• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 170.1KB
Покупки 5
Дата загрузки 25 Август 2023
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MUQIMIY NOMIDAGI QO’QON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI MAKTABGACHA TA’LIM SIRTQI BO’LIM YO’NALISHI 304- GURUX TALABASI “Matematik tassavurlarni shakillantirish nazaryasi va texnologiyasi” fanidan “ Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari ” mavzusida tayyorlagan KURS ISHI Ilmiy rahbar: Azizova Ziroatxon ____________ Odatda, har qanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Ko’pgina ota-onalar va ayrim tarbiyachilar agarda bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar, «ko’p mahmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qaerdan o’rganding » , deb koyib beradilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ayrim tortinchoq bolalar esa hech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari ham savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim. Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlar b o l a l a r d a g i t a f a k k u r j a r a y o n i n i f a o l l a s h t i r i s h v a rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, analiz hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar. Agar 2 yashar bolaning so’z boyligi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z boyligi 1000 tadan 1200 tagacha, 7 yashar bolaning so’z zahirasi 4000 taga etadi. Demak, bog’cha Yoshi davrida bolaning nutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Bog’cha Yoshidagi bolalar nutqining o’sishi oilaning madaniy saviyasiga ham ko’p jihatdan bog’liq. Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, bog’cha Yoshidagi bolalarning ba’zi hollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham hali to’la takomillashmagan buladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng muhim shartlaridan biri, bola bilan to’la va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir. 13 Reja Kirish I-BOB Maktabgacha Yosh Davrida Psixologik Rivojlanish Xususiyatlari 1.1 Maktabgacha yoshidagi bolalar o’yinining psixologik xususiyatlari 1.2 Maktabgacha y oshidagi bolalar bilish jarayonlarining rivojlanishi II-BOB Bolalarning Predmetlar Shakli Va Geometrik Shaklllarini Idrok Qilishning O’ziga Xos Xususiyatlari 2.1Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish. 2.2. Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish 2.3. O’rta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish Xulosa Foydalanilgan Adabiyotlar Ilova 2 Mashg’ulotlarda bolalarni doira, kvadrat, uchburchakning ba’zi belgilari bilan keyinroq esa, to’g’ri to’rtburchakning belgilari bilan tanishtirish, shakllar har xil o’lchamli va har xil rangli bo’lishini ko’rsatish kerak. Bolalar tarbiyachi bilan birga katta o’lchamli (diametri 15 sm) shakllarni qarashadi, kichik o’lchamdagi xuddi shu shakllarni ko’rsatishadi. Bolalarga o’z konvertlaridagi shakllarni ajratish va ular qanday shakllar ekanini va qanchaligini aytishtaklif qilinadi. Tarbiyachining topshirig’iga binoan, bolalar shakllarning kattaliklari bo’yicha ortib va kamayib borish tartibida joylashtiradilar, har xil shakllarning miqdorlarini taqqoslab, qaysi shakllar kam, qaysi shakllarning miqdori barobar ekanini aniqlaydilar. Birinchi mashg’ulotda bolalarga shakllarning bir xil komplekti beriladi, keyingi mashg’ulotlarda esa har qaysi bola shakllarning shunday komplektini oladiki, unda shakllarning miqdori, rangi va o’lchami har xil bo’ladi. Tarbiyachining ko’rsatmasiga binoan, bolalar shakllarni ikki poloskali kartochkalarga shakli, rangi, kattaligi bo’yicha joylashtiradilar, so’ngra poloskalarning har qaysisidagi shakllar miqdorini taqqoslaydilar. Shunday mashg’ulotlar o’tkaziladiki, ularda bolalar kvadratlar bilan to’g’ri to’rtburchaklarni taqqoslaydilar va ularning ba’zi xususiyatlari bilan tanishadilar. Masalan, tarbiyachi bolalarga kvadrat va to’g’ri to’rtburchak olishni, navbati bilan ularning konturlaridan barmoqlarini yuritib chiqishni va ular nimalari bilan farq qilishini o’ylab ko’rishni taklif qiladi. Bolalar kvadratni to’g’ri to’rtburchak ustiga qo’yib, shakllarni taqqoslashadi va to’g’ri to’rtburchak uzun ekanini, u shunisi bilan kvadratdan farq qilishini ko’rishadi. Bolalar sanashni o’rganib olishganidan keyin, ular tanish shakllarniig elementlari bilan, ya’ni tomonlari va burchaklarining mavjudligi hamda ularning miqdori bilan tanishtiriladi. Tarbiyachi kvadratning bir uchidan ikkinchi uchigacha barmog’ini yuritadi va bu kvadratning tomoni ekanini aytadi. Kvadratning hamma tomonini ko’rsatadi. 23 Tayyorlov guruh Geometrik shakllar. Bolalarni doira, kvadratni ikki teng qismga bo’lishga, olingan qismlarni «yarim», «ikkidan bir qism» deb atashga o’rgatish. Aniq material yordamida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Ko’pburchaklar haqida tasavvur berish: uchburchak, to’rtburchak-bu ko’pburchak. Bolalarni ko’pburchak elementlari (tomonlari, burchaklari, burchak uchlari) bilan tanishtirish. Т ayoqchalar yordamida turli shakllarni yasash. Bolalarga doirani, kvadratni 4 ga bo’lishni o’rgatish. Aniq material asosida butun qismdan katta, qism esa butundan kichkina ekanligini belgilash. Bolalarni 2 ta, 4 ta uchburchaklardan bitta ko’pburchaklar tuzishga, kichik to’rtburchakdan bitta katta to’rtburchak tuzishga o’rgatish. Beshburchak va oltiburchak bilan tanishtirish. Yetishmagan shakl, jismni (shar, kub, silindr) topishga doir mantiqiy masalalarni yechishni o’rgatish. Geometrik shakllar ko’rinishini o’zgartirishga o’rgatish: kichik uchburchaklardan to’rtburchak shaklini yasash va boshqalar. Tayoqchalardan hosil bo’lgan geometrik shakllardan bir necha ayoqchani olish usuli bilan ko’rinishini o’zgartirish. 