Ilk o’rta asrlarda Xitoy - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	60.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	26 Noyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Jumanazar

Ro'yxatga olish sanasi 26 Noyabr 2023

3 Sotish

Ilk o’rta asrlarda Xitoy

Sotib olish

MAVZU: ILK O‘RTA ASRLARDA XITOY
REJA:
KIRISH
I.BOB. DIN VA MAFKURA
1.1. Adabiyot va san’at
1.2. Fan va texnika
II.BOB. ARXITEKTURA VA HAYKALTAROSHLIK
2.1. Rassomchilik va xattotlik
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Bizga ma’lumki har bir davlatni, har bir xalqni o’ziga yarasha tarixi,
madaniyati, mentaliteti bor. Biz tarixni o’rganar ekanmiz undan o’zimizga tegishli
xulosa va saboqlar chiqarishimiz darkor. El-yurtimiz o’zining ko’p asrlik tarixi
davomida ma’shum xatarlarni bir necha bor ko’rgan, ularning jabrini tortgan.
Shunday asoratlar tufayli tilimiz, dinimiz va ma’naviyatimiz bir paytlar qanday
xavf ostida qolganini barchamiz yaxshi bilamiz. Ana shu fojiali o’tmish, bosib
o’tgan mashaqqatli yo’limiz barchamizga saboq bo’lishi, bugungi voqealikni teran
taxlil qilib, mavjud taxdidlarga nisbatan doimo ogoh bo’lib yashashga davat etishi
lozim. O’z tarixini bilmaydigan, kechagi kunni unutgan millatning kelajagi yo’q.
Bu haqiqat kishilik tarixida ko’p bora o’z isbotini topgan.
Qadimgi Sharq madaniyati, davlat tuzumini rivojlanishida ham qadimgi
Xitoy alohida o’ringa egadir. Biz yosh avlad bu davlatni kashfiyot va yutuqlaridan
oqilona foydalanish, undan hayot faoli-yati davomida o’zimizga kerakligini
olishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. U qilgan kamchiliklar va nuqsonlarni
takrorlamaslik dar-kor.
Bizga malumki Xitoy qadim zamonlardan biyon Osiyo qit’a-sidagi eng yirik
va eng qadimgi madaniyat va sivilizatsiya o’choq-laridan biri bo’lib kelgan.
Insoniyat tarixidagi dastlabki sivilizat-siyalardan biri aynan Xitoyda Xuanxe va
Yanszi daryolari orali-g’ida vujudga kelganligi yuqoridagi fikrlarimizning isboti
bo’ladi desak mubolag’a bo’maydi.
O'rta asrlardagi notinch davrda buyuk Xitoy madaniyatining ko'p asrlik
an'analari nafaqat buzilibgina qolmay, balki aksincha, yangi mazmun bilan boyidi.
Miloddan avvalgi I asrda Hindiston-dan Xitoyga kelgan buddizm hayotning barcha
tuzilishiga katta ta'sir ko'rsatgan va bu yerda alohida milliy rangga ega bo'lgan.
Klassik O'rta asrlar davri Xitoy madaniyatining eng yuqori ko'tarilish davri -
adabiyot va rassomchilikning "oltin davri" edi. Yetuk O'rta asrlar madaniyati
muqarrar o'zgarishlarni boshdan kechirib, milliy hayotning ildizlariga, milliy
ongning tubiga burilib, o'zining ko'p asrlik an'analarini rivojlantirish chegarasiga
etdi.
3

