Ilmiy kashfiyotlar ixtirolar va litsenziyalash

Ilmiy kashfiyotlar ixtirolar va litsenziyalash
MUNDARIJA
KIRISH
I BOB   ILMIY -TEXNIK ISHLANMALAR, IXTIRO VA 
KASHFIYOTLARGA  QO’YILGAN TALABLAR 
1.1.  Ilmiy-texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarning mazmuni va turlari
1.2.  Ilmiy va xalqaro patentlashtirish tashkilotlari faoliyati 
I I BOB   KASHFIYOT VA IXTIROLARNING DAVLAT TOMONIDAN  
HUQUQIY HIMOYA QILISH
2.1 Ilmiy – texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarni rasmiylashtirish va davlat 
ro’yxatidan  o’tkazish tartibi.
2.2. Kashfiyot ixtiro va ratsionalizatorlik takliflarining innovatsion  xarakteri 
2.3. Ixtiro va kashfiyotlarni amaliyotga tatbiq etishning   iqtisodiy samaradorligi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
ILOVALAR KIRISH
O’zbekiston Respublikasi  Prezidenti Sh.M. Miziyoyevni Vazirlar Mahkamasining
2019 yil 14 fevraldagi majlisida so’zlagan ma’ruzasidan kelib chiqqan holda ta’lim
va kadrlar tayyorlash sifatini tubdan oshirish, mustaqil fikrlaydigan, o’zining qat’iy
xayotiy e’tiqod va qarashlariga ega bo’lgan yoshlarni tarbiyalashga hissa qo’shish
maqsadida   ushbu   fan   dasturi   tuzildi.   Talabalarga   mazkur   fan   xususiyatlari
doirasida   O’zbekiston   Respublikasi     birinchi   Prezidenti   I.A.Karimovning   “Jahon
moliyaviy-iqtisodiy   inqirozi,   O’zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etish   yo’llari   va
choralari”   nomli   asarida   keltirilgan   materiallar,   qoidalari   va   xulosalarni   puxta
o’zlashtirishlari,   kelgusi   faoliyatida   samarali   foydalanishlari   hamda   ijodiy
yondoshishlarini   ta’minlash   fanni   o’rganish   oldida   turgan   asosiy   vazifalardan
biridir. Dunyoning nufuzli ekspertlarini fikrlariga ko’ra, bu inqiroz 2009 yilda va
2010   yilda   ham   davom   etishi   va   ehtimoli   yanada   chuqurlashishi   kutilmoqda.
Bulardan kelib chiqqan holda, o’z-o’zidan ayonki, O’zbekiston jahon iqtisodiy
inqirozining   salbiy   oqibatlarini   bartaraf   etish   bo’yicha   2009-2012   yillarga
mo’ljallanib qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar dasturi O’zbekistonning 2009
yilda   ijtimoiy-iqtisodiy   rivojlantirishning   ustivor   yo’nalishi   bo’lib   qoladi.   Bu
o’rinda   ishlab   chiqarishni   modernizatsiya   qilish,   texnik   va   texnologik   qayta
jihozlash,   xalqaro   sifat   standartlariga   o’tish   bo’yicha   qabul   qilingan   tarmoq
dasturlarini amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi kun tartibiga qo’yilmoqda. Bu esa   o’z   navbatida,   O’zbekistonning   ham   tashqi,   ham   ichki   bozorida   barqaror
mavqega   ega   bo’lishini   ta’minlash   imkonini   beradi.   Jahon   bozorida   talabni
rag’batlantirish   orqali   mahalliy   ishlab   chiqaruvchilarni   qo’llab-quvvatlash
O’zbekiston iqtisodiy o’sishining yuqori sur’atlarni saqlab qolishda g’oyat muhim
ahamiyatga   ega.   Ushbu   dastur   vdoirasidagi   loyihalarda   keng   iste’moldagi   oziq-
ovqat va nooziq-ovqat tovarlarni ishlab chiqarish korxonalari uchun keng ko’lamli
rag’batlantirish   tizimi,   ya’ni   soliq   va   bojxona   imtiyozlari   berilmoqda.
Patentshunoslik,   litsenziyalash   va   sertifikatlash   fani   darslarida   tashqi   iqtisodiy
faoliyat (TIF)da tovarlarni nomenklaturasini o’rganish, uyg’unlashgan TN bojxona
to’lovlari,   intellektual   mulk   ob’ektlarini   muhofazalash,   ilmiy   kashfiyotlar   va
ixtirolar,   seleksiya   yutuqlari   va   sanoat   namunalari   hamda   belgilari,   eksport   va
import   tovarlar   bo’yicha   shartnomlar   tuzish,   patent   axborotlari,   xalqaro,   Yevropa
va   MDH   patentshunoslik,   litsenziyalash   va   sertifikatsiyalash   to’g’risidagi
axborotlar   bilan   tanishgan   va   huquqiy   normalarni   bilish   to’g’risida   ma’ruza   va
seminar darslari olib boriladi. Bugungi kunda hal etilishi lozim bo’lgan masalalarni
yechimi   uchun   Respublikamizga   patentshunoslik,   litsenziyalash   va
sertifikatsiyalash   sohasidajahon   andozalariga   mos   keluvchi   yuqori   malakali
mutaxassislar   kerak.   Shu   kunning   mutaxassisiga,   birinchidan,   iste’molchilarni
ehtiyojlaridan   kelib   chiqqan   holda   intellektual   bozorni   har   tomonlama   tahlil   qila
bilish,   ikkinchidan   bozorga   ta’sir   eta   bilish   talabi   qo’yiladi.   «Patentshunoslik,
litsenziyalash   va   sertifikatlash»   fani   maqsadi–talabalarga   mamlakatimiz
iqtisodiyotini   erkinlashtirish   va   iqtisodiy   islohotlarni   jadallashtirish   hamda
iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitlarida O’zbekiston Respublikasida ilmiy
kashfiyotlar,   ixtirolar,   seleksiya   yutuqlari,   xalqaro   patent   tizimi   va   boshqalarni
o’rganishda   va   ularni   faoliyatini   to’g’ri   tashkil   etish   va   uni   takomillashtirishdan iboratdir.   Fanining   asosiy   vazifalari   patentshunoslik,   litsenziyalash   va
sertifikatsiyalashning mohiyati, rivojlanishining asosiy bosqichlari, marketingning
asosiy tamoyillari, vazifalari va turlari, axborot bilan ta’minlash siyosati kabilarni
o’rgatishdir.   Ushbu   o’quv   fani   «Huquqshunoslik»,   «Siyosatshunoslik»,
«Axborotlar   texnologiyasi»,   «Xalqaro   marketing»,   «Marketing   faoliyatini
prognozlash   va   tahlili»,   «Xorijiy   investitsiyalar»   va   boshqa   fanlar   bilan   o’zaro
aloqadorlikda o’rganiladi. «Patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanini
o’qitishda, talabalar tomonidan fanni to’liq o’zlashtirilishini ta’minlash maqsadida,
mavzularda   ko’rilayotgan   masalalarning   mohiyatidan   kelib   chiqqan   holda   ilg’or
pedagogiktexnologiyalarning   “aqliy   hujum”,   “kichik   guruhchalar”,   “klaster”,
“blist-so’rov”,   “diskussiya”,   “keys-stadi”,   “muammoli   vaziyatni   yechish”
usullaridan foydalaniladi. Bu usullarning natijaviylik darajasini oshirish uchun har
bir   mavzuni   yoritishda   kompyuter,   slaydlar,   eshitish(audio)   va   ko’rish(video)
vositalari,   multimediya   vositalari   hamda   Internet   sahifalari   va   xizmatlaridan
foydalanish tavsiya etiladi. I BOB   ILMIY -TEXNIK ISHLANMALAR, IXTIRO VA
KASHFIYOTLARGA  QO’YILGAN TALABLAR
1.1 Ilmiy-texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarning mazmuni va turlari
   Ilmiy tadqiqot (izlanish) uchta tarkibiy qism: insonning maqsadli faoliyati, ilmiy
mehnat predmeti va ilmiy mehnat vositalaridan iboratdir. Insonning maqsadli ilmiy
faoliyati tadqiqot obyekti haqida (bo‘yicha) yangi bilimlarga yoki obyekt haqidagi
(bo‘yicha) mavjud bilimlarni to‘ldirishga erishishda anglab yetishni bilishning aniq
usullaridan   va   ilmiy   uskunalardan   (o‘lchov,   hisoblash   texnikalari)   mehnat
vositalaridan   foydalanishga   tayanadi.   Ilmiy   mehnat   predmeti   tadqiqotining faoliyati   yo‘naltirilgan   tadqiqot   obyekti   va   u   haqidagi   (oldingi)   bugungacha
bo‘lgan   bilimlar.   Tadqiqot   obyektiga   moddiy   dunyoning   har   qanday   materiali
(elektrotexnik   uskunalar,   elektrlashtirilgan   qurilmalar,   mashina   va   mexanizmlar),
jarayonlar   (texnologik,   energetik,   agrotexnik,   elektromagnit,   moddiy   materiallar
elementlari   va   h.k.lar)   kiradi.   Ilmiy   tadqiqotlar,   ko‘zlangan   maqsadi,   tabiat   yoki
ishlab   chiqarish   bilan   bog‘liqlik   darajasi,   ilmiy   ishning   xarakteri   va   chuqurligiga
(qamroviga)   qarab   fundamental,   amaliy   va   ishlanmalarga   bo‘linadi.   Fundamental
tadqiqotlar   prinsipial   yangi   bilimlarni   (yaratish)   barpo   etish   va   oldinda   mavjud
bilimlar   sistemasini   rivojlantirishga   qaratiladi   va   undan   maqsad   tabiatning   yangi
qonunlarini  yaratish (kashf  etish)  voqeliklar  orasidagi  bog‘liqliklarni  ochib berish
va   yangi   nazoratlar   yaratishdir.   (Masalan,   elektromagnit   maydon   nazariyasi
agroinjeneriyada   resurslar   tejamkorligi   ilmiy   –   metodologiyasini   yaratish,
energiyani muhitda harakatlanishi qonunini va h.k.lar). Amaliy tadqiqotlar texnika
sohasida   yangi   ishlab   chiqarish   vositalarini,   iste’mol   mahsulotlarini   va   h.k.larni
yaratish   yoki   mavjudlarini   takomillashtirishga   yo‘naltirilgan   bo‘lib,   uni   maqsadi
fundamental tadqiqotlarda to‘plangan ilmiy omillarni amaliy tadqiqotlar orqali o‘z