2.2Kichik guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish Uch yoshli kichkintoylar dumaloq buyumlarni va burchaklari bor buyumlarni farq qilishga, ya’ni buyumlarning shakllarini elementar tahlil qilishga o’rgatiladi. Qarash uchun geometrik shaklga ega bo’lgan, detallari yo’q oddiy shakldagi buyumlar tanlanadp. Buning uchun dastlab, har xil rangdagi, ammo bir xil shakldagi, bir xil buyumlardan, masalan: uchburchak, kvad-drat, to’g’ri to’rtburchak shaklidagi bayroqchalardan foydalanish maqsadga muvofiq, bu kichkintoylarga shakl alomatini ajratishga yordam beradi. Shundan keyin har xil 17 - birinchidan, bolalarning o’yin faoliyati qandaydir moddiy mahsulot ishlab chiqarishga qaratilgan faoliyat emas. Shuning uchun bolalarni o’yinga undovchi sabab (motiv) kelib chiqadigan natija bilan emas, balki shu o’yin jarayonidagi turli harakatlarning mazmuniga bog’liqdir; - ik kinchidan , bolalar o’yin jarayonida o’z ixtiyorlaridagi narsalarni, o’zlarini qiziqtirgan, ammo kattalargagina mansub bo’lgan narsalarga aylantirib, xohlaganlaricha erkin faoliyatda bo’ladilar. Bolalarning o’yin faoliyatlari ularning jismoniy va psixik jihatdan garmonik ravishda rivojlanishi uchun birdan-bir vositadir. O’yin bolalar hayotida shunday ko’p qirrali faoliyatki, unda katgalarga mansub bo’lgan mehnat ham, turli narsalar haqida tafakkur qilish, xom-xayol surish, dam olish va xushchaqchaqlik jarayonlarining barchasi o’yin faoliyatida aniq bo’ladi. SHuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, o’yin faqat tashqi muhitdagi narsa hodisalarni bilish vositasigina emas, balki qudratli tarbiya vositasi hamdir. Ijodiy va syujetli o’yinlarda bolalarning barcha psixik jarayonlari bilan birgalikda ularning individual xususiyatlari ham shakllanadi. Demak, bog’chadagi ta’lim-tarbiya ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan bolalarning o’yin faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qila bilishga bog’liqdir. SHunday qilib, o’yin bolalar xayoli tomonidan yaratilgan narsa emas, aksincha, bolalar xayolining o’zi, o’yin davomida yuzaga kelib, rivojlanadigan psixik jarayondir. SH un i ha m t a’ ki dl as h j oi zk i , f an- t e xn i k a m i sl si z rivojlanayotgan hozirgi davrda hayratda qoldiradigan narsalar bolalarga go’yo, bir mo’’jizadek ko’rinadi. Natijada ular ham o’zlarining turli o’yinlari jarayonida o’xshatma qilib (ya’ni, analogik tarzda), har xil xayoliy narsalarni o’ylab topadilar (uchar ot, odam mashina, gapiradigan daraxt kabilar). Bundan tashqari, bolalarning turli xayoliy narsalarni o’ylab chiqarishlari yana shuni anglatadi-ki, ular o’zlarining har turli o’yin faoliyatlarida faqat atroflaridagi bor narsalarni emas, balki ayni chog’da ehtiyojlarini ham aks ettiradilar. 7 rangli bir xil buyumlarni sodda shakldagi istalgan buyumlar (koptok, ip koptok g’ildiraklar) ni berish mumkin. Tarbiyachi bolalarga buyumlarning shakllarini payqash — harakat yo’li bilan, “shakl” so’ziga urg’u bergan holda tahlil qilishni o’rgatadi. U buyum konturi (tashqi ko’rinishi) ustidan ko’rsatkichni yuritib chiqadi, oxirida u buyum ustidan qo’lini o’tkazib “dumaloq” (g’ildirak), — deydi. Bolalarni birgalikda harakat qilishga jalb qilish muhim ahamiyatga ega. Kichkintoylar tarbiyachining qo’l harakatini kuzatib, xuddi shunday harakatni havoda bajarishga “yordam” berishadi. Buyum konturi ustidan qo’l yoki ko’rsatkich barmoq aylantirib chiqiladi. Har galgi harakat buyum ustidan qo’lni tekkizib chiqish bilan tugaydi, shunday qilinmasa, shakl haqidagi tasavvur kontur chizig’i bilan bog’lanib qolishi mumkin. Tarbiyachi bolalarda buyumlar konturini o’rab olish ularni qo’l bilan qamrab olish, qo’lni sirt bo’yicha siypalab chiqish, buyumlarni dumalatish, ularni har-xil holatga qo’yish istagini uyg’otadi. Natijada yumaloqlangan va burchakli buyumlarning xossalarini (turg’un, turg’un emas va h.k.) topadilar. “Shakli bo’yicha o’xshashlarini tanla” kabi o’yin-mashqlardan foydalanish mumkin. Chaqirilgan bola o’z buyumini tekshirib chiqib, uni shu shakldagi buyumlar turgan stolga o’tkazib qo’yishi kerak. Keyinroq bolalar buni mustaqil bajaradilar, masalan, o’z stollari yonida o’tirgan hollarida har xil shakldagi buyumlarni ajratib qutilarga solishadi: bir qutiga-dumaloq (doiraviy), ikkinchi qutiga burchakli (burchaklari bo’lgan) buyumlarni solishadi. Kichik guruhda bolalar doira va kvadrat bilan tanishtiriladi. Buning uchun tarbiyachi dastlab har bir bolaga 2 tadan geometrik shakl, masalan, qizil doira va yashil kvadrat beradi (tarbiyachining o’zida ham shular bo’ladi). Tarbiyachi bolalarga 2 ta shakldan bittasining nomini aytmagan holda ko’rsatadi va ulardan xuddi shunday shaklni topish va ko’r-satishni so’raydi. So’ngra ikkinchi shaklni ko’rsatib, bolalardan o’z stollaridan xuddi shunday shaklni topib ko’rsatishni so’raydi. Maktabgacha yoshidagi bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish 18 1.2. Maktabgacha y oshidagi bolalar bilish jarayonlarining rivojlanishi Bog’cha Yoshidagi bolalarda sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, tafakkur, nutq, xayol, hissiyot va irodaning rivojlanishi jadal kechadi. Bola ranglarni hali bir-biridan yaxshi farq qila