa, yirik davlat tizimini vujudga
keltirgan eftaliylar Eronning sosoniylar davlatiga, uning harbiy harakatlariga qarshi
tura olishadi. Sosoniylaming Sharqqa yurishlari eftaliylar qarshiligi tufayli
to xtatildi. Ular Eron podshohlarining ichki siyosatiga ham aralashib turishadi,
‘
hatto shohlardan qaysi birini saylash va tayinlash masalasini hal qilish ham
ulaming qo lida edi. Eron davlati har yili eftaliylarga o lpon to lab turgan
‘ ‘ ‘
Eftaliylar 467-473-yillarda Sug dda mustahkam o rnashib olgan bo lsalar, 477-
‘ ‘ ‘
520-yillar mobaynida Gandhami ishg ol etib, u yerdan kidariylami siqib
‘
chiqarishadi. Keyinchalik shimoliy Hindistonning ba zi hududlarini. Kobul va
’
Panjob vodiylarini ham istilo qilishadi. Shimoliy Hindistonda avval To ramon,
‘
so ngra uning o g li Mehirakula eftalitlar davlatini tashkil etadi. 490-yilda
‘ ‘ ‘
eftaliylar Urumchini, 497-509-yillar orasida Koshg arni bosib. deyarli butun
‘
Sharqiy Turkistonda o z hukmronliklarini o matishadi. Shunday qilib, VI
‘ ‘
4
Sagdullayev A.S ,,O`zbekiston tarixi 1-kitob Toshkent 2019 bet 293
’’
8

asming boshlariga kelib. eftaliylar o z qo llari ostida Toxariston. Badaxshon,‘ ‘
Sug d, Sharqiy Turkiston va O rta Osiyoning boshqa ba zi yerlarini
‘ ‘ ’
birlashtirishadi. Xitoy muallifi tili bilan aytganda, «Kongyust (Xorazm, Sug d,
‘
Shosh), Xo tan, Shale (Qashqar), Ansi (Parfiya) va o ttizga yaqin boshqa (katta)
‘ ‘
- kichik viloyatlar eftalitlar hukmdoriga qaram bo ldi». Ko pchilik manbalar
‘ ‘
eftaliylarning dastavval ko chmanchi xalqlar bo lib, keyinchalik
‘ ‘
o troqlashganligi haqida ma lumot beradi. Shuning uchun ham ayrim
‘ ’
tadqiqotchilar ularni ko chmanchilar deb hisoblasa, ayrimiari ulami shahar va
‘
qishloqlarda yashaganligini ta kidlashadi. Eftaliylarning poytaxti Balx shahri edi.
’
Ko pchilik tadqiqotchilar eftaliylar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va
‘
shuning uchun ham uzoq yashamadi, deb e tirof etishadi. Ta kidlash joizki,
’ ’
eftaliylar o zlariga tobe bo lgan xalqlar hayotiga juda chuqur ta sir etmasdan,
‘ ‘ ’
o lpon va soliqlar undirish bilan cheklanishgan. Eftaliylarning O rta Osiyodagi
‘ ‘
hukmronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar edi. Shuning uchun ham O rta Osiyo
ʻ
xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan kurashda qo llab-quvvatlashmagan.
ʻ
Eftaliylar davlati yarim asrga yaqin yashagan bo lsa-da. O rta Osiyo xalqlari
ʻ ʻ
tarixida muhirn rol o‘ynadi. Eftaliylarning etnik kelib chiqishi masalalari ancha
murakkab hisoblanadi. Bu murakkablik shu bilan izohlanadiki, arab manbalari va
tangashunoslik ma’lumotlarida eftaliylar podsbolari faqat turklarga xos bo lgan
ʻ
unvon - tegin, xoqon unvonlari bilan tilga olinadi. Shu bilan birgalikda tangalarda
aks etgan podsholar aniq yevropeoid irqini beradi. Bu holatlar ayrim
tadqiqotchilarning eftaliylarni turkiy xalqlar deb hisoblashlariga sabab bo ldi.
ʻ
1.2 Eftallar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot
Eftaliylar davlati hududiy jihatdan O‘rta Osiyoning asosiy qismi, Sharqiy
Turkiston va Shimoliy Hindiston hamda Gandxara viloyatlari ustidan hukmronlik
qilgan.
Eftaliylar davlatidagi asosiy shaharlar So g diyona shaharlaridan iborat
‘ ‘
bo lib, ular orasida Kushoniya (Kattaqo rg on yaqinida) Rivdad, Poykand,
‘ ‘ ‘
9

Tallikon, Termiz, Gurgon, Varaxsha kabi shaharlar eftaliylar hukmronligi yillarida
alohida ahamiyatga ega bo lgan shaharlar sanalgan va iqtisodiy jihatdan ancha‘
taraqqiy etgan. V asrdan boshlab Samarqand ham taraqqiy eta boshladi. Bu vaqtda
davlatning siyosiy markazi Poykand shahri, hukmdorlar qarorgohi esa Varaxsha
bo lganligi taxmin qilinadi
‘ 5
.
Eftaliylar yirik davlat tizimini vujudga keltirdilar. Davlat hududlari
Kushonlar davlatidan kengroq edi. Eftaliylar davrida Eron sosoniylarining Sharqqa
yurishlariga chek qo yildi va sosoniylar uzoq yillar davomida Eftallarga tobe
‘
bo lib keldilar. Eftallar haqidagi dastlabki ma lumotlar asosan V asr o rtalariga
‘ ’ ‘
taalluqlidir.
Eftaliylarda aholining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg ul bo lgan,
‘ ‘
qolganlari esa chorvachilik bilan shug ullanganlar. Dehqonchilik bilan
‘
shug ullanuvchi aholi asta-sekin mahalliy aholi bilan aralashib borib, o troq
‘ ‘
hayot tarziga o ta boshlagan. Jamiyatda sara kishilar zodagonlarning
‘ “ ” –
mavqeyi kuchayib borgan va ular ko proq shaharlarga kelib yashay boshlaganlar.
‘
Oddiy aholi va zodagonlar o rtasidagi farq hamma tomonlama yaqqol ko rinib
‘ ‘
turgan.
Eftaliylarda kushon yozuvining rivoj topgan shaklini ko rish mumkin. Eftallar
‘
yozuvi o zining shakli bilan qisman boshqalardan farq qilgan va so zlar chapdan
‘ ‘
o ngga qarab o qilgan. Alifbosida 25 ta harf bo lgan. Shuningdek, So g da
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
yozuvi va So g da tili ham ayrim hududlarda yetakchilik qilgan.
‘ ‘
O rta Osiyoga bostirib kirgan eftaliylarning janub sari siljishlari Eron bilan
‘
munosabatlarni keskinlashtirdi. Taxminan 457-yilda eftaliylar Vaxshunvar Eftalon
boshchiligida - Chag oniyon (Termizning shimolidagi yerlar), Toxariston va
‘
Badaxshonni o ziga bo ysundirib O rta Osiyoday kuchli davlatga asos soldilar.
‘ ‘ ‘
Ko pchilik olimlar Eftaliylar davlatining markazi Poykand (Boykent) yoki Balx
‘
bo lgan degan fikrga kelishgan.
‘
Eftali y lar yuqorida eslatilgan ulkan hududda boshqaruvni qo lga kiritgach
‘
obod dehqonchilik vohalariga, rivojlangan shahar va qishloqlarga, savdo
5
Ahmedov B.A. O zbekiston xalqlari tarixining manbalari.-T.: O qituvchi, 1991; bet 136
‘ ‘
10