o‘rniga qo‘yishdir. (Masalan, urug‘lik mahsulotlarni saralash  elektrotexnologiyasi
va   texikasini   yaratish,   energiya   tejamkor   meva   quritish   texnikasini   yaratish,
asinxron motorlarni quvvat koeffitsiyentini (cos ö) oshirish teznik vositasini ishlab
chiqish   va   h.k.lar).   Ishlanmalar   yoki   loyiha-konstruktorlik   ishlari   (LKI)   amaliy
tadqiqotlar   natijalarini   (masalan   texnika   sohasida)   texnik   yechimlarni   (mashina,
qurilma,   material,   mahsulot)   ishlab   chiqarish   texnologiyalarini   tajriba   nusxalarini
yaratish   va   sinab   ko‘rish,   yangiliklarni   takomillashtirishda   foydalanishga
qaratilgan   ilmiy   tadqiqotning   yakuniy   qismidir.   (Masalan,   elektr   maydoni
yordamida   urug‘lik   donlarni   saralash   texnologiyasini   amalga   oshiriuvchi   texnik
qurilmani   yaratish,   dielektrik   don   quritish   usulni   amalga   oshirish   texnik qurilmasini   ishlab   chiqish,   ichimlik   suvga   impulsli   ishlov   berish   elektr   qurilmani
tajriba   nusxasini   ishlab   chiqish   va   h.k.).   Yuqoridagi   ilmiy-tadqiqotlar
klassifikatsiyasi va ularni chegaralanishi ko‘pchilik hollarda shartli bo‘lsada, ularni
fanning   muayyan   bir   sohasiga   tegishliligi   birlashtirib   turadi.   keltirilgan   sxemada
loyihalash va o‘zlashtirish bosqichlari bir vaqtning o‘zida fan va texnika sohalariga
tegishli   hisoblanadi.   Shuningdek,   fundamental   tadqiqotlar   va   ishlab   chiqarish
oralig‘ida   o‘zaro   bog‘langan   bosqichlar:   amaliy   tadqiqotlar   –   ishlanma   –   loyiha
joylashgan. Ilmiy tadqiqotlar strukturasi. Ilmiy izlanishlar (tadqiqotlar) – obyektiv
borliqni, qonuniyatlar va real dunyo voqeliklari orasida bog‘liqlikni anglab yetish
–   bilish   jarayonidir.   Bilish   –   ilmiy   izlanishlar   (tadqiqotlar)   yordamida   amalga
oshiriladigan bilmaslikdan bilimga, chala yoki noaniq bilimlardan to‘laroq va aniq
bilimlarga   inson   onggi   va   tafakkuri   yo‘naltirilgan   murakkab   jarayondir.   Ilmiy
tadqiqotlar bosqichma-bosqich amalga oshiriladi va texnika yo‘nalishida ko‘pgina
holatlarda   keltirilgan   strukturaga   monand   ketmaketlikda   tashkil   etiladi.   Ilmiy
tadqiqotlar   olib   borishni   har   bir   bosqichida   ilmiy   muammoni   (masalani)   umumiy
yechimi   bilan   bog‘liq   ilmiy   izlanishlar   olib   boriladi.   Ilmiy   tadqiqotning   birinchi
bosqichida nafaqat tadqiqot olib boriladigan muammo yoki masala shakllantiriladi,
balki   ishning   muvaffaqiyatli   yakuni   ko‘p   tomonlama   bog‘liq   bo‘lgan   ilmiy
tadqiqot   vazifalari   ham   aniq   shakllantiriladi.   Ilmiy   muammoni   (masalani)
shakllantirishga   tadqiqot   olib   borilayotgan   muammo   yoki   masalaga   o‘xshash
masalalarning yechimlarini texnik va nazariy usullari va vositalari, hamda turdosh
sohalardagi   tadqiqot   natijalari   haqida   ma’lumotlar   yig‘ish   va   tahlil   etish   kabi
muhim   ilmlar   kiradi.   Shuni   ta’kidlash   lozimki,   ma’lumotlar   yig‘ish   va   ulardan
masalani   yechishda   foydalanish   tadqiqot   ishlari   tugagungacha   ham   davom   etishi
mumkin.   Ilmiy   muammoni   (masalani)   yechishning   birlamchi   gipotezasini   ilgari
surish   va   asoslash   aksariyat   hollarda   ilmiy   tadqiqotning   birinchi   bosqichida belgilangan  ilmiy  masalalar  va  tadqiqot  mavzusiga  oid  to‘plangan   axborotlarning
tahlili asosida shakllantiriladi. Muammoni yoki ilmiy masalani yechishga erishish
bo‘yicha   shakllantirilgan   bir   necha   birlamchi   gipotezalar   orasida   eng   maqbuli
tanlab   olinadi.   Birlamchi   ilmiy   gipotezani   ishonchliligini   aniqlash   maqsadida
ayrim   hollarda   birlamchi   ekspertiza,   ya’ni   tajribalar   o‘tkazish   zaruriyati   ham
tug‘iladi.   Ilmiy   tadqiqotlarning   nazariy   izlanishlar   bosqichida   fundamental
fanlardan   olingan   qonuniyatlarning   tadqiqot   obyektiga   bog‘lab   analiz   va   sintez
qilish   va   shuningdek,   matematik   apparatlardan,   nazariy   elektrotexnika   va   boshqa
nazariy bilimlardan foydalanib hozirgacha ma’lum bo‘lmagan yangi qonuniyatlarni
ochishga erishish ko‘zda tutiladi. Nazariy tadqiqot qabul qilingan ilmiy gipotezani
analitik   rivojlantiradi   va   tadqiqot   olib   borilayotgan   ilmiy   muammoning
nazariyasini yaratilishiga olib kelishi kerak. Boshqacha aytganda bilimlar tizimini
tadqiqot olib borilayotgan muammo doirasida ilmiy umumlashtirishdir. Yaratilgan
ushbu   nazariya   izlanishlar   olib   borilayotgan   muammoga   oid   voqelik   va   faktlarni
oldindan   belgilab   (prodokazat)   va   tushintirib   bera   olish   qobiliyatiga   ega   bo‘lishi
kerak.   Eksperimental   tadqiqotlar   –   ilmiy   asosida   qo‘yilgan   tajribadir.
Eksperimental   tadqiqotlardan   ko‘zlangan   maqsad   ilmiy   muammo   (masala)
yechimining to‘g‘riligini tekshirib ko‘rish bo‘lib, uning natijasini  tasdiqlashi  yoki
inkor   etishi   mumkin.   Tadqiqot   olib   borilayotgan   obyekt   (muammo   yoki   masala)
bo‘yicha   fundamental   izlanishlar   olib   borilmagan   yoki   nazariy   asoslari   yetarli
bo‘lmagan   hollarda   eksperimental   tadqiqotlar   natijalari   muammoni   nazariy
yechimlarini   shakllantirishga   (topishga)   asos   yaratadi.   Ilmiy   tadqiqotning
navbatdagi   bosqichi   eksperimental   va   nazariy   tadqiqotlar   natijalarini   solishtirib
(taqqoslab) ko‘rib ularni bir biriga mos kelishi (to‘g‘ri kelishi) haqida, hamda ilgari
surilgan   ilmiy   gipotezani   tasdiqlashi   haqida   uzul-kesil   xulosa   qilinadi.   Ayrim
hollarda  natijalar  bir  biridan ancha  farq qilsa  yoki  umuman  to‘g‘ri  kelmasa  ilmiy gipotezaga   o‘zgartirish   kiritish   yoki   gipotezani   inkor   etishga   to‘g‘ri   keladi.
Tadqiqot   natijalariga   yakun   yasash,   olingan   natijalar   tadqiqot   maqsadi   va
vazifalariga   to‘la   javob   berishi   hamda   umumiy   xulosa   va   tavsiyalarni
shakllantirishi   ilmiy   izlanishning   yakuniy   bosqich   vazifalariga   kiradi.   Texnika
sohasida,   jumladan,   energetika   sohasida   tadqiqotlar   natijalarini   o‘zlashtirish
(amalda tadbiq etish) bosqichi ham ko‘zda tutiladi. Bunda tadqiqot natijalarini yoki
texnologik va konstruktorlik ishlanmalarini iste’molchiga yetkazish ishlari amalga
oshiriladi.   Ilmiy   tadqiqot   turlari   muayyan   bir   ketma-ketlikda   bosqichma-bosqich
amalga   oshiriladi.   Fundamental   va   amaliy   tadqiqotlar   quyidagi   bosqichlardan
iborat   bo‘ladi:   Ilmiy   muammo   –   hal   qilinishi   talab   etilayotgan   nazariy   va   amaliy
masala bo‘lib, usiz ilmiy tadqiqot ishlarini bajarib bo‘lmaydi. Texnika yo‘nalishida
ilmiy   muammolar,   ishlab   chiqarish   texnik   vositalari   va   jarayonlarini   u   yoki   bu
jihatdan ma’lum talablarga javob bermayotganidan energiya va boshqa resurslarni
sarflarining   yuqoriligi   tufayli   yuzaga   keladigan   va   yechimi   jamiyat   taraqqiyotida
zarur   bo‘lgan   masalalardan   iboratdir.   Ilmiy   muammolar   fanda   oldingi   erishilgan
natijalar   orasidan   o‘sib   chiqadi.   Masalan.   Elektr   motorlarni   yaratilishi   ko‘plab
fundamental,   amaliy   va   ishlanmalar   natijalari   bilan   bog‘liq   bo‘lib,   undan
foydalanish   jarayonida   turli   xil   faktorlar   ta’sirida   ularni   buzilmasdan   ishlash
muddati   balgilangan   muddatdan   ancha   past   bo‘lib   kelayotgani   ularni
ekspluatatsion   ishonchliligini   oshirish   muammosini   keltirib   chiqaradi.   Yuzaga
kelgan   ilmiy   muammolarni   yechimini   topishda   yangi   bilimlar   kerak   bo‘ladi   va
bunga esa ilmiy izlanishlar natijasida erishiladi. Har qanday ilmiy muammo ikkita
uzviy   bog‘langan   elementni   o‘zida   mujassam   qiladi:   birinchisi,   biz   nimanidir
bilishimiz   (voqelik,   jarayon,   energetik   qurilma   va   h.k.lar)   ular   haqida   obyektiv
bilimga   ega   bo‘lishimiz,   ikkinchisi,   yangi   qonuniyatlar   yoki   oldingi   olingan
bilimlarni   amalda   qo‘llashni   prinsipial   yangi   usulini   yaratish   imkoniyati   haqida farazga   ega   bo‘lishimiz   kerak.   Ilmiy   muammoni   qo‘yish   –   muammoni   izlash,
muammoni   qo‘yish   va   rivojlantirish   (kengaytirish)   bosqichlarini   o‘z   ichiga   oladi.