olmaydi. Unga ranglarning farqini bilishga yordam beradigan o’yinchoqlar , rangli kiyimlar, rangli xalqalar, qutichalar va shu singari o’yinchoqlar berish maqsadga muvofikdir. Bog’cha Yoshidagi bolalar turli narsalarni idrok qilishda ularning ko’zga yaqqol tashlanib turuvchi belgilariga (rangi va shakliga) asoslansalar ham, lekin chuqur tahlil qila olmaydilar. Bog’cha Yoshidagi bolalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik ravishda idrok qilish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Bolalar suratlarni idrok qilayotganlarida kattalar turli xil savollar bilan ularni tahlil qilishga o’rgatishlari lozim. Bunda, asosan, bolalar diqqatini: 1 Suratning mazmunini (syujetini) to’g’ri idrok qilishga; 2. Suratning umumiy ko’rinishida har bir tasvirlangan narsalarning o’rnini to’g’ri idrok qilishga; 3. Tasvirlangan narsalar o’rtasidagi munosabatlarni to’g’ri idrok qilishga qaratish kerak. Diqqat har qanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. Shuning uchun diqqatning inson hayotidagi ahamiyati benihoya kattadir. Bog’cha Yoshidagi bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Bog’cha Yoshidagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning o’sib borishi uchun o’yin juda katta ahamiyatga ega. O’yin paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to’plab, o’z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar. Bu Yoshdagi bolaning xotirasi yangi faoliyatlar va bolaning o’z oldiga qo’ygan yangi talablari asosida takomillasha boradi. Maktabgacha Yoshdagi bolalarning xotirasi ko’rgazmali, obrazli bo’lishi bilan xarakterlidir. Bolada ko’proq ixtiyorsiz esda qoldirish va ixtiyorsiz esga tushirish ustunlik qiladi. Bola 11 uchburchaklarini ko’rsatishni, ularni sanashni, uning burchaklari nechta ekanini so’raydi. Keyingi mashg’ulotlarda uchburchak bilan kvadrat shunga o’xshash taqqoslanadi, shundan keyin esa doira, kvadrat va uchburchak bir vaqtda taqqoslanadi. Tarbiyachi bolalar e’tiborini uchburchaklar, doiralar va kvadratlar katta o’lchamli ham, kichik o’lchamli ham bo’lishiga qaratadi, har xil rangli katta va kichik shakllarni ustiga qo’yish usuli bilan taqqoslashni taklif qiladi, shakli bir xil bo’lgan shakllar har xil rangli va har xil o’lchamli bo’lishi mumkinligini tushuntiradi. O’rta guruhda tarbiyachi bolalarda har xil shakldagi shakllarni idrok qilish tajribasini to’plashida davom ettiradi. Bolalar ikki-besh qismdan iborat sodda va murakkabroq shakldagi buyumlarni ko’zdan kechirishadi va rasmlarini chizishadi, ularni loy va plastilindan yasashadi, bunda qismlarning shakli hozircha geometrik etalonga yaqin bo’ladi (bular piyola, jo’ja va boshqa narsalar bo’lishi mumkin). O’rta guruhda tarbiyachi predmetlar shaklini sezish — harakat va ko’rish bilan — tekshirishni tashkil qiladi. Tekshirish natijalari dumaloq (doiraviy), to’g’ri to’rtburchak shaklida kabi so’zlar bilan mustahkamlanadi. Bu guruhda “Buyum o’zi haqida nima deydi?”, “Qismlariga ko’ra buyumning o’zini bil”, “Buyumlar dominosi” kabi o’yinlardan va shuningdek kubchalar, qirqma rasmlardan foydalanish mumkin. Geometrik obrazlar haqidagi dastlabki ma’lumotlarni bolalar o’yinlardan, mehnatdan, kundalik hayot (turmush)dan oladilar. Ular tarbiyachiga taqlid qilib, mozaikalar va qurilish materiallari komplektiga kiruvchi u yoki bu buyum nomini aytadilar. Ularning xossalari bilan amalda tanishadilar. Matematika mashg’ulotlarida sanoqqa o’rgatish uchun doiralar, uchburchaklar va boshqa narsalardan ko’rsatma material sifatida foydalaniladi. Bolalar shakllar miqdorini aniqlab, ularni aytishadi. 22 Kub, shar, silindr kabi shakllarning nomini aytish va bir-biridan farqlashni o’rganish. Shakllar har xil o’lchamda bo’lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Tayoqchalardan to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashni o’rgatish. Katta guruh Geometrik shakllar . Shakllar har xil o’lchamda bo’lishi mumkinligi haqida tasavvur hosil qilish (katta doira - kichik doira, katta kvadrat – kichik kvadrat). Shakllar va uning ayrim belgilari haqida tasavvur hosil qilish: Masalan, to’rtburchakning 4 ta burchagi va 4 ta tomoni (to’rtburchakning turli ko’rinishlari misolida) bor. Bolalarning shar, kub, silindrlar haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash va ular yordamida turli mavzularda loyihalar yaratish. Doira va oval shaklini farqlashga doir turli mashqlarni bajartirish. Qurshab turgan narsalar orasidan tanish bo’lgan geometrik shakllarni topa olishga o’rgatish: masalan, lagan, non doiraga o’xshaydi; stolning usti, devor, eshik va derazalar to’rtburchakka, ro’molcha kvadratga, qizchalar boshidagi ro’mol uchburchakka, stakan silindrga o’xshaydi va hakozo. Uchburchak va to’rtburchaklardan turlicha katta o’lchamdagi narsalar va shakllar tuzish. Turli geometrik shakllar to’plamidan har xil o’yinlar o’ynash, maxsus shakllar to’plamidan foydalanib, namunadagi narsalarni yasashni o’rgatish. Tayoqchalardan to’g’ri to’rtburchak, kvadrat, uchburchak yasashga, bu shakllardan foydalanib turli narsalar yasashga o’rgatish. Tayoqchalardan hosil bo’lgan geometrik shakllardan bir nechta tayoqchani olish usuli bilan ko’rinishini o’zgartirishga doir muammoli vazifalarni hal etishni o’rgatish. 