Ilk o'rta asrlarda etno-siyosiy hayot

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	59.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

69 Sotish

Ilk o'rta asrlarda etno-siyosiy hayot

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….2-3
I BOB. Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno - siyosiy va
madaniy hayot.
1.1 VII asrda Arablar tomonidan Movarounnahrga kirib kelishi bosib olinishi…4-12
1.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о‘rnatilishining etnomadaniy
hayotga ta’siri ……………………………………………………………………13-21
II BOB. IX – X asrlarda Markaziy Osiyo xududlarida etno - siyosiy va madaniy
hayot.
2.1 IX-X asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy ahvol……………........22-29
2.2 IX - X asrlarda Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda etno-madaniy
jarayon……………………………………………………………………………30-36
Xulosa …………………………………………………………………………….37-39
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………40
1

KIRISH
Mаvzuning dоlzаrbligi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat
Mirziyoyev “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat
ota–onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir” 1
deya ta’kidlaydi. Shuning
uchun yoshlarda ijtimoiy dunyoqarashni shakillantirish, ularda milliy g’ururni tarkib
toptirish davlat ahamiyatiga molik masala. Istiqlol sharofati bilan milliy-tarbiyaviy
qadriyatlarni tiklash va zamonaviylashtirish umuminsoniy ehtiyojga aylandi.
Xususan, mamlakatimizdagi mustaqillik yillarida ro’y bergan muhim o’zgarishlardan
biri ma’naviy yangilanish, kishilarning ongi, tafakkuri va dunyoqarashining boyib,
kengayib borayotganligi hamda erkinlik kasb etayotganligidir. Jumladan,
yoshlarimizning el-u yurt, xalq, millat va Vatan manfaatlarini anglash, ularning shon-
shuxratini yanada oshirish, ilm-u fanni va madaniyatini hamda san’atini gullab
yashnatish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash, o’tmishini, ajdodlarimiz boy merosini,
tarixi, dini va qadriyatlarini o’rganish, munosib baholash borasidagi faoliyatlari
ayniqsa kishini quvontiradi.
O’zbek xalqi azal – azaldan o’ziga xos tarbiya metodlariga ega bo’lgan,
xususan, yoshlarga nasixat qilish, yaxshi insonlarni na’muna qilish, kattalarga
hurmatda, kichiklarga izzatda bo’lish, ota-onaga mehr-oqibatli bo’lishni va shu kabi
bir qator ezgu fazilatlardan foydalanilgan. Muhtaram Prezidentimizning “O’zbek
xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi” nomli asarida “Mehr-oqibat
tushunchasi faqat o’zbek xalqida bor, desam, balki bu bir tomonlama yondashuv
bo’lar, biroq aynan mehr-oqibatning boshqa qadriyatlardan ustun turishini men
boshqa millatlarda kamdan – kam uchratganman.
Agar hozirgi kunda hayotga kirib kelayotgan
yoshlarimiz ana shu qadriyatlarimizni asrab-avaylasa, shu orqali o’zining kimligini,
qanday buyuk zotlarning avlodi ekanini anglasagina chetdan juda katta xuruj sifatida
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent.: O‘zbekiston,
2016. B.16.
2

hamla qilayotgan, farzandlarimizning qalbi va ongini egallashga qaratilgan g’oyaviy
va mafkuraviy ta’sirlarga ham qarshi tura oladi”, bu fikrlar bilan yurtboshimiz eng
avvalo yoshlarni oqibatli, yurtiga sadoqatli, ona tuprog’iga mehrli bo’lib tarbiya
topishlari uchun barchani birdek sergaklikka chorlagandeklar. Xususan, yosh ota-
onalarga. ustoz va murabbiylarga, tarbiyachilarga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishining maqsadi O’rta
asrlarda yurtimiz tarixiy etnologiyasiga oid bo’lgan manbalarni o’rganish etib
bergilandi. Vazifalari esa quyidagicha
- Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno -
siyosiy va madaniy hayotni tahlil qilish;
- IX – X asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy va
madaniy hayotni o’rganish;
- IX – X asrlarda Markaziy Osiyo xududidagi siyosiy
ahvolini yoritib berish; - O’rta asrlarda Movarounahr va unga tutash mintaqalarda
etno – madaniy jarayon; Mavzuning obyekt va predmeti O’rta asrlarda
yurtimiz tarixi haqida manbalarni o’rganish etib bergilandi. Predmeti etib etnologik
manbalarning tahlilidir. Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno - siyosiy
va madaniy hayot.
1.1 VII asrda Arablar tomonidan Movarounnahrga kirib kelishi bosib
olinishi
Arab xalifaligi (632 - 1258) VII-VIII asrlarda arab istilolari natijasida Arabiston
yarim oroli, Yaqin va О‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va
Kavkazortini о‘z ichiga olgan davlat hisoblanadi. Ibn Xaldunning yozishicha, -
johiliya arablari faqat diniy sifatdagi (payg‘ambarlik, valiylik, kohinlik va‖
h.kо‘rinishidagi) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijrat(622 yil) dan
sо‘ng Madinada barpo bо‘lgan va 630-632 yillarda butun Arabistoi yarim orolini о‘z
ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat shaklini olgan. Bu
davlatning boshlig‘i rasululloh - Allohning elchisi Muhammad(sav) –
payg‘ambarimiz hisoblanadi. Bu davlatni kelajakda boshqaradiganlar siyosiy
usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad (sav) — payg‘ambarlarniig
oxirgisi (xotam ul-anbiyo). Birinchi bо‘lib bu haqiqat Payg‘ambar
(sav) tomonidan anglandi. ―Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida о‘ttiz yil,
sо‘ngra amirlik (podsholik) dir degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi.
‖
Darhaqiqat Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad
payg‘ambar vafotidan sо‘ngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida ega bо‘lmagan
va bunga da’vo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy
ishlarni oddiy inson hukmdor - amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va
madinalik sahobalar - muhojirlar va ansorlar о‘rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi
biri ana shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu
Rasululloh - Alloh elchisining о‘rinbosari bо‘lib saylanishi shundan dalolatdir. Aynan
shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va hakozo) bо‘linishi va ularning,
asosan, muhojirlar о‘rtasida taqsimlanish yuz bergan 1
. Bu jarayon, ya’ni davlat
1
Наршахий М. Бухоро тарихи. Т., Камалак. 1992. B .49.
4

boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini yо‘qotib, dunyoviy tus olishi tо‘rtta xalifa - Abu
Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattob (634—644), Usmon ibn Affon (644- 656)
va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzil-kesil amalga oshgan. Arab xalifaligi
asoschisi payg‘ambar Muxammat(alayhus- salom)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu
Bakr Siddiq hisoblanadi. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 633—715 y.lar
orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan “Xulafo ar-roshidin” (Tо‘g‘ri yо‘ldan
boruvchi xalifalar) va ummaviylar zamonida fath etildi.
Ali ibn Abu Tolib vafotidan sо‘ng davlatni
boshqargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida diniy tarbiyadan
umuman yiroq shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Miloddan burungi asrlardan e’tiboran‖
Turon deb atalgan mamlakatimiz hududi kо‘p bosqinlarni boshdan kechirgan. Jayhun
va Sayhun oralig‘idagi Zamin kо‘pincha turli о‘lkalarning podshoxlari tajovuzlari
oqibatida talangan, vayronalikka yuz tutgan. Xorijdan bо‘ladigan yurishlar mahalliy
ixshid, ixrid va xudotlarning о‘zaro birikmasligi, mudom ixtilofda bо‘lishi oqibatida
amalga oshirilgan. Shimoliy Arabisgon yarimorolida VI asr о‘rtalarida vujudga
kelgan arab halifaligi islom dini mustahkam о‘rnashuvi oqibatida kuchli saltanatga
aylanadi. Islom bayrog‘i ostida о‘zga yurtlarni istilo qilish g‘oyasini amalga oshirish
muntazam tus oladi. Dastlab qо‘shni bо‘lgan Eron fath etiladi 1
.
Amudaryo ortidagi о‘lklar-Movarounnahrni islom davlati
tarkibiga kiritish ham asta-sekinlik bilan boshlanadi. Arablar, aftidan, turkiylarning
harbiy salohiyatidan xabardor bо‘lgan, shu sababli, dastlab bu yurtga sinov
chopqunlari-razvedka yо‘sinidaga yurishlarga ahamiyat berishadi. Har bir xalqning, u
kattadir-kichiqdir, Alloh Taolo muharrar etgan о‘z hududi, vatani bо‘ladi. Kindik qoni
tomgan tuproq muqaddas va tabarruk sanaladi. Biroq, takdir tahozosi о‘laroq, о‘zga
yurtlarga talab solishlar, bir qit’adan ikkinchisiga siljshnlar tarix sahnida g‘oyat kо‘p
takrorlangan. Kо‘chuvlar siyosiy, harbiy yohud diniy nuqtai nazardan amalga
1
Маънавият юлдузлари (Марказий Оси
ѐbлик машҳур сии-молар, алломалар, адиблар). Т.. Абдулла Қодирий
номидаги нашрн
ѐbти, 2001. B .87.
5

oshirilmasin, baribir, ular mohiyati zamirida manfaat turadi. Shu boisdan mahalliy
aholi о‘z ona tuprog‘ini jon-jaxdi bilan himoya qilgan, uni osonlik bilan о‘zgalar
qо‘liga topshirib qо‘ymagan. Markaziy Osiyo zaminida necha о‘nlab xalq va millat
vaqillarining aralash yashab kelishlari sabablari ham aslida qadim davrlarda yuz
bergan buyuk kо‘chuvlarga borib taqaladi. Arab halifalarining Movarounnahrni
bо‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini kо‘rgan, deyilsa mubolag‘a
bо‘lmaydi. Halifalik 53 (673)- hijriy yildan to 191 (807)- hijriy sanaga qadar Turon
shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy yurishni amalga oshiradi. Jahon
bosqinlari kechmishida arablarning Movarounnahrga nisbatan olib borgan istilochilik
kurashlari eng uzoq davom etganligi va benihoya chо‘zilib kettanligi bilan alohida
ajralib turadi. Taniqli muarrix V.V.Bartold dalolatiga kо‘ra, arablarning
Movarounnaxrga qilgan eng sо‘nggi bosqini hijriy 207 /823/-yilda Usrushanaga
nisbatan amalga oshirilgan. Shundan kelib chiqiladigan
bо‘lsa, halifalikning Movarounnahrga qilgan dastlabki sinov chopqunlari hijriyning
32 /654/- yilida yuz berganligini hisobga olib, arablar yurtimizni zabt etish uchun 169
yil sarflagan, deyish mumkin bо‘ladi. Shu dalilning о‘ziyoq mahalliy aholining
istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavar, shiddatli kurash olib borganligini,
bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik kо‘rsatgaklitini anglatib turadi. Arablarning
Turon Zaminga ilk da’fa qadam qо‘yishi «Buxoro tarixi»da shunday bayon etiladi:
«Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun
daryosidan о‘tib, Buxoroga kelgan vavqtida Buxoro podshohi, о‘gli Tag‘gaoda kichiq
yoshda bо‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va
Romtinni olib, kо‘p kishilarni asir qildi. Tо‘rt ming buxorolnk asirni shaxsan о‘ziga
oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik turtinchi yilning boshida (noyabr-
dekabr 673 yil) bо‘lgan edi». At-Tabariy ham aynan shu
voqeani tafsil qilar ekan, Narshaxiydan farkli о‘laroq, Arabistonda, xalifalik
markazida yuz bergan hodisalar, noiblar, lashkar boshlikdari atrofida sodir bо‘lgan
6

$о‘zgarishlar haqida daliliy naqllar keltiradi. Uning shahodat etishicha, Xijriyning 53- yilida Xuroson noibi bо‘lib turgan Ziyod al-Harisiy vafot etadi. U Xurosonda ikki yil noib bо‘lib turgan edi. Otasi о‘rniga bu vazifata ugli Abdulloh kо‘tariladi. U ham ikki oydan sо‘nt. hayotdaya kо‘z yumadi. Shunda Muoviya huzuriga Ziyodning birodari, 25 yoshli Ubaydulloh ibn Ziyod kiradi va Xuroson noibligini sо‘raydi. Muoviya hokimiyat shashtida yonib turgan Ubaydulloxga katga ishonch bildiradi, uni о‘ziga juda yaqin olib, fotixlik reja\arining amalga oshirilishida eng munosib kishi deb biladi. U navqiron noibiga о‘gitlar berar ekan, «о‘tmas qilichni mahkam ushlashni»- tavsiya etadi. Bu, chamasi, yangi о‘lkalar fathiga kirishishda sabr, matonat ishorasi edi, chog‘i. Shu tariqa, Ubaydulloh 53-yilning oxirlarida Suriyadan chiqib, Xuroson sari yо‘l oladi. At- Tabariy vokealar davomini qikoya qilar ekan, Ubaydulloh ibn Ziyodning Xurosonga yetib kelishi va «о‘tmas qilich»ni tezda qindan chiqarishi-Amudaryoni kechib, tuyalar karvonida Buxoro sari yurish boshlagani haqida sо‘zlaydi. Muoviya о‘zining Xurosondagi noibi Ubaydulloh ibn Ziyodga о‘tmas qilichni mahkam ushlash haqida nasihat berganida, bilibmi-bilmay chinakamiga karomat qilgan edi. Zero, arablarning Turon Zaminini-qadim O’zbekiston tuprog‘ini zabt etishi qariyib bir yarim asrga (169 yil) chо‘zilib ketadi. Jahon istilolari tarixida bu yanglig‘ - uch asr yuzini kо‘rgan talotuf ortiq uchramasa kerak. Narshaxiy va at-Tabariy guvoxlik berganlari singari, hijriy 32-(652 )va 34-(654) yilllarda hali sinov-razvedka tariqasida amalga oshirilgan yurishlardan boshlangan istilo (fotihlik kurashlari nihoyat, xijriy 207 yilda 823 y.) arablar tomonidan sо‘nggi bor Ustrushanaga qо‘shin tortsh bnlan xotima topadi. Muoviya davrida amalga oshirilgan dastlabki yurishlardan arablarning maqsadi nima bо‘lgan, aiiq aytish mushkulroq. Har ikkala muarrixning asaridan ham bu savolga aniq javob topib bо‘lmaydi. Akademik V.V.Bartold bu xus.usda fikr yuritib, «arablarning Amudaryo ortita (Movarounnahrga) birinchi yurishlari talonchilik bosqinlari yо‘sinida edi», degan xulosaga keladi. 7$