Muammoni izlash – ilmiy muammoni yuzaga kelishi ijtimoiy, iqtisodiy va texnik
asoslar   bilan   bog‘liq   bo‘lishi   mumkin.   Ijtimoiy   asosga   ega   bo‘lgan   energetik
muammo   sifatida   ekologik   toza   energiya   ishlab   chiqarish,   muhitni
ifloslantirmaydigan   ichki   yonuv   dvigatelini   yaratish   bilan   bog‘liq   muammoni
misol   qilib   olishimiz   mumkin.   Ayrim   muammolar   unchalik   ravshan   bo‘lmasada,
shubhasiz   bo‘lib,   yirik   ilmiy   texnik   muammolar   sirasiga   kiradi.   Masalan,   o‘ta
yuqori  o‘tkazuvchanlikka  ega   elektr   energiyasini   uzatish   tarmog‘ini   yaratish   yoki
bo‘lmasa   quyosh   energiyasidan   elektr   energiyasi   olish   samarasini   oshirish   va
h.k.lar. Ushbu yirik ilmiy texnik muammolar
16
tarkibiga   ko‘plab   mayda   muammolar   kirib   ketadi.   Amaldagi   natijalar   kutilgan
ko‘rsatkichlardan   keskin   farq   qilishi   natijasida   muammolar   yuzaga   kelishi   ko‘p
uchraydigan   holdir.   Masalan,   nazariy   va   amaliy   bilimlar   asosida   aniq   va
mukammal   bajarilgan   hisoblar   bo‘yicha   yaratilgan   elektrotexnik   qurilma   yoki
uskuna, ulardan muayyan bir sharoitda foydalanish davomida teztez ishdan chiqib
turishi,   qurilma   yoki   uskunani   pasportida   belgilangan   energetik   ko‘rsatkichlarni
amaldagidan   farq   qilishi   va   h.k.lar.   Elektrotexnik   uskunalarning   texnik
ishonchliligini,   ekspluatatsion   samaradorligini   o‘rganish   bilan   bog‘liq,   zaruriyat
elektrotexnik   uskunalar   va   elektrotexnik   qurilmalarning   ekspluatatsion
ishonchliligini   oshirish   muammosini   yuzaga   keltiradi.   Ilmiy   muammolarni   izlash
va   shakllantirishda   ularni   yechish   uchun   o‘ylab   qo‘yilgan   tadqiqotlardan
kutilayotgan   natijalarni   amaliyot   ehtiyojlari   (talablari)   bilan   o‘zaro   munosabati
quyidagi   uchta   prinsipga   mos   kelishi   muhimdir:   –   belgilab   olingan   yo‘nalishda,
ushbu   muammoni   yechimisiz   texnikani   kelajakda   rivojlanish   imkoni   bormi?   – ko‘zda   tutilgan   tadqiqotlar   natijasi   texnika   sohasiga   aniq   nima   beradi?   –
belgilangan ilmiy muammo bo‘yicha olib boriladigan tadqiqotlar natijasida olinishi
ko‘zda tutilayotgan bilimlar yangi qonuniyatlar, yangi usul, texnologiya va texnik
qurilmalar bugungi kundagi fan va texnikadagi mavjudlariga qaraganda (nisbatan)
katta   amaliy   ahamiyatga   egami?   Muammoni   qo‘yish   (shakllantirish).   Ilmiy
muammoni izlash va tanlash insonning ilmiy tafakkuri va amaliy faoliyatidagi eng
murakkab va hali o‘rganilmagan va ma’lum bo‘lmagan bilimlarni izlab topishdek
biri   ikkinchisini   inkor   qiladigan   jarayondir.   Muammoning   to‘g‘ri   shakllantirilishi
va uni qo‘yilishi, tadqiqotdan ko‘zlangan maqsad, tadqiqot obyekti va tadqiqotlar
olib   borish   chegaralarini   belgilab   olinishi   qanchalik   mukammal   amalga
oshirilganligi,   ilmiy   tadqiqot   natijalariga   erishishda   muhim   o‘rin   tutadi.   Ushbu
masala,   ya’ni   muammoni   qo‘yish   aksariyat   hollarda   har   bir   tadqiqot   mavzusi
uchun   individual   yondashuv   asosida   hal   etiladi.   Shu   bilan   birga   ma’lum
umumiylikka   ega   quyidagi   qoidalar   mavjudligini   ham   aytib   o‘tish   lozim:   –  ilmiy
muammoga   oid   fan   va   texnikaning   eng   oxirgi   yutuqlarini   yaxshi   bilishi   va
ilgaridan   yechimi   ma’lum   muammoni   qo‘ymaslik,   boshqacha   aytganda
muammoga   oid   ma’lum   bilimlarni   noma’lumlaridan   aniq   chegaralash;   –   olib
boriladigan talqiqotlar chegarasi va tadqiqot obyektini aniq belgilab olish; – ilmiy
muammoni   yechish   usullarini   aniqlash,   ya’ni   muammoni   turini   (ilmiy   nazorat,
amaliy, maxsus kompleks) tadqiqot olib borish metodikasini aniqlash. Muammoni
kengaytirish,   qo‘shimcha   yechimlar   bilan   to‘ldirish.   Muammoni   yechilishi
davomida,   qo‘shimcha,   ya’ni   bosh   muammoni   yechimni   to‘ldiruvchi   tadqiqotlar
olib   borish   zaruriyati   tug‘ilishi   mumkin.   Masalan,   elektr   energiyasidan   samarali
foydalanish   muammosini   yechish   ushbu   bosh   muammo   boshqa   ko‘plab
muammolarni   yechish   zaruriyatini   vujudga   keltiradi.   Elektr   uskunalarning
ekspluatatsion   ishonchliligini   oshirish,   noan’anaviy   energiya   manbalaridan foydalanish,   energiya   tejamkor   elektrotexnologik   jarayonlarni   ishlab   chiqish   va
h.k. bosh muammolar – elektr energiyasidan foydalanish muammosini kengayishi
va   to‘ldirilishini,   boyitilishini   ta’minlaydi.   Elektr   uskunalarning   ekspluatatsion
ishonchliligini   oshirish   masalasi   yechimiga   erishish   esa,   o‘z   navbatida,   ushbu
masala   ichida   bir   qancha   yo‘nalishdagi   yechimlarga   erishish   bo‘yicha   tadqiqotlar
o‘tkazishni taqazo etadi. Masalan, elektr uskunalarni anormal rejimdan himoyalash
vositalarini   ishlab   chiqish   (yaratish),   texnik   servis   ko‘rsatish   tizimini
takomillashtirish, elektrotexnik uskunalarni  konstruktiv takomillashtirish bo‘yicha
tadqiqotlar   olib   borish   zaruriyatini   yuzaga   keltiradi.   Materiallarni   o‘rganish.   Har
qanday ilmiy tadqiqot ishlari oldingi tadqiqot tajribalari, tadqiqot materiallarini va
ilmiy izlanish olib borilayotgan sohaga yaqin sohalardagi tadqiqotlar materiallarini
o‘ranish va tahlilidan boshlanadi. Tadqiqot mavzusi doirasida o‘zidan oldingi olib
borilgan   tadqiqotlar   natijasidan   xabardor   bo‘lmagan   izlanuvchi   ko‘p   hollarda
allaqachon   yechimga   ega   muammo   yoki   masalaga   behuda   kuch   va   vaqtini
sarflaydi.   Tadqiqot   mavzusiga   oid   materiallarni   o‘rganishni   ikkita   bosqichga
bo‘lish   mumkin:   Birinchi   bosqich.   Ma’lumotlar   manbalarini   aniqlash.   Bu
bosqichda   tadqiqot   mavzusiga   oid   yo‘nalishda   chop   etilgan   ilmiy   asarlar
(monografiyalar),   brashyuralar,   jurnallarda   chop   etilgan   maqolalar   dissertatsiya
ishlari   va   ularning   avtoreferatlari,   referativ   jurnallar,   ilmiy   to‘plamlarda   chop
etilgan   maqolalar   internet   saytlarida   keltirilgan   ma’lumotlar   bilan   tanishib
chiqiladi. Tanishib chiqilgan ma’lumotlar manbalari va ularda tadqiqot mavzusiga
oid  masalalar   bo‘yicha   erishilgan   yechimlar   birlamchi   ma’lumotlar   kartochkasiga
tushirilib ma’lumotlar kartotekasi shakllantiriladi. Ikkinchi bosqich. Bu bosqichda
to‘plangan ma’lumotlar manbalari o‘rganib chiqiladi va ular tahlil qilinadi. Har bir
ma’lumot   manbayida   keltirilgan   ma’lumotlar   va   yechilgan   masalalar   bilan   oldin
tanishib   qarab   chiqiladi   va   ular   siz   olib   borayotgan   tadqiqot   mavzusiga   yaqin bo‘lsa,   uni   o‘qib   chiqib   chuqur   tahlil   qilinadi.   Axborot   manbalari   bilan   tanishib
chiqish   (qarab   chiqish)   jarayonida   undagi   keltirilgan   annotatsiya,   mundarijadagi
bandlarni   nomlanishidan   uni   siz   olib   borayotgan   tadqiqotlar   bilan   qay   darajada
yaqinligi haqida malumotlar olish mumkun.