15 Oxirgi o’yinda bolalar buyumning kontur va yassi tasviri orasidagi moslikni idrok qilishni mashq qiladilar. Buyumlar shaklini abstrakt geometrik shakllar bilan taqqoslash kichkintoylar uddalay oladigan ish. Bolalar geometrik shakllarni har qanday buyumni — koptokni, g’ishtni va boshqa narsalarni qanday idrok qilsalar, shunday idrok qiladilar. Binobarin, bolalar qurilishkomplektlarida, mozaikalarda har xil geometrik shakllar bilan doimo uchrashadilar va ular shakllarning to’g’ri nomlarini bu nomlarni eslab qolish shart bo’lmasa ham, eshitishlari kerak. Har xil shakldagi teshiklar ochilgan taxtachalar, teshikli yashiklar (bu teshiklarga shakli bo’yicha tegishli shakllar qo’yiladi) bilan o’ynar ekanlar, ular- aslida geometrik obyektlarning shakli bo’yicha mos keltirish harakatlarini egallaydilar. To’plangan sensor tajriba, maxsus mashg’ulotlarda yumaloqlangan va ko’pburchak shaklidagi buyumlar bilan ishlash asosida kichkintoylar doira va kvadrat bilan tanishadilar. Birinchi shunday mashg’ulotda bolalar katta va kichik doiralarni, ikkinchi mashg’ulotda esa, doira va kvadratlarni farq qiladilar. Har bir bolaga turli ko’rinishdagi va har xil rangli, ikki-uch o’lchamli ikki- uchta shakl beriladi. Shakllar karton, faner, yoki qalin qog’ozdan tayyorlanadi. Doiralar va kvadratlar tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Har qaysi jadvalda ikki-uchtadan shakl har xil holat va har xil kombinatsiyalarda beriladi. Bolalar shakllarni tekshirib, ularning shakllari bo’yicha ajratadilar, masalan, kartochkaning yuqori chizig’iga doiralarni, pastki chizig’iga kvadratlarni qo’yadilar. Qaysi shakllar ko’p, qaysi shakllar kam ekanini topadilar, shakllar nomini aytadilar. Та rbiyachi bolalarga o’yin-toshliriqlarini berib shakllarni tanish va atash bo’yicha mashq qildiradi: “O’ng qo’lingda kvadrat, chap qo’lingda doirani keltir”, “Qo’limda nima borligini top”, “Xuddi shunday shakl top” (bolalar tarbiyachidagi shakl shaklidagi shaklni topadilar), shuningdek, bunda “Shakllar dominosi”, “O’z uyingni top” (uychalar har xil shakldagi belgilar bilan belgilanadi) kabi o’yinlardan 20 Shuni kuzatish kerakki, bolalar “burchak” so’zini burchakning uchi bilan, ya’ni burchakni hosil qiluvchi nurlar (tomonlar) chiqadigan nuqta bilan bog’lamasinlar. Shuning uchun burchak ko’rsatilayotganda, qo’lni burchak tekisligida bir tomondan ikkinchi tomongacha surib borib ko’rsatish maqsadga muvofiqdir. Bolalar o’z kvadratlari va to’g’ri to’rtburchaklarining tomonlarini topishadi, so’ngra esa burchaklarini topishadi, tomonlar va burchaklar miqdorlarini sanashadi, kvadrat va to’rtburchakning to’rttadan burchagi va to’rttadan tomoni borligini aniqlashadi. Navbatdagi mashg’ulotda ular uchburchaklarni ham xuddi shunday tekshirishadi, hamma uchburchakda uchtadan burchak va uchtadan tomon borligini aniqlashadi. Bunday mashqlarni bolalar shakllarni tekshirib, ko’yilgan savolga javobni mustaqil izlab topa oladigan qilibtuzish kerak. Geometrik shakllar haqidagi bilimlarni mustahkamlash uchun tarbiyachi bolalarga oldin gugurt cho’plaridan shakl tuzishni, so’ngra ornament hosil qilishni taklif qiladi. Shakllarni farq qilish va aytnsh bo’yicha mashq qildirish uchun “Nima o’zgardi?”, “Nima yo’q bo’ldi?”, “Shakllar dominosi”, “Xuddi shunday shaklni ko’rsat” kabi didaktik va harakatli o’yinlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachida disk bo’lib, unga doira bo’ylab har xil geometrik shakllar joylashtiriladi. U disk strelkasini surish bilan goh u shaklni, goh bu shaklni ko’rsatadi, bolalar esa, o’z shakllari orasidan xuddi shunday shakllarni topishadi, ko’rsatishadi va nomini aytishadi. “O’z uychangni top” o’yinida polga chizilgan yoki chilvirdan "tuzilgan doiralar, kvadratlar, uchburchaklar va boshqa shakllar uycha bo’lishi mumkin. Katta o’lchamli shakllar shaklini aniqlash bolalarga qiyinlik qilishkni hisobga olib, bunday o’ychalar o’lchamlarini tobora kattalashtirib borish maqsadga muvofiq. 24 beriladi. Bu jarayonda “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va 4 metodikasi” fanining mazmunidan kelib chiqib tayyorlangan ushbu qo’llanma maktabgacha ta’lim yo’nalishi bakalavriat talabalari, shu yo’nalishning maxsus sirtqi va sirtqi ta’limi talabalari hamda maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilariga zarur ma’lumot va metodik yordam bera oladi. Qo’llanma zamonaviy pedagogik texnologiyalarni hisobga olib tayyorlangani va bugungi kun talablariga to’laqonli javob berishi bilan ham muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha ta’lim nazariyasi va metodikasini о’qitishning ilmiy-metodik muammolarini tadqiqot qilishda zarur bо’ladigan ilmiy- nazariy asoslari, pedagogikaning ilmiy tadqiqot metodlari, bosqichlari, ta’rifi va tasnifi, bolalar rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillar, bola psixik taraqqiyotining asosiy bosqichlari, ta’limning didaktik tamoyillari, bolalarga pedagogik ta’sir kо’rsatish, tashkil etish shakllari ta’lim va tarbiyada pedagogik texnologiyalarni qо’llashning nazariy asoslari, shakl, usullari bolalarni komil inson qilib tarbiyalashning maqsad va vazifalari, ta’lim berish va tarbiyalash muammolari, usullari, aqliy, jismoniy, ahloqiy, mehnat, estetik tarbiya berish, ijtimoiy maktabgacha ta’limni boshqarish, rahbarlik qilish yо’llari, usullari, ularni о’rganish va anglash tamoyillari, uslublari о’zlashtirganligini aniqlash Kurs ishining vazifalari : Ta’lim va tarbiya nazariyasi va metodikasi (maktabgacha ta’lim) fani tadqiqotlari, uslublari bо’yicha ilmiy va uslubiy adabiyotlar bilan tanishganligi darajasini; - maktabgacha ta’lim va uni о’qitish metodikasini tadqiq qilishning ilmiy yо’nalishlarni bilish darajasini; - tadqiqot jarayonida maktabgacha ta’limning aniq vazifasini anglay olish darajasini; - maktabgacha ta’lim fani va tadqiqotlar sohasining ilmiy yо’nalishlari, tadqiqotlar sohasida ilmiy mushohada va ilmiy tahlil masalalarini о’zlashtira olganliklarini; - ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil etish, tadqiqot natijalarini tahlil qilish malakalarining mavjudligini; - ta’lim va tarbiya jarayonini tashkil etishning shakl, metod va vositalari haqida umumiy tushunchalarga ega ekanligini isbotlab berish 4 Maxsus shakllar to’plamidan foydalanib, namunadagi qismlardan tashkil topgan shakl-siluetlar hosil qilishga o’rgatish. Labirintlar va ularning yechimi bilan tanishtirish. 