O'rta asrlardagi Xitoy tarixini ochib beradigan siyosiy par-chalanish davri
mamlakatning madaniy rivojlanish an'analarini buzmadi Xan imperiyasidan keyin
Uch qirollik davri keldi (220 - 280): uchta mustaqil davlatlar - Vey, Shu va U lar
tashkil etildi. Urushlar, epidemiyalar, ocharchilik, tartibsizliklar davri edi. Uch
davlatning qarama-qarshiligi Vey ning vorisi - Tzin imperiyasi-ning g'alabasi bilan
yakunlandi (280-316). Garchi bu yillarda mamlakat rasmiy ravishda birlashgan
bo'lsa ham, adovat va to'n-tarishlar davom etdi. Imperatorlik tartibining
parchalanishi Xitoyni mamlakatning shimoliy va g'arbiy mintaqalariga joylashgan
ko'chmanchi qabilalar uchun oson o'lja qildi. Ularning hujumi ostida xitoyliklar
Yantszi daryosining janubiga qarab qochishdi. Shunday qilib, mamlakatning
shimoliy va janubiy qismlarga bo'linishi sodir bo'ldi, bu 316 dan 589-yilgacha
davom etdi va Shimoliy va Janubiy sulolalar davri nomi ostida tarixga kirdi. Bu
yakkalanish III-VI asrlarda Xitoy tarixi va madaniyatida eng muhim davrlardan
biriga aylandi.
Klassik O'rta asrlar davri (VII - XIII asrlar) deyarli 300 yil (618–907) davom
etgan Tan sulolasi hukmronligi davridan boshlanadi. O'zaro qarama-qarshilikda
bo'lgan hokimiyatlarning birlashishi natijasida, poytaxti bilan million kishilik
shahar bo'lgan Chanvan shahrida kuchli davlat tuzildi.
Tan sulolasining qulashi va bir necha o'n yilliklardan (907–960) keyin Sun
sulolasi hokimiyatga keldi (960–1275). Sun hokimiyati o'zining poytaxti Kayfen
bilan yaqinda yuz bergan adovatlar tufayli zaiflashib, unga hujum uyushtirib
turgan ko'chmanchilar bilan doimiy ravishda kurashishga majbur bo'ldi. 1126-yilda
ko'chmanchilar Sun qo'shinlariga qattiq zarba berib, imperatorni va u bilan birga
butun Shimoliy Xitoyni qo'lga kiritdilar. Sun sulolasi mamlakatning janubida
(poytaxti Xanchjou) butun bir yarim asr davomida butun Xitoy yangi bosqinchilar
- mo'g'ullarning o'ljasi bo'lib qolguncha hokimiyatni saqlab qolishga muvaffaq
bo'ldi.
4

I.BOB. DIN VA MAFKURA
1.1. Adabiyot va san’at
Siyosiy vaziyat davrning ruhiy tuzilishida o'z aksini topdi va diniy daosizm
va chan-buddizm kabi yangi ta’limotlarni keltirib chiqardi. Daosizm ilohiy
mazhablar bilan chambarchas bog'liq edi. Ularni boshqargan ruhoniylar, ko'pincha
oddiy odamlardan, ularga osmondan shaxsan yuborilgan vahiylarning mavjudligini
da'vo qilishgan. Shimoliy Xitoyda boshlangan "samoviy ustozlar" harakati IV
asrdan boshlab qochqinlar bilan birga mamlakat janubiga jadal kirib bora boshladi.
Asr oxiriga kelib, mashhur daosizm allaqachon uyushgan dinning barcha
belgilariga ega bo'lgan. Elitistik ta'limotni saqlab qolgan holda, u keng
jamoatchilik uchun kundalik hayotda shamanistik xizmatlarning xilma-xil
turlaridan foydalanish imkoniyatini ta'minladi. Ushbu muhitda qiyomat atrofidagi
g'oyalar mashhur edi.
Buddaviylik Xitoyga kelgan sana miloddan avvalgi 65-yilga to'g'ri keladi,
Loyan shahri yaqinida mashhur Baymas (Oq ot) ibodatxonasi qurilgan. Afsonaga
ko'ra, birinchi Budda kompozitsiyalari - sutralar (harflar - ip, aforizmlardan tashkil
topgan asarlar janri) Xitoyga Hindistondan keltirilgan edi. 220-yilda Xan
sulolasining qulashi an'anaviy konfutsizm tarafdori bo'lgan zodagonlarning
mavqeini zaiflashtirdi, bu esa Xitoyda buddizmning tarqalishiga ijobiy ta'sir
ko'rsatdi. Ko'pgina joylarni egallab turgan hukmron sulolalar Buddizmda
o’zlarining qo'llab-quvvatlanishini ko'rdilar. Shunday qilib, faqat birgina V asrda
17 mingta ibodatxona barpo etildi. Buddizmning tan olingan markazlari - Loyan,
Chanyan va Nankin shaharlari edi 1
. Xitoyda Buddizm tezda milliy urf-odatlarga
moslashdi. Buddizm bu yerda dastlab Nagarjuna va undan keyin Bodxidxarma
ta'limotlarining ilohiy ko’rinishlarida tarqaldi. (miloddan avvalgi VI asrning
birinchi yarmi, xitoycha-“Damo”). Vaqt o'tishi bilan buddizm daosizm bilan, keyin
esa konfutsiylik bilan o'ziga xos aloqani topdi, bu unga Xitoy madaniyatining
tanasi va qoniga kirishga imkon berdi.
Shunday qilib, dastlab Buddizm Xitoyda daosizm shakli sifatida qabul
qilingan. VI asrga kelib Buddizm Xitoyda hukmron mafkuraviy harakatga aylandi
5