1.2 Ilmiy va xalqaro patentlashtirish tashkilotlari faoliyati
    Xalqaro   standartlar   formatda   aniqlanadi   ISO   /   IEC   /   ASTM   NNNNN:   yyyy
Sarlavha,   qayerda   nnnnn   standartning   raqami,   yyyy   nashr   etilgan   yil
va   Sarlavha   mavzuni tavsiflaydi.   IEC   Agar standart  JTC (qo'shma  texnik qo'mita)
ishidan   kelib   chiqsa,   qo'shiladi.   ASTM   ASTM   International   bilan   hamkorlikda
ishlab chiqilgan standartlar uchun ishlatiladi. Sana va   IS   to'liq bo'lmagan yoki chop
etilmagan standart  uchun  foydalanilmaydi  va  ba'zi   hollarda  chop  etilgan asarning nomi   qoldirilishi   mumkin.   Texnik   hisobotlar   "texnik   qo'mita   yoki   quyi   qo'mita
odatda   Xalqaro   standart   sifatida   e'lon   qilingan   ma'lumotlardan,   masalan,
ma'lumotnomalar   va   tushuntirishlardan   boshqa   ma'lumotlarni   to'plaganida"
chiqarilishi mumkin. Ularni nomlash bo'yicha konventsiyalar, standartlar uchun bir
xil, bundan mustasno   TR   o'rniga prepended   IS   hisobot nomida.  Misollar:
 ISO / IEC TR 17799: 2000 Axborot xavfsizligini boshqarish uchun Amaliyot
kodeksi
 ISO / TR 19033: 2000 Texnik mahsulot  hujjatlari  - Qurilish hujjatlari uchun
metadata
Texnik   xususiyatlari   "ko'rib   chiqilayotgan   mavzu   hali   ishlab   chiqilayotgan   yoki
boshqa   biron   bir   sababga   ko'ra   kelajagi   bo'lgan,   ammo   darhol   xalqaro   standartni
nashr   etishga   kelishish   imkoniyati   bo'lmaganida"   ishlab   chiqarilishi
mumkin.   Umumiy   texnik   xususiyatlar   "to'liq   xalqaro   standart   ishlab   chiqilgunga
qadar   e'lon   qilingan   oraliq   spetsifikatsiya,   yoki   IECda   tashqi   tashkilot   bilan
hamkorlikda   nashr   etilgan"   ikki   logotipli   "nashr   bo'lishi   mumkin."   Ikkalasi   ham
Texnik Hisobotlarga o'xshash konventsiya bilan nomlangan, masalan:
 ISO   /   TS   16952-1:   2006   Mahsulotlarning   texnik   hujjatlari-Ma'lumotni
belgilash tizimi-1-qism: Umumiy foydalanish qoidalari
 ISO / PAS 11154: 2006 Yo'l-transport vositalari - tomga yuk tashuvchilar
Ba'zan   ISO   a   Texnik   tuzatish.   Bular   kichik   texnik   nosozliklar,   foydalanish
qobiliyatining   yaxshilanishi   yoki   cheklangan   tarzda   foydalanishni   kengaytirish
uchun   mavjud   standartlarga   kiritilgan   tuzatishlardir.   Odatda,   ular   ta'sirlangan
standartni   keyingi   rejalashtirishda   yangilanishi   yoki   qaytarib   olinishi   kutilgan holda   chiqariladi.     ISO   qo'llanmalari   "xalqaro   standartlashtirish   bilan   bog'liq
masalalarni" qamrab olgan meta-standartlar. Ular formatda nomlangan   "ISO / IEC
qo'llanma N: yyyy: sarlavha,"   masalan:
 ISO / IEC qo'llanmasi 2: 2004 standartlashtirish va tegishli faoliyat - Umumiy
lug'at
 ISO / IEC qo'llanmasi 65: 1996 Mahsulotni sertifikatlashni amalga oshiruvchi
organlarga qo'yiladigan umumiy talablar
  ISO hujjatiga mualliflik huquqi    ISO hujjatlari mualliflik huquqiga ega va ularni
takrorlash   uchun   ISO   to'lovlari   olinadi.   Biroq,   ISO   elektron   formatdagi
hujjatlarning   ko'p   nusxalari   uchun   to'lov   olmaydi.   Foydali   bo'lsa   ham,   ushbu
qoralamalardan foydalanishda ehtiyot bo'lish kerak, chunki standart sifatida ishlab
chiqilgunga   qadar   jiddiy   o'zgarishlar   bo'lishi   mumkin.   ISO   va   uning   AQShdagi
rasmiy vakili (va Xalqaro Elektrotexnika Komissiyasining AQSh Milliy Qo'mitasi
orqali)   ba'zi   standartlariga   bemalol   kirish   mumkin   Odamzot   o’z   tabiatiga   ko’ra
jismoniy   jihatdan   eng   mukammal   mavjudod   emas,   lekin   insonda   eng   kuchli
imtiyoz   –   uning   intellekti   mavjud.   Intellekt–insonni   hayvonot   dunyosidan   ajratib
turadigan   asosiy   belgi   bo’lib,   rivojlanishni   sifat   jihatidan   yangi   pog’onaga
ko’taradi.   Intellekt   so’zi   lotincha   “intellectus”   so’zidan   kelib   chiqqan   bo’lib,
insonning aqli, onggi, fikrlash qobiliyatini bildiradi. Inson hayotining maqsadi–eng
yaxshi   narsalarga   intilishdir.   Ibtidoiy   tuzumdan,   ya’ni   ilk   mehnat   qurollari
yaratilgandan   boshlab   inson   har   doim   o’zining   turmush   tarzini   yaxshilash,   o’z
ijodiy   salohiyatini   oshirish   yillarini   tinimsiz   izlab   kelgan.   Shuning   uchun   ham
qadim zamonlardan insoniyat jamiyatida birinchi olimlar, ixtirochilar, rassomlar va
musiqachilar   paydo   bo’lgan.   Ular   insonlar   hayoti   va   turmushini   engillashtiruvchi
asbob-uskunalar   ixtiro   qilishgan,   chorvachilik   va   qishloq   xo’jaligini   o’zlashtirib, atrof   muhitdan   himoyalanish   uchun   uylar   qurishgan,   yuklarni   tashish   vositalarini
o’ylab   topib,   dengizdan   suzish   uchun   kemasozlik   bilan   shug’ullanishgan   va   bu
bilan   texnik,   iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyotni   ta’minlab   kelishgan.   Intellektual
faoliyat   insoniyat   jamiyati   rivojlanishining   asosiy   sababidir.   Intellektual
faoliyatning eng muhim  turlari  fan, san’at  va texnik ijodiyot, xalqlar  va millatlar,
davlat   va   stivilizastiyalar   rivojining   doimiy   yo’ldoshidir.   Insoniyat   jamiyati   o’z
boshidan   quldorlik,   feodalizm,   kapitalizm,   sostializmni   kechirdi.   XXI   asrniing
boshida,   asosiy   rivojlantiruvchi   kuchi   raqobat   bo’lgan   bozor   iqtisodiy   tizim
ekanligi   tan   olindi.   Hamma   vaqt   ham   raqobat   kurashida   kim   intellektual
imkoniyatlar   va   intellektual   faoliyat   natijalaridan   unumli   foydalana   olsa   faqat
o’sha   muvaffaqiyatga   erishishi   mumkin.   Bundan   shunday   mantiqiy   xulosa
chiqadiki, insonning bilim olish, ixtiro qilishga tabiiy intilishi va ijodiy mahsulidan
iqtisodiy   samara   olinishi   bir-biriga   mos   kelgandagina   u   o’zining   ijodiy
salohiyatidan   oqilona   foydalana   oladi,   shu   bois   doimiy   izlanishdan   manfaatdor
bo’ladi.   Intellektual   mulk   ob’ektlarini   ko’rib   chiqar   ekanmiz,   shuni   qayd   etish
mumkinki,   intellektual   mulkda   ob’ektlarning   ikki   guruhi   alohida   ajralib   turadi:
san’at   bilan   bog’liq   badiiy   asarlar   va   san’at   tarmog’i   –   xususan   yangi   buyumlar,
tovarlar   va   texnologiyalarni   ishlab   chiqish   va   bozorga   taklif   etish   bilan   bog’liq
ob’ektlar.   Aynan   ana   shu   vaziyatlar   XX   asrda   jahonda   umum   qabul   qilingan
xalqaro huquqiy standartlar shakllanishiga olib keldi, shunga muvofiq intellektual
mulk   o’z   ichiga   ikki   asosiy   huquqlar   sohasini   oladi:      mualliflik   va   turdosh
huquqlar, unga muvofiq ilmiy, adabiy, musiqiy, badiiy, fotografiya va audiovizual
asarlarga   huquqlar,   shuningdek   fonogramma   ishlab   chiqaruvchilar   va   ijrochilar,
efir   va   kabel   eshittirishlari   tashkilotlarining   huquqlari   himoya   qilinadi;    sanoat
mulki, ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari, shuningdek tovar belgilari va
xizmat   ko’rsatish   belgilari,   tovarlarning   kelib   chiqish   joyi,   firma   nomlariga huquqlarni   o’z   ichiga   oladi.   Sanab   o’tilgan   barcha   muayyan   huquqiy   muhofaza
ob’ektlari,  xususan,  badiy  asarlar  va  san’at   turlari, ixtirolar,  tovar  belgilari, EHM
uchun   dasturlar   va   hokazolar   intellektual   mulk   ob’ektlari   deb   ataladi.   -Mualliflik
huquqi   adabiyot,   fan   va   san’at   asarlari   o’zining   aniq   ifodasini   topgan   shaklni
muhofaza   qiladi.   Bunday   ifodalash   shakli   so’z,   timsollari,   musiqa,   surat,   uch
o’lchovli  predmetlar  yoki bunday shakllarning kombinastiyasi  (masalan,  kinofilm
yoki   teatr  postanovkasi,   opera)  bo’lishi   mumkin.  Mualliflik  huquqlari  asarlarning
istalgan turini maxsus ruxsatsiz (muallif roziligisiz) nusxa ko’chirish, ko’paytirish
va   boshqa   usulda   qayta   tiklashdan   muhofazalaydi   .   -Sanoat   mulki,   mualliflik
huquqidan   farqli   ravishda   bevosita   g’oyani,   xususan   buyumning   turli   shakllarda
ko’p   marta   qayta   ishlatilishi   mumkin   bo’lgan   texnik,   badiiy   va   boshqa
mohiyatlarni   muhofaza   qiladi.   Patent   davlat   nomidan   sanoat   mulki   ob’ektiga
beriladigan   va   muayyan   hududda   muayyan   vaqt   oralig’ida   amal   qiladigan
muhofaza   hujjatidir.   Patentshunoslik,   litsenziyalash   va   sertifikatsiyalash
intellektual   mulkni   yaratish,   muhofazalash   va   undan   foydalanishning   huquqiy
iqtisodiy,   tashkiliy   va   boshqa   masalalarini   o’rganadigan   fandir.
Patentshunoslikning asosiy  qismini ixtirolarni  huquqiy muhofazalash masalalarini
o’rganish   tashkil   etadi.   Ixtirolarning   bunday   “maqomga”   ega   bo’lishi   bu
ob’ektlarning   har   qanday   davlat   industrial   va   iqtisodiy   rivojlanishidagi   ahamiyati
bilan   tushuntiriladi.   Shu   sabab,   ilgari   Patentshunoslik,   litsenziyalash   va
sertifikatsiyalash   fani   asosan   texnik   va   tabiiy   fanlar   mutaxassisliklari   bo’yicha
talabalarga o’qitilar va intellektual mulkning boshqa masalalari kam o’rganilar edi.
Ilgari   mutaxassislar   uchun   asosan   patent   axborot   qidiruvini   amalga   oshirish   va
ixtiroga   talabnoma   rasmiylashtirishni   bilish   etarli   bo’lgan   bo’lsa,   hozir   vazifa
ancha   kengaydi.   Har   bir   patent   uning   egasi   yoki   unga   xususiy   egalik   qiluvchi muayyan (jismoniy yoki yuridik) shaxsga beriladi. Patent egasi patentning xususiy
egasi va ushbu patentdan kelib chiqadigan mutloq huquqlarning egasidir.