At-Tabariyda Ubaydullohning Buxoro mulklariga qilgan
dastlabki xarbiy safarida talonchilik ishlarini amalga oshirganligi zikr etilmaydi. U,
bu haqda quyidagi sо‘zlar bilan kifoyalanadi: «Ubaydulloh Xurosonga yetib keldi va
daryodan о‘tib, tuyalarda Buxoro tog‘lari tomon yо‘l oldi. U birinchi bо‘lib, qо‘shin
boshida Buxoro tog‘larini oshib, ularga qarshi borgan kishi edi. U Buxoroga tobe
bо‘lgan Romitan va Boykandning yarmini istilo qildi. Shu yerdan Buxoro
kamonchilarini (al-buxariya) kо‘lga tushirdi». At-Tabariy arablar о‘lja qilgan
buyumlardan birgina turk podshohining xotini qoldirgan bir toqa boshmoq bahosi 200
ming dirham bо‘lganlipshi aytib о‘tadi xolos. Xalifa Muoviya (660—680) buyrug‘i
bilan Ubaydulloh ibn Ziyod boshchiligidagi arab qо‘shinlari 674 y. Poykent va
Buxoroga hujum qiladilar. Bu shaharlarni talab, bir ming dirham pul, tо‘rt ming asir
va kо‘p miqdorda qimmatbaho о‘ljalar olib qaytadilar.
Narshaxiy tarixida esa boshqacharoq manzara aks etadi. U,
jumladan, bu haqda: «Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va Romtinni olib, kо‘p
kishilarni asir qildi. Tо‘rt ming buxorolik asirni shaxsan о‘ziga oldi. U Buxoro
shahriga yetgach, askarlarni saf qilib, palahmonlarni shaharga tо‘g‘rilab quydi.
Musulmonlar qurol, kiyim-kechak, tilla va kumushdan ishlangan narsalar va
asirlardan iborat kо‘p о‘lja qо‘lga kiritdilar. Ular xotinnint bir poy etigini ham
paypog‘i bilan topib oldilar. Etik va paypoq tilla (ishlatilib tiqilgan va) qimmatbaho
toshlar bilan bezatilgan edi. Uni baho qilganlarida ikki yuz ming dirham turadi. At-
Tabariy Ubaydullohniig Xurosonda ikki yil noiblik qilgaii, uning о‘rniga Sa’nd ibn
Usmon kelganini qayd etsa, Narshaxiy Ubaydullohning «ellik oltinchi yili (25 noyabr
675-13 noyabr 676) Xuroson amirligidan tushirilgandan keyin Said ibn Usmon
Xuroson amiri bо‘ldi va Jayhun daryosidan о‘tib, Buxoroga keldi», degan sо‘zlar
bilan fikrini xotimllaydi. Aniq bо‘layotirki,
Ubaydulloh о‘zining Xurosondagi ikkp yillik hokimiyati davrida Buxoroga qarshi bir
bora yurish qilish bilan kifoyalangan. VII asrning III choragi oxirlarida, arablar
8

Amudaryoni kechib, Buxoro mulklari fathi uchun kelganlarida, Movarounnahrda
siyosiy parokandalik hukm surmoqda edi. Aslida bu tarqoqlik, mayda hokimiyatchilik
illati milodning 1V-V asrlaridan e’tiborai kuchaygan bо‘lib, eftaliylar hukm surgan
yillarda ayniqsa avjiga minadi. Turk xoqonligi davrida ham siyosiy
boshboshdokdikka barham berilmadi. Sо‘g‘d nomigagina Turk xoqonligiga tobe’
hisoblansa-da, b u vaqtda uning 13 har burjida о‘ziga mustaqil bо‘lgan mulk egalari
xukm surardi. Buni о‘sha davrlarga oid manbalardagi tarixiy atamalar ham kо‘rsatadi.
Samarqandni ixshid, Buxoro va Naxshabni xudot, Keshni ixrqa, idora qilgan bо‘lsa,
nisbatan kichiqroq mulklarni malik, sohib, dehqoni azim, mehtar, buzurg boshqargan.
Sо‘g‘d davlati arablar yurishidan bir qancha vaqt oldin turklar qо‘l ostiga о‘tgan edi.
Aytilgani singari, turklar hokimiyati nomiga bо‘lib, tobe’lik yillik о‘lpon tо‘lashdan
nariga о‘tmasdi. Sо‘g‘d tarkibiga kiruvchi Samarqand, Dabusiya, Kushan, Kesh va
Naxshab mulklarida о‘z boshiga idora usuli mavjud edi. Tashqi dushmanga qarshi
birgalikda kurashish g‘oyasi ixshidu xudshu ixridlarning yetga uxlab tushiga ham
kirmas edi. Arablar kelishi arafalaridagi vaziyat shuni kо‘rsatadiki, Sо‘g‘d
mulklarida obrо‘-e’tiborli, ta’siri bо‘tun mamlakatga. о‘tadigan davlat boshlig‘i
bо‘lmagan, hatgo, Sо‘g‘dda turk xoqonining noibi ham yо‘q edi. Ustiga ustak,
Sо‘g‘dning ikki asosiy qо‘tbi bо‘lgan Buxoro va Samarqandda hokimiyat egasiz,
birida о‘g‘li yoshligi sababli taxtni omonat boshqarib turgan xudotning xotini bо‘lsa,
ikkinchisida esa, nima sababdandir ixshid о‘rni bо‘sh turgan edi. Harqalay,
Ubaydulloh ibn Ziyod Buxoro hamda turk xoqoni lashkarlarini tum-taraqay etib, kо‘p
о‘lja-yu о‘lpon bilan qaytib kettanidan ikki yil о‘tib, navbatdagi yurgap yuz berganda
ham Samarqand mulki egasiz edi. Bu haqda quyiroqda sо‘z yuritiladi. «Buxoro
tarixi»dagi bir chizgiga e’tibor berish lozim kо‘rinadi. Ubaydulloh ibn Ziyod yurtga
qо‘shin bilan kelganda Buxoro Xudoti vazifasini ado etayotgan malika arablardan
urishmoq uchun yetti kun muddat sо‘rab, homiy turklarga chopar jо‘natadi. Turk
xoqonining qarorgohi Sirdaryodan narida edi.
9

Tabiiy bir savol tug‘iladi, nega buxoroliklar yordam uchun
yon qо‘shnilar, nisbatan yaqin masofada bо‘lgan Naxshab va Keshga odam
yubormagan? Juda og‘ir, halokatli vaziyatda yordam sо‘rashga botinmaslik
qо‘shnichilik munosabatlarining ishkal ekanligini kо‘rsatmaydimi? Shubhasiz,
muarrix ildiziii ochmagan bu chizgilarda о‘sha davrning manzarasini paykab yetsa
bо‘ladi. Yetgi kunda turk lashkari yordamga ulgurib kelolmagach, Buxoroni
boshqarib turgan malika arablardan yana yetti kun muhlat sо‘raydi 1
. U ikkinchi
muddatda ham yana turk xoqoniga murojaat qiladi. Nihoyat, turkiylar lashkari
yordamga keladi, ammo, arablarning qо‘li baland bо‘ladi. Ubaydulloh ibn Ziyodii
Xuroson noibi etib tayinlagan Muoviya, aftidan, uning fotihlik ishlaridan
qoniqmagan. Buxoro yurishidan bir yil о‘tar-о‘tmas uni ichki Arabistonga chaqirib
olishadi va Basra noibi qilib kо‘yishadi. Xurosonga esa Aslama ibn Zur’uni noib qilib
yuboradilar. Aslama ham ishonchni oqlay olmaydi. Uning qisqa fursatli noiblik
davrida istilo ishlariga umuman harakat qilinmaydi. 56-hijriyda (676 m.) Xuroson
hokimiyatiga Sayd ibn Usmon qо‘yiladi. At-Tabariy tarixida bu haqda qiziqarli
ma’lumot beriladi. Jumladan, hali
Ubaydulloh ibn Ziyod Xuroson noibi bо‘lib turgan vaqtida Sa’id ibn Usmon halifa
Muoviya oldiga kelib ochiqdan ochiq Xuroson mulkini talab qiladi. Bunda u
Muoviyaga otasining bir vaqtlar qilgan xizmatini pesha etadi. Noiloj qolgan Muoviya,
unga «urushlar bilan Xurosondagi mavqeni mustahkamlash» shartini qо‘yib noiblikka
tayinlaydi. Halifa Muoviya Sa’idga Xurosondagi urush harakatlarini kengaytirishni
vazifa qilib qо‘ygani sababli, u о‘z atrofiga jangari, qaroqchilarni tuplashga intiladi.
At-Tabariy bu hakda tubandagilarni yozadi: «badaviylar qabilalaridan biri Batn Felj
yо‘lida ziyoratchilarni talab, qaroqchilik bilan shugullanib kelar edi. Sa’idga, «bu
joyda ziyoratchilarni tolon qilib, ularga qattiq xavf solayotgan odamlar bor, sen ularni
olib kettaningda bormidi», deyishadi. Va u о‘zi bilan tamim qabilasidan kо‘p
odamlarni birga olib ketadi. Ular orasida о‘zining dovyurak kishilari bilan Malik ibn
1
Аҳмѐдов. Б. Ўзб ѐкистон тарихи халқлари манбалари. Тошк ѐнт, 1991. B .71.
10

ar-Rayb al- Maziniy ham bor edi». Sa’id ibn
Usmon, anglashiladiki, Xuroson noibi vazifasiga kо‘tarilgach, Ubaydulloh ibn
Ziyoddan kо‘ra keskirroq qilich hozirlashni afzal bilgan kо‘rinadi. Xurosonning yangi
noibi fatxlik ishlarida kо‘zi pishgan odamlar qurshovida hokimiyatda qaror topgach,
kо‘p о‘gmay Amudaryo ortiga qо‘shin tortadi. Bu hakda «Buxoro tarixi»da
mufassalroq xikoya qilinadi: «Sa’id ibn Usmon Xuroson amiri bо‘ldi va Jayhun
daryosidan о‘tib Buxoroga keldi. Xotin unga odam yuborib «Ubaydulloh ibn Ziyod
bilan tunan sulhimda barqarorman» dedi va moldan bir ozini yubordi. Nogoh shu
asnoda Sо‘g‘d, Kesh (Shaxrisabz) va Naxshab (Karshi) lashkarlari yetib keldilar.
Ularning soni bir yuz yigarma ming edi. Xotin sulh tuzganligi va mol yuborgan-ligiga
pushaymonlik bildirdi. Sa’id: «Men ham shunday fikrdaman», dedi-da, molni
kaytarib yuborib, «Bizning oramizda sulh yо‘q», dedi. Shundan keyin lashkarlar
yigilishib bir-birlariga qarama-qarshi turib, saf tortdilar. Xudoy taolo kofirlar (ya’ni,
mahalliy qо‘shinlar) diliga vahima solib, ularning hamma lashkarlari urushsiz orqaga
qaytdilar. Xotin yolg‘iz qolib, yana odam "yubordi va (Sa’iddan) sulh sо‘radi, mol
(miqdorini) kо‘paytirib, hammasini yubordi. 704 yil Qо‘tayba ibn Muslim Xuroson
amiri etib tayinlanadi. Unga О‘rta Osiyoda arab xalifaligi hukmronligini о‘rnatish
vazifasi topshiriladi. Shu davrdan arablarning Movaraunnahrni bosib olishining
ikkinchi bosqichi boshlanadi.
706 yili Qо‘tayba Omul (Chorjо‘y), Zamma (Karki) va Buxoro shaharlarini
egallab, Poykentni qamal qiladi va uni oladi. 709 yil Qо‘tayba Zarafshon vodiysining
quyi qismidaga eng kuchli Vardanza (Shopirkon) hukmdori Vardanxudot ustiga
yurish qiladi. Vardanza va Buxoro ustidan g‘alaba qozondi. 710 yili Qо‘tayba Kesh
(Shahrisabz) va Nasaf (Qarshi) shaharlarini bosib oladi. 711 yili Xorazmda
boshlangan ichki g‘alayonlardan foydalanib, Xorazmga yurish qiladi va u yerda arab
hukmronligani о‘rnatadi. Shu yili Qо‘tayba Xorazm va Buxoroda harbiy kuch tо‘plab,
Samarqandga yurish qiladi. Shosh (Toshkent), Farg‘ona va turklarning yordamiga
11