va davlat dini maqomini oldi. Buddist ruhoniylar yirik yer egalariga aylandi.
Konfutsiylik va daosizm bilan birgalikda buddizm "uch din" ning sinkretik
birligini tashkil qildi, unda har bir ta'limot boshqa ikki dinni to'ldiradi 2
.
Qisqa vaqt ichida, VI asrning ikkinchi yarmida, butun Uzoq Sharqning
buddizm an'analariga ta'sir ko'rsatgan Xitoy buddizmining asosiy maktablari
shakllandi. Ular orasida dunyoga mukammal bir butun sifatida qarashni targ'ib
qilgan va barcha tirik mavjudotlarni bu hayotda saqlab qolish mumkinligini
ta'kidlagan chan-tszun maktablari eng keng tarqalgan. VI asr oxirida shakllangan
va Amitabha budda imon bilan najot topishni va'da qilgan “toza yer” maktabi
bugungi kungacha katta ta'sirga ega. Olamni anglashi mumkin bo'lgan va o'limdan
keyin inson uchun yaxshiroq taqdirni va'da qiladigan, sutralarni bilishni va
murakkab diniy marosimlarni bajarishni talab qilmaydigan, "Budda haqida
o'ylash" ga chaqirilgan bu ta'limot, Amitabha ismini faqat imon bilan talaffuz
qilish odamni ulug’vor qirollikda qayta tug'ilishi mumkin, deb ta'kidladi 3
.
VI asr o'rtalarida Hindistonlik voiz Bodxidxarma chan maktabiga asos
solgan, bu mulohaza yuritish, meditatsiya deganidir. Aynan uning tarafdorlari
sutralarni va boshqa marosimlarni o'rganishdan bosh tortdilar. Boshqa
maktablardan farqli o'laroq, chan o'qituvchilari jismoniy mehnatni, ayniqsa
jamoada yuqori baholadilar. Shuningdek, ular meditatsiyani yangi usulda -
mavjudligi davomida insonning asl mohiyatini ochib berishni o'z-o'zidan
izohlashdi Buddizmning eng xitoycha shakli bo'lgan chan maktabi milliy san'atga
katta ta'sir ko'rsatdi.
Xitoyda chan-buddizmi tarixidagi yangi sahifa oltinchi patriarx
Xueynenaning faoliyati bilan boshlanadi (638-713). U janubiy chan maktabining
asoschisi hisoblanadi, unga asta-sekin yaqinlashish mumkin emasligi asosida u
"to'satdan ma'rifat" tamoyiliga amal qilgan. Xueynena mashhur "Oltinchi
Patriarxning qurbongoh sutra" si muallifi hisoblanadi, bu chan buddizmining
muqaddas matnlari orasida eng asosiysi hisoblanadi.
Xueynena ongni tozalashga urinishning o'rniga, unga faqat erkinlik berish
kerakligini o'rgatdi, chunki ong egallash mumkin bo'lgan narsa emas. Erkin ong -
6

bu fikrlar va taassurotlar oqimini tark etish, ularga borish va borish uchun
imkoniyat berish, ularning ishiga aralashmaslik, ularni siqib qo'ymaslik va ushlab
turmaslik demakdir. Xueynena vafotidan keyin maktab ikki yo'nalishda - Shimol
va Janubga bo'lindi. Ikkinchisi Xueynena ta'limoti atrofida birlashishga muvaffaq
bo'ldi va chan an'anasida yetakchi bo'ldi 4
.
VIII asrning o'rtalaridan boshlab ushbu maktab ibodatxonalarida "savol va
javoblar" amaliyoti boshlanadi (venda, yaponcha-mondo). Odatda, o'qituvchi
talabaning savoliga kutilmagan, mantiqsiz javob beradi. Javobni imo bilan (zarba,
barmoqni ko'tarish) va qichqiriq bilan ham berish mumkin. Savollar va javoblar
uchun asosiy materiallar chan patriarxlari hayotidan hikoyalar edi. Ushbu
to'plamlarning aksariyati avloddan-avlodga o'tkazilib kelingan. Ikki eng mashhur
to'plamlar XI-XIII asrlarda to'plangan: "Darvozalarsiz ibodatxona" va "Qoya
yuzasidagi bitiklar" 5
.
IX asrning o'rtalariga qadar buddizm imperatorlik sudining homiyligidan
bahramand bo'lgan. 845-yilda imperator U Szun buddist monastirlarining iqtisodiy
qudrati va mustaqilligini yo'q qilish va ularning sonini kamaytirish maqsadida
buddizmni qattiq ta'qib qilishni boshladi. Ko'p o'tmay Xitoyda buddizmning sekin,
ammo barqaror ravishda pasayishi boshlanadi, u xalq dini bilan birlashadi.
Xalq dini ajdodlarga sig'inishining qotishmasidan, ruhlarga qurbonlik qilish,
arvohlar va jinlarga ishonish, folbinlik, vositachilik, buddizmning karma va
reinkarnatsiya haqidagi tushunchalari, shuningdek, xudolarning ierarxiyasi
to'g'risidagi daosist ta'limotidan XI asrda tug'ilgan. Ushbu din dastlab va hozirgi
kungacha professional ruhoniylarga ega emas. Ibodatxonalarni saqlash xarajatlari
mahalliy aholi tomonidan qoplandi. Deyarli barcha xudolar o'lgan xudojo’y
odamlarning ruhidir. Xudolar ierarxiyasining boshida Nefrit hukmdor (Yuy Di)
turadi.
Jinlar, zo'ravon o'limda o'lgan odamlarning ruhlari xudolarga qarshilik
ko'rsatishadi. Ularning surgun qilinishi dinning asosiy marosimidir. Ba'zi kuchli
xudolar nomidan, vositachi tumorga yozuv yozadi, bu yovuz kuchlarga darhol
7