I I BOB   KASHFIYOT VA IXTIROLARNING DAVLAT TOMONIDAN
HUQUQIY HIMOYA QILISH
2.1 Ilmiy – texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarni rasmiylashtirish va
davlat ro’yxatidan  o’tkazish tartibi.
  Mamlakatimizda   fan   va   uning   rivojlanishi   davlat   va   jamiyat
taraqqiyotidagi   o ‘rnini   muhim.   Shu   tufayli   davlat   tomonidan   uning   qo‘llab
quvvatlanishiga   katta   e’tibor   berib   kelinmoqda.   ...   Tadqiqotning
maqsadi   va   vazifasini   ifodalash:   –   mamlakat   va   xorijiy   nashrlar
bibliografik   ro ‘ yxatini   tanlash   va   tuzish   (monografiya,   darsliklar,   maqolalar,
patentlar,   kashfiyotlar   va   b.),   shuning-dek,   tanlangan   mavzu   bo‘yicha   ilmiy -
texnikaviy hisobot tuzish; – mavzu bo‘yicha manbalar   va   referatlar annotatsiyasini
tuzish;   –   mavzu   bo‘yicha   masalalarning   ahvolini   tahlil   qilish;   –   tadqiqot
maqsad   va   vazifalarining   bayonini   tuzish.   Kirish   ish   bag’ishlangan   ilmiy-
texnikaviy   muammo   (masala)ning   zamonaviy   ahvolini,   shuningdek   ishni
maqsadini   qisqacha   tavsiflash   kerak.   Kirish   qismida   tavsiflanayotgan   ishdagi
yangilik va dolzarblik nimadan iboratligini bayon etish va uni o’tkazish zarurligini  Analitik   sharxda   tadqiqotni   metodikasi   va   hal   etish   vositalari   bo’yicha
adabiyotlarda   keltirilgan   ma’lumotlar,   ITI   oldida   turgan   masalani   yangicha   hal
etish   yo’llari   bayon   qilinishi   lozim.   Ishning   tanlangan   yo’lini   asoslash   boshqa
mumkin   bo’lgan   yo’nalishlarga   taqqoslash   bo’yicha   afzalliklariga   asoslanadi.   ITI
tanlangan yo’nalishi va ishchi gipoteza ITI o’tkazish aniq shartlarini hisobga olgan
holda   analitik   sharxda   mavjud   bo’lgan   tavsiyalarga   asoslanishi   kerak.   ITI   ning
tanlangan   yo’lini   asoslash   ishning   maqsadga   muvofiqligi   (yoki   zarurligi)ni
asoslash bilan almashtirmasligi kerak. ITI tanlangan yo’nalishi tegishli topshiriklar
Bajarilgan ish metodikasi, mazmuni va natijalarni ifodalovchi hisobotning qismlari
barcha oraliq va yakuniy natijalar, shu jumladan salbiylari bilan birgalikda to’la va
tadrijiy   tarzda   bayon   etilishi   kerak.
Tadqiqot   metodikasi   tadqiqot   o’tkazish   metodologiyasini   tanlashni   asoslanishini,
bunda   foydalanilayotgan   yohud   ishlab   chiqilayotgan   texnikaviy   vositalar,
matematik   yohud   tadqiqot   natijalarini   ishlab   chiqishning   boshqa   metodini
asoslangan   informasiyaning   tegishli   manbaiga   havola   qilingan   holda   o’z   ichiga  
Mazmun   va   bajarilgan   ish   natijalari   qismida   quyidagilar   ko’rsatilishi   lozim:
maqsad,   muayyan   eksperimentlar   programmasining,   ular   mohiyatining   tavsifi;
olingan   ma’lumotlar   aniqligi   va   ishonchligi   baholanishi   hamda   nazariy
ma’lumotlar bilan taqqoslanishi. Bunday taqqoslash bo’lmaganda u hol asoslanishi
kerak. Olingan natijalar ta’kidlanishi va ularni qo’llanilish imkoniyati tavsiflanishi
zarur.   Ilovada   asosiy   matnga   qo’shilganda   ko’p   joyni   egallaydigan   ko’shimcha
materiallar   beriladi.   Quyidagilar   ana   shunday   materiallar   hisoblanadi:
Hisobotda   beriladigan   tasvirlar   miqdori   mazmuniga   ko’ra   belgilanadi   va   bayon
etilayotgan   material   ravshan   va   aniq   bo’lishi   uchun   yetarli   miqdorda   berilishi
lozim.   Tasvirlar   shunday   tayyorlanishi   kerakki,   qismlari   va   yozuvlar   sifatli reproduksiya   yoki   kompyuterda   aks   ettirish   imkonini   ta’minlaydigan   bo’lishi
lozim. Mikrofilmi tayyorlanishi zarur bo’lgan hisobotlar uchun shtrixli tasvirlar va
fotosuratlarni   asl   nusxasi   qo’shimcha   qilinishi   kerak.   Nusxa   va   rangli   rasmlar
qo’shilmaydi.   Barcha tasvirlar (fotografiya, tarxlar, chizmalar va b.) ras-mlar deb
ataladi.   Rasmlar   har   bir   qism   ichida   arab   raqamlari   bilan   tadrijiy   ravishda
raqamlanadi. Rasm raqami bob tartib raqami va rasm tartib raqamidan iborat, bir-
biri   bilan   nuqta   yordamida   ajratilgan   bo’lishi   kerak.  
Rasmlar   ularga   matnda   havola   qilingandan   so’ng   xisobot   tekstida   ketma-ket
joylashtiriladi.   Rasmlarni   shunday   joylashtirish   kerakki   ularni   hisobotni
varaqlamay   ko’rish   mumkin   bo’lsin.   Agar   rasmlarni   bunday   joylashtirish   imkoni
bo’lmasa, ularni shunday joylashtirish lozimki, toki hisobotni soat strelkasi bo’ylab
aylantirish mumkin bo’lsin. Hisobotda A formati hajmidan katta bo’lgan rasmlarni 
Har   bir   rasm   batafsil   tavsifiy   yozuvga   ega   bo’lishi   lozim.   Ost   yozuv   rasm   tartib
raqami   bilan   bir   qatorga   qo’shib   joylashtiriladi.   Rasmdagi   yozuvlar   hisobotdagi
barcha   rasmlar   hajmi   bo’yicha   bir   xil   shriftda   bajariladi.   Hisobotlardagi   ilmiy
tadqiqotning   raqamli   materiallari   jadval   tarzida   joylashtiriladi.   Har   bir   jadval
tavsifiy   sarlavhaga   ega   bo’lishi   kerak.   Jadval   yuqorisida   «jadval»   va   uning   tartib
raqam   joylashadi.   Jadval   tartib   raqami   xuddi   rasmdagi   kabi   bo’ladi.   Sarlavxa
«jadval» so’zidan yuqorida joylashadi. «Jadval» so’zi va sarlavxa yozma harflarda
yoziladi.   Jadval   grafalari   sarlavhasi   katta   harflarda   yoziladi,   sarlavhachalar   esa  
Hisobot   matnida   zarur   hollarda   formulalar   joylashtiri-ladi.   Formulalardan   so’ng
simvollar,   koeffisiyentlar   va   boshqa   eksplikasiyalarga   tushuntirish   beriladi.
Eksplikasiyalarda   simvollar   va   raqamli   koeffisiyentlar   qiymati   formula   tagidan
ular   formulada   qanday   tartibda   berilgan   bo’lsa   xuddi   shunday   tartibda   keltiriladi.
Har bir simvol va raqamli koeffisiyentni qiymati yangi qatordan berilgani ma’qul.
Eksplikasiyaning birinchi satri «bunda» so’zi bilan boshlanadi. Bu so’zdan keyin   Formulalar bob ichida arab raqamlari bilan tartiblanadi. Formulaning tartib raqami
bob tartib raqami va formulaning tartib raqamidan iborat bo’lishi kerak. Har ikkala
tartib   raqami   nuqta   bilan   ajratiladi   va   qavs   ichida   beriladi.   (birinchi   bob  ikkinchi
formula).   Formula   tartib   raqami   sahifaning   o’ng   tomonida   formulaning   quyidagi
qatori   bilan   bir   xil   satrda   beriladi.   Matnda   formulaning   tartib   raqamidan   iborat
bo’lishi   kerak.   Har   ikkala   tartib   raqami   nuqta   bilan   ajratiladi   va   qavs   ichida
beriladi. Masalan, «(1.02)» (birinchi bob ikkinchi formula). Formula tartib raqami
sahifaning o’ng tomonida formulaning quyidagi qatori bilan bir xil satrda beriladi.
Matnda formulaga havola qilinganda uning aniq tartib raqami qavs ichida berilishi 
Monografiyalar,   maqolalar,  standartlar,   kashfiyotlar,   ma’ruza   tezislari,   gazetadagi
maqolalar,   ITI   hisobotlari,   deponentlangan   materiallar,   kataloglar   va   boshqa
materiallar   haqidagi   ma’lumot   OAKning   1985   yil   5-sonida   e’lon   qilingan  
ITI   to’g’risidagi   hisobotlarpi   rasmiylashtirish   umumqabul   qilingan   mezonlarga
muvofiq  amalga   oshiriladi.  Hisobotlar   o’z  ichiga  quyidagilarni  olishi  kerak:  bosh
varaq,   bajaruvchilarning   ular   bajargan   ishlar   sissacha   mazmuni   berilgan   ro’yxat,
referat,   sarlavha,   qisqartmalar   ro’yxati,   simvollar   va   maxsus   termishar,   asosiy
qism,   adabiyotlar   ro’yxati   va   ilova.   Metodikani   ifodalovchi,   bajarilgan   ishning
mazmuni va natijalari haqidagi hisobotning qismlari to’liq va tadrijiy tarzda barcha
oralik va yakuniy natijalar, shu jumladan salbiylari bilan birga bayon etilishi kerak.