qaramay Samarqand taslim bо‘ladi.
Qо‘tayba bilan Samarqand hokimi Gurek о‘rtasida bitim tuzilib, Samarqand
hukumati arab xalifaligi uchun har yili ikki mln. 200 ming dirham boj tо‘lash
majburiyatini oladi. 713—715, yillari Qо‘tayba Toshkent va Farg‘ona viloyatlarini
bо‘ysundirib, Qashqargacha bо‘lgan yerlarni ishg‘ol etdi. Arab istilosi tufayli О‘rta
Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati yо‘q qilib yuborildi. Xorazm, sо‘g‘d va
boshqa mahalliy yozuvlarni bilganlar о‘ldirildi. Kо‘p ming yillik noyob asarlar,
tarixiy xujjatlar yoqib yuborildi asori atiqalar yо‘q qilindi. 96- hijriyda (715)
Qо‘tayba xalifa al-Valid ibn Abdulmalikning harbiy va ma’naviy kо‘llab-quvvatlashi
tufayli Qoshg‘ar va Xitoy sarhadlariga yurish qiladi Shu orada al-Valid hayotdan kо‘z
yumadi. Halifaning о‘limi Qо‘tayba uchun kо‘tilmagan noxushliklarga sabab bо‘ladi.
Zotan, halifa saroyida uning ikki о‘g‘li Abdulaziz va Sulaymon о‘rtasida vorislik
uchun kurshn qizg‘in davom etib kelayotgan edi 1
. Vaqtida al-Hajjoj va Qо‘tayba
halifaning irodasiga qarshi bormay (Halifa Abdulazizni taxt vorisi qilmoqchi edi),
Sulaymonni vorislikdan mahrum etish va Abdulazizni yoqlash, qо‘llab-quvvatlashga
qasamyod qilgan edilar. Itgifoqo, halifa taxti Abdulazizga emas, Sulaymonga nasib
etadi. Sulaymon halifalik masnadiga о‘tirar-о‘tirmas, ashaddiy yomon kо‘rgani al-
Hajjoj va unga tobin kishilarni qatag‘on qila boshlaydi. Bundan mashhur sarkarda,
halifalikning harbiy va iqtisodiy jihatdan mustahkamlanishiga bemisl hissa qо‘shgan
Qо‘tayba va uning birodarlari ham chetda qolmaydi.
1
Бѐляѐв В. А. Илк ўрта асрларда араблар, ислом, Араб халифалиги, М, 1965. B.91.
12

1.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о‘rnatilishining
etnomadaniy hayotga ta’siri
Arab madaniyati deganda biz faqat arablar tomonidan yaratilgan madaniyatni
emas, balki arablar bilan birga Yaqin va О‘rta Sharq, Shimoliy Afrika va Janubiy-
G‘arbiy Ovrо‘po xalqiarining о‘rta asrlarda yaratgan madaniyati, moddiy va ma’naviy
boyliklari, shu xalqparning arab tilida ijod etgan ilmiy va badiiy asarlarini ham
tushunishimiz kerak. Arab xalifaligi qо‘l ostidagi mamlakatlarda ilm-fan sohasida
juda katta о‘zgarishlar yuz berdi. Fanning turli sohalarida arab tilida jahon
ahamiyatiga ega bо‘lgan buyuk asarlar yaratildi, qadimgi yunon fanining durdonalari
arab tiliga tarjima qilindi. Arab va xorijiy mamlakatlar olimlari arab tilida yaratilgan
asarlarni faqat arab olimlariga nisbatan beradilar. Aslida bunday emas. Bu fan
taraqqiyotvda Islomni qabul qilgan arab bо‘lmagan xalqlar vaqillarining xissasi
baqiyosdir 1
. Shuning uchun arab fani deganda Islomni qabul
qilgan barcha xalqlar, shu jumladan, Markaziy Osiyo xalqlaridan yetishib chiqqan
buyuk siymolar yaratgan fan deb tan olinishi kerak. Yana shuni ham ta’kidlash
kerakki, istilo qilingan xalklar ilm-fan borasida kо‘p jihatdan arablardan yuqori
turgan. О‘rta asr arab fani qadimga Yunoniston, Markaziy Osiyo, Kavkaz orti,
Erondagi ilm fanlarining zaminida rivojlangan. Hozirgacha biz befarq qarab, ba’zan
inkor etib kelganimiz Islom dini va u tufayli arab tilida vujudga kelgan juda katta
diniy adabiyot Markaziy Osiyo xalqlari fan va tarixi taraqqiyotiga ulkan ta’sir
kо‘rsatdi. Shuning uchun о‘rta asr arab ilm-fani yutuqlarini о‘rganmay turib, bu
xalqlar tarixi, madaniyati va san’atini tо‘liq va izchil о‘rganish mumkin emas. Arab
olimlari Arastu (Aristotel)ni «Birinchi muallim» (Muallim-ul-avval) deb atagan
bо‘lsalar, buxorolik buyuk olim va faylasuf Abu Ali ibn Sinoni «Shayx-ur-rais» (rais-
shayx, olimlar boshlig‘i) deb ataganlar. Arab fani va madaniyati taraqqiyotiga о‘zbek
xalqining farzandlari Muhammad Xorazmiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy
1
Сагдуллаѐв А. Ўзб ѐкистон тарихи илк ѐbзма манбаларда Т.: Ўқитувчи 1994. B.164.
13

va Ahmad Farg‘oniy, Maxmud Qoshg‘ariylar juda katta ta’sir kо‘rsatdilar. Ulug‘
munajjim va matematik al-Xorazmiy tuzgan astronomik jadvallardan - «Zij»dan arab
astronomlari foydalanganlar. Ibn Sinr va Xorazmiy asarlari arab tili va arablar orqali
О‘rta asr Ovrо‘posiga tarqalgan. Arab fani taraqqiyotidagi birinchi bosqich VII—VIII
asrga tо‘g‘ri keladi, markazi Iroqdagi Basra va Kufa shaharlari bо‘lgan. Islom
tarqalgan turli mamlakatlardan juda kо‘p istedodli olimlar shu shaxarlarga kelib,
fanning turli sohalaridan ta’lim olganlar. Arab tili davlat va hukmron
din tili, muqaddas (ya’ni Kur’on tushgan) til sifatida ham nazariy ham amaliy jihatdan
о‘rganilgan. Mashhur arab-fors tilshunosi Sibavayh (796 yil atrofida о‘lgan) birinchi
bо‘lib arab tili grammatikasini tuzdi. Arab fani taraqqiyotida ikkinchi davr VIII
asrdan, xalifalik markazi Bag‘dodga kо‘chirilgandan sо‘ng boshlanadi. Bu davrda
qadimgi yunon va Sharq xalqlari yaratgan asarlarni yig‘ish va ularni arab tiliga
tarjima qilishga kirishildi. 773 yil astronomiyaga oid hindcha kitob «Sidd xanta»,
undan keyin pahla-viy, suryoniy va yunon tillarida yozilgan qator asarlar tarjima
qilindi. 830 yili Bag‘dodda tarjimon va olimlardan iborat «Xizonat al-hikmat»
(Hikmat xazinasi) degan uyushma tuzildi. Tarjimonlik ishlari yanada avj olib ketdi.
Yuqorida aytganimizdek, Islomning Markaziy Osiyoga tarqalishi tufayli bu yerda
juda kо‘p mahalliy Islom olimlari-hadisshunos (muhaddis), Qur’on taf-sirshunoslari
(mufassir) va Islom dini qonun-qoidalari, yо‘l-yо‘riqlari bilan shug‘ullanuvchi yuzlab
mashhur, Islom dunyosi tan olgan olimlar yetishib chiqdilar. Bular Islom dini
borasida jahon faniga о‘zlarining ulkan hissalarini qо‘shib ketdilar. Ularning asarlari
hozirgacha Islom dini hukmron yoki xalqi shu din-ni qabul qilgan davlatlardagi diniy
madrasa va institutlarda asosiy qо‘llanma sifatida о‘qitilib kelmoqsa. Ular Markaziy
Osiyo shuhratini musulmon dunyosi miqyosiga kо‘targan mashhur olimlardir.
Bu ulug‘ zot hijriy 194 (milodiy 810) yili Buxoroda tug‘ilganlar. 825 yili
otalari va birodarlari bilan haj safariga borib, о‘sha yerda qolib ketganlar. U yerda
ilmlarini takomillashtirib, payg‘ambar (s.a.v.)hadislarini tо‘plash, tartibga solish,
14

ulardan qaysi biri tо‘g‘ri qaysi biri payg‘ambarga (s.a.v.) taalluqli emasligini aniklash
maqsadida Makka, Madina, Shom, Misr, Falastin, Iroq shaharlarini kezib, bir necha
yil badaviy arablar orasida yurdilar. Shu tariqa ranju mashaqqatlar bilan jami 600
ming hadis tо‘plab, bulardan 100 ming «sahih» va 200 ming «g‘ayri sahih» hadislarni
yod olganlar. 600 ming hadisdan 7265 tasini «Jome as-sahih» («Ishonchli tо‘plam»)
kitobiga kiritdilar 1
.
Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad al-Hanafiy as-Samarqandiy al-
Moturidiy — Islom dinining nazariy (usul ad-din), fiqh asoslari va manbalarini
о‘rganadigan (ilm usul al-fiqh,) sohasi bо‘yicha hanafiya mazhabining yirik faqihi
(qonunshunosi), kalom ilmida yangi bir yо‘nalish — maktab yaratgan yirik alloma.
Samarqand yaqinidagi Moturid (bu sо‘z arabcha «Xohlagan narsang» ma’nosiga ega)
mahallasida 870 yilda tug‘ilgan. Samarqandda hanifiya mazhabi qonunshunoslaridan
fiqh ilmini о‘rgandi. Moturidiy Samarqandda yashagan olim Muhammad ibn Fazlning
shogirdi bо‘lgan. Keyinchalik о‘zi shu yerda fiqh va kalomdan dars bergan hijriy 333
yoki 335 (milodiy 946 yoki 947) yili Samarqandda vafot etgan. Moturidiy Qur’on
tafsiri, kalom, fiqh ilmi usullari sohasida bir qancha kitoblar yozib qoldirgan.Ulardan
«Kitob al-usul» («Fiqh, asoslari kitobi»), «Kitob ta’vilot al-Qur’on» («Qur’on tafsiri
kitobi»), Sharh Fiqh al-akbar» («Fiqh al-akbar sharhi») «at-Tavhid» («Xudoning
yagonaligi haqida»), «Kitob al-maqolat» («Maqolalar kitobi»), «Ma’xuz ash-sha-roi’»
(«Qrnunshunoslikdagi yetishmovchiliklar») asarlarini kо‘rsatish mumkin. Allohga
shukronalar bо‘lsinkim, mustaqillik tufayli buyuk allomalarimiz nomi tiklanmoqda,
tavallud topgan yillari nishonlanmoqda, maqbara, masjid va madrasalari ta’mir
eAtilib, muqaddas ziyoratgohga aylantirilmoqda.
Xalqimiz ikki buyuk siymo Muhammad Moturidiy tavalludining 1130
yilligi va Burhonuddin Marg‘inoniy tavalludining hijriy hisobda 910 yilligini 2000
yilda nishonladi. Islom dini Markaziy Osiyola tez tarqalib, xalq hayotining hamma
sohalariga keskin ta’sir eta boshladi. Ibodat qiluvchilar soni kundan-kun kо‘payishi va
1
Сагдуллаѐв А. Ўзб ѐкистон тарихи илк ѐbзма манбаларда Т.: Ўқитувчи 1994. B.77.
15