tanadan chiqib ketish buyrug'idir. Ovoz chiqarib o'qigandan so'ng, u yoqib
yuboriladi. Tutun osmonga xabar olib ketadi, deb ishoniladi 6
.
8

Adabiyot va san’at
Qadim zamonlardan beri Xitoyda adabiyot o'ziga xos o’ringa ega bo'lgan.
Davlat imtihonlarida namoyish etilgan adabiy iste'dod talabaga imperiyada eng
yuqori lavozimlarga da'vogarlik qilish huquqini berdi. Xitoy mumtoz adabiyotida
yetakchi o'rin she'riyat bo'lib, u xitoyliklar his-tuyg'ularni ifoda etishda
ishlatadigan so'zlarga asoslangan edi.
III-VI asrlar adabiy she'riyat janri rivojlanishning bir necha bosqichlaridan
o'tdi. O'sha davr shoirlarining 300 ga yaqin she'rlari shu kungacha saqlanib qolgan.
Ularning ishi xalq qo'shig'iga taqlid qilish, g'oyalarni birlashtirish yo'llari,
odamlarning muammolariga xayrixohlik, realizm va shaxsiy xususiyatlarni
kuchaytirish bilan ajralib turardi.
Xitoy she'riyat tarixidagi voqea, avvalroq ustun bo'lgan to'rt so'zli so'z
o'rnini bosuvchi beshta so'z – “fu” ning tug'ilishi edi. Beshinchi belgi poetik tilni
so'zlashuv nutqiga yaqinlashtirdi, u xalq qo'shig'i sifatida paydo bo'ldi. Fu ning
"oltin davri" Kun Juna (153-208) va Tsao Chji (192-232) bilan boshlangan.
Shoirlarning eng dovyuraki Kun Junaning eng yaxshi she'rlari Veylar sulolasi
asoschisini tanqid qilgani uchun qamoqqa tashlangan. Tsao Chjining barcha
ishlarida qahramonlik ishlari orqali sarguzashtlarni orzu qilgan jangchi obrazi
yotadi 8
.