16 so’zlarni hech qanday ma’nosiz takrorlayveradi. Ammo keyinchalik, kattalarning ta’sirida, ixtiyoriy esda qoldirish ham asta-sekin rivojlana boradi. Bo la ravshan va emotsional rang-barang materialni oson esda qol diradi. Uch yashar bola taassurotlarini bir necha oy davomida esda sa q lab tura olishga q odirdir. Xotiraning o’ sishiga o’ yinlar, turli mash g’ ulotlar, she’r yodlash, ertak va h ikoyalar aytish h amda sayr paytida kuzatish ishlarini olib borish yordam beradi. Ushbu Yoshdagi bolalar yangi s o’ zlarni h am, h atto chet tillardagi s o’ zlarni h am osongina eslab q oladilar. Lekin, bolalar materialni oson esda q oldirsalar h am, ular k o’ pining ma’nosiga yaxshi tushunmaydilar va ulardan nut q da foydalanishga q iynaladilar. Kattalar ning vazifasi bolalarning mumkin q adar k o’ pro q s o’ zlarni va tasavvurlarni eslab q olishigagina emas, balki ular uchun tushunarli, foydali b o’ lgan turli bilimlarni egallashiga erishishdan iborat. Bolalar bu xildag i bilimlardan o’ z o’ yinlarida, rasmlarida, u s tozlari yoki kattalar bilan su h batda foydalanadilar, bu bilimlar ularning a q liy va axlo q iy o’ sishlari uchun xizmat q iladi. Bog’chagacha bo’lgan Yoshdagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat ustunligicha qolaveradi. Masalan, bola juda berilib ertak eshitayotgan bo’lsa ham, xonaga birov kirib qolsa, uning diqqati ixtiyorsiz shu ertakdan chalg’iydi. Bog’cha Yoshidagi bolalar o’zlari uchun ahamiyatga ega bo’lgan, ularda kuchli taassurotlar qoldiradigan va ularni qiziqtiradigan narsalarni beixtiyor eslarida olib qoladilar. Bog’cha Yoshidagi bolalarning tafakkuri va uning rivojlanishi o’ ziga xos xususiyatga ega. Tafakkur bolaning bog’cha Yoshidagi davrida juda tez rivojlana boshlaydi. Buning sababi, birinchidan, bog’cha Yoshidagi bolalarda turmush tajribasining nisbatan ko’payishi, ikkinchidan , bu davrda bolalar nutqining yaxshi rivojlangan bo’lishi, uchinchidan esa, bog’cha Yoshidagi bolalarning er kin, must aqil harakatl ar qi li sh imkoniyatiga ega bo’lishlaridir. Bog’cha Yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi, ular tafakkurining faollashayotganligidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik so’na boshlaydi. 12 I-BOB M aktabgacha yosh davrida psixologik rivojlanish xususiyatlari 1.1. Maktabgacha yoshidagi bolalar o’yinining psixologik xususiyatlari Ma’lumki, bolaning Yoshi ulg’ayib, mustaqil harakat qilish imkoniyati oshgan sari, uning atrofidagi narsa va hodisalar bo’yicha dunyoqarashi kengayib boradi . Maktabgacha Yoshdagi bolalarning etakchi faoliyati o’yindir . Bu Yoshdagi bolalarning o’yinlarini uchga bo’lish mumkin: 1)predmetli o’yinlar(15-20 minut o’ynaladi); 2 gacha Yoshidagi bolalarning o’yin faoliyatlari masalasi asrlar davomida ju )syujetli-rolli o’yinlar (30-60 minut o’ynaladi); 3) qoidali o’yinlar (1soatdan -2kungacha davom etishi mumkin). Bog da ko’p olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelmoqda. Bog’cha Yoshidagi bolalar o’zlarining o’yin faoliyatlarida ildam qadamlar bilan olg’a qarab borayotgan sermazmun hayotimizning hamma tomonlarini aks ettirishga intiladilar. Bola atrofidagi narsalar dunyosini bilish jarayonida ular bilan bevosita amaliy munosobatda bo’lishga intiladi. Bu o’rinda shu narsa harakterliki, bola bilishga tashnaligidan atrofdagi o’zining haddi sig’adigan narsalari bilangina emas, balki kattalar uchun mansub bo’lgan, o’zining kuchi ham etmaydigan, haddi sig’maydigan narsalar bilan ham amaliy munosabatda bo’lishga intiladi. Masalan: bola avtomashinani yoki tramvayni o’zi haydagisi, xaqiqiy otga minib yurgisi, uchuvchi bo’lib, samolyotda uchgisi va rostakam militsioner bo’lgisi keladi. Tabiiyki bola o’zidagi bunday ehtiyojlarning birontasini ham haqiqiy yo’l bilan qondira olmaydi. Bu o’rinda savol tug’iladi. Bolalarning tobora ortib borayotgan turli ehtiyojlari bilan ularning tor imkoniyatlari o’rtasidagi qarama- qarshilik qanday yo’l bilan hal qilinadi? Bu qarama-qarshilik faqatgina birgina faoliyat orqali, ya’ni, bolaning o’yin faoliyati orqaligina hal qilinishi mumkin. Buni quyidagicha izohlab berish mumkin: 6 Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi. –T. O’zbekiston. 20 2 2. 2. O ’ zbekiston Respublikasi “ Maktabgacha ta ’ lim va tarbiya to ’ g ’ risida ” gi O ’ RQ 595- sonli qonuni 2019- yil , 16- dekabr . 3. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021- yillarda maktabgacha ta ’ lim tizimini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to ’ g ’ risida ” gi 2707- sonli Qarori . 2016 yil, 29 dekabr. 4. Maktabgacha ta’lim tizimi boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-3955-sonli Qarori. 2018-yil 30-sentyabr 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PF-5198- sonli Farmoni. 2017 yil 30 sentyabr. 