yo llariga ega bo ladilar. Vaqt o tishi bilan esa mahalliy aholi bilan aralashib‘ ‘ ‘
ketadilar. Natijada bevosita mahalliy aholining vorisiga aylanadilar. SHu boisdan
568-569 yillarda Vizantiya imperatori YUstin II huzurida bo lgan turk elchisi
‘
imperatorning eftalitlar shaharlarda yashaydilarmi yoki qishloqlardami? degan
“ ”
savolga «ular shaharlik sulolalar, oliy hazratlari» deb javob bergan.
Darhaqiqat, olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o rta asrlar O rta
‘ ‘
Osiyoda shahar madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V
asrda Panjikentda nisbatan qadimgiroq bo lgan qishloq o rniga yangi shahar
‘ ‘
barpo etiladi. Umumiy maydoni 18 gektar bo lgan bu shahar VI asrning
‘
boshlariga kelib mustahkam himoya tartibiga, ibodatxona, saroy va ijtimoiy
jihatdan ajralib turadigan turar-joylarga ega edi. Sug d shaharlaridan yana biri
‘
Poykandda ham qizg in tadqiqot ishlari olib borilgan. YAnada qadimgiroq
‘
davrda (antik) asos solingan ushbu ko hna shahar ilk o rta asrlar davriga kelib
‘ ‘
kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch qismli yirik markazga
aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga etadi. Poykand qazishmalarida ilk
o rta asrlarga oid ko plab moddiy madaniyat buyumlari topilgan bo lib, ular
‘ ‘ ‘
haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab manbalarida ta riflanganidek,
’
Madina-at-tujjor - Savdogarlar shahri bo lganligidan dalolat beradi
“ ” “ ” ‘ 6
.
Ilk o rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega
‘
bo lgan yirik markazlardan (ehtimol, poytaxt shaharlardan) biri
‘ Buxoro edi.
To g ri to rtburchak shakldagi ushbu shaharning asosi 21 gektar bo lib, bu
‘ ‘ ‘ ‘
erda mustahkam himoya inshootlari, hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-
joy qoldiqlari ochib o rganilgan. Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro
‘
ilk o rta asrlardan boshlab O rta Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy
‘ ‘
markazlaridan biri bo lganligidan dalolat beradi. SHuningdek bu davrda
‘
shaharning ettita darvozasi bo lib, bu holat uning muhim savdot-ranzit yo li
‘ ‘
ustida joylashganligidan dalolat beradi. Bu davrda Termiz va uning atroflarida
ham shaharsozlik madaniyatining jadallik bilan rivojlanganligini ko zatishimiz
‘
6
Sagdullayev A.S ,,O`zbekiston tarixi 1-kitob Toshkent 2019 bet 296
’’
11

mumkin. Termiz atrofidagi Zartepa shahri ana shunday shaharlardan biridir.
Antik davrda kichik manzilgoh paydo bo lgan Zartepa ilk o rta asrlarga kelib‘ ‘
maydoni 17 gektar bo lgan yirik shaharga aylanadi.
‘
Bu davrda sug orish inshoatlari takomillashib yangi-yangi erlar
‘
o zlashtiriladi O zlashtirilgan erlarda, yirik sug orish inshootlari boshida,
‘ ‘ ‘
markaziy shaharlarning atroflarida, dehqonchilik vohalarining chegaralarida
qo rg onlar, qasrlar va istehkomlar qad ko taradi. Istehkomlarning to rt
‘ ‘ ‘ ‘
burchagi baland mutahkamlanib, devoru-mo rilari bir necha qator kamondan o q
‘ ‘
o zgich nishon tuynuklari va istehkomlar bilan ta minlangan. Qalin mudofali
‘ ’
zodagonlar qo rg onlari ilk o rta asrlarning murakkab ijtimoiy-iqtisodiy va
‘ ‘ ‘
siyosiy hayot taqozosi bilan bunyod etilgan bo lib, asosan tashqi dushman
‘
hujumiga qarshi mudofa inshoati, harbiy garnizon to planadigan joy, ma muriy
‘ ’
markaz, hamda oziq-ovqat va qurol-yarog saqlanadigan ombor vazifasini
‘
o tagan. Umuman, kal a, qo rg on va istehkomlar ilk o rta asrlar davrining
‘ ’ ‘ ‘ ‘
o ziga xos me morchilik namunalaridan bo lib, Naxshab vohasidagi Zahoki
‘ ’ ‘
Maron, Buxorodagi SHahri Vayron, Xorazmdagi Fir qal asi shular jumlasidandir.
’
Vohalarni tashqi dushmandan himoya qilish maqsadida bir necha
chaqirimlab qalin devorlar barpo etilgan. Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga
ega bo lgan Devori qiyomat, Buxoro vohasidagi 336 kilometri Kampirak,
‘
Toshkent vohasidagi Kampirdevor istehkom devorlari shular jumlasiga kiradi. Bu
davr me morchiligida qasrlar qurilishi ayniqsa ahamiyatli bo lgan. Qasrlar
’ ‘
odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir necha
xonalardan iborat bo lgan. V asrdan boshlab saroy, qasrlar qurilishida xom
‘
g isht bilan bir qatorda pishiq g ishtlar ham ishlatila boshlangan.
‘ ‘
Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan.Ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, chilangarlik, bo zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq
‘
topgan. C h ochda yasalgan o q va yoy kamoni chochiy nomi bilan mashhur
‘ “ ”
bo lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko paygan. Birgina Zarafshon vohasida
‘ ‘
Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand kabi savdo-
12

hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma lumotlarga ko ra Poykand’ ‘
shahri eftali y larning poytaxti bo lgan.
‘
Eftali y lar davrida dexqonchilik asosan sug orma dexqonchilikka
‘
asoslangan edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg alar suvlaridan
‘
foydalanganlar. Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab
turish muhim ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug ddan,
‘
Xorazmdan va Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib
o rganilgan
‘ 7
.
V-VI asrlarda dehqonchilik vohalarida eftalitlarning o troqlashuvi
‘
kuchayadi va buninng natijasida sug orma erlarga bo lgan ehtiyoj ortadi.
‘ ‘
Kichik-kichik sug orish kanallari qazib chiqarilib,minglab gektar yangi er
‘
maydonlari o zlashtiriladi. Sug orish uslubi takomillashadi,shohariqlar
‘ ‘
chuqurlashib, sersuv sug orish tarmoqlariga aylanadi. Xozirgi vaqtda ham mavjud
‘
bo lgan Zahariq, Bo zsuv, Darg om kanallari V asrda barpo etilgan eng yirik
‘ ‘ ‘
sug orish tarmoqlaridan bo lgan. SHuningdek, tog oldilariga suv chiqarish
‘ ‘ ‘
uchun suv chiqarish asboblaridan keng foydalanilgan.YAngi o zlashtirilgan
‘
erlarda zodagon dehqonlarning qalin xom g ishtdan urib chiqilgan hamda baland
‘
poydevor ustiga qurilgan ulkan qo rg onlari,istehkomlar yuzaga kela boshlagan.
‘ ‘
Tohariston va Sug dda dehqonchilik bilan birgalikda bog dorchilik ham
‘ ‘
rivojlangan. Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g alladan tashqari sholi ham
‘
etishtirilgan. Xitoy manbalarining malumot berishicha, V-VI asrlarda S h arqiy
Turkiston va O rta Osiyo ikkidaryo oralig i erlarida ko plab paxta etishtirilar
‘ ‘ ‘
edi. O rta Osiyoning paxta tolasi Xitoyda ham mashhur bo lgan. Bu davrga kelib
‘ ‘
er egaligi munosabatlarining takomillashuvi natijasida sug oriladigan er
‘
maydonlarining malum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari-
“ dehqonlar qo lida to plana boshlangan edi. Buning natijasida qishloq
” ‘ ‘
jamoasining erkin dehqonlari ma lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga
’
tushib,ularga qaram bo lgan kadivar larga aylanib boradi.
‘ “ ”
7
Shamsutdinov. R. ,,Vatan tarixi 1-kitob Toshkent: ,,Sharq 2010 bet 108
” ”
13

IV-V asrlar O rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o zgarishlar‘ ‘
bo lib o tadi. Bu o zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda
‘ ‘ ‘
mintaqaning turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo lishi bilan bog liq edi.
‘ ‘
Bu davrning boshlarida E.Rtveladzening tadqiqotlariga ko ra, shimoliy
‘
Toxaristonda kushon tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar
muomalada bo lgan. Butun V asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri
‘
tushirilgan mis tangalar zarb etilgan. C h ag aniyonda shaxanshoh Peroz (459-448
‘ -
yy) davridan boshlab juda ko plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi.
‘
Buxoro Sug dida o ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan
‘ ‘
kumush va mis tangalar zarb etilgan bo lsa, Samarqand Sug dida V-VI asrlarda
‘ ‘
ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan.
Qarshi vohasida o ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy
‘
kumush va mis tangalar muomalada bo lgan. Xorazmda esa o ng tomonida
‘ ‘
hukmdor boshi, ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis
tangalar zarb etilgan.
Evrosiyo mintaqasidagi umumiy vaziyat va kushon davlatining inqirozi
xalqaro savdoga birmuncha salbiy tasir ko rsatgan edi. Sosoniylar Eroni bilin
‘
munosabatlar ko p hollarda urushlarga aylanib ketishi tufayli o zaro savdo
‘ ‘
aloqalariga putur etgan edi. Buddaviylikning inqirozi tufayli O rta Osiyoning
‘
Hindiston bilan munosabatlari ham yomonlashgan edi. Ammo, Xitoy bilan savdo
munosabatlari avvalgidek yaxshi edi. Ilgari bo lganidek, V-VI asrlarda ham
‘
Xitoyga rangdor shishalar, qimmatbaho toshlar olib ketilgan bo lsa, Xitoydan
‘
asosan ipak va atir-upa keltirilgan. Bu davrda Vizantiya bilan ham savdo aloqalari
taraqqiy etadi. Xalqaro savdoda ayniqsa sug diylarning ahamiyati katta edi.
‘
Manbalarning malumot berishicha, SHarqiy Turkistonda sug diylarning
‘
qishloqlari ham bo lgan. Y
‘ u rtlaridan uzoqda yashagan sug diylar o z vatanlari ‘ ‘
bilan doimiy aloqa qilib turganlar.
Arxeologik tadqiqotlar (tangashunoslik malumotlari, hunarmandchilik
buyumlari) bu davrda O rta Osiyoda xalqaro savdo bilan bir qatorda ichki savdo
‘
14

ham taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Bu davrda O rta Osiyo shahar va‘
qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy
qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar,rangli shisha va shisha buyumlar, turli xil
mevalar, ip-gazlama, qorako l, zotdor otlar bilan savdo qilinardi. Termiz,
‘
Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro, CHoch, Varaxsha kabilar o sha
‘
davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi.
Ilk o rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy o zgarishlar O rta Osiyo
‘ ‘ ‘
madaniyatiga ham tasir etmasdan qolmadi. Bu davrdagi madaniy hayot dastavval
antik davr madaniy ananalari asosida rivojlangan bo lsada, Kushon davlati
‘
xarobalarida bir nechta mustaqil davlatlar va mulklarning paydo bo lishi o ziga
‘ ‘
xos mahalliy madaniyatlarning paydo bo lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o rta
‘ ‘
asrlarda madaniyatining shakllanishiga shuningdek, qo shni davlatlar avvalo,
‘
Hindiston, Eron, Afg oniston, Xitoy bilan hamda ko chmanchi chorvadorlar
‘ ‘
bilan bo lgan aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo lgan edi
‘ ‘ 8
.
Bu davr memorchiligi O rta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi
‘
o zgarishlarni o zida aks ettiradi. SHakllanayotgan mulkdorlar toifasi O rta
‘ ‘ ‘
Osiyoning turli hududlarida yirik qalalar qurib, ular atrofini ximoya inshootlari
bilan o rab oladilar. Bunday qalalar vohalarda ko pincha tabiiy tepaliklar ustiga
‘ ‘
bunyod etilgan. Bunday qalalar Xorazm, Toxariston, Sug d, Ustrushona, Marv
‘
hududlaridan topib o rganilgan. Memorchilikda asosan tosh, paxsa, xom g isht
‘ ‘
va yog och qurilish materiali sifatida ishlatiladi.
‘
Milodiy IV-VI asrlar O rta Osiyo xalqlarining diniy qarashlari
‘
zardo shtiylik, buddaviylik, xristianlik va moniylik diniy etiqodlari bilan bog liq
‘ ‘
edi. IV-V asrlarga oid zardo shtiylik ananalari bilan bog liq bo lgan
‘ ‘ ‘
otashkadalar Qashqadaryodagi Yerqo rg ondan, Panjikent atroflaridan, Buxoro
‘ ‘
vohasidan topib o rganilgan. Ularning barchasida zar
‘ du shtiylik bilan bog liq ‘
bo lgan ossuariy (astadon) lar uchraydi. Tadqiqotchilarning fikricha,bu davrda
‘
zardo shtiylik diniga O rta Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida
‘ ‘
8
Boboyev. X. ,,O`zbek davlatchiligi tarixi Toshkent: ,,FAN 2004 bet 127
” ”
15