9

1.2. Fan va texnika
Siyosiy parchalanish davri Xitoyda fan va texnikaning rivojlanishini
to'xtatmadi. Xitoy matematikasining katta yutug'i V asrda otasi va o'g'li Tszu
Chunchji va Tszu Genchji tomonidan o'tkazilgan hisoblash natijalari edi. Bizga
noma'lum bo'lgan usullardan foydalanib, ular o'nlik kasrgacha aniq sonni oldilar.
Ushbu yutuq yilnomalarda qayd etildi, asarlarning o'zi izsiz g'oyib bo'ldi.
Xitoyliklar fizik jismlarni masofadan o'lchash usulini kashf etib, "yer shakli
bor, osmon esa tanadan mahrum" degan xulosaga kelishdi. Xitoyda taqvim tarixida
birinchi marta ular pretsessiyadan foydalandilar, ular bir yarim ming yulduzni
bilishar edi. Kasalliklarning diagnostikasini ishlab chiqildi: qorong'u va yorug'lik
tamoyillari asosida fiziologiya, patologiya va kasallik o'rtasidagi bog'liqlik
tushuntirildi va o'simliklarni biologik nazorat qilish usullari topildi.
V asrda metalni qotishma jarayoni ishlab chiqilgan bo'lib, unda yangi po'lat
ishlab chiqarish uchun quyma temir va moylanadigan po'latlar eritilgan 23
.
III asrda jahon amaliyotida birinchi marotaba xitoyliklar mukammal metal
uzatmalar tayyorlashni o'rganishdi. Ularni g'arbga avarlar sifatida tanilgan juan-
juan qabilasining askarlari olib kelishgan. Qayta aloqa tamoyili asosida ishlaydigan
"kibernetik qurilma" navigatsiyasi mavjud. U "janubga yo'nalgan qoshiq" deb
nomlangan. Ushbu qurilma magnit kompas bilan hech qanday aloqasi yo'q edi va
faqat nefrit shaklidagi toj bilan o'ralgan qoshiq edi. Qoshiq qayerda burilmasin,
hattoki aylanada o'tirgan bo'lsa ham, dono uzatilgan qo'li har doim janubni
ko'rsatar edi 24
.
Xitoylik ustalar tomonidan yaratilgan eng ajoyib narsalardan biri bu "sehrli
oyna" edi. U V asrda yaratildi. Oyna yuzasining konveks aks ettiruvchi tomoni
och bronzadan yasalgan va porlab turgan. Orqa qismi quyma bronza rasmlari va
ierogliflar bilan qoplangan. Quyoshning yorqin nurlari ostida go'yo bronzalar
shaffof bo'lib ketayotgandek aks etuvchi sirt orqali oldingi tomonga qarab, teskari
tomonning naqshlarini ko'rish mumkin edi. Sir faqat XX asrda, metall yuzalarning
mikro tuzilishini o'rganish mumkin bo'lganida hal qilindi 25
.
10

VI asrda birinchi gugurt Xitoyda paydo bo'ldi. Ularning ko'rinishlari 577-
yilda shimoliy qirolligidagi imperator saroyini qamal qilish uchun yurishda o’ylab
topildi. Barcha qo’shin qurshovdan chiqqach, kimdir kichkina qarag'ay tayoqlarini
oltingugurtga botirish g'oyasini ilgari surdi. Quritgandan keyin ularni qo’llash
mumkin bo’lgan. Dastlab, bu ajoyib ixtiro "olov olib keladigan qul" deb
nomlangan va keyinchalik, gugurt sotila boshlaganida, yangi nom paydo bo'ldi -
"otashin tayoqchalar" 26
.
O'rta asrlardagi Xitoyning buyuk kashfiyotlari ilmiy bilimlarni
rivojlantirmasdan tasavvur qilib bo'lmas edi. Matematiklarning sa'y-harakatlari
Xitoy algebrasining asoslarini yaratdi. Buddist rohib I Sinaning (683-727) ixtirolari
tufayli samoviy jismlarning harakat tezligini o'lchash mumkin bo'ldi.
Tibbiyotning rivojlanishiga Tan davrida tibbiy boshqaruvning vujudga
kelishi, uning yordamida tibbiy amaliyotning turli mutaxassisliklarini o'qitish tasir
ko’rsatdi. Geografiya voqealari Xitoy va G'arbiy hududlarda tog 'va daryo
tizimlarining paydo bo'lishi bilan bog'liq edi. "To'rt dengiz ichida yashaydigan
xitoyliklar va varvarlarning xaritasi" yaratildi.
Mashhur kashfiyotlar kitob bosish, porox va kompas edi. IX asrda birinchi
kitob o'yma taxtalardan bosilgan. XI asr o'rtalarida harakatlanuvchi gil tipli ieroglif
yozuvi paydo bo'ldi va XII asr atrofida ko'p rangli bosma paydo bo'ldi. Ushbu
yutuqlar birinchi yirik kutubxonalar va gazeta ishining paydo bo'lishiga olib keldi.
X asr kimyogarlarining tajribalari qurolsozlik tarixida porox ixtirosi bilan
yakunlandi. XII asrda Xitoy dengizchilari dunyoda birinchi bo'lib kompasdan
foydalanishdi.
Qog'oz pullar - banknotalar ixtirosi ham umumiy madaniy ahamiyatga ega
edi. Ular mamlakatda VIII asr oxirida paydo bo'lgan va keyinchalik ularni "uchib
ketadigan pullar" deb atashgan, chunki shamol ularni osonlikcha uchirib ketardi.
X asrda emlash tushunchasi paydo bo'ldi va chechakka qarshi emlash
amaliyoti boshlandi.
Shuningdek , Xitoy mexanik soatlar ixtirosida ustunlikka ega edi . Ular I Sin
tomonidan qilingan va 976 yilda Chjan Sisyuan tomonidan takomillashtirilgan.
11