Islomni о‘rganish uchun qiznqish ortib borishi bu yerda masjid va madrasalar
qurilishiki rivojlantirib yubordi. Islom yо‘lida jonbozlik qiltan va uning rivojlanishiga
yaissa qо‘shgan muhaddis, mufassirlar va ayrim hukmron shaxslar (shoh, amir, sulton
va xon-lar) qabriga maqbaralar qurish avj olib ketdi. Xalq me’morlari va ustalari IX—
X asrdan boshlab yaratgan buyuk me’morchidik va san’at obidalari hazirgacha
xorijdan keladshan mehmonlarni ham hairatta solib, lol qolib quymokda.
О‘rta Osiyedagi Islom bilan bog‘lnq bо‘lgan arxitektura va san’at
obidalari XX asrgacha bunyod etildi va xalq ularni imkon boricha avaylab, ilm
dargohi, ziyoratgoh, muqaddas joy deb saklab keldi. Masjid-larda ibodat qilingan
bо‘lsa. madrasalarda bir Yо‘la uch tilda (arabcha, forsiy va 56 о‘zbek) ta’lim olib, za-
monasining ilg‘or ziyolilari bо‘lib yetishdilar. Masjid, madrasa va maqbaralar xaqida
qiska ma’lumot bermoqchimiz. Masjid Arabcha «sajada» (egilish, itoat etish, sajda
qilib yuzini yerga tegazyash) sо‘zidan atingan bо‘lib, «sajda qilinadigan, ibodat
qilinaditan joy ma’nosini bildiradi. Mahallalardaga myasjidlar shu yer aholisi
kundalik pamoz о‘qish uchun, ja’moa masjidlari esa kundadik namoz bilan birga
juma va hayit namozlari uchun mо‘ljallangan va ularga shaharni markazidan eng
yaxshi joylar ajratib berilgan. Ba’zi masjidlar qoshi-da boshlang‘ich maktab bulib,
bolalar о‘qitilgan. Mas-jidlar diniy targ‘ibot vazifasini о‘tagan bо‘lsa ham, ularda
ooshqa turli masalalar ham hal ztilgan: oila-viy mojaratarni hal etish, urushganlarni
yarashtirib qо‘yish, ba’zi nojо‘ya ish qilganlarni tо‘gri yо‘lga solish kabi.
Masjidlarning salqin joylarida dam olish, ki-tobxonlik, she’rxonlik qilishgan, ba’zi
musofirlar kelib tunab ham qolgan. Islom mamlakatlarida juda katta, hashamatli mas-
jidlar qurilgan, ular ming yillar davomida saqda-iib kelmoqda: Makkadagi Masjid ul-
haram, Baytul-muqaddas (Iyerusalim)dagi Masjid ul-aqso, Madi-nadagi Paytambar
masjidi eng yirik masjidlardir. Yirik, hashamatli masjidlar Bag‘dod, Damashq, Is-
tanbul, Qohira, Isfaxon, Tehron, Buxoro, Samar-qand, Xiva, Toshkent kabi
shaharlarda kо‘plab quril-gan. Masjidlar yonida balanl minoralar bittadap tо‘rttagacha
16

qurilgan. Bular kо‘proq masjidni bezagi uchun bunyod etilgan. 1899 Yili Turkiston
о‘lkasida 11964 masjid, 11680 ta imom bо‘lgan. Madrasalar dastlab VII—VIII
asrlarda Islom dini ulamatari musulmoi ilohiyoti masalalarini sharxlab berib
turadshan markaz sifatida paydo bо‘ldi- Keyin-chalik, masjidlar qoshida ilohiyat
markazlari tash-qil topdi, madrasa deb atala boshladi. IX—XIII asr-larda madrasalar
Islom dini tarqaltan mamlakatlarda, jumladan, Markaziy Osiyoda paydo bо‘lib,
madrasa uchun maxsus binolar qurila boshladi. Madrasalarni shoh, xon, amir va
sultonlar, yirik yer egalari va davlat-mand kishilar о‘z mablag‘lari hisobidan
qurdirganlar.
Madrasaga diniy maktabni bitirgan bolalar qabul qilingan. Madrasalar о‘quv
programmalari X—XII asr-da ishlab chiqilgan. Madrasalarda ta’lim uch bosqichda:
boshlang‘ich (adno), о‘rta (avsat) va yuqori (a’lo) bi-limlarda olib borilgan. Makaziy
Osiyo madrasalarida arab va fors tilida yozilgan dttniy kitoblar о‘rgatilgan. Dastlab
fors tilida yozilgan «Avval ilm» kitobi, ksyitg‘chalik arab grammatikasi chuqur
о‘rgatilgan («Bidon», «Kofiya» kitoblari asosida), undan keyin «Hidoya», «Fiqh Kay-
doniy», «Muxtasar viqoya», «Sharhi viqoya» kabi ki-toblar asosida shariat aqidalari
о‘qitilgan. Malrasada tibbiyot, aruz ilmi, falsafa, jug‘rofiyo va boshqa fan-lar ham
о‘rgatilgan. Talabalar darsni о‘elashtirishla-riga qarab madrasalarda 15— 20 yillab
о‘qigashgar. Madrasalar о‘z davrida fan va madaniyat markazi hisoblattgan. Ular
diniy ta’lim berish bshtan birga, dunyoviy bitimlar berilgan asosiy о‘quv yurglari va-
zifasini о‘gagan. Madrasalar musulmon olamnda liniy inshootlar sifagida X—XI
asrlardan paydo bо‘lgan. Ilk malrasalar bir qavatli, о‘rtasi hovli va hujralardan iborat
bо‘lgap. XIV—XVI asrlarda hashamatli madrasalar qurshd avj olib ketdi. Ular 2—3
qavatli bо‘lib, katta va gо‘zal peshtokli, atrofi hujralar bi-lan о‘ralgan, hovlisi,
darsxopasi va masjidi bо‘lgan. Keyinroq katta matsrasalar yonida minoralar qurish
rasm bо‘ldi. Bazan madrasalarda hujralarni hovli to-moni tokli ayvonlar bilan о‘ralib,
hovli о‘rtasida hovuz qilingan. Markaziy Osiyoda qush madrasalar qurish ham pay-so
17

bо‘ldi: Samarqandda Ulug‘bek va Sherdor, Buxorodagi Modarixon va Abdullaxon
madrasalari kabi. Mad-rasalarni ichki va tashqi tomon devorlari va peshtoqlariga
Qur’ondan oyatlar kо‘chirib yozilgan. Maqbara Qabr ustiga qurilgan sdgorlik binosi,
mavzoley. Marqal, turbat deb ham ataladi. Markaziy Osiyodagi majusiylar
(otashparastlar), buddiylar; nasroniylar qabrdariga qurilgan arxitektura sdgorliklari
oddiy kо‘ritgitdgazta. Lekin Islom dini ta’sirida vujudga kelgan maqbaralar
hashamatli, murakkab imoratlar si-fatida taraqqiy etdi. Islomda qabr ustiga yodgorlik
qо‘yish, unga sig‘inish man’ etilgan bо‘lsa ham, IX asrdap boshlab maqbaralar qurish
odat tusipi oldi. Keyingi asrlarda, asosan, podshohlar, mashhur Islom dini olimlari,
shayxlari qabrlari ustiga turli maqbaralar qurildi. Oddiy maqbaralar tumbazli chor-si
xonadan iborat bulib, unga psshtokdi eshik orqali kiriladi (mas. Arabota maqbarasi) 1
.
Ba’zan xonaning tо‘rt
tomoni rovokdi-chordara shaklida bо‘ladi (mas. Is-moil Somoniy maqbarasi).
Maqbara qurilishi tobora murakkablashib borgan. Unda ziyeratxona, gо‘rxona, tag-
xona-sarsoba kabi maxsus xonalar paydo bо‘lgan. Hyatgo maqbaralar tufayli ulkan
arxitektura komttlekslari ham yaratilgan (mas. Ahmad Yassaviy matfarasi). Ismoil
Somoniy maqbarastt, Sulton Sanjar maqbarasi, Amir Temur xtaqbarasi, Shohi Zinda
ansambli, Tojmahal kabi ulug‘vor makbaralar me’morlik san’atinint yuksak
namunalaridir. Ular xalq ustzlari, me’morlari yaratgan nosb arxitektura
durdonalaridir. Qog‘oz, sopol va shisha buyumlar ishlab chiqarish yо‘lga qо‘yildi,
madanlar qazib olish va qayta ishlash taraqqiy ettirildi. Qishloq xо‘jaligi sohasida
xalifalikdagi rivojlangan mamlakatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo xalqlari yutug‘i suniy
sug‘orish, gidrotexnik inshoatlardan foydalanish, tо‘g‘onlar, ariqlar, suv omborlari
qurish, bog‘dorlik, poliz, texnik (paxta, shakarpoya) о‘simliklar ekish kabilardan
boshqa xalqlar ham baxramand bо‘ldilar. Xalifalikni tashqil etgan mintaqalarda
xunarmandchilik, bozor uchun buyumlar ishlab chiqarish, ichki savdo aloqalari, tovar
almashtirishlar keng yо‘lga qо‘yildi. Bu davrda quruqlik orqali amalga oshirilgan
1
Адам Мѐц. Мусульманский Р ѐнѐссанс. -М., 1973. C.47.
18

qit’alararo savdo yо‘li (Buyuk ipak yо‘li) bilan qanoatlanmay, dengiz, okean yо‘llari
ham ochildi, daryo, suv yо‘llaridan xam keng foydalanildi. Savdo va
xunarmandchilik, jamiyat hayotidagi о‘zgarishlar turli muammolarni keltirib chiqardi.
Ularning yechimini topish ilm-fanning rivojiga extiyoj tо‘g‘dirdi.
Jumladan, matematika, astranomiya, tabiat fanlari, kemasozlik va katta
inshoatlar qurish kabilar uchun о‘ta zarur edi. Aholining kо‘payishi, shaharlar
sonining oshishi va umumiy taraqqiyot darajasi tabobat fani rivojini taqozo qildi.
Sanoat, xunarmandchilik Besh yuz yil hukm surgan arab xalifalarining abbosiylar
sulolasi (bu sulolaga Muhammad (s.a.v) amakisi avlodlaridan Abulabbos as-Saffoh
asos solgan hukmdorlik davri 749—754). hukmronligi davrida arablar davlatni
boshqarishda ikkinchi о‘ringa suriladilar, ularning xalifalikdagi irqiy va harbiy
ustunligaga barham berildi. Davlatni boshqarishda ularning soni ham kamayib boradi.
Xalifa al-Mansur davrida (754—773) abbosiylar xalifaligi ancha mustahkamlandi,
poytaxt Damashqdan Bag‘dodga kо‘chirildi. Bag‘dod bu davrda yirik savdo-sotiq va
madaniyat markazi bо‘lib, G‘arb bilan Sharq о‘rtasida vositachilik rolini о‘ynagan,
xalifalikda savdo aloqalari va iqtisodiy mu-nosabatlarni rivojlantirishga, madaniy
hayotning yuksalishiga ta’sir kо‘rsatgan. Shuning uchun abbosiylar hukmronligi davri
Bag‘dod xalifaligi deb ham yuritiladi.
IX asr ikkinchi yarmidan boshlab abbosiylar xalifaligining
markazlashgan hokimiyati zaiflasha bo rib, uning tarkibida bir necha mustaqil
davlatlar vujudga kela boshladi. Mas.: Afrikada ag‘labiylar davlati, Xuroson va
Movarounnahrda somoniylar davlati, 945 yili Erondagi buvayhiylar Bag‘dodni
egallab, abbosiylarni siyosiy hokimiyatdan chetlatdilar, fors tilida sо‘zlashuvchi
aholidan iborat katta hudud mustaqillikka erishdi. Bu vaqtda Shimoliy Afrika va
keyinchalik Misrda fotimiylar xalifaligi hukm surdi (909—1171). Bular о‘zlarini
Muhammadning (s.a.v) qizi Fotima avlodlaridan deb hisoblaydilar. Fotima
musulmonlar, ayniqsa, shiy’alar tomonidan muqaddas ayol sifatida sanalib, unga
19

sig‘inadilar. Shunday qilib, qudratli abbosiylar xalifaligi parchalanib keta boshladi.
Eng sо‘nggi xalifa Mu’tasim mо‘g‘ullar xoni Xulogu tomonidan 1258 yili qatl etildi.
Mana shunday qilib abbosiylar xalifaligi besh asr va umuman Muhammad (s.a.v.)
payg‘ambardan keyin tashqil topgan arab xalifaligi 626 yil hukm surdi. Arab
xalifaligi Arabiston yarimoroli, Yaqin va О‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya,
Markaziy Osiyo va Kavkazortini о‘z ichiga olgan yirik feodal davlat edi. Abbosiylar
xalifaligi tugatilishi Islom dini taraqqiyotiga ta’sir etmadi. Bu din dunyodagi yirik din
sifatida tobora о‘z doirasini kengaytirib bordi. Abbosiylar davrida arab davlati juda
ham taraqqiy topdi. Bog‘dod xalifaligi VIII-IX asrlarda ayniqsa kuchli edi. Bu vaqtda
bog‘dodni barpo etgan Mansur (754-775) Karl Buyukga zamondosh bо‘lib u bilan
dо‘stona aloqalar qilgan Xorun al Rashid (786-809) arab ilm faniga zо‘r berib
homiylik qilgan al-Ma’mun (813-833) kabi qudratli xalifalar idora qildi.
Abbosiylarning ―oltin davri Mо‘tadid (892-902) zamonida tugadi. Xalifalik ana shu‖
vaqtdan boshlab tushkunlikka yuz tо‘tdi. Abbosiylar davlatida Eronning ta’siri kuchli
edi. Bk ta’sir vazirlik (buyuk vazir xalifaning birinchi ministri) unvonining joriy
qilinishda ham soliq solishda eron usullarining о‘zlashtirilishi ham (yer kadastlarining
eronlardagiga о‘xshab tuzilishida), xalifalik ma’muriy jixatdan viloyatlarga bо‘linib,
ularga gubernator – amirlar boshliq qilib qо‘yilishida ham namoyon bо‘ldi. Eronning
feodallashgan zadogonlari xalifalikni idora qilishda aktiv qatnashdi. Buyuk vazirlik
lavozimiga odatda eroniylardan tayinlanar edi va bu lavozim nasldan-naslga о‘tar edi.
Xalifaning juda kо‘p doimiy qо‘shni bо‘lib, bu qо‘shinning kо‘pchiligi turli var-var
otryadlaridan iborat edi, IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa asosan
otryadlaridan iborat bо‘ldi.
Xalifaning gvardiyasi katta siyosiy ahamiyatga ega edi, bu gvardiya
harbiy ishga yoshligidan boshlab о‘rgatilgan qullardan tuzilgan edi. Xalifalik xо‘jalik
ishlarining turli sohalariga ham katta e’tibor berdi, bu borada ham qisman eron,
qisman Mesopotamiya traditsiyalaridan foydalandi. Chunonchi, maxsus pochta
20

