Ilk o'rta asrlarda etno-siyosiy hayot

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	59.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Islombek

Ro'yxatga olish sanasi 17 Fevral 2024

8 Sotish

Ilk o'rta asrlarda etno-siyosiy hayot

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….2-3
I BOB. Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno - siyosiy va
madaniy hayot.
1.1 VII asrda Arablar tomonidan Movarounnahrga kirib kelishi bosib olinishi…4-12
1.2 Movarounnahr va Xurosonda arablar hukmronligi о‘rnatilishining etnomadaniy
hayotga ta’siri ……………………………………………………………………13-21
II BOB. IX – X asrlarda Markaziy Osiyo xududlarida etno - siyosiy va madaniy
hayot.
2.1 IX-X asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy ahvol……………........22-29
2.2 IX - X asrlarda Movarounnahr va unga tutash mintaqalarda etno-madaniy
jarayon……………………………………………………………………………30-36
Xulosa …………………………………………………………………………….37-39
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………40
1

KIRISH
Mаvzuning dоlzаrbligi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat
Mirziyoyev “Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand nafaqat
ota–onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir” 1
deya ta’kidlaydi. Shuning
uchun yoshlarda ijtimoiy dunyoqarashni shakillantirish, ularda milliy g’ururni tarkib
toptirish davlat ahamiyatiga molik masala. Istiqlol sharofati bilan milliy-tarbiyaviy
qadriyatlarni tiklash va zamonaviylashtirish umuminsoniy ehtiyojga aylandi.
Xususan, mamlakatimizdagi mustaqillik yillarida ro’y bergan muhim o’zgarishlardan
biri ma’naviy yangilanish, kishilarning ongi, tafakkuri va dunyoqarashining boyib,
kengayib borayotganligi hamda erkinlik kasb etayotganligidir. Jumladan,
yoshlarimizning el-u yurt, xalq, millat va Vatan manfaatlarini anglash, ularning shon-
shuxratini yanada oshirish, ilm-u fanni va madaniyatini hamda san’atini gullab
yashnatish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash, o’tmishini, ajdodlarimiz boy merosini,
tarixi, dini va qadriyatlarini o’rganish, munosib baholash borasidagi faoliyatlari
ayniqsa kishini quvontiradi.
O’zbek xalqi azal – azaldan o’ziga xos tarbiya metodlariga ega bo’lgan,
xususan, yoshlarga nasixat qilish, yaxshi insonlarni na’muna qilish, kattalarga
hurmatda, kichiklarga izzatda bo’lish, ota-onaga mehr-oqibatli bo’lishni va shu kabi
bir qator ezgu fazilatlardan foydalanilgan. Muhtaram Prezidentimizning “O’zbek
xalqi hech qachon hech kimga qaram bo’lmaydi” nomli asarida “Mehr-oqibat
tushunchasi faqat o’zbek xalqida bor, desam, balki bu bir tomonlama yondashuv
bo’lar, biroq aynan mehr-oqibatning boshqa qadriyatlardan ustun turishini men
boshqa millatlarda kamdan – kam uchratganman.
Agar hozirgi kunda hayotga kirib kelayotgan
yoshlarimiz ana shu qadriyatlarimizni asrab-avaylasa, shu orqali o’zining kimligini,
qanday buyuk zotlarning avlodi ekanini anglasagina chetdan juda katta xuruj sifatida
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent.: O‘zbekiston,
2016. B.16.
2

hamla qilayotgan, farzandlarimizning qalbi va ongini egallashga qaratilgan g’oyaviy
va mafkuraviy ta’sirlarga ham qarshi tura oladi”, bu fikrlar bilan yurtboshimiz eng
avvalo yoshlarni oqibatli, yurtiga sadoqatli, ona tuprog’iga mehrli bo’lib tarbiya
topishlari uchun barchani birdek sergaklikka chorlagandeklar. Xususan, yosh ota-
onalarga. ustoz va murabbiylarga, tarbiyachilarga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mavzuning maqsad va vazifasi kurs ishining maqsadi O’rta
asrlarda yurtimiz tarixiy etnologiyasiga oid bo’lgan manbalarni o’rganish etib
bergilandi. Vazifalari esa quyidagicha
- Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno -
siyosiy va madaniy hayotni tahlil qilish;
- IX – X asrlarda Markaziy Osiyo mintaqalarida siyosiy va
madaniy hayotni o’rganish;
- IX – X asrlarda Markaziy Osiyo xududidagi siyosiy
ahvolini yoritib berish; - O’rta asrlarda Movarounahr va unga tutash mintaqalarda
etno – madaniy jarayon; Mavzuning obyekt va predmeti O’rta asrlarda
yurtimiz tarixi haqida manbalarni o’rganish etib bergilandi. Predmeti etib etnologik
manbalarning tahlilidir. Kurs ishining tarkibiy tuzulishi. Kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
3