Ularning ixtirolari "Kosmik mashina" ni yaratish yo'lidagi ilk qadamlar bo'lib, o'rta
asrlarning eng buyuk xitoy soati Su Sun tomonidan 1092 yilda qurildi. U
balandligi 10 metr bo'lgan astronomik minorali soat edi. Su Sun soatlari printsipi
Evropadagi birinchi mexanik soatlar asosini tashkil etdi.
O'z davrining muhandislik texnologiyasining mo'jizasi uzunligi 37,5 m
bo'lgan birinchi xitoy ko'prigi bo'lgan va uni bugungi kunda Buyuk Tosh ko'prigi
nomi bilan atashdi . U 610 yilda Li Chun tomonidan Tszyao daryosi bo'ylab,
Shansi tog'lari Buyuk Xitoy tekisligining chetida qurilgan. O'rta asrlardagi
Xitoyning eng taniqli egri ark ko'prigi Marko Polo nomini oldi, chunki u mamlakat
bo'ylab sayohat paytida batafsil tasvirlangan va "dunyodagi eng ajoyibi" deb
nomlangan. Ushbu ko'prik 1189-yilda Pekin g'arbida Yundin daryosi ustiga
qurilgan. Hozirgi kunga qadar u 11 arkadan iborat bo'lib, ularning har biri 19 m,
umumiy uzunligi esa 213 m.
Eng katta quyma temir tuzilishi bugungi kungacha saqlanib qoldi. Bu
"Tszanchjou buyuk sheri" ning olti metrli haykali. Xitoy metallurgiyasining yutug'i
1061-yilda qurilgan Danyandagi 13 metrli Yutsyuan quyma temiri edi. XIII
asrning 70-yillarida 13 metrli tosh minora qurilgan bo'lib, uni xitoy astronomlari
dunyoning markazi deb hisoblashgan. Bu inshoot qish va yoz oylarida soya
o'lchash uchun mo'ljallangan edi.
12

II.BOB. ARXITEKTURA VA HAYKALTAROSHLIK
2.1. Rassomchilik va xattotlik
Arxitekturadagi xitoylarning panteistik dunyoqarashi fen-shuy ("shamol-
suv") ning qadimgi amaliyoti bo'lgan yoritgichlar, daryolar, tog'lar, havo
oqimining yo'nalishiga mos ravishda shaharlarni, parklarni, binolarni yo'naltirish
va rejalashtirish tizimini ifodalaydi. Ushbu qoidalarga ko'ra, binoning asosiy
jabhasi janubga yo'naltirilgan uzunlamasiga devor edi. Tan arxitekturasi
monumental ulug'vorlik va bayramona ruhga xos edi. Shaharlar rejali ravishda
to'rtburchaklar shaklidagi kuchli qal'alar edi, ular devorlar va xandaqlar bilan
o'ralgan, to'g'ri ko'chalar bo'lgan va mahallalarni yong'in va reydlardan himoya
qilish uchun qismlarga bo'lingan. Har bir shahar binosining kattaligi qat'iy tartibga
solingan. G'isht va toshdan yasalgan devorlar, tosh yoki yog'ochdan yasalgan zafar
eshiklari, o'yilgan ustunlar bilan qurilgan va kavisli tomlar bilan o'ralgan holda,
shahar tantanali qiyofasini berdi. Ular ibodatxonalarga, dafn etish ansambliga,
parkga yoki hukmdorlar va qahramonlar sharafiga o'rnatilgan. O'rta asrlardagi
Xitoyda saroy va ibodatxona binolarining eng keng tarqalgan turi - ustunga
o'rnatiladigan nurli tizim - dyan qurilishi edi. Bir qavatli to'rtburchaklar shaklidagi
to'rtburchak pavilyon, baland bir yoki ikki qavatli peshtoq ostida, baland toshli
maydonchada qurilib, ustunlar bilan fasadga parallel ravishda uchta navega
bo'linib, tashqi tomondan qator naqshinkor ustunlar bilan qurilgan aylanma
galereya bilan o'ralgan. Qurilish jabhasining eng muhim bezak elementi shiftni
bo'yash va laklangan ko'p rangli yog'och qavslar tizimi edi 29
.
barcha xilma-xilligini aks ettirdi. Peyzaj me'morchiligining ajralmas atributi
bu past toshli yerto’ladagi yog'och galereya edi. Bu tosh sirlangan plitkalar bilan
lak qoplamali tirgaklarga yotqizilgan. Bog' tuzilishi xuddi shu printsip asosida
qurilgan 30
.
Xitoyda buddizmning paydo bo'lishi bilan haykaltaroshlik rivojlandi. U
yog'ochdan, toshdan, yumshoq loydan, quyma temirdan, bronzadan qilingan. Xitoy
hunarmandlari yuqori quyma texnikasi bilan ajralib turishdi. Ular yuz va
kiyimlarni nozik modellashtirishga muvaffaq bo'lishdi. Budda va boshqa
13