sig inishgan bo lsa,mintaqaning janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan‘ ‘
edi. Buddaviylik dinining ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz),
Ushturmullo (Kobadiyon), Ajinatepa, G ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston),
‘
Marv kabilardan topib tadqiq etilgan.
O rta Osiyodagi xristianlikning markazi Marv shahri edi. Beruniy
‘
malumotlariga ko ra, Iso payg ambar tug ilganidan 200 yil o tgach xristianlar
‘ ‘ ‘ ‘
Marvda paydo bo lgan edilar. Tojik xalqi tarixi kitobida berilishicha, 334-
‘ “ ”
yildayoq Marvda episkoplik, keyinroq esa Mitropoliya mavjud edi. Govurqaladan
xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar dafn etilgan qabriston ochib
o rganilgan. Sug dning ayrim hududlarida (Samarqand va Panjikent) ham
‘ ‘
xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor.
III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O rta Osiyoda moniylik dini tarqala
‘
boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha,Moniylik diniga asosan S h arqiy
Turkiston va qisman C h ag aniyon hamda Sug d aholisi etiqod qilgan.
‘ ‘
Ilk o rta asrlarda O rta Osiyo xalqlari sanati devoriy
‘ ‘
suratlar,haykaltaroshlik,turli taqinchoq buyumlari orqali izohlanadi. Devoriy
suratlar Dilbarjin (Avg oniston), Varaxsha, Afrosiyob, Panjikentdan topib
‘
o rganilgan bo lsa, Quyovqo rg on, Vaxshi vohasi, Afg onistondagi
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
Chaqaloqtepa, Yerqo rg ondan turli hajmdagi haykallar,zargarlik buyumlari
‘ ‘
topib o rganilgan. Umuman olganda, boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy
‘
suratlar, hatto kiyimlardagi tasvirlar bu davrda O rta Osiyodagi tasviriy sanatning
‘
rivojidan dalolat beradi.
Eftalitlar davrida chorvador aholi turkiycha so zlashganligi sababli,turkiy
‘
til tobora ko proq yoyila boshlaydi. Bu davrda o troq aholining katta qismi
‘ ‘
sug diy tilda so zlashar edilar. Sug d tili va yozuvi Ettisuv,Farg onadan o tib
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
Sharqiy Turkistonga qadar etib boradi. Uning Samarqand usuli keng yoyilgan edi.
“ ”
16

II BOB Turk xoqonligi davri davlatchiligi
2.1 Turk xoqonligi tashkil topishi va siyosiy tarixi
VI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Janubiy Sibir va S h imoliy Mongoliya
ya ni, Oltoy hududlarida turkiy qabilalar ittifoqi ’ shakllana boshlaydi. Xalklarimiz
davlatchiligi tarixida muhim ahamiyatga ega bo lgan Turk xoqonligi xususida
‘
talaygina manbalar bizning kunlarimizgacha saqlanib qolgan bo lsa-da, ularning
‘
ayrimlari bir-birini inkor etadi. Ushbu manbalar VI asrning oxirlarida yashagan
vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi
Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari, epigrafik yodgorliklar - Urxun-Enisoy, runiy
yozuvlari, Xitoyning "Tan xonadoni tarixi" qabilardir. Undan tashqari o rta asrlar
‘
mualliflari at-Tabariy, Denovariy, Beruniy, Narshaxiylar asarlarida ham Turk
xoqonligi to g risida ma lumotlar uchraydi.
‘ ‘ ’
Ta kidlash joizki turk atamasining ilk marotaba tilga olinishi 542
’ - yilga
to g ri keladi. Turli manbalarda turklar "turk el", "turk", "turkash", "tukdus", "tu-
‘ ‘
kyu", "tuk-yut" kabi nomlar bilan tilga olinadi. Kuchli, baquvvat, botir kabi
ma nolarni anglatuvchi "turk" atamasi dastavval etnik xususiyatga ega bo lmay
’ ‘
ijtimoiy ma noga ega bo lgan. Turklarning kelib chiqishi xususida ko plab
’ ‘ ‘
afsonalar mavjuddir. Ayrim afsonalarda turklarning kelib chiqishi Nuh
paygambarga borib taqalsa, ayrimlarida ular o n yashar bola va ona bo ridan
‘ ‘
tarqalganligi ta kidlanadi. Yana boshqa bir afsonaga ko ra, turk qabilasining
’ ‘
ajdodlari Oltoyning shimoliy yon bag irlarida joylashgan So viloyatidan kelib
‘
chiqqan bo lib, bu erdagi qabila boshlig i Abanbu ularning ilk yo lboshchisi
‘ ‘ ‘
bo lgan.
‘
Tarixiy manbalar ma lumotlariga ko ra, Turk xoqonligining paydo
’ ‘
bo lishi 551-552
‘ - yillarga to g ri keladi. Dastavval, turklarning Ashin ‘ ‘
urug idan bo lgan Asan (Asyan, Asyan-shod) va Tuu turkiy qabilalar ittifoqiga
‘ ‘
asos soladilar. Tuuning ug li Bumin (Xitoycha Tumin) qo shni Tele qabilasini
‘ ‘
o ziga bo ysundirib ancha kuchayishga muvaffaq bo ladi. Bu paytga kelib
‘ ‘ ‘
anchagina mustahkamlangan Bumin boshchiligidagi qabilalar ittifoqi Oltoydagi
o zlari qaram bo lib turgan jujan (juan-juan)lar qabilalariga qarshi kurash
‘ ‘
17

boshlab 551-yilda (ayrim adabiyotlarda 552-yilda) ularni tor-mor etadilar. Mana
shu davrdan boshlab turkiy hukmdorlar o zlarini jujanlar egallab turgan erlarning‘
xakikiy egalari hamda jujanlarning mavqei va kuch-qudratining vorislari sifatida
Anaguyxoqon (kag an) unvonini kabul qiladilar. Jujanlar hukmdori Anaguy
‘
joniga qasd qilib o zini o ldiradi.
‘ ‘
551 - yilda Bumin Turk elining xoqoni sifatida oq kigizga o tkazilib
‘
ko tariladi. Ammo, 552
‘ - yilda Bumin to satdan vafot etib uning o rniga ukasi ‘ ‘
Istami taxtga utiradi. Istami xoqon O rta Osiyo, Volga va Shimoliy Kavkaz erlari
‘
uchun kurash olib borgan bo lsa, uning o g illari Mug an hoqon va Taspar
‘ ‘ ‘ ‘
xoqonlar Markaziy Osiyo va Janubiy Sibirda o z hukmronliklarini o rnatadilar.
‘ ‘
Bu paytga kelib turklarning ashaddiy dushmani bo lgan jujanlarning kichik bir
‘
qismi Koreya va Shimoliy Xitoyga joylashadi, yana bir kismi esa g arbga
‘
joylashib avarlar nomini oladi.
Shunday qilib, manbalarning ma lumot berishicha, Bumin hoqonning vorisi
’
bo lgan Mug an hoqon janubi-g arbiy Manchjuriyadagi Mug ulqabilalari
‘ ‘ ‘ ‘
bo lgan kidanlarni va Enisey kirg izlarini bo ysundirib Markaziy Osiyo va
‘ ‘ ‘
Janubiy Sibirda Turk eli hukmronligini o rnatadi. Turklarning g arbiy yurishlari
‘ ‘
ayniksa muvaffaqiyatli edi. VI asrning 60-yillari oxirlariga kelib Turk xoqonligi
o sha davrdagi yirik davlatlar bo lgan Vizantiya, Sosoniylar Eroni, Xitoy
‘ ‘
kabilarning siyosiy va iqtisodiy munosabatlar tartibiga qo shilib, Uzoq SHarqni
‘
O rta er dengizi mamlakatlari bilan bog lovchi savdo yo li nazorati uchun
‘ ‘ ‘
kurash olib bordi.
VIII asr turk mualliflari o zlarining ajdodlari bo lgan ilk Xoqonlarning
‘ ‘
harbiy yurishlari haqida shunday yozgan edilar: "Ular (Xoqonlar - E.B.) sharqda
Qodirkon adirlarigacha, g arbda Temir darvozagacha o z xalqlarini
‘ ‘
joylashtirdilar". Qodirkon adirlari bu - Katta Xingan toglari, Temir darvoza esa
Boysun tog dagi Bo zgalaxona dovonida joylashgan.
‘ ‘
576-yilga kelib Turk xoqonligi Manchjuriyadan Kimmeriy Bosforigacha,
Yenisey yuqori oqimlaridan Amudaryo yuqori oqimlarigacha cho zilgan edi. SHu
‘
tariqa turk xoqonlari siyosiy va madaniy merosi O rta Osiyo va Janubi-Sharqiy
‘
18