I BOB. Ilk o’rta asrlarda yurtimizga arablar bosqini davrida etno - siyosiy
va madaniy hayot.
1.1 VII asrda Arablar tomonidan Movarounnahrga kirib kelishi bosib
olinishi
Arab xalifaligi (632 - 1258) VII-VIII asrlarda arab istilolari natijasida Arabiston
yarim oroli, Yaqin va О‘rta Sharq, Shimoliy Afrika, Ispaniya, Markaziy Osiyo va
Kavkazortini о‘z ichiga olgan davlat hisoblanadi. Ibn Xaldunning yozishicha, -
johiliya arablari faqat diniy sifatdagi (payg‘ambarlik, valiylik, kohinlik va‖
h.kо‘rinishidagi) hokimiyatni tan olganlar. Shuning uchun ham hijrat(622 yil) dan
sо‘ng Madinada barpo bо‘lgan va 630-632 yillarda butun Arabistoi yarim orolini о‘z
ichiga olgan tuzum islom diniga asoslangan, teokratik davlat shaklini olgan. Bu
davlatning boshlig‘i rasululloh - Allohning elchisi Muhammad(sav) –
payg‘ambarimiz hisoblanadi. Bu davlatni kelajakda boshqaradiganlar siyosiy
usullardan foydalanishlari muqarrar edi, zero Muhammad (sav) — payg‘ambarlarniig
oxirgisi (xotam ul-anbiyo). Birinchi bо‘lib bu haqiqat Payg‘ambar
(sav) tomonidan anglandi. ―Xalifalik mendan keyin ummatlarim ichida о‘ttiz yil,
sо‘ngra amirlik (podsholik) dir degan mazmundagi hadis aynan shu fikrni isbotlaydi.
‖
Darhaqiqat Allohning nomidan (vahiy orqali) ummatini boshqargan Muhammad
payg‘ambar vafotidan sо‘ngra rahbarlikka ilohiy rahnamolik sifatida ega bо‘lmagan
va bunga da’vo ham qilmagan xalifalar kelgan. Sahobalar bundan keyin dunyoviy
ishlarni oddiy inson hukmdor - amir boshqarishini tushunganlar. Makkalik va
madinalik sahobalar - muhojirlar va ansorlar о‘rtasidagi bahs faqatgina ularning qaysi
biri ana shu lavozimga saylanishi haqida borar edi. Abu Bakr Siddiqning Xalifatu
Rasululloh - Alloh elchisining о‘rinbosari bо‘lib saylanishi shundan dalolatdir. Aynan
shu davrda hokimiyat vazifalarining (sud, moliya va hakozo) bо‘linishi va ularning,
asosan, muhojirlar о‘rtasida taqsimlanish yuz bergan 1
. Bu jarayon, ya’ni davlat
1
Наршахий М. Бухоро тарихи. Т., Камалак. 1992. B .49.
4