mahkama bо‘lib bu mahkama pochta ishlari, katta yо‘llarni tartibga solish bilan
shug‘ullandi, bu yо‘llar tekislandi, suv bilan ta’min qilindi, unda har bir muayyan
masofada maxsus musofirxona, karvonsaroylar taqil qilindi. Abbosiylar zamonida
dalalarni diniy sug‘orish sistemasi g‘oyat avj oldi. Buning uchun turli katta
kichiklikdagi yer osti va yer usti kanallari qurildi. Irrigatsiya qurilishlari tо‘xtovsiz
davom etdi va bu ish bilan xukumatning maxsus mahkamasi shug‘ullandi. Abbosiylar
poytaxti – Bog‘dod juda katta bir shahar bо‘lib und xalifaga va unng yaqin
odamlariga qarashli juda kо‘p saroy va bog‘lar bor edi. Shahar doira shaklida bо‘lib,
uning atrofi ikki qator devor bilan о‘ralgan edi. Bu shahar zadogonlar shhri,
xalifaning qarorgohi bо‘lish bilan birga juda katta savdo markazi ham edi.
Bog‘dod bozorlariga uzoq-uzoq
mamlakatlardan savdogorlar kelar edi. Bu yerda Vizantiyaliklar, Xitoylar, Xindlar,
Malayyaliklr, Shimoliy, G‘arbiy va hatto Markaziy Afrikalik kishilarni ham uchratish
mumkin edi. Abbosiylar davrida old va О‘rta Osiyoning shuningdek Shimoliy
Afrikaning juda keng territoriyasida ma’lum vaqtgacha tinchlik qaror topishi
natijasida xalifalik iqtisodiy jihatdan g‘oyat taraqqiy topdi. Markaziy hukumat
irregatsiya sistemasiga mо‘ttasil e’tibor berish natijasida, bu davrda dehqonchilik
sohasida katta yutuhlarga erishildi. Sholi, paxta va shafron keng tarqalgan qishloq
xо‘jalik ekinlari edi.
21

II BOB. IX – X asrlarda Markaziy Osiyo xududlarida etno - siyosiy va madaniy
hayot.
2.1 IX-X asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy ahvol
Turk xoqonligi davrida Yettisuv aholisi bilan Movarounnahr aholisi o‘rtasidagi
etnik, iqtisodiy va madaniy aloqalarda ma’lum o‘zgarishlar bo‘lgan. Ayrim jabhalarda
(tijorat, madaniyat va ma’naviyatda) o‘zaro yaqinlashish bir muncha rivojlangan.
Movarounnahrda qatiylashib borayotgan islom dini Sirdaryoning o‘rta oqimlaridagi
shahar va qishloqlarga ham bir muncha ta’sir qilgan, ammo ayrim noiblar o‘rtasidagi
munosabatlar keskinlashib Movarounnahr bilan bo‘lshgan aloqalar bazan uzilib ham
qolgan.
O‘zbek elatining shakllanishida Qarluq davlatining roli benihoyat katta. X asr
o‘rtalaridan boshlab bu davlat tarixiy manbalarda qoraxoniylar davlati bilan tilga
olinadi. Qarluq xoqonlarining unvonlarida Qora (ulug‘, buyuk ma’nosida) atamasi
mavjud bo‘lganligi sharqshunos olim V. V. Grigorev qarluq tomonidan tashkil etilgan
davlatni Qoraxoniylar davlati deb ilmiy adabiyotlarga kirg‘izgan. Haqiqatda esa
Qoraxoniylar davlati Qarluq davlatining o‘zi uning davomi bo‘lgan. Qarluqlarning IX
- X asrlarda egallab turgan hududda 20 dan oshiq katta shahar, juda ko‘p qishloqlar
bo‘lgan. Qarluqlar, “Hudud al - olam” qo‘lyozma asarida (X asrda) qayd etilishicha
ko‘p sonlli, nufuzli xalq bo‘lib bir qismi chorvachilik, bir qismi ovchilik va yana
boshqa bir qismi esa o‘troqlashib, dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar 1
. Katta
hududda qarluqlarning faqat bir o‘alarigana yashamay, ular bilan birga bir qancha
boshqa turkiy qabilalar ham aralash holda yashab kelgan. Etnoslarning ichida eng
1
Жабборов И. М. Ўзбѐк халқи этнографияси.-Т.: 1994. B .67.
22

yirigi chigil, xalach va laban bo‘lib, bular aslida qarluq qabilalaridan hisoblanadi 1
.
Yirik qabilalardan yana biri - yag‘mo bo‘lib, bular VIII
asrlarda Teles qabila itgifoqidan ajralib chiqib, qarluqlarga qo‘shilgan. Qarluqlar
egallab turgan hududda yana turk va turkesh xoqonliklari tanazzulidan keyin shu
yerlarda qolib yashagan nushubi, dilu, arg‘u, tuxsi, az, uz, sariq va boshqa guruhlar
ham mavjud bo‘lgan. Qarluqlar hududdagi shahar va qishloqlarda dehonchilik,
hunarmandchilik va savdo - sotiq bilan shug‘ullanib kelgan turg‘un aholi ham
salmoqli o‘rin egallagan. Bu aholining asosiy qismini asrlar davomida o‘troqlashib
qolgan turkiyzabon aholi tashkil etgan. Buyuk Ilak yo‘lidagi shahar va qo‘rg‘onlarda
(Isfijob, Taroz, Bolasag‘un, Suyob, Qoshg‘ar, Xo‘tan va boshq.) Turkiyzabon aholi
bilan birgalikda So‘g‘diylar (so‘g‘dak) va boshaqa elat kishilari ham yashagan.
Bularning ko‘pchiligi asosan xunarmandchilik va tijorat ishlari bilan shug‘ullanib,
ayrim shahar va qishloqlarda alohida jamoa bo‘lib yashaganlar.
Qarluq davlati hududida yashovchi
ayrim etnik guruhlar, masalan, yobaku, yoriq (joriq) va boshqalar o‘zbek elatining
shakllanishida qatnashmagan bo‘lishi ham mumkin. Arg‘u, tuxsi, bijanak (pecheneg),
turkesh qabilalarning bir qismi yoki ayrim guruhlari qarluq xoqonlarining itoatida
bo‘lsalar hamki, o‘z qabila tuzumini saqlab shakllanyaayotgan elatga qo‘shilmay
kelar edilar. Demak, o‘zbek elatining shakllanib borishida bu hududda joylashgan
etnoslarning barchasi ham bir maromda ishtirok eta olmaganlar; elatga aniq bir
hududda asrlar davomida yonma-yon yashab kelgan (oldinlari boshqa tilda
so‘zlashgan bo‘lsalar ham), turmush tarzi, an-analari madaniyatlari bilan bir-birlariga
yaqin bo‘lgan etnoslar yoki ularning ma’lum qismi qatnashishi mumkin bo‘lgan.
Etnosni shakllanish jarayoni ma’lum bir davlat hududida o‘tishi etnogenetik
shartlardan biri hisoblanadi. Albatta nazariy tomondan qaraganda shunday bo‘lishi
kerak. Ammo ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyo shaharlari sharoitida qatnashgan etnik
elementlar qo‘shni davlatlar hududida ham yashab, malum darajada etnogenetik
1
Doniyorov . A . O ’ zbek etnografiyasi tarixshunosligi ocherki . – T .: B .34.
23

jarayonda ishtirok etganlar 1
. Masalan,
shakllanayotgan tojik etnosi nafaqat Somoniylar xukmronlik qilayotgan yerlarda,
balki qarluq va uyg‘ur davlatlari hududida ham yashar edalar; bularning ma’lum
qismi tojik xalqining etnogenezida qatnashganlar, ayrim qismlari esa qarluq va uygur
davlati ichida qolib, bu yerdagi aholiga aralashib ketgan edilar. Shuni ham o‘qtirib
o‘tib joizki, Somoniylar hududiga kelib o‘rnashgan turkiyzabon etnoslar va ayrim
kishilar, xo‘jaliklar, islom dinini qabul qilishlari kerak edi; bu Movarounnahrga kelib
o‘rnashishini asosiy sharti edi. Somoniylar zz hududlarini yomon niyat bilan,
yovuzlik qilib bostirib kiruvchi ko‘chmanchi qabilalardan himoya qilganlar. Islom
dinini qabul qilib, najot so‘rab utloq, yaylov, yer so‘rab kelganlar hech qanday
qarshiliksiz qabul qilingan.
Keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib aytish mumkinki, toji va o‘zbek ajdodlari
qadimda, ilk o‘rta asrlarda va keyin ham doimo birga bir hududda aralash, yonma—
yon yashab kelganlar. Bularni bir-birisiz tasavvur qilib bo‘lmagan. Shuning uchun
ham Mahmud Qoshg‘ariy, “totsiz turk bo‘lmas, boshsiz burk bo‘lmas”, yani tojiksiz
turk bo‘lmagandek bosh qalpoqsiz (bosh kiyimsiz) bo‘lmas degan maqolni keltirgan
edi. Tot atamasini bu yerda Mahmud Qoshg‘ariy fors-tojiyak tilli aholiga nisbatan
ko‘llagan. Tojik va o‘zbek ajdodlarning ilk o‘rta asrlarda elat bo‘lib shakllanishi ikki
davlat — Karluq va Somoniylar hududi o‘tganligi tabiiy holat edi albatia. Bu yakki
xalqning bu hududda shakllanishi tufayli ularning etnogenetik tarixining ko‘p
qirralarida umumiylik hosil bo‘lgan. Ma’lumki, o‘zbek va tojik elatlari qadimgi
etnoslardan (sak, massagetlar, baqtriyaliklar, yuechji toxarlar, so‘g‘diylar, qang‘arlar
va boshqa xalqlardan) tomir olganlar. Shuning uchun ham ularning madaniyat va
turmush tarzlarida, urfodatlarida o‘xshashliklari ko‘p bo‘lgan. Shu bilan birga,
ularning har biriga xos (bir elatni ikkinchisidan farqini bildiruvchi) xususiyatlari—tili,
o‘zligini anglashi, ruhiyati va boshqa ham mavjud edi. Bu xususiyatlari bilan bir elat
1
Асқаров А. Ўзбѐк халқининг к ѐлиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014. B .58.
24

ikkinchi elatdan ajralib turgan 1
.
IX—X asrlarda Xorazm o‘lkasida turg‘un yashovchi turkiyzabon aholi (qang‘li,
bejanak, o‘g‘uz) ham mavjud bo‘lgan. Ammo bular son jihatidan tub yerli, Xorazm
aholisidan ham edi. So‘zsiz turkiyzabon etnoslarning ta’sirida Xorazm aholisining
talay qismi (shaxsan alanlar) turkiylashib qolgaya edilar. Lekin Xorazm hududida
yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi turkiy zabon aholi Xorazmning
turg‘un aholisiga iqtisodiy hamda madaniy jihatdan tasir etishga ojizlik qilar edilar.
Xorazmliklarning iqtisodiy va madaniy darajasi, ong sezimi ularga nisbatan yuqoi
bo‘lgan. Bu o‘lkani tarixiga oid barcha tomonlarini hiyasobga olib, Xorazm aholisi
XII asrlar boshlarigacha (mo‘g‘ullar istilosigacha) alohida elat (Xorazm elati) bo‘lgan
desak xato bo‘lmas. Ong sezimi, o‘zligini anglash (albatta o‘z davri darajasida)
turkiylik (til jihatidan) tushunchasiIX—X asrlarda o‘zbek ajdodlarining elat bo‘lib
shakllangan qismida qattiylashibqolgan edi desak xato bo‘lmas, ammo iqtisodiy va
madaniy taraqqiyot (o‘zbek ajdodlarining elat bo‘lib shakllangan qismida) hali
nihoyasiga yetmagan edi. Shu davrlarda (IX—X) etnogenetik jarayonda qatnashgan
etnik guruhlarning ayrmmlari ko‘chmanchilikda va yarim o‘troqlikda kun kechirib,
chorvachilik bilan birga dehqonchilik qilib ham kelganlar; uchinchi guruhlari
dehqonchilik, xunarmandchilik va tijorat ishlari bilan shutg‘llanib kelganlar. Bu
guruhlar o‘rtasida hali iqtisdiy aloqalar yetarli darajada emas edi. Bularning madaniy
darajasida ham tafovut katga edi.
Qarluq davlati hududida turli diniy e’tqodlar (tangriga sig‘inish
burxonlik, budda, xristian va boshq.) mavjud edi. Ilmfan taraqqiyoti ham yetarli
darajada rivoj topmagan. Qarluq - chigil lahjasi ustivorlik qilib kelayotgan bo‘lsa
ham, ammo bulahja o‘zbek elati tarkibiga kirgan barcha etnik guruhlarga singib,
umum elat tili darajasiga ko‘tarilish jarayoni nihoyasiga yetmagan edi. Etnik jarayon
oxirlashi uchun elatni shakllanish darajasini aniqlovchi ko‘rsatkichlar shu davlat
hududi rivojlavib elat va hudud ichida qat’iylashib qolishi lozim edi. Buning uchun
1
Ўзбѐкистон ҳудудида анъанавий этнослараро жараёнлар.-Т., Янги нашр, 2011. B .79.
25