Yevropa tarixiga sezilarli ta sir kursatgan dastlabki Yevrosiyo imperiyasiga asos’
solgan edilar.
VI asr 50-yillarining oxirlarida Istami xoqonga eftalitlarga qarshi harbiy
harakatlar olib borish uchun qo lay imkoniyat paydo bo ladi. Eroy shohi Xusrav
‘ ‘
I Anushervon (531-579 yy.) eftalitlarga ulpon to lashni to xtatib qo yadi va
‘ ‘ ‘
ularga qarshi urushga tayyorgarlik ko ra boshlaydi hamda Vizantiya bilan
‘
aloqalarni yo lga qo yadi. Xusrav I siyosiy jixatdan biroz
‘ ‘ o nglanib olgach ‘
Turk xoqonligiga eftalitlarga qarshi ittifoq taklif etadi. Ayni vaqtda Vizantiyadan
foydalangan Eron eftalitlardan Tohariston, C h ag aniyon, Qobul atrofidagi
‘ y erlarni
tortib oladi.
563 - yilda eftalitlarga qarshi shimoldan turklar C h och vodiysiga bostirib
kiradilar. Tez orada ular tomonidan Samarqand, Kesh, Naxshab egallanadi.
"Shohnoma"da ma lumot berilishicha, hal qiluvchi jang Buxoro atroflarida
’
bo lib o tadi va eftalitlarning Gatifar boshchiligidagi qo shinlari tor-mor
‘ ‘ ‘
etiladi. Shundan so ng turklar tezlik bilan xarakat
‘ qilib iloji boricha eftalitlarning
ko proq erlarini o z qo llariga olishga harakat qiladilar. Amudaryoning janubiy
‘ ‘ ‘
sohiligacha bo lgan erlar, Eron,
‘ uning shimolidan Kaspiy sohillarigacha bo lgan ‘
erlar turklar qo liga utadi. Eftalitlarning mag lubiyatidan so ng bevosita
‘ ‘ ‘
ittifoqchilar o rtasida kelishmovchiliklar paydo bo la boshlaydiki, bu holat
‘ ‘
savdo yo li nazorati bilan bog liq edi.
‘ ‘
Turklar O rta Osiyo erlarini bosib olgach Buyuk ipak yo li katta
‘ ‘
qismining nazoratini o z qo llariga oladilar. Bu yo lning O rta Osiyo
‘ ‘ ‘ ‘
hududlaridan o tuvchi qismida asosan Sug diylar ipak bilan savdo qilishni
‘ ‘
nazorat qilar edilar. Ipak matolarning asosiy xaridori Vizantiya bo lib, ipak
‘
savdosi Sug d savdogarlari va turk xoqonlariga katta daromad keltirar
‘ edi. IV
asrning oxirlaridan boshlab Sug dda, VI asrda Eron va Vizantiyada o z
‘ ‘
ipakchilik ishlab chiqarishining paydo bo lishi bu mahsulot sotilishini yanada
‘
kiyinlashtiradi.
19

Xoqonlikning bevosita g arbiy kismini boshqarib turgan Istami va bosh‘
hoqon Muqan xoqon ipak savdosi mojarosini tinchlik bilan xalqilishga harakat kila
boshlaydilar. Istami hoqon o z qo l ostidagi Sug d
‘ ‘ ‘ ixshidiga bu masalani hal
etish vazifasini topshiradi. Eronga Turk hoqoni nomidan mashhur Sug d
‘
savdogari va diplomati Maniax boshchiligida elchilar guruhi jo natiladi.
‘
Xusravshoh o z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, Sug diylar olib
‘ ‘
kelgan ipak matolarni sotib olib uni elchilar ko z o ngida yoqib tashlaydi.
‘ ‘
S h undan so ng Maniax boshqa xaridor -Vizantiya bilan kelishishga xarakat
‘
kiladi. 567-yilda u Turk xoqonligining Konstantinopolga yuborgan elchiligiga
boshchilik kiladi. Vizantiya ham Eron kabi Sug d ipak matolariga unchalik
‘
extiyoj sezmas edi. Ammo, eroniylarga qarshi turklar bilan ittifoqchilik tarafdori
edi. SHu tufayli Turk xoqonligi elchilari imperator saroyida izzat-hurmat bilan
ko tib olinadi.
‘
Ushbu elchilik davomida Turk xoqonligi bilan Vizantiya o rtasida Eronga
‘
qarshi ittifoq tuziladi. Maniax orqaga qaytishda u bilan birga Vizantiya
imperatorining elchisi, kilikiyalik Zemarx Turk hoqoni qarorgohiga keladi. Xoqon
Zemarxni Tyan-SHandagi "Oltin tog" yakinidagi qarorgohida qabo l qiladi va
‘
turk qo shinlarining Eronga yurishida
‘ yo lboshlovchilik qilishni taklif etadi. Eron ‘
shohining turklar hujumini diplomatik yo l bilan ko statishga urinishi hech
‘ ‘
kanday natija bermadi. S h iddatli hujumlar bilan turklar Gurgonni va bir necha boy
shaharlarni egallab, 569 - yilda Sug dga qaytadilar.
‘
Turklarning Eronga ikkinchi marotaba yurishlari 588-589 - yillarga to g ri
‘ ‘
keladi. Turklarning Chur Bag a hoqon (ayrim adabiyotlarda Savg yoki
‘ ‘ Shaba
deyiladi) boshchiligidagi qo shini Xurosonga bostirib kiradi. Hirot yonida turk
‘
qo shinlari eroniylarning mashxur Baxrom C
‘ h ubin boshchiligidagi qo shinlari ‘
bilan to qnashadi. Bu jangda Baxrom C
‘ h ubin turk qo shinlarini tor-mor etib, ‘
turklar yo lboshchisini kamon o qi bilan xalok etadi. Qayta qarshilik kursatish
‘ ‘
foydasiz ekanligini anglagan turklar eroniylar bilan sulh, tuzishga majbur
bo ladilar.
‘
20