boshqaruv tizimi diniylik qiyofasini yо‘qotib, dunyoviy tus olishi tо‘rtta xalifa - Abu
Bakr Siddiq (632— 634), Umar ibn Xattob (634—644), Usmon ibn Affon (644- 656)
va Ali ibn Abu Tolib (656—661) davrida uzil-kesil amalga oshgan. Arab xalifaligi
asoschisi payg‘ambar Muxammat(alayhus- salom)ning eng yaqin safdoshi xalifa Abu
Bakr Siddiq hisoblanadi. Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 633—715 y.lar
orasida bosib olganlar. Bu mamlakatlar asosan “Xulafo ar-roshidin” (Tо‘g‘ri yо‘ldan
boruvchi xalifalar) va ummaviylar zamonida fath etildi.
Ali ibn Abu Tolib vafotidan sо‘ng davlatni
boshqargan umaviy xalifalar (661—750) arab tarixiy adabiyotida diniy tarbiyadan
umuman yiroq shaxslar sifatida tavsiflanadilar. Miloddan burungi asrlardan e’tiboran‖
Turon deb atalgan mamlakatimiz hududi kо‘p bosqinlarni boshdan kechirgan. Jayhun
va Sayhun oralig‘idagi Zamin kо‘pincha turli о‘lkalarning podshoxlari tajovuzlari
oqibatida talangan, vayronalikka yuz tutgan. Xorijdan bо‘ladigan yurishlar mahalliy
ixshid, ixrid va xudotlarning о‘zaro birikmasligi, mudom ixtilofda bо‘lishi oqibatida
amalga oshirilgan. Shimoliy Arabisgon yarimorolida VI asr о‘rtalarida vujudga
kelgan arab halifaligi islom dini mustahkam о‘rnashuvi oqibatida kuchli saltanatga
aylanadi. Islom bayrog‘i ostida о‘zga yurtlarni istilo qilish g‘oyasini amalga oshirish
muntazam tus oladi. Dastlab qо‘shni bо‘lgan Eron fath etiladi 1
.
Amudaryo ortidagi о‘lklar-Movarounnahrni islom davlati
tarkibiga kiritish ham asta-sekinlik bilan boshlanadi. Arablar, aftidan, turkiylarning
harbiy salohiyatidan xabardor bо‘lgan, shu sababli, dastlab bu yurtga sinov
chopqunlari-razvedka yо‘sinidaga yurishlarga ahamiyat berishadi. Har bir xalqning, u
kattadir-kichiqdir, Alloh Taolo muharrar etgan о‘z hududi, vatani bо‘ladi. Kindik qoni
tomgan tuproq muqaddas va tabarruk sanaladi. Biroq, takdir tahozosi о‘laroq, о‘zga
yurtlarga talab solishlar, bir qit’adan ikkinchisiga siljshnlar tarix sahnida g‘oyat kо‘p
takrorlangan. Kо‘chuvlar siyosiy, harbiy yohud diniy nuqtai nazardan amalga
1
Маънавият юлдузлари (Марказий Оси
ѐbлик машҳур сии-молар, алломалар, адиблар). Т.. Абдулла Қодирий
номидаги нашрн
ѐbти, 2001. B .87.
5

oshirilmasin, baribir, ular mohiyati zamirida manfaat turadi. Shu boisdan mahalliy
aholi о‘z ona tuprog‘ini jon-jaxdi bilan himoya qilgan, uni osonlik bilan о‘zgalar
qо‘liga topshirib qо‘ymagan. Markaziy Osiyo zaminida necha о‘nlab xalq va millat
vaqillarining aralash yashab kelishlari sabablari ham aslida qadim davrlarda yuz
bergan buyuk kо‘chuvlarga borib taqaladi. Arab halifalarining Movarounnahrni
bо‘ysundirish uchun olib borgan kurashlari uch asr yuzini kо‘rgan, deyilsa mubolag‘a
bо‘lmaydi. Halifalik 53 (673)- hijriy yildan to 191 (807)- hijriy sanaga qadar Turon
shahar va qishloqlariga qarshi 40 ga yaqin harbiy yurishni amalga oshiradi. Jahon
bosqinlari kechmishida arablarning Movarounnahrga nisbatan olib borgan istilochilik
kurashlari eng uzoq davom etganligi va benihoya chо‘zilib kettanligi bilan alohida
ajralib turadi. Taniqli muarrix V.V.Bartold dalolatiga kо‘ra, arablarning
Movarounnaxrga qilgan eng sо‘nggi bosqini hijriy 207 /823/-yilda Usrushanaga
nisbatan amalga oshirilgan. Shundan kelib chiqiladigan
bо‘lsa, halifalikning Movarounnahrga qilgan dastlabki sinov chopqunlari hijriyning
32 /654/- yilida yuz berganligini hisobga olib, arablar yurtimizni zabt etish uchun 169
yil sarflagan, deyish mumkin bо‘ladi. Shu dalilning о‘ziyoq mahalliy aholining
istilochilarga nisbatan qanchalik mardonavar, shiddatli kurash olib borganligini,
bosqinchilarga uzluksiz qattiq qarshilik kо‘rsatgaklitini anglatib turadi. Arablarning
Turon Zaminga ilk da’fa qadam qо‘yishi «Buxoro tarixi»da shunday bayon etiladi:
«Ubaydulloh ibn Ziyod Muoviya tomonidan Xurosonga yuborilib, u Jayxun
daryosidan о‘tib, Buxoroga kelgan vavqtida Buxoro podshohi, о‘gli Tag‘gaoda kichiq
yoshda bо‘lgani tufayli, bir xotin kishi edi. Ubaydulloh ibn Ziyod Boykand va
Romtinni olib, kо‘p kishilarni asir qildi. Tо‘rt ming buxorolnk asirni shaxsan о‘ziga
oldi. Bu voqea ellik uchinchi yilning oxiri va ellik turtinchi yilning boshida (noyabr-
dekabr 673 yil) bо‘lgan edi». At-Tabariy ham aynan shu
voqeani tafsil qilar ekan, Narshaxiydan farkli о‘laroq, Arabistonda, xalifalik
markazida yuz bergan hodisalar, noiblar, lashkar boshlikdari atrofida sodir bо‘lgan
6