ma’lum vaqt kerak bo‘lgan. X asrning oxirlarida ichki ziddiyatlar kuchayib
Somoniylar davlati kuchsizlanadi. Bundan Qoraxonlilar foydalanadilar; harbiy
yurishlar qilib, ular 998 — 1011 yillar davomida Movarounnahrni katta qismini
egallab o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar. XI asr boshlarida Qoraxonlilar davlati
Amudaryodan to Torim daryosigacha bo‘lgan katta hududga egalik qiladilar
Amudaryo Qoranonlilar bilan G‘aznaviydar o‘rtasida chegara bo‘lib koladilar. Shu
vaqtdan o‘zbek ajdodlarining etnogenetik jarayoni taraqqiyoti ikkini bosqichga o‘tadi.
Movarounnaxr Somoniylar davrida, sharqda iqtisodiy va madaniy jihatdan eng
taraqqiy etgan hudud edi. Bu hududning shahar va qishloqlari obod bo‘lgan.
Jamiyatning hamma tomonlarida islom dini va shariat qoidalari xukm surgav.
Movarounnahrga kirib kelgan qoraxonlilar shu yetuk madaniyatga egalik qilib, uni
davom ettiradilar. Ko‘chib kelgan qabilalar yarim ko‘chmanchi va yarim o‘troq etnik
guruhlar bo‘lib, ular chorvachilik bilan bir vaqtda dehqonchilik bilan ham
shug‘ullanadilar. Keyinchalik bularning ko‘pchiligi o‘troqlalashib, shahar va
qishloqlarda turg‘un aholi hayotiga moslashib boradilar. XI asrning birinchi
yarmilarida qoraxonlilar davlatida ichki kurashlar kuchaya boradi. Xokimiyat uchun
kurash oxir-oqibat davlatni inqirozga olib keladi. XI asrning ikkinchi yarmida
Koraxonlilar davlatida ikki mustaqil davlatga bo‘linib ketadi. Sharqiy qismining
markazi Balasag‘un bo‘lib qoladi, g‘arbiy qismining markazi Samarqand bo‘ladi. Shu
sanadan Qoraxonlilar davlati tarixining uchinchi bosqichi boshlanadi. G‘arbiy
Qoraxonlilar davlati XI—XII asrlar davomida iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy
etgan; markazlashgan davlat darajasiga ko‘tarilgan edi. Bu davlat XI asr oxirlarida
Saljuqiylar XII asr o‘rtalarida esa Qoraxoniylarga qaram bo‘lgan bo‘lsalar hamki o‘z
davlat tuzumining butunligini saqlab qolgan edilar. G‘arbiy Qraxonlilar davlati ichida
o‘zbek ajdodlarining enogenetik jarayoni davom etadi. Movarounnaxrga kelib
o‘rnashgag etnik guruhlar asrlar davomida bu hududda yashovchi qardoshlari bilan
birlashib, ular bilan aralashib boradilar. Tub yerli aholi ta’sirida yarim ko‘chmanchi
26

va yarim o‘trqlikda yashab kelgan etnik guruhlar o‘troqlashib dehqonchilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanadilar. Ularning faqat oz qismi
dehqonchilik bilan bir vaqtda an’anaviy chorvachiliklarini davom qilib kelganlar.
Movarounnahr
hududidagi turkiy xalqlarning o‘zaro yaqinlashib, qorishib borishi natijasida hudud
aholisi o‘rtasida iqtisodiy va madaniy umumiylik qatiylashadi. Umum elat tili va
adabiy til shakllanadi. Movarounnahr va unga tutashgan mintaqalarda yashovchi
barcha turkiyzabon aholi bir xalq (elat) bo‘lganligi ong sezimida butkul o‘rnashib
qoladi. Boshqacha qilib aytganda elat shakllanishidagi barcha etnik alomatlar o‘z
maromiga yetib, o‘zbek ajdodlarining elat bo‘lib shakllanish jarayoni oxirlashadi.
Ammo bu bilan etnogenetik jarayon to‘xtab qolmaydi. Keyingi bosqichlarda u yana
ham takomillashib boradi. Yuqorida aytganlarimizdan xulosa qilib aytmoqchimizki,
o‘zbeklarning ilk ajdodlari Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda madaniyatlari
bir-birlariga yaqin, ikki tilda so‘zlashuvchi qardosh o‘zbek va tojik xalqlari elat bo‘lib
shakllangan. Ularning ilk ajdodlari Movarounnahrda va unga chegaradosh xududlarda
qadim zamonlarda yashagan so‘g‘diylar, xorazmiyliklar, baqtriylar, saklar, toxarlar,
qang‘arlar va boshqa xalqlar bo‘lgan. Shimoliy Xitoyda, Sibir, Yettisuv, Sharqiy
Turkiston, Sirdaryo sohillarida antik davrlarda va ilk o‘rta asrlarda mavjud bo‘lgan
turkiy qabilalar (xun, usun, dulu, turkash, qarluq, chig‘il, xalach, yag‘mo va boshq.)
ham o‘zbek ajdodlarining etnogenetik jarayonida muhim o‘rin egallagan.
Tilga olingan xalqlar va qabilalarning ko‘pchiligi o‘rta asrlar davomida elat
bo‘lib shakllangan turkman, qozoq, qirg‘iz va qorqalpoq xalqlarning ham etnik
tarixida juda katta rol o‘ynagan. Demak, Markaziy Osiyoda yashovchi barcha xalqlar
asrlar davomida etnik jixatdan bir-birlari bilan yaqin aloqada, qavm qarindosh bo‘lib
kelgandar. Shunday qilib, IX-X asrlar davomida shakllangan o‘zbek elatining o‘zagi
turkiy etnoslarning fors tojik tilli aholi bilan asrlar davomida aralashib, qorishib
ketishidan hosil bo‘lgan. XI - XII asrdarda o‘zbek elatining tarkibida turkiy
27

komponentlar ko‘payadi va uning rivojlanishi asosan turkiy komponentlar asosida
o‘tadi. Shu asrlar davomida barcha etnik ko‘rsatkichlar mujassamlashadi, o‘zbek
ajdodlarning alohida jamoa (elat) bo‘lib shakllashishi nihoyasiga yetadi. Shakllangan
o‘zbek elatining taraqqyoti keyingi asrlarda ham davom etadi.
IX-X asrlarda Markaziy Osiyo xududlarining etnik tarkibi bir tekisda
bo‘lmagan. Tilga olingan viloyatlarning asosiy xalqi, yuqorida qayd etib
o‘tganimizdek, qadimdan turg‘un yashab, dehqonchilik, xunarmandchilik va savdo-
sotiq bilan shug‘ullanib kelgan. So‘zsiz IX-X asrlarda bu aholining katta kismi
turkiyzabon xalklar bo‘lgan. Vohalarda turkiy xalkdar bilan yonma-yon, ko‘p hollarda
aralashib tojik xalqi ham yashagan. Arab istilosidan keyin ayrim viloyatlarda turg‘un
bo‘lib, arablar va etnik guruxdar ham joylashib qolgan. Turkiyzabon aholining
ma’lum qismi ilk o‘rta asrlarda ko‘chmanchi, yarim ko‘chmanchi va yarim o‘troq
hayot kechirib, xo‘jaligida chorvachilik muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. Chorvador
va o‘troq xalklar doimo bir-birlari bilan iktisodiy va madaniy aloqada bo‘lib
kelganlar. Farg‘ona vodiysida qishloqlarning mo‘lligi va
kattaligidan bu xududda IX - X asrlarda o‘troq aholining birmuncha zich
joylashganligidan dalolat beradi. So‘zsiz turg‘un aholining vodiyda bu qadar ko‘pligi
avvalo, mazkur hududning tabiiy va iqtisodiy jihatdan boyligi bo‘lsa kerak. Arab va
fors tilida yozilgan tarixchi va geograflarning aytganlarini xisobga olib IX-X asrlarda
Farg‘ona vodiysida turg‘un yashovchi aholining 1,5 mln. deb taxmin qilish mumkin.
Bunga tog‘oldi yaylovlarida, vodiyning shimoli-sharqidagi tog‘li rayonlarida
yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholi kirmaydi. Ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi qavmlarning soni taxminan 0,5 mln. kishi bo‘lgan desak, shunda
Farg‘ona vodiysining aholisi 2 mln. kishi bo‘lib chiqadi 1
.
Farg‘ona vodiysining g‘arbiy chegarasi «Sirdaryoning
o‘rta qismidagi viloyatlarga ulanib ketgan. Bu mintaqada (Sirdaryoning o‘rta qismida)
Xo‘jand, Usurshona (Sirdaryoning chap sohilida) va Shosh vohasi joylashgan.
1
Ўзбѐкистон ҳудудида анъанавий этнослараро жараёнлар.-Т., Янги нашр, 2011. B.81.
28

Farg‘onadan Usrushonaga o‘tishda Movarounnaxrning o‘rta asrlardagi yirik
shaharlaridan biri Xo‘jand joylashgan bo‘lib, u IX-X asrlarda arab geograflarining
ma’lumotlarida alohida viloyat (Xo‘jand viloyatining) markazi xisoblangan.
Usrushonaning poytaxt shahri Bunjiketdan tashqari yana boshqa shaharlar ham tilga
olinadi. Shularning ichida eng yiriklari Zomin va Jizzax shahari hisoblangan. Bu
shaharlar Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan bo‘lganligidan o‘z davrining birmuncha
taraqqiy etgan shaharlaridan hisoblangan. Nomlari keltirilgan shaharlardan tashqari
viloyatda yana bir qancha shaharlar bo‘lib, ularning har biri katta rustaqning markazi
hisoblangan. Turkiyzabon xalkdarning turg‘un yashovchi qismi nafaqat Usrushona
viloyatida, Movarounnahrning barcha viloyatlarida qadim davrlardan yashab
kelganligi tarixdan ayon. Lekin shular qatorida IX – X asrlarda Movarounnaxrda,
uning cho‘l zonalari va tog‘li rayonlarida ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi
turkiyzabon etnoslar ham oz bo‘lmagan.
29