O‘zbekiston   Respublikasi   “O‘zstandart”   agentligi ,   Davarxitektqurilishqo‘m,
Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo‘mitasi   va   Sog‘liqni   saqlash   vazirligi   nomlari
bo‘yicha o‘zlariga tegishli  standartlarning loyihalari va hujjatlarini  ko‘pi  bilan 15
kun mobaynida ko‘rib chiqilishini, shuningdek davlat ekspertizasidan o‘tkazilishini
ta’minlaydilar.   O‘zbekiston   Respublikasi   “O‘zstandart”   agentligi,
Davarxitektqurilishqo‘m,   Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo‘mitasi,   Sog‘liqni
saqlash   vazirligi   standart   loyihalarini   ko‘rib   chiqadi   va   uni   tasdiqlash   yoki   kam- ko‘stini   to‘ldirib   qayta   ishlash   to‘g‘risida   qaror   qabul   qiladi.   Standart   uni
tasdiqlagan   tashkilotning   qarori   bilan   tasdiqlanadi   va   joriy   qilinadi.   Standart
muddati   cheklanmagan   yoki   muddati   cheklangan   tarzda   tasdiqlanadi.O‘zbekiston
Respublikasi   hududidagi   standartlarni   davlat   ro‘yxatiga   olishni   “O‘zstandart”
agentligi   amalga  oshiradi.  Davlat  ro‘yxatidan  o‘tkazish  uchun  standart  4  nusxada
topshirilishi lozim:   asl nusxasi,   ikkinchi nusxasi   va ikkita   ko‘chirmasi. n   Standartni
davlat   ro‘yxatidan   o‘tkazish   uchun   juz   band   qilib,   muqovalab   topshirish
lozim.   Standart   5   kundan   oshmagan   muddatda   davlat   ro‘yxatidan   o‘tkaziladi.
Standartning   qaysi   tashkilot   tomonidan   tasdiqlanishidan   qat’iy   nazar,   standartga
raqamli   belgini   “ O‘zstandart”   agentligi   beradi.   Belgi   o‘z   navbatida:   Hujjatning
ko‘rsatkichidan   –   O’z   DST;   ro‘yxatning   tartib   raqamidan   va   tasdiqlangan   yilning
oxirgi ikki   sonidan iborat bo‘ladi.   Masalan, O‘zRST 5.96-93 “Texnik chigit, texnik
sharoit”,   O’zDST   816:2001   “Tozalangan   paxta   yog‘i”   va   h.k.   Ro‘yxatga   oluvchi
idora asl  nusxa, ikkinchi nusxasi  va ikkita ko‘chirmaning birinchi  betiga o‘zining
nomini   ko‘rsatadigan   to‘rtburchak   muhrni   bosadi,   sana   va   davlat   ro‘yxatining
nomerini yozib qo‘yadi. Ikkinchi nusxa “O‘zstandart” agentligida qoladi, asl nusxa
va ko‘chirmaning ikkinchi nusxasi esa ishlab chiquvchiga qaytariladi.   O‘zRST 1.2-
92   “O‘zbekiston   Respublikasining   standartlash-tirish   davlat   tizimi.   Texnikaviy
shartlarni ishlab chiqish, kelishib olish, tasdiqlash va davlat ro‘yxatidan o‘tkazish
tartibi”   standartida   muayyan   mahsulotning   (xizmatning)   texnikaviy   shartlarini,
shuningdek ularga kiritiladigan o‘zgartishlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va davlat
ro‘yxatidan   o‘tkazish   tartibi   haqida   gap   boradi.   O‘zbekiston   Respublikasi
texnikaviy shartlarining loyihalari va ularga kiritiladigan o‘zgartishlar standartlash-
tirish   texnika   qo‘mitalari   tomonidan   ishlab   chiqiladi.   Asoslangan   hollarda
texnikaviy   shartlar   loyihalarini   vazirliklar,   mahkamalar,   uyushmalar,   konsernlar
yoki   standartlashtirish   bo‘yicha   tayanch   tashkilotlari,   davlat,   kooperativ,   ijara, aksionerlik   korxonalari,   qo‘shma   korxonalar,   muassasalar   va   tashkilotlar,   texnika
qo‘mitalari bilan kelishib ishlab chiqadilar.   Mazkur mahsulotga dahldor MDH ning
davlatlararo   standartlari   Respublika   standartlari   va   texnikaviy   shartlari   mavjud
bo‘lmagan   taqdirda   hamda   boshqa   me’yoriy   hujjatlarda   belgilab   qo‘yilgan
talablarni   kuchaytirish   zarur   bo‘lganda   mazkur   tarmoqning   ikkita   va   undan
ko‘proq   korxonasi   ishlab   chiqaradigan   mahsulotga   texnikaviy   shartlar   ishlab
chiqiladi.   Texnikaviy   shartlarda   belgilab   qo‘yilgan   talablar   mazkur   mahsulotga
dahldor   bo‘lgan   amaldagi   standartlar   talabidan   past   bo‘lmasligi   hamda   mahsulot
(buyumlar,   ashyolar,   moddalar)   standartlari   va   texnikaviy   shartlari   talabiga   zid
kelmasligi   kerak.   Texnikaviy   shartlarning   tuzilishi,   bayon   etilishi   va
rasmiylashtirilishi   GOST   114-70   talablariga   mos   kelmog‘i   kerak.   Texnikaviy
shartlar   mazkur   texnikaviy   shartlar   o‘rniga   boshqa   me’yoriy   hujjat   ishlab
chiqilayotgan   yoki   undan   qo‘llanishi   bundan   buyon   maqsadga   muvofiq   bo‘lmay
qolganda   yoki   mahsulotni   ishlab   chiqarish   to‘htatilganda   bekor   qilinadi.
Texnikaviy shartlarni tasdiqlagan idora ularni bekor qiladi.   Texnikaviy shartlarning
loyihalarini   kelishib   olish   mazkur   standartda   ko‘rsatilgandek   belgilangan   tartibda
amalga   oshiriladi.   Texnikaviy   shartlar   ishlab   chiqaruvchi   (tayyorlovchi)   ning
buyurtmachi   bilan   kelishuviga   muvofiq   yoki   ishlab   chiqaruvchi   (tayyorlovchi)
tomonidan   buyurtmachi   tomonidan   tasdiqlanadi.   Texnikaviy   shartlar   belgilangan
tartibda   “O‘zstandart”   agentligi   tomonidan   ro‘yxatga   olinadi.   O‘zRST   1.3-92
“O‘zbekiston   Respublikasining   standartlashtirish   davlat   tizimi.   Korxona
standartlarini   ishlab   chiqish,   kelishib   olish,   tasdiqlash   va   ro‘yxatdan   o‘tkazish
tartibi”   standarti   korxona   standartlarini   ishlab   chiqish,   tasdiqlash   va   davlat
ro‘yxatidan   o‘tkazishning   asosiy   talablarini   belgilaydi.   Mazkur   standart   talablari
tayyorlaydigan,   shuningdek   saqlashni,   tashishni,   sotishni   amalga   oshiradigan,
foydalanadigan   (iste’mol   qiladigan)   va   tuzatadigan   davlat,   jamoa,   qo‘shma, ijaradagi,   uyushma   va   boshqa   korxonalar   hamda   tashkilotlar   uchun   majburiy
hisoblanadi.     Korxona   standartlarining   tuzilishi,   bayon   etilishi   va   texnikaviy-
iqtisodiy   jihatdan   asoslanganligi,   ularning   fan   va   texnikaning   hozirgi   rivojlanish
ko‘rsatkichlari,   me’yoriy   tavsiflari   va   talablari   hamda   jahon   taraqqiyoti
darajalariga   mosligi   uchun   korxona   standartlarini   ishlab   chiquvchilar   va
tashkilotlar javobgardirlar.   Korxona standartlarini korxona rahbariyati tasdiqlaydi.
Ularning   amal   qilish   muddati   cheklanmagan   holda   tasdiqlanadi.   Korxona
standartining   tasdiqlanishi   korxona   rahbarining   (rahbar   o‘rinbosarining)   imzosi
bilan   rasmiylashtiriladi.   CHetdagi   iste’molchilarga   etkazib   berish   uchun   ishlab
chiqarilayotgan   (sotilayotgan)   mahsulot   uchun   va   ularga   xizmatlar   ko‘rsatganlik
uchun   korxona   standartlarini   davlat   ro‘yxatidan   o‘tkazishni   “O‘zstandart”
agentligi,   Tabiatni   muhofaza   qilish   davlat   qo‘mitasi,   Davarxitektqurilishqo‘m,
Sog‘liqni   saqlash   vazirligi   va   ularning   ishlab   chiquvchi   joylashgan   mintaqaviy
tashkilotlari  amalga oshiradi.   Korxona  standartlarining belgisi  “KST”  indeksidan,
O‘zbekiston   Respublikasi   nomining   qisqartirmasi   –   “O‘z”   dan,   korxona
standartlarini   tasdiqlagan   tashkilotning   shartli   raqamli   belgisidan,   korxona
standartining tartib raqamidan va tasdiqlagan yilning so‘nggi ikki raqamidan iborat
bo‘ladi.Masalan,   O‘z   KST   359-143-92.   O‘z   RST   1.4-93   “O‘zbekiston
Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Standartlar va texnikaviy shartlar
bilan   ta’minlash   tartibi”.   Bu   standartda   standartlar   va   texnikaviy   shartlar   bilan
ta’minlash   tartibidagi   umumiy   qoidalar,   standartlar   bilan   ta’minlash   tartibi,
texnikaviy   shartlar   va   korxona   standartlari   bilan   ta’minlash   tartibi   bayon   etilgan.
O‘z   RST   1.5-93   “O‘zbekiston   Respublikasining   standartlashtirish   davlat   tizimi.
Standartlarni va texnikaviy   shartlarni tekshirish , qayta qurish, o‘zgartirish va bekor
qilish   tartibi”.   O‘z   RST   1.7-93   “O‘zbekiston   Respublikasining   standartlashtirish
davlat tizimi. Xalqaro standartlarni me’yoriy hujjatlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llash tartibi”.   O‘z   RH   51-013-93   “O‘zbekiston   Respublikasining   standartlashtirish
davlat   tizimi.   Standartlashtirish   bo‘yicha   texnikaviy   qo‘mitalar   xaqida
umumlashgan   nizomi   va   boshqa   standartlar   va   rahbariy   hujjatlar”.
Takrorlash   uchun   savollar. Nima   sababdan   standartlar   o‘zgartiriladi?
Standartlarni   ishlab   chiqish   nechta   bosqichdan   iborat?   Standart   loyihasi   bo‘yicha
texnikaviy   qo‘mitaning   funksiyasi   nimalardan   iborat?   Standartlarni   belgilash
tartibi   qanday?   Texnikaviy   shartlarni   yaratishning   qanday   tafovutli   tomonlarini
bilasiz?
15-ma’ruza.   Standartlashtirish   bo‘yicha   normativ   hujjatlar   bilan   ta’minlash   tartibi
O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifadagi normativ   
xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar;
o
O‘zbekiston Respublikasining davlat standartlari;
o
tarmoq standartlari;
o
texnik shartlar;
o
korxona standartlari;
o
xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari;
o
ma’muriy-hududiy standartlar. Davlat   yagona   va   uzluksiz   ta’lim   tizimida   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Mahkamasi   tomonidan   tasdiqlanadigan   davlat   ta’lim   standartlari   ishlab   chiqiladi.