$о‘zgarishlar haqida daliliy naqllar keltiradi. Uning shahodat etishicha, Xijriyning 53- yilida Xuroson noibi bо‘lib turgan Ziyod al-Harisiy vafot etadi. U Xurosonda ikki yil noib bо‘lib turgan edi. Otasi о‘rniga bu vazifata ugli Abdulloh kо‘tariladi. U ham ikki oydan sо‘nt. hayotdaya kо‘z yumadi. Shunda Muoviya huzuriga Ziyodning birodari, 25 yoshli Ubaydulloh ibn Ziyod kiradi va Xuroson noibligini sо‘raydi. Muoviya hokimiyat shashtida yonib turgan Ubaydulloxga katga ishonch bildiradi, uni о‘ziga juda yaqin olib, fotixlik reja\arining amalga oshirilishida eng munosib kishi deb biladi. U navqiron noibiga о‘gitlar berar ekan, «о‘tmas qilichni mahkam ushlashni»- tavsiya etadi. Bu, chamasi, yangi о‘lkalar fathiga kirishishda sabr, matonat ishorasi edi, chog‘i. Shu tariqa, Ubaydulloh 53-yilning oxirlarida Suriyadan chiqib, Xuroson sari yо‘l oladi. At- Tabariy vokealar davomini qikoya qilar ekan, Ubaydulloh ibn Ziyodning Xurosonga yetib kelishi va «о‘tmas qilich»ni tezda qindan chiqarishi-Amudaryoni kechib, tuyalar karvonida Buxoro sari yurish boshlagani haqida sо‘zlaydi. Muoviya о‘zining Xurosondagi noibi Ubaydulloh ibn Ziyodga о‘tmas qilichni mahkam ushlash haqida nasihat berganida, bilibmi-bilmay chinakamiga karomat qilgan edi. Zero, arablarning Turon Zaminini-qadim O’zbekiston tuprog‘ini zabt etishi qariyib bir yarim asrga (169 yil) chо‘zilib ketadi. Jahon istilolari tarixida bu yanglig‘ - uch asr yuzini kо‘rgan talotuf ortiq uchramasa kerak. Narshaxiy va at-Tabariy guvoxlik berganlari singari, hijriy 32-(652 )va 34-(654) yilllarda hali sinov-razvedka tariqasida amalga oshirilgan yurishlardan boshlangan istilo (fotihlik kurashlari nihoyat, xijriy 207 yilda 823 y.) arablar tomonidan sо‘nggi bor Ustrushanaga qо‘shin tortsh bnlan xotima topadi. Muoviya davrida amalga oshirilgan dastlabki yurishlardan arablarning maqsadi nima bо‘lgan, aiiq aytish mushkulroq. Har ikkala muarrixning asaridan ham bu savolga aniq javob topib bо‘lmaydi. Akademik V.V.Bartold bu xus.usda fikr yuritib, «arablarning Amudaryo ortita (Movarounnahrga) birinchi yurishlari talonchilik bosqinlari yо‘sinida edi», degan xulosaga keladi. 7$