Arablar O rta Osiyoni bosib olgunlariga qadar turklarning O rta‘ ‘
Osiyodagi mulklari bilan Eron o rtasidagi chegaralar o zgarmadi. Arab
‘ ‘
bosqiniga qadar ipak va boshqa mahsulotlar ortgan karvonlar u yoki bu darajadagi
barqarorlik bilan Eron, Xorazm va Volgabuyi orqali g arbga qatnab turdi.
‘
576 - yilda Muqan xoqon vafotidan so ng xoqonlik taxtiga uning ukasi
‘
Arslon To ba utiradi. U mamlakatning kuch-qudratini mustahkamlash maqsadida
‘
Xitoyning Si saltanati bilan shartnoma to zadi. Bundan tashqari u mamlakatni
‘
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish choralarini ham ko radi. Ammo, 581-yilda Arslon
‘
To ba vafotidan so ng Turk xoqonlari o rtasida o zaro ichki kurashlar avj
‘ ‘ ‘ ‘
olib, natijada mamlakat ichida ahvol keskinlashib, iqtisodiy tanazzul boshlanib ketdi.
Aynan mana shunday keskin vaziyat sharoitida turkiy shahzoda Abruy
boshchiligida 585-586 - yillarda xalq harakati bo lib o tdi. Muhammad
‘ ‘
Narshaxiyning ma lumot berishicha, Abruyning qarorgohi Poykand atrofida
’
bo lib, u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o rnatganligi bois
‘ ‘
bu toifa aholisi Buxoro viloyatidan kuchib, Turkiston va Taroz atrofiga borib
o rnashadilar. Qochib borganlar Turk hoqonidan yordam so raganlar. Natijada
‘ ‘
turk sarkardasi Sheri Kishvar boshchiligidagi qo shinlar qo zg olonni
‘ ‘ ‘
bostiradilar va Abruyni o ldiradilar
‘ 9
.
Turk xoqonlari o rtasidagi o zaro kurashlar 20 yildan ziyodrok, davom etib
‘ ‘
603-yilda davlatning 2 ta: G arbiy va Sharqiy
‘ qismlariga bo linib ketishi bilan ‘
yakunlandi. Sharqiy Turk xoqonligi Mug uliston hududlarini, G arbiy Turk
‘ ‘
xoqonligi esa, Ettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim
daryosi bo yidagi erlar, O rta Osiyo va Sharqiy Turkistonning bir kismini o z
‘ ‘ ‘
ichiga olgan. Xoqonlar Sheguy va To n yabg u davrlarida G arbiy Turk
‘ ‘ ‘
xoqonligi vaqtinchalik rivojlanish jarayonlarini boshdan kechirdi. Bu davrda
hoqonlikning hududlari kengaydi, davlat boyidi va harbiy qabila zodagonlarining
mavqei kuchayib ular Xoqonlar hokimiyatidagi harbiy muvaffaqiyatlarni
ta minlab turdilar. Shaguy G arbiy hoqonlikning sharqiy chegaralarini Oltoy
’ ‘
9
Muhammadjonov A. O zbekiston tarixi.- T., G afur G ulom , 2016-yil bet-115
’ “ ’ ’ ”
21

qilib belgiladi va o z hokimiyatini Tarim havzasi va sharqiy Pomir oldigacha‘
cho zishga muvaffaq bo ldi. To ng yabg u (To n Baxodir) hoqonlikning
‘ ‘ ‘ ‘ ‘
g arbiy hududlarida faol siyosat olib borib xoqonlikning kishki qarorgohini Chu
‘
daryosi vohasidagi yirik savdo hunarmandchilik markazi bo lgan Suyobga
‘
(xozirga To qmoq yakinidagi Oqbeshim ko hna shahri), yozgi qarorgohini esa
‘ ‘
Isfijob yaqinidagi Mingbuloqqa, hozirgi Turkiston shahri yaqinida) ko chiradi.
‘
To ng yabg uning yangi yurishlari tufayli hoqonlik chegarasi Amudaryoning
‘ ‘
yukori okimlaridan Hindiqushgacha cho ziladi.
‘
To ng yabg u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo lgan O rta
‘ ‘ ‘ ‘
Osiyo davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o rnatiladi. C
‘ h unki bu
davlatlarning vassalligi faqat o lpon to lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan
‘ ‘
Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg oniston va shimoli-g arbiy
‘ ‘
Pokistongacha bo lgan hududlarga hoqon To ng yabg uning ishonchli vakillari
‘ ‘ ‘
- tudunlar yuborilib, ular soliqlar yig ish va hoqon qarorgohiga yuboriladigan
‘
o lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni hoqonlik
‘
ma muriy boshqaruviga qo shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi. Shu
’ ‘
bilan birgalikda To ng yabg u nisbatan kuchli bo lgan mahalliy hukmdorlar
‘ ‘ ‘
bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To n
‘ g
yabguning Samarqand hokimiga o z qizini xotinlikka berganligi xaqida
‘
ma lumot bor. Xitoy manbasi To ng yabg u haqida ma lumot berar ekan
’ ‘ ‘ ’
shunday xabar beradi: ,,G arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli
‘
bo lgan emas".
‘

2.2 Turk xoqonligida davlat boshqaruvi
Turk hoqonligida davlatning oliy hukmdori "xoqon" unvoniga ega
bo lgan. Xitoy manbalari ma lumotlariga ko ra, turkiylar xonni taxtga
‘ ’ ‘
o tqazishda maxsus marosim o tkazishgan. Ya ni, amaldorlar bo lajak xonni
‘ ‘ ’ ‘
kigizga o tqazib, quyosh yurishi bo ylab 9 marotaba aylantirganlar,
‘ ‘
22