6. “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish Konsepsiyasi. 2019 yil, 8 may. 7. “Umumiy tipdagi davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari to’g’risida” Nizom. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil Internet saytlari www. tdpu. uz www. pedagog. uz www. Ziyonet.uz www. edu.Uz www.fayllar.org www.cyberleninka.ru www.chrome-effekt.ru 27 Kurs ishining predmeti: Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish uslublari va tamoyillari о’zlashtirganlik va amalda qо’llay olish malakalari darajasini aniqlash Kurs ishining tuzilishi: Kirish Asosiy qism, I-BOB, II-BOB, Xulosa va Foydalanilgan adabiyotlardan iborat 5 qo’shila boshlaydi. Bolalarning individual xususiyatlarini, ularning jamoa o’yinlari davomida kuzatish qulaydir. O’z o’yinlarida bolalar kattalarning predmetlarga munosabatinigina emas, balki ko’proq ularning o’zaro munosabatlarini ham aks ettiradilar va ularga taqlid etadilar . Shuningdek, jamoa o’yinlarida bolalar bir guruh odamlarning murakkab hayotiy faoliyatlarini aks ettiradilar. Masalan, «poezd» o’yinini olaylik. Bunda mashinist, parovozga ko’mir yoquvchi, provodniklar, qontrolyor, kassir, stansiya xodimlari va yo’lovchilar bo’ladi. Bolalarning mana shu kabi jamoa o’yinlari artistlarning faoliyatiga o’xshaydi. Chunki, jamoa o’yinidagi har bir bola o’z rolini yaxshi ado etishga intilishi bilan birga, o’yinning umumiy mazmunidan ham chetga chiqib ketmaslikka tirishadi. Bu esa, har bir boladan o’zining butun qobiliyatini ishga solishni talab etadi. Ma’lum rollarga bo’lingan jamoa o’yini, bolalardan qat’iy qoidalarga bo’ysunishini va ayrim vazifalarni talab doirasida bajarishni taqozo etadi. Shuning uchun bolalarning bunday jamoa o’yinlari psixologik jihatdan katta ahamiyatga ega. Chunki, bunday o’yinlar bolalarda irodaviylik, xushmuomalalik, o’yin qoidalariga, tartib-intizomga bo’ysungan va s h u k a b i b o s h q a i j o b i y h i s l a t l a r n i t a r b i y a l a y d i v a rivojlantiradi. Eng asosiysi bu o’yinlarda kattalarning predmetli dunyoga nisbatan xulq- atvori takrorlanmaydi, odamlar orasidagi munosabatlarga, xususan – rollariga imitatsiya (taqlid) qilinadi. Bolalar ushbu munosabatlar asosida quriladigan rollarni va qoidalarni ajratadilar, o’yinda unga amal qilinishini qattiq nazorat qiladilar va o’zlari ham ularga rioya qilishga harakat qiladilar. Bolalarning syujetli-rolli o’yinlari turli mavzularda bo’lib, bolalar ular bilan hayotiy tajribasiga muvofiq yaxshi tanishdir. Bolalar tarafidan o’yinda qayta ijro etiladigan rollar –oilaviy (ona, ota, buvi, buva, o’g’il, qiz va h.k) yoki tarbiyaviy (enaga, bog’chadagi tarbiyachi,) yoki ertak qahramonlari (bo’ri, ayiq, tulki, quyon, echki,) yoki kasbiy (shifokor, komandir, uchuvchi). Rollarni ijro etuvchilar kattalar yoki bolalar yoki ularni o’rnini bosuvchi o’yinchoqlar, qo’g’irchoqlar bo’lishi mumkin. 9 10 Xulosa Xulosa qilib aytganda avvalombor, shuni ta’kidlash kerakki, ta’lim-tarbiya sohasida mehnat qilayotgan har bir kishi pedagogikning falsafiy jabhalaridan, ilm-fan va texnika sohasidagi o’zgarishlardan, yangi paydo bo’lgan dunyoqarash va ilmiy oqimlardan xabardor bo’lishlari kerak. Ikkinchidan, har bir pedagog bolaga ta’lim-tarbiya berish masalasi bilan shug’ullanar ekan, pedagogikaning nazariyasi va o’qitishning zamonaviy pedagogik texnologiyalari hamda milliy istiqlol g’oyalari bilan qurollangan bo’lishlari kerak. Uchinchidan, nazariy jihatdan to’la asoslangan zamonaviy pedagogik texnologiyalarni bugungi kunda ta’lim jarayoniga qo’llash eng dolzarb masalaga aylangan. Ushbu ma’ruzalar to`plamida “Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish” fanining umumiy masalalari uchun mo’ljallangan bo’lib, o’qitish jarayonini loyihalash algoritmi mavjud bo’lib, katta modullar va o’rta modullarga hamda o’quv soatlarining umumiy soniga qarab o’quv reja asosida taqsimlangan. O’rta modul tarkibidagi kichik modullarga aniq maqsadlarning qo’yilishi va ularga ajratilgan vaqtning chegaralanganligi pedagogik texnologiyalarni joriy etilganligining eng muhim belgisidir. Modullardagi tayanch tushunchalarning va nazorat savollarining aniqlanishi hamda test savollarining tuzilishi egallangan bilimlarni malakaga aylantirish uchun zamin yaratadi. Ma’ruzada o’rta modulda qo’llaniladigan dars turi, tipi hamda qo’laniladigan pedagogik usul va uslublarni aniqlab, ishlatadigan joylarini belgilash muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu esa uslubiy qo’llanmada o’z aksini topgan. Ta’lim jarayonida o’qitishning texnik vositalaridan unumli foydalanish dars samaradorligini oshiradi. Muayyan modulda o’qitishning texnik vositalarini topib, qo’llanish joylarini aniqlash mazkur qo’llanmada o’z aksini topgan. Ta’lim-tarbiya sohasida mehnat qilayotgan har bir kishi bugungi kunda yuzaga kelayotgan yangi tushunchalarni anglashi, shuningdek darslarni loyihalash asosida modulli o’qitish texnologiyalardan ham xabardor bo’lishlari kerak. Ushbu ma’ruzalar to`plami kam kuch va kam vaqt sarflab, chuqur va puxta bilimlar berish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. 