2.2 IX - X asrlarda Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda etno-madaniy
jarayon
Ilk o‘rta asrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining etnik va madaniy taraqqiyoti
uchun katta axamiyatga molik bo‘lgan bir necha viloyatlar mavjud edi. Farg‘ona,
Usrushona, Shosh, So‘g‘d, Kesh, Nasaf, Toxariston, Xorazm shular jumlasidan.
Markaziy Osiyo xalq-larining, jumladan o‘zbek xalkining shakllanish jarayonida
Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Sirdaryoni o‘rta va kuyi oqimlarida, unga tutash
cho‘llarda yashagan etnoslarning ham roli oz bo‘lmagan albatta. Bu xududlar ko‘p
asrlik tarixiy davrlarni o‘tib, qanchadan-qancha etnik uyushmalarni, davlatlarni,
qirg‘in urushlarni, bosqin va talonchilikni kechirgan. Uzoq tarixiy taraqqiyot
jarayonida tabiiy sharoitga qarab, har bir xududning aholisi, uning etnik tarkibi va
o‘ziga xos iqtisodiy va madaniy hayoti shakllangan. Shu bilan bir vaktda mazkur
o‘lkalar iqtisodiy, madaniy va etnik jihatdan bir-birlari bilan doimo uzviy bog‘liq
bo‘lib kelgan 1
. Markaziy Osiyo xalkdarining tarixiy
iqboli ham deyarli bir xilda kechgan. IX-X asrlarda Markaziy Osiyo xududlarining
etnik tarkibi bir tekisda bo‘lmagan. Tilga olingan viloyatlarning asosiy xalqi,
yuqorida qayd etib o‘tganimizdek, qadimdan turg‘un yashab, dehqonchilik,
xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug‘ullanib kelgan. So‘zsiz IX-X asrlarda bu
aholining katta kismi turkiyzabon xalklar bo‘lgan. Vohalarda turkiy xalkdar bilan
yonma-yon, ko‘p hollarda aralashib tojik xalqi ham yashagan. Arab istilosidan keyin
ayrim viloyatlarda turg‘un bo‘lib, arablar va etnik guruxdar ham joylashib qolgan.
Turkiyzabon aholining ma’lum qismi ilk o‘rta asrlarda ko‘chmanchi, yarim
ko‘chmanchi va yarim o‘troq hayot kechirib, xo‘jaligida chorvachilik muhim
ahamiyatga ega bo‘lgan. Chorvador va o‘troq xalklar
1
Ўзбѐкистон ҳудудида анъанавий этнослараро жараёнлар.-Т.: Янги нашр, 2011. B.94.
30

doimo bir-birlari bilan iktisodiy va madaniy aloqada bo‘lib kelganlar. Movarounnaxr
xududida mavjud bo‘lgan viloyatlarning barchasi IX-X asrlarda iktisodiy va madaniy
jihatdan taraqqiy etgan, hosildor yerlari, mevalari serob bo‘lgan. Al-Istaxriy (IX
asrning ikkinchi yarmi - X asrning birinchi yarmi) o‘zining «Masalik al-mamalik»
ismli jug‘rofiy asarida «So‘g‘dda, Usrushonada, Farg‘onada va Shoshda (Choch) shu
darajada serobgarchilikki, ular (viloyat aholisi) hayvonlarini meva berib boqadilar»,
deb yozgan edi. Istaxriy bu so‘zlar Osiyoning ko‘p viloyatlarida bo‘lib ularning
geografiyasini o‘rganish bilan bir vaktda tabiatining, kishilarining hayoti bilan ham
tanishgan, hamda Movarounnaxr sharoitini boshqa xududlar bilan solishtirib shu
xulosaga kelgan bo‘lishi kerak. Arab va fors tilli manbalarda kayd etilgan
ma’lumotlardan, o‘sha davrlardagi Movarounnaxr viloyatlarining ichida eng ko‘p
nufuzli hudud Farg‘ona vodiysi bo‘lganligini tushunib olish qiyin emas.
X asr Farg‘ona viloyatida 40 ta shahar bo‘lgan. Uning poytaxti shu davrlarda
Axsikent bo‘lib, shaharning kattaligi (aylanmasiga) 3 farsang masofaga cho‘zilgan
bo‘lib, uning ichida bog‘, kanallari va bir qancha xrvuzlari borligi qayd etilgan.
Axsikentning atroflarida (devordan tashqarisida) ham bog‘lar, daraxtzorlarning
mo‘lligi va ular bir-birlaridan uzilmasdan 2 farsang masofagacha cho‘zilib ketgan,
deb ta’riflanadi. Farg‘onada Axsikentdan tashqari yana bir kancha shaharlarning
nomlari qayd etilgan. Vodiydagi shaharlarning ichida eng yiriklari sog‘lom shaxar
Quba (hozirgi Quva), O‘sh, O‘zgan edi. Bu shaharlarning ichida va atroflarida bog‘-
rog‘lar va kanallar mavjudligi ta’kidlab o‘tilgan. Farg‘ona vodiysida qishloqlarning
mo‘lligi va kattaligidan bu xududda IX-X asrlarda o‘troq aholining birmuncha zich
joylashganligidan dalolat beradi.
So‘zsiz turg‘un aholining vodiyda bu qadar ko‘pligi avvalo, mazkur hududning
tabiiy va iqtisodiy jihatdan boyligi bo‘lsa kerak. Arab va fors tilida yozilgan tarixchi
va geograflarning aytganlarini xisobga olib IX-X asrlarda Farg‘ona vodiysida turg‘un
yashovchi aholining 1,5 mln. deb taxmin qilish mumkin. Bunga tog‘oldi yaylovlarida,
31

vodiyning shimoli-sharqidagi tog‘li rayonlarida yashovchi ko‘chmanchi va yarim
ko‘chmanchi aholi kirmaydi. Ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi qavmlarning soni
taxminan 0,5 mln. kishi bo‘lgan desak, shunda Farg‘ona vodiysining aholisi 2 mln.
kishi bo‘lib chiqadi. Farg‘ona vodiysining g‘arbiy chegarasi «Sirdaryoning o‘rta
qismidagi viloyatlarga ulanib ketgan. Bu mintaqada (Sirdaryoning o‘rta qismida)
Xo‘jand, Usurshona (Sirdaryoning chap sohilida) va Shosh vohasi joylashgan.
Farg‘onadan Usrushonaga o‘tishda Movarounnaxrning o‘rta asrlardagi yirik
shaharlaridan biri Xo‘jand joylashgan bo‘lib, u IX—X asrlarda arab geograflarining
ma’lumotlarida alohida viloyat (Xo‘jand viloyatining) markazi xisoblangan.
Usrushonaning poytaxt shahri Bunjiketdan tashqari yana boshqa shaharlar ham tilga
olinadi. Shularning ichida eng yiriklari Zomin va Jizzax shahari hisoblangan. Bu
shaharlar Buyuk Ipak yo‘lida joylashgan bo‘lganligidan o‘z davrining birmuncha
taraqqiy etgan shaharlaridan hisoblangan. Nomlari keltirilgan shaharlardan tashqari
viloyatda yana bir qancha shaharlar bo‘lib, ularning har biri katta rustaqning markazi
hisoblangan 1
.
Turkiyzabon xalkdarning turg‘un yashovchi qismi nafaqat Usrushona
viloyatida, Movarounnahrning barcha viloyatlarida qadim davrlardan yashab
kelganligi tarixdan ayon. Lekin shular qatorida IX – X asrlarda Movarounnaxrda,
uning cho‘l zonalari va tog‘li rayonlarida ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi
turkiyzabon etnoslar ham oz bo‘lmagan. Somoniylar xizmatida ham turkiy qullar oz
bo‘lmagan. Bularning ichidan viloyat hokimlari, harbiy sarkardalar, hatto davlat
boshlikdari yetishib chiqqan: Samjuriy, Alptegin, Tosh, Faiq va boshqalar shular
jumlasidan. Alp-tegin, Somoniylarning sobiq quli, keyinchalik yirik harbiy sarkarda.
Xuroson viloyatining hokimi va yirik feodal. U boyib Xuroson va Movarounnahrda
joylashgan 500 qishloqni sotib olgan, har bir shaharda qasri, hovli-joylari,
karvonsaroylari mavjud bo‘lgan. Alp-teginning Nishopur bozoridan sotib olgan Sabuk
1
Қаюмов А.Р. XIX – XX аср бошларида Ўзбѐкистон ҳудудида этник жараёнларнинг баъзи хусусиятлари.-Т,
2005. B .67.
32

(keyinchalik Sabuk-tegin) ko‘tarilib yirik harbiy sarkarda bo‘ladi va 977 yilda
G‘aznani qo‘lga kiritib Xurosonda G‘aznaviylar sulolasiga asos soladi.
Sabuq-tegin vafotidan keyin (997 y.)
Qoraxoniylar bilan birgalikda uning katta o‘g‘li Maxmud G‘aznaviy Somoniylarga
qattiq zarba berib Xurosonni batamom egallab, uning chegarasini kengaytirib yirik
davlatlar darajasiga ko‘taradi. Ayni shu yillar (999 y.) Qoraxoniylar Movarounnahrni
batamom qo‘lga kiritdilar. Shunday kilib X asr oxirida Osiyoning markaziy
hududlarida ikki yirik davlat Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlati vujudga keldi. Har
ikkalasini ham turk kishilari boshqargan. So‘g‘diyona o‘lkasining taraqqiy etishida
uning geografik jihatdan qulay o‘rnashgan joyi ham benihoyat katta ahamiyatga ega
edi. Zarafshon vohasidagi yirik shahar va qishloqlar katta tijorat yo‘lida - Buyuk ipak
yo‘lida joylashganligidan bu o‘lka aholisi bir qancha mamlakatlar, xalklar va elatlar
bilan savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borish imkoniyatiga ega edi. Bu muhim
aloqa yo‘li orqali Movarounnaxrga turli mamlakat va o‘lkalardan xilma-xil tovarlar
keltirilgan, o‘lkadan ham chetga dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlari
chiqarilgan. So‘g‘diyonani o‘troq aholisining (so‘g‘diylar)
ma’lum qismi tijorat bilan shug‘ullanib karvon bilan Afg‘oniston, Hindiston, Eron va
boshqa old Osiyo mamlakatlariga, Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali sharqqa, to
Xitoygacha borganlar. Mahalliy tijoratchilar o‘lkalarining taraqqiyoti yo‘lida bevosita
xizmat qilib, uning iktisodiy va madaniy jihatdan rivojlanib borishiga katta hissa
qo‘shganlar. So‘g‘diyonani shartli ravishda ikki viloyatga bo‘lish mumkin:
1) Zarafshon vohasining o‘rta va yuqori qismlari — Samarkand
viloyati, manbalarda Samarkand So‘g‘di deyilgan.
2) Shu laryoning quyi (Karmana va undan keyingi) oqimlari — Buxoro
viloyati (yoki Buxoro vohasi), Nurota ham shuning tarkibida bo‘lgan. Albatta, bu
shartli bo‘linish. So‘g‘diyonaning markaziy shaxri Samarqand bo‘lib, Buyuk Ipak
yo‘lining chorrahasida joylashgan edi. Manbalarda qayd etilishicha shahar bir necha
33

dahalarga va mahallalarga bo‘lingan. Samarkand o‘z davrining ko‘p nufuzli
shaharlaridan hisoblangan; X asrda unda taxminan 100-110 ming kishi yashagan.
Arab geograflarining Samarqand So‘g‘di rabotlari va shaharlari haqidagi
ma’lumotlaridan, yuqorida ta’kidlaganimizdek, kishloklar zich, aholi tig‘iz
joylashganligini inkor qilib bo‘lmasa kerak. Chunki Istaxriy, Ibn Havqal va
Muqaddasiy (X – XI asr o‘rtalari) Movarounnahrda bo‘lib, viloyatning bir qancha
shahar va qishloqlarida bo‘lib, o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan-bilganlarini asarlarida bayon
etganlar. Bular ham xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lishlari mumkin. Lekin ayrim rustaklarida
kishloklarning ko‘p bo‘lishi, aholisining tig‘izligi, shaharlarining iktisodiy va
madaniy jihatdan taraqqiy etganligi haqidagi axborotlarga ishonmaslikka hech asos
yo‘q. Zarafshon daryosining o‘rta okimlarida
joylashgan to‘rtta yirikshaharlar (Ishtixon, Kushon, Dabusiya va Robinjoi)
Samarqand va Panjikentdan keyingi, o‘rta darajadagi shaharlar bo‘lgandir. Yuqorida
Samarqand shaxrida 100 – 110 ming kishi yashaganligi haqida gan ketgan edi.
Panjikent aholisi 40 ming hisoblangan edy. Ammo viloyatdagi boshqa shaharlar o‘rta
darajadagi shaharlar bo‘lgan. O‘sha asr taraqkiyotini hisobga olib, arab
geograflarining axborotlariga asoslanib, X asrda, eslatilgan 4 ta shaharning har birida
o‘rta hisob bilan 10 ming kishidan yashagan desak, to‘rt shaharda 40 ming kishi
yashagan bo‘lib chiqadi. Viloyatdagi qolgan 7
shahar (13 tadan) kichik shaharlar bo‘lib, ularning aholisi 5-6 ming atrofida bo‘lgan
bo‘lishi kerak; unda 7 ta shaharning umumiy aholisi ham 40 mingga yaqinlashadi;
shunda Zarafshon daryosi o‘rta oqimidagi barcha shaharlarida yashovchi aholining
soni 230 ming bo‘lgan bo‘ladi. Bunga qishloq aholisi kirmaydi. O‘rta Osiyo bo‘yicha
shahar aholisi umumiy aholining 20 – 25 foizini tashkil qilganligini hisobga olib,
Samarqand viloyati qishloq aholisining sonini 850 ming mo‘ljallash mumkin. Shunda
bu hududda turg‘un yashovchi shahar va qishloq aholisining umumiy soni 1.080 ming
kishiga yakinlashadi. Samarqand viloyatining tog‘li rayonlarida va cho‘l zonalarida
34