ishtirokchilar esa uni qutlab va ulug lab turganlar. So ngra xonni otga o tqazib,‘ ‘ ‘
bo yniga ipak mato bog laganlar va undan "Siz necha yil xon bo lmoqchisiz?"
‘ ‘ ‘
deb so raganlar. U necha yil xon bo lishini aytgan va shu muddat tugagach
‘ ‘
taxtdan ketgan.
Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko ra,
‘
davlatchilikning markazi, davlatni o z qo lida birlashtiruvchi shaxs hoqon
‘ ‘
hisoblangan. Boshqaruvda hoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo lib u uchta
‘
kuch - osmon (tangri), er-suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining
yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi.
Hoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor Y
“ a bg u (Bahodir) bo lib, u ‘ ” ‘
bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg u taxtga merosxo rlik qila olmas edi.
‘ ‘
Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos
bo lgan uluslarga bo linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga
‘ ‘
ko ra taxt aksariyat hollarda otadan o g ilga emas, akadan ukaga, amakidan
‘ ‘ ‘
jiyanga meros qolar edi. Taxt merosxo ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan.
‘
Shahzodalar to taxtga o tirgunlariga qadar o zlariga berilgan
‘ ‘ uluslarni boshqarib
turganlar. O rta Osiyodagi mahalliy hokimlarning
‘ faoliyatini nazorat qiluvchi
amaldor, hoqonning nazoratchisi - "tudun" deb atalgan. Turk hoqonligi
konfederativ davlat bo lgan. Turkiylar o z yurti va davlatini "el" deb atashgan.
‘ ‘
Birinchi turk hoqoni Buminxon elxon unvoniga ega bo lganligi bejiz emas
‘ 10
.
Xoqonlik tarkibidagi ko plab qabila va elatlarni birlashtirish va
‘ boshqarib
turish, ulardan ma lum miqdordagi soliqlar va o lponlarni o z vaqtida yig ib
’ ‘ ‘ ‘
olish maqsadida hoqonlikda maxsus ma muriy va harbiy-siyosiy boshqaruv tizimi
’
joriy etilgan edi. Davlatni boshqarishda oliy hukmdorga uning yakin qarindoshlari,
avvalo, hukmron sulola a zolari hamda ular tomonidan barpo etilgan boshqaruv
’
tizimi yordam berar edi. Manbalarning ma lumot berishicha, u to rtga
’ ‘
bo lingan. Ya ni, qarindoshlar, hoqonga ittifoqdosh bo lgan qabila va xalklar;
‘ ’ ‘
hoqonning o ng tomonida o tiruvchi amaldorlar va ma muriy xodimlar;
‘ ‘ ’
10
Nasimxon Raxmon ,,Turk xoqonligi Toshkent-2018 bet-79
”
23

hoqonning chap tomonida o tiruvchi amaldorlar va xodimlardan iborat bo lgan.‘ ‘
Hoqonning q arindoshlari - o g
‘ ‘ illari, amakisi, jiyanlari va aka-ukalariga
"tegin" u nvoni berilgan. Xitoy manbalarida ma lumot berilishicha,
’
hoqonlikdabeshta oliy mansab - exu (yabg u),she (shod), dele (tegin), silifa
‘
(eltabar) va tut u nfa (tud u n) qabilar mavjud bo lib, ularning barchasi meros qilib
‘
qo ldirilgan 11
.
Turk hoqonligi davlatining asosini er bilan birga xal q tashkil etar edi. O z
‘
davrida O
‘ rta Osiyoda davlatchilikning musta q il va an anaviy shakllarini ’
rivojlantirgan turkiylar davlati mavjud jamiyatning muayyan ijtimoiy tuzilmalariga
va qadimgi turklarning davlat tomonidan tashkil etilgan hamda nazorat q ilinadigan
x o
‘ jalik faoliyatiga tayanar edi. Tarixiy adabiyotlarda berilishicha, bu faoliyatning
asosini ko chmanchi chorvachilik tashkil etgan. CHorvador turklarda uru
‘ g ‘ -
qabilachilik an analari nihoyatda kuchli bo lib, qabila va urug jamoalarini
’ ‘ ng
asosi katta oilalardan iborat bo lgan. Ko chmanchi chorvadorlar xal
‘ ‘ q ommasini
turklar "bud u n" yoki "qora budun
” deb atashgan.
Hoqonlikda keng mikyosda de hqo nchilik ham q ilinar edi. Xitoy manbalari,
"garchi turklar doimiy yashash joylariga ega bo lmasa ham, lekin ularning
‘ h ar
birining ajratib berilgan eri bor"ligi haqida ma lumot beradi. Aynan mana
’
sh u nday "ajratib berilgan er"larda dehqonlar mavjud suv manbalari hamda lalmikor
erlar imkoniyatdan foydalanib asosan donli ekinlar etishtirganlar. Mevali
daraxtlardan bo g
‘ -ro g ‘ lar etishtirishga alo h ida ahamiyat berganlar. Manba tili
bilan aytganda, "(mevali) daraxtlar savlat t o
‘ kib turgan".
Turklardagi qabila va urug jamoalarining katta oilalarida uy qo llari ham
‘
mavjud bo lar edi. Qo llarning ko payishi bilan sinfiy m
‘ ‘ ‘ u nosabatlar tarkib topa
boshlagan. Lekin qo lchilik ijtimoiy hayotga keng kirib kelmagan. SHu bois
‘
bo lsa kerakki, manbalar hoqonlikda qo llar mexnatidan keng foydalanish
‘ ‘
haqida amalda hech kanday ma lumot bermaydi. Ayrim tad
’ q i qo tchilarning
fikricha, ko pro
‘ q ayollar mexnatidan foydalanilgan va qullar asosan uy ishlari
bilan shu g
‘ ullanishgan. Ko pincha jamoada ayollar qo l qilib olib ketilar edi. ‘ ‘
11
Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.-
‘ T., Sharq, 2020-yil “ ” bet-118
24

Lekin, qo l ayollardan ham o‘ g ‘ ir ishlarda foydalanilmay, balki uy-ro zgor ‘
ishlarida ishlatilinar edi. Qul erkakmi, ayolmi baribir kochib ketavergan. Q ochgan
qul ta
’ q ib q ilinmagan va uning uchun hech kim tovon to lamagan ‘ 12
. Turk
hoqonligining markaziy bo shq aruv tizimi asosan yirik siyosiy davlat tadbirlari
(davlat osoyishtaligini sa ql ash, davlat sar h adlarini kengaytirish, soli q tizimi, ichki
va ta shq i savdo, diplomatik m u nosabatlar va bo sh .) bilan mash g
‘ ul bo lib ‘
o zlari zabt etgan hududlardagi boshk
‘ a ruv tizimiga ma lum darajada erkinlik ’
berilgan. SHuning uchun ham Farg ona, Sug d, Shosh, Toxariston, Xorazm va
‘ ‘
boshqa mulklardagi boshqaruv tartibi asosan ma h alliy sulolalar qo lida bo lgan.
‘ ‘
Misol uchun, Sug d va Farg onada oliy hukmdor - "ixsh
‘ ‘ i d ” Toxaristonda -
"malikshoh", Xorazmda - "xorazmshoh", Keshda
– “ ixrid",Buxoroda - "xud o t",
Ustrushonada - " a fshin'', Choch va Ilokda
– “ bud u n" deb atalgan.
Turk xo q onligi davrida Sug d hududlariga hozirgi Panjikentdan
‘
Karmanagacha bo lgan erlar kirgan. Buxoro esa, VII asrdan boshlab musta
‘ qi l
mulklar ittifo qi dan iborat bo lgan. Sug dning mahalliy hokimlari ayrim
‘ ‘
vaqtlarda Choch va Xorazmning musta qi l hukmdorlaribirlashar edilar. Bunday
yirik siyosiy birlashmalar ma lum muddatlarda yirik shaharlarda o z
’ ‘
qurultoylarini o tkazib turganlar.
‘
Farg ona Sug d siyosiy ittifoq,iga kirmagan bo lib, u alohida musta
‘ ‘ ‘ q il
davlat edi. Uni afshin boshqargan bo lib, Farg onaliklar Tyan
‘ ‘ sh an xalqlari bilan
o zaro alo
‘ qa da bo lganlar. Xorazm bosh ‘ qa mulklarga nisbatan ancha mustaqil
edi. Mamlakatni Afri g
‘ iylar sulolasiga mansub podsholar boshqarib turgan.
Ta kidlash lozimki, Turk xoqonligi ma lum darajada t
’ ’ o ‘ li q ishlab
chiqilgan jinoiy qo n u nchilikka ega bo lgan. Sodir etilgan jinoyat uchun jazoning
‘
asosiy turlari qatletish
– odam a zolarini kesib tashlash, zararni to lash, mol- ’ ‘
mulk tarzida tovon to lashdan iborat edi. Misol uchun, manbalarning ma lumot
‘ ’
berishicha, o
‘ lim jazosi davlatga qarshi jinoyatlar uchun (isyon ko tarish, ‘
sot qi nlik) hamda no h ak yoki qa sddan odam o
‘ ldirganlik uchun berilgan.
O g irlik
‘ ‘ qil gan yoki buzuqlik qilgan shaxsning qo li yoki oyog i ‘ ‘ kesilgan.
12
Eshov B O zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi.- T., O zbekiston Milliy Universitet , 2019-yil bet-38
’ “ ’ ”
25