xudolarning rasmlari mashhur edi. Eng qadimgi budda haykalida releflar va g'or
monastirlarining haykallari tasvirlangan. Haykallarning eng mashhuri Lunmen
qoyalarida VII asrda o'yilgan 17 metrlik Budda Vayrochan (Kosmosning Egasi)
haykalidir. Dunxang yaqinidagi Tsianfodun g'oridagi Budistlar ibodatxonasining
"Bodxisattva va Ananda" haykallar kompozitsiyasi bo'sh loydan qilingan va
bo'yalgan 31
.
Dafn marosimidagi haykalchalarda tan va sunlik ustalar katta yutuqlarga
erishdilar. Ziravorli keramikadan yasalgan mayda rangli haykalchalar asilzodalar
dafniga qo'yilgan edi: urushdagi jangovor otlar bahsi, egilgan qul, o'ydan adashgan
olim yoki mohir raqqosa. Sun davrida buddist monastirlarining yo'qola borishi
bilan haykaltaroshlik yanada keng o’rinni egallay bordi 32
.
Rassomchilik va xattotlik
Xitoy rasmlari , musiqa kabi , g ' oyat jozibali , ammo u Yevropa ongi
uchun murakkabdir . Xitoylik rassom uchun asosiy narsa bo ' yalgan narsa emas ,
balki orqada yashiringan ko ' ringan narsadir . Ular xitoycha rasmga emas , balki har
safar yangi ma ' nolarni kashf etishga va tushunishga qarashadi . Ularni osib qo ' yish
odatiy emas edi , shuning uchun rasmning shakli gorizontal yoki vertikal ravishda
aylantiriladi . Xitoyning an ' anaviy rasm ishlari kompozitsiyaga kalligrafik she ' riy
yozuvlarni qo ' shgan holda tasviriy va grafika texnikasining kombinatsiyasiga
asoslangan edi . Cho ' tka yordamida rasmlar ipak yoki maxsus qog ' ozga siyoh yoki
suvga o ’ xshash bo ' yoqlar bilan yaratilgan . Bunday holda , qat ' iy cheklangan to ' plam
va ranglarning kombinatsiyasi ishlatilgan . Rasmning dominant ohangi bilan
nafaqat tarixiy davrni , balki tasvirlangan hodisaning xususiyatini ham aniqlash
mumkin . Chiziq , nuqta va fon asosiy ifoda vositasidir , ularning har biri individual
uslub tufayli rasmni noyob qiladi va uni oshkor qilishi kerak . Shunday qilib ,
minimal mablag ’ bilan ajoyib noaniqlikka erishildi .
Rassomlik bilan bir qatorda mustaqil san ' at turi singari xattotlik -“ shufa ” ham
paydo bo ' ldi . O ' rta asrlarda shufaning to ' rtta asosiy uslubi ajralib turardi : notekis
to ' lqinli chiziqlar bilan ish yozish ; barcha elementlarning balansi bilan ro ' yxatdan
14

o ' tgan xat , ieroglif ; uslub , vakolatdan kursivga o ' tish ; uzluksizlikka tortuvchi
chiziqlarning tezkor harakati bilan kursiv yozish 33
.
Tan davrida rasmning estetik nazariyalarida burilish sodir bo'ldi.
Rassomlikning ma'naviy kontseptsiyasi tasdiqlandi, rasmga oid nazariy
shartnomalar paydo bo'ldi. X asrning birinchi yarmidagi eng ko'zga ko'ringan
rassomlar va rassomlar nazariyotchilaridan biri Tszin Xao edi. U tog ‘kulbasida
yolg‘iz yashadi va zavqlanish uchun rasm chizdi. Sirli keksa odamning yosh
rassom bilan bo'lgan suhbatini aks ettiradigan qisqa risolasida rasmning maqsadi
go'zallik deb e'lon qilinmaydi, balki haqiqat, ularning asl mohiyati narsalarning
tashqi shakllarini emas, balki qanday qilib o’zini tutishini anglatadi.
XI asrning ikkinchi yarmida (1074), Go Jo-syuyaning qo'shiq davri san'ati
tarixiga oid eng muhim asari paydo bo'ldi – “Rassomchilik haqida eslatmalar: nima
ko'rindi va eshitildi”. U rassomlikning aristokratik kontseptsiyasining muallifi edi.
U rasm chizishni hunarmandchilik emas, balki insonning ichki ta'sirining eng
yuqori namoyishi deb bilgan. Shuning uchun asarning ahamiyati uning
yaratuvchisining madaniyati va ma'naviy balandligining bevosita natijasi edi 35
.
VII-VIII asrlarda rasmlarning asosiy mavzulari g'or ibodatxonalarining
devorlarini qoplagan buddist jannatining rasmlari edi. Dunyoviy rasmlar asosan
ziyofatlar, palatalar, olijanob go'zallarning sayohatlari va she'riy to'plamlarga
qaratildi. Odamlar orasida mashhur va ommabop daosist mifologiyasining
qahramonlari tasvirlangan Yangi yil suratlari ommalashgan.
Nefrit imperatorining eng yuqori xudosi ikonografiyasi X asrga kelib
shakllandi. Ommabop bosma nashrlarda u taxtda, ajdarlar bilan kashta tikilgan
bosh kiyim kiygan, qo'lida nefrit, qonuniy va adolatli sud belgisi tasvirlangan.
IX-X asrlarda monoxrom rangtasvir asosan rivojlangan bo'lsa, uchta
yetakchi janrlar shakllandi: odamlarning rasmlari, peyzaj rasmlari va qushlar-
gullar. Odamlarning rasm chizish janrining evolyutsiyasi afsonaviy tarixiy
syujetlardan saroy hayotining haqiqiy sahnalariga o'tilishi bilan ajralib turadi. XII
asrdan boshlab rasmga bolalar o'yinlari, landshaft va arxitektura asoslari kiradi.
15