Standartlashtirishga   doir   normativ   hujjatlar   jumlasiga,   shuningdek
standartlashtirish   qoidalari,   normalari,   texnik-iqtisodiy   axborot   klassifikatorlari
ham   kiradi.   Mazkur   hujjatlarni   ishlab   chiqish   va   qo‘llash   tartibi   "O‘zstandart"
tomonidan   belgilanadi.   Xalqaro   (davlatlararo,   mintaqaviy)   standartlar   va   xorijiy
mamlakatlarning   milliy   standartlari,   shuningdek   xalqaro   qoidalar   va   normalar
O‘zbekiston   Respublikasi   ishtirok   etgan   shartnoma   yoki   bitimlarga   muvofiq
qo‘llaniladi.   Ushbu   standartlar,   qoidalar   va   normalarni   respublika   hududida
qo‘llash   tartibini   "O‘zstandart"   va   davlat   boshqaruvining   boshqa   organlari   o‘z
vakolatlari   doirasida   belgilaydilar.   Ular   xalqaro   savdo-sotiq   uchun   ortiqcha
to‘sqinliklarni   vujudga   keltirmasligi   lozim.   Standartlashtirishga   doir   normativ
hujjatlar   vatanimiz   hamda   chet   el   fan   va   texnikasining   zamonaviy   yutuqlariga
asoslangan   va   O‘zbekiston   Respublikasining   qonun   hujjatlariga   muvofiq   bo‘lishi
lozim.   Ular   xalqaro   savdo-sotiq   uchun   ortiqcha   to‘sqinliklarni   vujudga
keltirmasligi lozim. Normativ hujjatlarsiz mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya
qilishga   yo‘l   qo‘yilmaydi.   O‘zbekiston   Respublikasining   manfaatlari   himoya
qilinishini   va   ishlab   chiqarilayotgan   mahsulotning   raqobat   qila   olish   imkonini
ta’minlash uchun asosli  hollarda standartlarda istiqbolga mo‘ljallangan, an’anaviy
texnologiyalarning   imkoniyatlaridan   ildamlashgan   dastlabki   talablar   belgilab
qo‘yiladi.   Iste’molchilarga   realizatsiya   qilinadigan   mahsulotga   doir   standartlar   va
ularga   kiritilgan   o‘zgartishlar   "O‘zstandart"   organlarida   haq   olmasdan   davlat
ro‘yxatidan   o‘tkazilishi   lozim.   "O‘zstandart"   organlarida   ro‘yxatdan   o‘tgan
standartlashtirishga   doir   normativ   hujjatlar   davlat   axborot   jamgarmasini   tashkil
etadi.   Mahsulotning   atrof-muhit,   aholining   hayoti,   sog‘lig‘i   va   mol-mulkiga xavfsizligini   ta’minlash   uchun,   texnikaviy   va   axborot   jihatdan   mahsulotning   bir-
biriga   mos   kelishi   va   o‘zaro   almashinuvchanligini,   ularni   nazorat   qilish   usullari
birligi   va   tamg‘alash   birligini   ta’minlash   uchun   standartlarda   belgilanadigan
talablar,   shuningdek   O‘zbekiston   Respublikasining   qonun   hujjatlari   bilan
belgilanadigan   boshqa   talablar   davlat   boshqaruv   organlari,   xo‘jalik   faoliyati
sub’ektlari rioya etish uchun majburiydir. Standartlarda mahsulotni yaratish, ishlab
chiqarish   va   etkazib   berish   shartnomasiga   kiritilgan,   qonun   hujjatlarida   nazarda
tutilgan o‘zga talablar ham belgilab qo‘yilishi mumkin. Import mahsulot, basharti
u   O‘zbekiston   Respublikasida   amal   qilayotgan   standartlarning   majburiy   talablar
qismiga   muvofiqligi   tasdiqlanmagan   bo‘lsa,   etkazib   berilishi   va   belgilangan
maqsadda ishlatilishi mumkin emas.
2.2. Kashfiyot ixtiro va ratsionalizatorlik takliflarining innovatsion  xarakteri
      Kashfiyotlar ,   ixtirolar   va   ratsionalizatorlik   takliflari   to`g`risida   nizomda   yorqin
aks   ettirildi.   Nizomga   ko`ra,   kashfiyot   deb,   oldindan   ma`lum   bo`lmagan   ob`ektiv
qonuniyatlar,   xossalarini,   bilish   darajasiga   tubdan   o`zgartirish   kirita   oladigan
qonunlarni   o`rnatilishi   qisoblanadi.   Geografik,   arxeologik,   poleatalogik,   foydali
qazilmalar,   jamiyatshunoslik   haqidagi   fanlardan
qilingan   kashfiyotlarni   nizom   kashfiyot   deb   hisoblaydi.   Tashkilotlar   tashabbuslari
bilan maktablardan tashqarida   xarakteri   hamda tashkiliy strukturasi jixatdan xar xil bolalar   birlashmalari,   klublar,   maydonchalar,   sektsiyalar   vujudga   kela
boshladi   va   bu   birlashmalarning   asosiy   maqsadi   bolalar   va   o`smirlarning   tashkiliy
faoliyati   orqali   ularni   tarbiyalashning   ijtimoiy-siyosiy   yo`nalishini   ta`minlashdan
iborat.   Ilmiy   tadqiqot   ishini   bajarish   jarayonida   tadqiqotchi   kashfiyot   ochishi
mumkin.   Agar   topilgan   yangi   g‘oya   muallif   tomonidan   ilmiy   asoslab   berilsa,   u
kashfiyotga   aylanadi.   Kashfiyot   ilmiy   faoliyatning   eng   yuqori   darajadagi
namoyishidir.   Kashfiyot   ob’ektlari   uch   xil   bo‘lishi   mumkin:   a).   Qurilma   bo‘yicha
kashfiyot;   b). Usul   bo‘yicha   kashfiyot;   v).   Ishlab   chiqarishga   qo‘llash   bo‘yicha
kashfiyot.   Qurilma   bo‘yicha   kashfiyotlar ga   ma’lum   konstruktsiya   vositalari,
qurilmalarning   uzel   va   detallari,   ularning   joylashishi   va   o‘lchamlariga   tegishli
yangiliklar   kiradi.   Usul   bo‘yicha   kashfiyotlar   texnologik   jarayonlar ,   vositalar,
yechimlar   va   parametrlarga   taalluqli   bo‘ladi.   Ishlab  chiqarishga   qo‘llash   bo‘yicha
kashfiyotlar   ma’lum   bir   predmetni   boshqa   joyda   boshqa   maqsadda   ishlatish
bo‘yicha   takliflarni   o‘z   ichiga   oladi.
Ixtiro   shunday   ijodki ,   unda   mavjud   bilimlar ,   nazariyalar   asosida   tabiiy   narsa   va
hodisalardagi modda, energiya va shaklni maqsadga muvofiq ravishda o‘zgartirish
yo‘li   bilan   u   yoki   bu   funktsiyani   bajaradigan   buyumlar,   asbob   uskunalar,
moslamalar   va   texnologiyalar   yaratiladi.   Ixtiro   bevosita   bunyodkorlikka   olib
keladigan   ijoddir.   Insoniyat   yaratgan   sun’iy   (madaniy)   muhitdagi   barcha   narsalar
o‘z   vaqtida   qilingan   ixtirolarning   natijasidir.   Ilmiy   tadqiqot   sohasida   ixtiro   yangi
eksperimental   uskunalar ,   izlanish   vositalari   va   usullar,   modellar   va
laboratoriyalarni yaratishda namoyon bo‘ladi.   Sohalariga qarab yangilikni yaratish
ijtimoiy,   ilmiy,   badiiy   va   boshqa   turlarga   bo‘linadi.   Yangilik   ochilsa,u   birinchi
marta   kuzatish   ob’ektiga   aylansa- kashfiyot   hosil   bo‘la di,   agarda   oldin   mavjud
bo‘lmagan   tuzilma   yaratilsa,   unda   ixtiro   vujudga   keladi .   Novatsiyalarning   o‘ziga
xos   xususiyatlari   Hozirgi   paytda   jamiyatni   boshqarish   sohalarida   yangi   g‘oyalar va   ilmiy   bilimlardan   foydalanish ,   axborot   va   maslahat   xizmatlarini   ko‘rsatish,
innovatsion   faoliyatni   ta’minlash   maqsadida   kadrlarni   o‘qitish,   tayyorlash,   qayta
tayyorlash   va   malakasini   oshirish,   yangi   yoki   takomillashtirilgan   texnika,
texnologiya   namunalarini   yaratish   maqsadida   marketing   tadqiqotlarini   o‘tkazish,
innovatsiya   faoliyati   natijalarini   reklama   va   targ‘ib   qilish,   innovatsion   bilimlarni
ommalashtirish kabi  innovatsiyaning  asosiy  faoliyat  turlari  muhim  ahamiyat  kasb
etmoqda.   Mustaqillikka   erishgan   O‘zbekiston   o‘zining   ulkan   potentsialini   ishga
solib ,   eng   yangi   innovatsion   va   informatsion   texnologiyalarga   asoslangan   ilg‘or
ijtimoiy   tuzulmalarni   yaratish   orqali   huquqiy   demokratik   davlat,   fuqarolar
jamiyatini   qurishga   kirishdi,   O’zbekiston   Respublikasi   birinchi   Prezidenti
I.A.Karimov   ta’kidlab   o‘tganidek   “O‘zbekiston   innovatsion   rivojlanish   turini
hozirgi   zamon   modeliga   o‘tish   uchun   hamma   zarur   sharoitlarga   egadir”.
Innovatsiya   va   novatsiyalar   masalasiga   oid   ilmiy-nazariy   xulosalar
Mamlakatimiz   uchun   maqbul   bo‘lgan   innovatsion   yuksalish   modeli ,   uning
kontseptual   asoslari   va   hayotga   tadbiq   qilish   strategiyasining   bosh   tamoyilini
yangilanish sari buyuk sakrashlar, sohada inqilobiy to‘ntarishlar yo‘li bilan emas,
balki   sobitqadamlik   va   izchillik   bilan   bosqichma-bosqich   harakat   qilish   g‘oyasi
tashkil   qiladi.   Innovatsion   taraqqiyot   kontseptsiyasining   tsiklik   yondashuv
g‘oyasini   I.A.Karimov   quyidagicha   belgilab   berdi:   “Bir   bosqichni   tugatib,   zarur
shart-sharoitlar yaratib bo‘lgandan keyingina yangi bosqichga o‘tish kerak. Bunda
har   bir   bosqichning   o‘z   ustuvoriklari   shakllanadi.   Har   bir   bosqichning   qancha
davom   etishi   hal   qilinishi   lozim   bo‘lgan   muammolar   doirasiga ,   tashqi   omillar
qanchalik   qulay   bo‘lishiga,   aholining   mehnat   faoliyatiga   bog‘liq.”   Aloqa   va
axborotlashtirish sohasiga oid ilmiy-texnik vazifalarni hal etish va ishlab chiqarish
samaradorligini   oshirishda   ratsionalizator   va   ixtirochilarning   ijodiy   salohiyatidan
to'liqroq   foydalanish,   ularni   rag'batlantirib   borishga   alohida   e'tibor   qaratilmoqda. Jumladan,   O'zbekiston   aloqa   va   axborotlashtirish   agentligi   hamda   O'zbekiston
radiotexnika,   elektronika   va   aloqa   ilmiy-texnika   jamiyati   tomonidan   «Aloqa   va
axborotlashtirish sohasidagi  ratsionalizatorlik taklifi  va ixtiro» respublika tanlovi  
Bu   yilgi   tanlovda   aloqa   va   axborotlashtirish   vositalarining   texnik   holatini
yaxshilashga yo'naltirilgan 37ta ratsionalizatorlik takliflari va ixtirolar ishtirok etdi.