26 Individual mashqlar uchun “Juftini top”, “Kartochkaga mos shakl tanla” va boshqa o’yinlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bolalar shakllarning rangli va kontur tasvirlarini mos qo’ynshadi, shaklga mos shakl tanlashadi. Yil oxirida bolalar sodda geometrik shakllarni nafaqat farq qilishadi va aytishadi, balki ularning ba’zi belgilari bo’yicha oriyentir oladigan bo’lishadi. Bolalarni buyumlar shaklini geometrik shakllar bilan taqqoslashga o’rgatish mumkin. Shu maqsadda maxsus mashqlardan foydalaniladi. Masalan, tarbiyachi stolga geometrik shaklni qo’yadi, bolalar esa shu shakldagi buyumlarni tanlashlari kerak. Geometrik shakl — namuna shakl ayrim bolalarga berilishi ham mumkin, ular shaklni va o’zlari tanlagan buyumni ko’rsatishadi. Mashqlarni “Xuddi shu shakldagi buyumni top”, “Men nimani aytsam, shuni top”, “Topshiriq” va boshqa o’yinlar shaklida o’tkazish maqsadga muvofiq. Tarbiyachi har qaysi shakldagi buyumdan ikki-uchtadan tanlaydi. Asta-sekin ularning miqdorini to’rt-beshtaga yetkazish mumkin. 25 Kirish Kurs ishining dolzarbligi : Bugungi kunda mamlakatimizda barcha sohalarda keng ko’lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa, maktabgacha ta’lim sohasida tub o’zgarishlar amalga oshirilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning ta’lim-tarbiya olishi masalasi davlat darajasidagi dolzarb masalaga aylandi. Bu borada Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev tashabbusi bilan amalga oshirilayotgan ishlar, qabul qilinayotgan farmon va qarorlar dasturul amal bo’lmoqda. Maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilishi, Prezidentimiz tomonidan “2017-2021-yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2707-sonli Qaror, O’zbekiston Respublikasi “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida”gi qonuni, Maktabgacha ta’lim tizimi boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori, O’zbekiston Respublikasining ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yiladigan Davlat talablari, “Ilk qadam” Davlat o’quv dasturi, “O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish Kontseptsiyasi” kabi me`yoriy huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi maktabgacha ta’lim tizimida ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim-tarbiya berishning asosiy vazifalari bolalarni jismoniy, aqliy va ma’naviy jihatdan rivojlantirish, ularning tug’ma layoqati, qiziqishi, ehtiyoji va imkoniyatlarini hisobga olgan holda milliy va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashdan iborat. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga ta’lim berish jarayonini takomillashtirishda bo’lajak pedagoglarning ilmiy va uslubiy ta’minlanganligi, ularning kasbiy tayyorgarligi asosiy masalalardan sanaladi. Ayniqsa, bolalarda matematik tasavvur va bilimlarni rivojlantirish ularning intellektual jihatdan yetuk insonlar bo’lib ulg’ayishida o’ziga xos o’ringa ega. Matematik bilimlar bolalarga, ular nimani bilib olganliklari va nimaning uddasidan chiqa olishlarini hisobga olgan holda, aniq tizim va ketma-ketlikda 3 metodikasida buyumlarni payqash — harakat yo’li bilan tekshirish usullariga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Buni qanday bajarishni tarbiyachi ko’rsatadi: u bolalarni birga ishlashga jalb qilgan holda, buyum konturi ustidan bir necha marta ko’rsatkich barmog’ini yuritib chiqadi (bola har bir shakl konturi ustidan qo’lini yuritib chiqadi). Bunda u shakl nomini aytadi. Ikkinchi mashg’ulotda bolalar tarbiyachining har bir geometriq shakl konturini hosil qilayotgan qo’l harakatini kuzatishadi. Shundan keyin o’zlari shakl konturi bo’yicha barmoqlarini yuritib chiqib, uning nomini aytishadi. Bolalarni kontur ustidan barmoq yuritib chiqish bo’yichamashq qildirish uchun 2—3 ta doira, kvadrat tasvirlangan kartochkalardan ham foydalanish mumkin. O’z tarbiyalanuvchilarini doira va kvadratni ajrata olish bo’yicha bir necha marta mashq qildirib, tarbiyachi bolalarni shakllar bilan aktiv harakat qilishga (qo’lga olish, bir-birining ustiga qo’yish, qator qilib qo’yish) chorlaydi. Bu bolaga geometrik shakllarning nomlari va shakllarini eslab qolishga yordam beradi. Keyingi mashg’ulotlarda tarbiyachi o’zidagiga qaraganda kichiko’lchamdagi, ammo rangi bir xil bo’lgan doira va kvadratlarni beradi, so’ngra esa namunadan o’lchami ham, rangi ham farq qiladigan doira va kvadratlarni beradi. Bolalarning doira va kvadrat haqidagi tasavvurlarini mustahkamlash uchun (“Doirani o’ng qo’lingga ol”, “Kvadratni chap qo’lingga ol”, “Qo’lingda turgan narsaning nomini ayt”, “Hamma doiralarni yuqori chiziqqa, hamma kvadratlarni pastki qiziqqa qo’y” kabi topshiriqlardan, shuningdek “Top-chi, xaltada nima bor”, “Juftini ton”, “O’z uyingni top” kabi o’yinlardan foydalanish mumkin. Bunday topshiriqlarga mashg’ulotning bir qismini ajratish kerak, qolgan vaqtda esa doira va kvadratlardan ko’rsatish uchun xizmat qiladigan va tarqatma material sifatida foydalanib, buyumlar to’plamini yoki bitta buyumni topish, yoki yoniga qo’yish yo’li bilan buyumlar guruhlarini taqqosla-sh kabi mashqlarga bag’ishlash mumkin. Bolalarni buyumlarni ularning tasvirlari bilan mos keltirish bo’yicha (“Buyum va uning tasviri”, “Bizning tomorqa” kabi o’yinlarda) mashq qildirish ham foydali. 