Tan va Sun davridagi Xitoy madaniyatining ulkan yutug'i bu avvalgi
asrlarning tasviriy san'atining eng yaxshi yutuqlarini o'zida jamlagan landshaft
rasmlari edi.
XULOSA
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki butun Sharqning madaniyati va
rivojlanishini Xitoysiz va uning yaratgan ulkan madaniyat yutuqlarisiz tasavvur
qilib bo’lmaydi. Ilk o’rta asrlardagi Xitoy madaniyati keyingi davrlar uchun o’ziga
xos bir darvoza yoki ko’prik vazifasini o’tab berdi desak mubolag’a bo’lmaydi.
Ilk o ’ rta asr Xitoy madaniyati hatto davlat zaiflashib parchalanib ketayotgan
paytlarda ham o ’ z o ’ rnini saqlab qoldi va rivojlanishda davom etdi . Jahon tan
olgan dinlardan biri buddaviylikning Xitoyga kirib kelishi va yirib diyniy falsafiy
talimotga aylanishi ham shu davrlarda ro ’ y berdi . Qolaversa buddaviylik bu yerda
yangi uslub va qarashlar bilan boyidi va o ’ z rang barangligini , uyg ’ unligini kashf
etdi .
Bundan tashqari Xitoy o ’ rta asr madaniyati ko ’ plab ixtirolarning yaratilishi
va takomillashtirilishi davri bo ’ ldi . Bu kabi ixtirolarni bir qurolsozlik , astronomiya ,
geografiya , tibbiyot , kimyo va muhandislik sohalarida ko ’ rishimiz mumkin .
Xitoyning bugungi kunda dunyoning rivojlangan davlatlari qatorida joy olishi bejiz
emas . Butun tarixi davomida ulkan bunyodkorlik ishlari va yaratuvchanlik
qobiliyati bilan mashhur bo ’ lgan Xitoy millati o ’ rta asrlar davrida o ’ z
rivojlanishining yuksak marralarini zabt etdi .
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Алпатов М. В. и др. Искусство. Книга для чтения. Живопись,
скульптура, графика, архитектура. — М.: Просвещение, 1969.
2. Буддизм : Словарь. — М.: Республика, 1992.
3. Грибунина Н. Г. История мировой художественной культуры. В 4
ч. — Тверь, 1993.
4. Ерасов Б. С. Социальная культурология. В 2 ч. — М.: Аспект
Пресс, 1994.
5. Ильина Т. В. История искусств. Отечественное искусство. — М.:
Высшая школа, 1994.
6. История и культура Китая. — М.: Наука, 1976.
7. Конфуцианство в Китае. Проблемы теории и практики. — М.:
Наука, 1982.
8. Культурология. История мировой культуры. / Под ред. A. Н.
Марковой. — М.: Культура и спорт, ЮНИТИ, 1995.
9. Малая история искусств. — М.: Искусство, 1978.
10. Мамонтов С. Основы культурологии. — М., 1994.
11. Тяжелое В. Н. Искусство средних веков. — М.: Изобразительное
искусство, 1993.
12. Популярная художественная энциклопедия. В 2 т. — М.:
Советский художник, 1986.
17

ILK O‘RTA ASRLARDA XITOY

Sotib olish