ko‘chmanchi, yarim ko‘chmanchi turkiyzabon qabilalar (qarluk, chig‘il, o‘g‘uz va
boshq.) yashaganliklari haqida yukorida gapirilgan edi. Chorvador turkiy kabilalar
son jihatidan kamrok bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Chunki, Movarounnaxr hududiga
arablar istilosidan keyin va Somoniylar davrida ko‘chmanchilardan faqat islom dinini
qabul kilgan qabilalar kelib, yaylovdan joy olib, yashashi mumkin bo‘lgan. Bularning
soni 200 ming hisoblansa, shahar va viloyatda yashagan aholining soni taxminan
1.280 ming kishi bo‘ladi. Bu taxminiy hisob albatta. Buxoro viloyati asosan
Zarafshon daryosining kuyi okimlarini egallagan, IX—X asrlarda iktisodiy va
madaniy jihatdan taraqqiy etgan Movarounnahr mintaqalaridan biri edi. Bu
viloyatning sharqiy chegarasi Karmana shahridan boshlab, g‘arbda Amudaryo
sohillarigacha borgan. Nurota rayoni ham Buxoro viloyati tarkibida bo‘lib kelgan.
Buxoroda «bir korxona bor edi; unda paloslar, darpardalar, yozgi kiyimlar, yostiq
jildlari, funduqiy (jigarrang) joynomozlar va ust kiyimlarni xalifa uchun to‘qir edilar:
bitta darpardaga (butun) Buxoro xiroji sarf bo‘lardi. Bag‘doddan har yili alohida bir
omil (amaldor, soliq yig‘uvchi) kelib Buxoro xirojining evaziga shu kiyimlardan olib
ketar edi deb yozgan edi, Narshaxiy. Hunarmandlarning ishini yuqori baholab,
tarixchi quyidagilarni bayon etadi: «Buxoro shaxrida shunday ishga tayin kilingan
ustalar bo‘lar edilar; viloyatlardan savdogarlar kelib, odamlar zandoniychini
(Zandonachi kishlog‘ida to‘qiladigan mato) olib ketganlaridek, u kiyimlardan Shom
va Misrga, Rum shaharlariga olib ketar edilar 1
.
Xurosonning hech bir shaxrida bunday (mato) to‘qiy olmas edilar».
Buxoro IX—X asrlardagi rabot (qishloqlarni) o‘z ichiga olib birmuncha kengaygan,
aholisi soni ko‘paygan. Shu asrlardagi Buxoroni tilga olib Istaxriy uni (Buxoroni)
Movarounnaxr va Xurosonda eng ko‘p aholi yashaydigan shahar, deb ta’riflaydi.
Afsuski, axoli sonini aniq belgilab beradigan boshqa aniq ma’lumotlarga ega
emasmiz. O. G. Bolshakovning taxminiy hisobiga ko‘ra, Buxoroda X asrda 40 – 50
ming kishi bo‘lgan. Uning atroflarida va rabotlarida yana 48 ming kishi yashagan.
1
Асқаров А. Ўзбѐк халқининг этног ѐнѐзи ва этник тарихи. – Т.:Унив ѐрсит ѐт, 2007. B .83.
35

Demak, Buxoro va uning atroflarida yashovchi aholi soni 100 ming kishiga
yaqinlashgan. Shaharning etnik tarkibi ham bir xilda bo‘lmagan. Shaharning asosiy
aholisini so‘g‘diylar va turkiyzabon xalklar tashkil kilgan. Ma’lumki, VIII – X
asrlarda turkiy xalklar faqat vohadagi shahar va qishloqlarda emas, balki voha
atroflaridagi cho‘llarda ham yashar edilar. Buni Narshaxiy asarlaridan tushunib olish
qiyin emas. Ma’lumki, arablar vohaga bosib kelgan kezlarda turklar ular bilan
raqiblashib, kurashib kelgan edilar, vohani batamom qo‘lga kiritib olgandan so‘ng
ham turkiy qabilalar arab istilochilari bilan kelisha olmasdan, vohaga tez-tez xujum
qilib turganlar va shuning uchun ham Buxoroga amir bo‘lib tayinlangan kishining
buyrug‘i bilan voha atrofida devor ko‘tarilgan 1
. Buxoro shaxrida va
umuman vohada tub yerli aholidan tashqari boshqa yerlardan tijorat yo‘li bilan kelib
o‘rnashib qolgan kishilar ham mavjud edi. Shulardan biri «kashkoshonlar» nomi bilan
atalgan. «Buxoroda, - deb ta’kidlanadi Buxoro tarixida, - bir qavm bor ediki, uni
kashkashon der edilar. Ular xurmatli, qadr-qiymatli va e’tiborli odamlar bulib, Buxoro
aholisi o‘rtasida zo‘r e’tiborga ega edilar; ular dehqonlardan bo‘lmasdan (yirik
mahalliy yer egalaridan bo‘lmasdan demoqchi) chetdan kelgan kishilar bo‘lib, aslzoda
savdogar va boy odamlar edilar». Qutayba Buxoroni batamom egallagach,
kashkashonlarni uyjoylarini, undagi anjomlarni arablarga qoldirib, shahardan chiqib
ketishga majbur qildi. Kashkashonlar Shaxristondan chiqib, undan tashkari yerlarda
700 ko‘shk (hovli-joy) bino qiladilar. Hovli-joylar, bog‘-rog‘lar barpo qilib, o‘z
xizmatchilarini ko‘chirib keltiradilar. Narshaxiy davrida (X asr birinchi yarmi) bu
ko‘shklarning ba’zilari vayron bo‘lib, ko‘p qismi shaharga qo‘shilib ketgan.
1
Ўзбѐкистон ҳудудида анъанавий этнослараро жараёнлар.-Т., Янги нашр, 2011. B .113
36

Xulosa
Har bir elat ma’lum tarixiy davrda shakllangan. Shu davr ichida bir hududda
yashovchi elatlar yoki ularning ayrim guruxlari bir - birlari bilan doimiy iqtisodiy va
madaniy jihatdan yaqinlashadilar. Ularning o‘zaro yaqinlashish jarayoni ko‘pincha bir
tilda gapiruvchi qavm - qarindosh, yurtdoshlar orasida mavjud bo‘lgan. Etnik
jarayonga shu xududda qadimdan yashab kelgan yoki boshqa viloyat, mamlakatlardan
ko‘chib kelgan (migrantlar) etnoslar yoki ayrim etnik guruxlar ham faol qatnashishlari
mumkin bo‘lgan. Etnoslarning o‘zaro yaqinlashish jarayonida ma’lum bir etnik guruh
yoki komponent yetakchi rol o‘ynaydi; boshqa etnik guruxlar shu yetakchi guruh
atrofida bo‘lib, u bilan til va madaniyat jihatidan yaqinlashib, jipslashib boradi.
Ammo etnoslarning yaqinlashishi, ularning jipslashishi hamma vaqt ham
muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi.
Mamlakatda sodir bo‘lgan siyosiy vaziyatlar, ichki nizolar, o‘zaro
kurashlar etnoslarni bir - birlari bilan yaqinlashishi, jipslashish (konsolidatsiya)
jarayonini nihoyasiga yetmasdan tarqalib ketish hollari ham tarixda oz bo‘lmagan.
Movarounnahrga ko‘chib kelgan etnoslar bir necha yillar davomida (yarim
ko‘chmanchilik va yarim o‘troqlikka xos an’anaviy hayotlarini davom qilib) qabila va
urug‘larga bo‘linishi tartibini saqlab qoladilar. Urug‘ o‘z navbatida bir qancha katta
va kichik oilalardan tashqil topgan. Qavm - qarindoshlik guruxlari bir yoki bir necha
ovulni tashqil qilgan.
Qabila urug‘chilik tartibi hamma vaqt ham bir xilda, bir tartibda saqlanib
qolmagan. Tartib vaqt - vaqti bilan buzulib, ayrim etnik guruxlar qabila va urug‘
tarkibidan chiqib boshqa qabila va urug‘larga qo‘shilib ketish hollari ham oz
37

bo‘lmagan. Bu jarayon, o‘z navbatida, jamoa hayotida mavjud o‘zaro munosabatlarni
qavm - qarindoshchilik asosida emas, qo‘ni - qo‘shnichilik asosida olib borilishni
kuchaytirgan. Ko‘chib kelgan qabilalar bilan Movarounnahrning turg‘un aholisi
o‘rtasidagi farq sezilarli darajada saqlanib qolgan edi. Qabilalarning moddiy hayotida,
xo‘jaligida va turmush tarzlarida o‘tmishdagi ko‘chmanchilik asoratlari sezilarli
darajada bo‘lgan. Ular islom dinini qabul qilgan bo‘lsalar ham, lekin islomgacha
bo‘lgan diniy e’tiqod izlari hanuzgacha sezilarli darajada saqlanib qolgan edi.
Olimlarning fikricha, faqat vohalardan uzoqda, cho‘llarda yashovchi chorvador
qabilalarning tilida o‘zga so‘zlar (so‘g‘d - tojik, arab va boshqa) aralashmagan
bo‘lishi mumkin. Vohalarda va qishloqlarda yashovchi barcha etnoslarning tilida
o‘zgarish katta bo‘lgan.
Mazkur ishda, asosan Movarounnahrda va Xorazmda taraqqiy etgan
madaniyatning ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholiga bo‘lgan ta’sir doirasini
aniqlash, ularning madaniy darajasi o‘sib, o‘troq aholining taraqqiy etgan
madaniyatiga yaqinlashib borishi va nihoyat har ikkala etnik komponentlarning
turg‘un turkiyzabon aholi va ko‘chmanchi, yarim ko‘chmanchi, yarim o‘troq
chorvadorlarni birlashishi tufayli elat bo‘lib shakllanish jarayonini tezlashishi va
boshqa masalalar yoritildi. Ma’lumki, ilk o‘rta asrning oxirlarida Movarounnahrda va
Xorazmda shahar va qishloq madaniyati oldingi asrlarga nisbatan birmuncha taraqqiy
etgan. Voha atroflaridagi cho‘llarda yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi
qabilalarga turg‘un aholining ta’siri madaniy jihatdan kuchli bo‘lgan.
Turg‘un aholining ta’siri natijasida IX—X asrlarda
chorvador qabilalarning salmoqli qismi o‘troqlashgan edi. Shahar aholisining ta’siri
bilan ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholida ham ilm fanga intilish ishtiyoqi
tug‘iladi; yuqori tabaqadagi oilalarda o‘g‘illarni o‘qitish, savodli qilish tuyg‘usi
kuchaygan edi. Movarounnahr va Xorazm turg‘un aholining madaniy ta’siri Sirdaryo
sohillarida, Yettisuvda va Sharqiy Turkistonda yashovchi turkiy aholiga ham sezilarli
38

darajada bo‘lgan. Bularning ta’sirida Sirdaryo sohillaridan Yettisuvda, Sharqiy
Turkistonda yashovchi axolini salmoqdi qismi o‘troqlashgan. Islom dinini qabul
qilgan, madaniy taraqqiyotga erishgan. Xullas Markaziy Osiyo xududlarida yashovchi
o‘troq aholi bilan ko‘chmanchi qabilalar o‘rtasidagi madaniy va ijtimoiy aloqalar
natijasida etnik jarayon bir muncha jadallashib kolgan edi. Natijada IX—XII asrlarda
chorvador ko‘chmanchilarning qabilaviy tuzumida, turmush tarzida jiddiy
o‘zgarishlar ro‘y bergan. Ko‘chmanchi etnoslarda turg‘un hayot kechirishga intilish
kuchayadi. Bu jarayon o‘z navbatida ko‘chmanchilarning tabaqalanishini
jadallashtiradi; oldingi kabila uyushmalari va qabila ittifoqlari buziladi. Etnomadaniy
jarayon jadallashuvi o‘zbek elatini xalq sifatida shakillanishiga olib keldi va keyingi
davrlarda esa uni yanada jipslashuviga ta’sir ko‘rsatadi.
39

Foydalailgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2016.
2. Қудратуллаѐв Ҳ. Бобур армони. – Т.: “Шарқ” нашриёти, 2009.
3. Заҳириддин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. – Т.: “Ўқитувчи” нашриёти.
2017.
4. Бобоб
ѐков Х, Каримов Ш. Ўзб ѐкистон тарихи. –Т.: “Шарқ” Нашриёт –
матбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2000.
5. Нуритдинов М. Бобурийлар сулоласи. – Т.: “Фан” нашриёти, 1994.
6. Асқаров А. Ўзб
ѐк халқининг этног ѐнѐзи ва этник тарихи. –
Т.:Унив
ѐрсит ѐт, 2007.
7. Асқаров А. Ўзб
ѐк халқининг к ѐлиб чиқиши тарихи. –Т.: Шарқ, 2014.
8. Қаюмов А.Р. XIX – XX аср бошларида Ўзб
ѐкистон ҳудудида этник
жараёнларнинг баъзи хусусиятлари.-Т, 2005.
9. Ўзб
ѐкистон ҳудудида анъанавий этнослараро жараёнлар.-Т., Янги нашр,
2011.
10. Жабборов И. М. Ўзб
ѐк халқи этнографияси.-Т., 1994.
11. Шониёзов К. Ўзб
ѐк халқининг шаклланиш жараёни. –Тошк ѐнт: Шарқ,
2001.
12. Ахм
ѐдов Б. Тарихдан сабоқлар.- Т., 1994.
13. Насриддинов Қ. Ўзб
ѐк дафн ва тазия маросимлари. Т., 1996
14. Махмуд Саттор. Ўзб
ѐк удумлари. Т., 1993
15. Содиқова Н. Ўзб
ѐк миллий кийимлари XIX – XX асрлар. Т.,2003
40

16. Бўриѐв О., Усмонов М. Ўзб ѐклар: этник тарихи ва этномаданий
жараёнлар. - С. 2008.
41

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Ilk o'rta asrlarda etno-siyosiy hayot

O'xshash dokumentlar