19 II-BOB Bolalarning Predmetlar Shakli Va Geometrik Shaklllarini Idrok Qilishning O’ziga Xos Xususiyatlari 2.1Bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish Ма tematika mashg’ulotlarida bolalar eng sodda geometrik shakllar bilan, ularning ba’zi xossalari bilan tanishadilar, buyumlarni geometrik etalonlar bilan taqqoslash asosida ularning (buyumlarning) shaklini tahlil qilish va baholashni o’rganadilar. Bolalarda asta-sekin shakl haqidagi umumiy tasavvur shakllanadi, bunday tasavvur maktabda geometriya, chizmachilik kabi fanlarni o’zlashtirish uchun asos bo’ladi. “Bolajon” tayanch dasturida geometrik shakllar bilan tanishtirishga qo’yilgan vazifalar mazmuni bilan tanishtirish. Kichik guruh Geometrik shakl. Doirani taniy olish va nomini aytishni o’rgatish. Uni sezish, harakat va ko’rish yo’llari bilan tekshirish usullarini o’rgatish. Kvadrat bilan tanishtirish. Doira, kvadratni farqlash va aytishni sezish, harakat va ko’rish usullari orqali o’rgatish. Bolalarga shar va kub haqida tushuncha berish. Turli topshiriqlar yordamida shar va kub haqidagi bilimlarni mustahkamlash. Uchburchakni taniy olish va nomini aytishni o’rgatish. Uni sezish, harakat va ko’rish yo’llari bilan tekshirish usullarini o’rgatish. O’rta guruh Geometrik shakllar. Doira, kvadrat, uchburchak shakllarini bir-biridan farqlashni mustahkamlash. To’g’ri to’rtburchak shakli bilan tanishtirish, to’g’ri to’rtburchak-kvadratni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko’rish usullari orqali o’rganish. Oval shakli bilan tanishtirish, doira, ovalni farqlash va aytishni, ularni sezish - harakat va ko’rish usullari orqali o’rgatish. 14 Bolalarning o’yin faoliyatlarida turli hayoliy va afsonaviy obrazlarni yaratishlari odamning (shu jumladan, bolalarning ham) tashqi muhitdagi narsa va hodisalarni aks ettirish passiv jarayoni emas, balki faol, ijodiy yaratuvchanlik jarayoni ekanligidan dalolat beradi. Bolalar o’yin faoliyatining yana bir xususiyati bu o’yin jarayonida bolaning qiladigan xatti-harakatlari va bajaradigan rollarining ko’pincha umumiylik harakteriga ega bo’lishidir. Buni shunday tushunish kerakki, bola o’zining turli-tuman o’yinlarida faqat o’ziga tanish bo’lgan yolg’iz bir shofyorning, vrachning, militsionerning, tarbiyachining, uchuvchining xatti- harakatlarnigina emas, balki umuman shofyorlarning, vrachlarning, tarbiyachilarning hamda uchuvchilarning xatti-harakatlarini aks ettiradi. Bu Yoshdagi bolalar o’z vaqtining ko’p qismini o’yin bilan o’tkazadi, ayniqsa 3 Yoshdan 6-7 Yoshgacha o’yinlar ahamiyatli taraqqiyot yo’lini bosib o’tadi: predmetli-boshqaruv va ramziy o’yinlardan tortib to qoidali syujetli-rolli o’yinlargacha. Bu Yosh davrida barcha o’yin turlarini ko’rish mumkin. Bu Yosh davri davomida bolalarning quyidagi asosiy faoliyat turlari izchillikda takomillashib boradi: predmetlar bilan boshqarish o’yini, qonstruktiv tipdagi individual predmetli o’yin, jamoaviy syujetli-rolli o’yinlar, individual va guruhiy ijod, o’yin-musobaqa, o’yin-muloqot, uy mehnati. Kichik maktabgacha Yoshdagi bolalar asosan predmetlar, turli xil o’yinchoqlar bilan yolg’iz o’zlari o’ynaydilar. O’zlarining predmetli va konstruktorli o’yinlarida idrok, xotira, tasavvur, tafakkur jarayonlarini, Shuningdek o’z harakat qobiliyatlarini takomillashtirib boradilar. Albatta, turmush tajribalari va faoliyatlari doirasi cheklangan kichik Yoshdagi bolalar (ba’zan kichik guruh bolalari ham) o’zlarining o’yinlarida qonkret odamlarni va ularning harakatlarini aks ettiradilar xolos. Masalan, (oyisini, dadasini, akasini, tarbiyachisini va shu kabilarni). O’rta yoki katta bog’cha Yoshidagi bolalarning o’yinlarida esa bunday obrazlar umumiylik harakteriga ega bo’la boshlaydi. Sekin-asta o’rta maktabgacha davrga borib o’yin jamoaviy bo’lib boradi va unga ko’proq bolalar 8 foydalanadi. Natijada kichkintoylar o’lchami va rangiga bog’liq bo’lmagan doira, kvadratlarni topishadi, doiraning dumalashini, uning burchaklari yo’qligini, kvadrat dumalamasligini, uning burchaklari ko’pligini bilib oladilar. Tarbiyachi to’plamlarning tengligi bilan tanishtirishda tarqatma va demonstratsion material sifatida doiralar va kvadratlardan foydalanadi, bolalarnishakllarning aniq nomlarini ishlatishga o’rgatadi. 2.3 O’rta guruhda bolalarni geometrik shakllar bilan tanishtirish O’quv yilining dastlabki oylarida maktabgacha yoshidagi bolalarning o’zlariga tanish geometrik shakllar — doira va kvadratlarni farq qilish hamda to’g’ri aytish malakalarini mustahkamlash kerak. Bu ishni guruhlarning miqdoriy taqqoslash va sanoqqa o’rgatish mashqlari bilan bir vaqtda o’tkazish maqsadga muvofiq. Bolalarga “Bilgin-chi, bunda nechta kvad-rat bor”, “Nima ko’p, doiralarmi yoki kvadratlarmi?” kabi topshiriqlar va savollar beriladi. O’rta guruh dasturida bolalarni uchburchak bilan tanishtirish nazarda tutilgan. Bolalarni bu shaklni tanish va aytishga, doira va kvadratlarni farq qilishga o’rgatish kerak. Bu ishlarni amalga oshirish usullari kichik guruhda foydalanilgan usullarga o’xshaydi, bular: shaklni payqash— harakatni tekshirish, u bilan har xil amaliy ishlarni tashkil qilish. Uchburchak bilan tanishtirish uni doira va kvadrat bilan taqqoslash asosida o’tkaziladi. Dastlab shakllar juftlab taqqoslanadi, masalan, birinchi mashg’ulotda uchburchak bilan doira taqqoslanadi. Tarbiyachi uchburchakni ko’rsatib, bolalar e’tiborini burchaklarga qaratgan holda uchburchak konturi bo’ylab barmog’ini (ko’p marta) yuritib chiqadi. “Barmoq burchakkacha boradi, to’xtaydi, burchakni aylanib, yana nariga ketadi. Yana bir marta burchakkacha boradi, burchakni aylanadi, yana nariga ketadi”,—deb tushuntiradi tarbiyachi. U shaklni aytadi (“Bu — uchburchak”), uning qanday rangda ekanini so’raydi, bolalarning e’tiborini uchburchakning tomonlari borligiga, ular 3 ta ekaniga, burchaklari borligiga va ular ham 3 ta ekaniga qaratadi. Shundan keyin tarbiyachi bolalardan o’z 21

Ilk yoshdagi bolalarning predmetlar miqdorini idrok qilishning pedagogik- psixologik asoslari

Купить