Shaxsga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlar yetkazilgan zararni o n barobar qilib‘
to lash, jaro
‘ h at etkazgani yoxud mayib qilgani uchun mo l- mulk tarzida tovon
to lash, qizi, xotinini qullikka berish, suyagini sindirganlik uchun esa ot berish
‘
yo li bilan jazolanardi.
‘
Teginlar - s h a hzoda (xoqonlik xonadoniga mansub) kishilarga va A s h ina
“ ” “ ”
qabilasi va urug idan bo lgan shahzodalarga berilgan, ular voha ustidan
‘ ‘
nazoratni o rnatgan.
‘
Tudunlar - n o i b (biror elning yoki vassallar ustidan nazorat qilish va soliq
“ ”
yig imlarini amalga oshirishni tashkil etishga mas ul).
‘ ’
Tarxon - i m t iyozli harbiy amaldor (xoqonlarning joylardagi mas ul vakili) Tun
“ ” ’
yabg u-xoqon (618-630) davrida kelgan Xitoy sayyohi Syuan Szyan hayratlangan
‘
voqealardan birida shunday deydi: X o qonning atrofida ipak chakmon kiygan va
“
sochlari o rilgan 200 ga yaqin dagan (tarxon) deb ataluvchi sarkardalar joy
‘ “ ”
olishgandi .
”
Chabish - l a shkarboshi (qo shin noziri) hisoblangan.
“ ” ‘
Eltabir - n o i b bir elning boshqaruvchisi yoki harbiy unvon.
“ ”
Barluq - s u d ishlari va fuqarolarning ustidan qonunning bajarilishi ustidan
“ ”
nazoratni o rnatgan.
‘
Damochi - t a m g achi Xitoy sayyohi Syuan Szyan Sharqiy Turkistonning
“ ” ‘
vassal hukmdorlar xatlarini xoqonga bergan paytda xoqon xatlarni diqqat bilan
kuzatgan va ko zdan kechirib ularni damochi (tamg achi) deb ataluvchi
‘ “ ” ‘
kishiga saqlash uchun topshirganini yozadi. Bu ma lumot xoqonlikda konsileriya
’
- devon xizmati mavjud bo lganidan darak beradi
‘ 13
.
13
Abdurahimova N.A, Isakova M.S, Suleymanova Z.M Davlat muassasalari tarixi.- T., Sharq , 2017-yil. Bet-53
“ ”
26

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki: Ilk o rta asrlarda davlatchiligimizʻ
tarixida chuqur iz qoldirgan davlatlarning shahar markazlari shakllanib rivojlanib
bordi. Ma’lum boshqaruv tizimiga ega bo‘lga dastlabki davlatlar davlatchilik
xususiyatiga ega bo‘lib, ular ilk davlatchilikning asosiy belgisi hamda davlatchilik
an’analari bilan uzviy bog‘liq holda taraqqiy etadi. O‘rta Osiyo hududlarida ilk
o rta asrlarda vujudga kelib rivojlangan davlatlar o`z vaqtida juda katta hududni
ʻ
o z tarkibiga kiritib mustahkam boshqaruv tartiblarini joriy qildi. Chunki, siyosiy
ʻ
jihatdan shakllangan davlat yoki uyushma boshqaruv tartibi va iqtisodiyotsiz
taraqqiyot bosqichiga ko‘tarila olmaydi. Bundan tashqari mamlakatimiz ilk o rta
ʻ
asr davlatchilik turlari va boshqaruv shakllaridan kelib chiqib bizning davlatchilik
tariximiz eng qadimgi davrlardan beri mavjud va buyuk bo‘lganligini bilib oldi.
Hozirgi kunda biz talabalar kelajak yosh avlodlarga bu to‘g‘risida to‘laroq
ma lumot bera oladigan darajaga erishdik deb ayta olamiz. Zeroki eng qadimgi
ʾ
yirik davlat uyushmalari boshqa sivilizatsiyalar qatori bizning diyorimizda ham
rivojlanganligiga guvoh bo‘ldik.
27

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident asarlari:
1.Каримов И.А. Тарихийхотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. - Т.: Маънавият, 2008.
3. Karimov I . A ,, O ʻ zbekistonning siyosiy - ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy
tamoyillari ” Toshkent -1996
Asosiy manba va adabiyotlar :
4. Abdurahimova N . A , Isakova M . S , Suleymanova Z . M Davlat muassasalari
tarixi .- T., “Sharq , 2017-yil”
5. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi.- T., Sharq , 2020-yil
‘ “ ”
6, Ahmedov B.A. O zbekiston xalqlari tarixining manbalari.-T.: O qituvchi,
‘ ‘
1991
7. Boboyev. X. ,,O`zbek davlatchiligi tarixi Toshkent: ,,FAN 2004
” ”
8. Eshov B O zbekiston davlatchiligi va boshqaruv tarixi.- T., O zbekiston
’ “ ’
Milliy Universitet , 2019-yil
”
9. Muhammadjonov A. O zbekiston tarixi.- T., G afur G ulom , 2016-yil
’ “ ’ ’ ”
10. Nasimxon Raxmon ,,Turk xoqonligi Toshkent-2018 bet-79
”
yil
11. Sagdullayev A.S ,,O`zbekiston tarixi 1-kitob Toshkent 2019
’’
12. Shamsutdinov. R. ,,Vatan tarixi 1-kitob Toshkent: ,,Sharq 2010
” ”
Internet saytlar:
28

www.arxiv.uz
www.historyuz.com
www.ziyonet.com
www.vikipediya.uz
Ilovalar
Eftallar davlati hududi
29

Turk xoqonligi jangchilari
31

Ilk oʻrta asrlarda davlatchilik va boshqaruv

Sotib olish