Taqdim   etilgan   hujjatlar   tanlov   komissiyasi   tomonidan   o'rganib   chiqildi   va  
Birinchi   o'rinni   «Raqamli   imzoni   shakllantirish   va   autentifikatsiya   usuli»   patenti
mualliflari xodimlari.  2.3. Ixtiro va kashfiyotlarni amaliyotga tatbiq etishning   iqtisodiy
samaradorligi.
    Raqamli   iqtisodiyotga   bo‘lgan   qiziqish   jamiyat   va   iqtisodiyotda   ro‘y   bergan
jiddiy   o‘zgarishlar   tufayli   sezilarli   darajada   o‘sdi.   Zamonaviy   texnologiyalar   va
platformalar   mijozlar,   hamkorlar   va   davlat   tashkilotlari   bilan   shaxsiy   muloqotni
minimallashtirish   hisobiga   korxonalar   va   jismoniy   shaxslarga   xarajatlarni
qisqartirishga   yordam   berdi,   shuningdek,   o‘zaro   muloqotni   yanada   tez   va   oson
yo‘lga   qo‘yishga   imkoniyat   yaratdi.   Natijada   tarmoq   resurslariga   asoslangan,
raqamli   yoki   elektron   iqtisodiyot   paydo   bo‘ldi.   «Raqamlashtirish»   so‘zi   aslida
yangi   atama   bo‘lib,   innovatsion   boshqaruv   va   ish   yuritish   jarayoniga   IT
yechimlarning   jalb   etilishini,   buning   samarasi   o‘laroq   esa   internet   buyumlardan
tortib, elektron hukumatgacha bo‘lgan barcha tizimlarda axborot texnologiyalarini
qo‘llashni ko‘zda tutadi. Iqtisodiyotning raqamli segmentiga tegishli bosh manba –
trakzaksion   sektorning   o‘sishidir.   Rivojlangan   mamlakatlarda   bu   ko‘rsatkich
YaIMning 70 foizdan ortiq miqdorni tashkil etib, davlat boshqaruvi, konsalting va
informatsion   xizmat   ko‘rsatish,   moliya,   ulgurji   va   chakana   savdo,   shuningdek,
xizmatlar   sohasini   (kommunal,   shaxsiy   va   ijtimoiy)   birlashtiradi.   Iqtisodiyot
diversifikatsiyasi   va   dinamikasi   qanchalik   yuqori   bo‘lsa,   mamlakat   ichida   va
tashqarisida   noyob   axborotlar   aylanmasi   shunchalik   ko‘p,   milliy   iqtisodiyotlar
ichida axborot  trafigi esa  shu qadar  salmoqli  bo‘ladi. Shu bois ishtirokchilar soni
ko‘p va IT xizmatlar keng tarqalgan bozorlarda raqamli iqtisodiyot jadal sur'atlarda
rivojlanadi. Ayniqsa,  bu – transport, savdo, logistika va shu singari  internet  bilan
faol   ishlovchi   sohalarga   cheksiz   qulayliklar   yaratadi.   Ayrim   tadqiqotchilarning fikriga   ko‘ra,   ularda   elektron   segmentning   ulushi   YaIMning   10   foiziga
yaqinlashib, 4 foiz aholi bandligini ta'minlaydi. Eng ahamiyatlisi, bu ko‘rsatkichlar
barqaror   tarzda   o‘sib   boradi.   Shubhasiz,   raqamli   iqtisodiyotning   samaradorligiga
nafaqat axborot texnologiyalarining qamrovi va infratuzilmaning mavjudligi, balki
ishbilarmonlik   muhiti,   inson   kapitali   va   muvaffaqiyatli   boshqaruv   instrumentlari
kabi   standart   iqtisodiy   mezonlar   ham   ta'sir   ko‘rsatadi.   Binobarin,   iqtisodiy
taraqqiyot   aynan   ularga   tayanadi,   bu   esa   ushbu   mezonlarning   raqamli   iqtisodiyot
rivojlanishida   avvalgiday   muhim   o‘rin   tutishini   bildiradi.   Hozir   butun   dunyo
bo‘ylab   yangi   servislar   va   biznes   modellarni   yaratish   uchun   IT   instrumentlardan
foydalanadigan   eski   va   yangi   kompaniyalar   aksariyat   sohalarda   yetakchi   bo‘lgan
kompaniyalarga   kuchli   raqobat   tug‘dirmoqda.   Prognozlarga   ko‘ra,   yaqin   yillarda
makroiqtisodiyot «lean production», addiktiv, nano va biotexnologiya mezonlariga
tayanadigan   ishlab   chiqaruvchilarga   qattiq   bog‘liq   bo‘lishi   kutilmoqda.   Shu
munosabat bilan oqilona boshqaruv uchun zarur hisoblangan axborot ko‘lami ham
ortib   boradi,   ishlab   chiqarish   va   fuqarolar   muloqoti,   biznes   va   davlat   organlarini
boshqarish   tuzilmasi   esa   jiddiy   o‘zgarishlarni   boshdan   kechiradi.   Quyidagilar
bunda   ijtimoiy   va   iqtisodiy   taraqqiyot   yo‘liga   bosqichma-bosqich   chiqish   uchun
asosiy   shart   va   omillar   sifatida   ko‘rsatilmoqda:axborotlashtirish   va   davlat
boshqaruvi   organlari   hamda   munitsipal   xizmatlarni   integratsiyalash   hisobiga
elektron hukumat va raqamli shahar konsepsiyalarini tatbiq etish; yangi texnologik
avloddagi mahsulotlarni yalpi ishlab chiqarish (pilotsiz avtomobillar va boshqalar
singari);   o‘ziga   xos   bezak   va   qurilish   materiallari   yordamida   «aqlli»   va   ekologik
uylarni barpo etishga oid g‘oyalarni amalga oshirish; autsorsing, o‘zini band etish
va boshqalar  orqali bandlikning muqobil shakllarini  keng targ‘ib qilish;  muayyan
vazifalarni   bajarish   uchun   ishchi-frilanserlarni   izlashga   xizmat   qiladigan
professional tarmoqlarni yaratish. Yuqoridagilar barchasi biznesga ishlab chiqarish va   boshqaruvda   tovar   va   elektron   xizmatlar   integratsiyalanadigan   zamonaviy
platformalar yordamida xarajatlarni qisqartirishga imkoniyat beradi. Birinchi galda
bu masala xizmatlar buyurtmasi integratsiyasi, resurslardan birgalikda foydalanish,
kontragentlarni   tanlash,   elektron   savdoni   yuritish,   to‘lovlar   va   boshqalarga
tegishlidir.   Texnologik   raqamli   muhit   –   bu   yuridik   va   jismoniy   shaxslar
hamkorlikdagi   faoliyat   uchun   butunlay   yangi   muloqotni   yo‘lga   qo‘yadigan
«akvarium»   hisoblanadi.   Axborot   texnologiyalari   korxonalarga   butunlay   yangi,
yanada   jadal   ish   sur'atlarini   o‘zlashtirish   hamda   xizmat   va   mahsulotlar   shaklini
xilma-xillashtirishga   imkoniyat   yaratadi.   Bundan   tashqari,   tadqiqotchilar   qisqa
saqlanadigan   mahsulotlarning   bozorga   chiqarilishi   haqida   ham   gapirishmoqda.
Xizmat   ko‘rsatish   sohasi   haqida   gapiradigan   bo‘lsak,   axborot   texnologiyalari
ko‘plab   kundalik   vazifalarni   hal   qiladi,   buning   natijasida   esa   yirik   ko‘lamdagi
amallar tezroq, arzonroq, qulayroq va o‘rtadagi vositachilarsiz bajariladi. Elektron
savdo, internet-banking va boshqa shu kabi zamonaviy yo‘nalishlar kundan kunga
rivojlanib   bormoqda.   Natijada   daromadni   oshirish   uchun   aksar   sohalarda
avtomatik   tarmoqli   servislar   (masalan,   sifatli   veb-sayt   yoki   mobil   ilova   kabi)
biznesdagi   vositachilar   o‘rnini   egallamoqda.   Buning   samarasi   o‘laroq   biznes
xizmatga   belgilangan   narxlarni   sezilarli   darajada   tushirishi,   makroiqtisodiy
yo‘nalishda   esa   yakka   ishlab   chiqarish   va   noto‘liq   bandlik   ko‘rsatkichlari   o‘sishi
mumkin. Shuningdek, kraudfanding va kraudsorsing kabi yo‘nalishlar ham hozirda
yangi iqtisodiy texnologiyalar sirasiga kiritilmoqda. Iqtisodchilarning fikriga ko‘ra,
ayni   vaqtda   bu   kabi   o‘zgarishlar   natijasida   qo‘shimcha   qiymatni   chiqarib   olish
amaliyotiga   asoslangan   iqtisodiyot   hamkorlik   va   manfaatlarni   baham   ko‘rish
(«sharing-economy»)   iqtisodiyotiga   almashmoqda.   Bu   esa   bozordagi   raqobat   o‘z
o‘rnini o‘zaro manfaatli kooperatsiyaga va hamkorlikka faol bo‘shatishi, shu bilan
birga,   vertikal   muloqotdan   o‘zaro   teng   munosabatlar   va   bir-birini   to‘ldiruvchi xizmatlarga   o‘tishiga   umid   uyg‘otadi.   Taxminlarga   ko‘ra,   bu   servislar   sonining
ortishi   va   xizmatlarga   doir   elektron   savdo   hajmining   o‘sishida   o‘z   aksini   topadi.
Ta'kidlanishicha,   raqamli   texnologiyalar   iqtisodiyotga   bog‘liq   50   foizdan   ortiq
sohalarni   keskin   o‘zgartirib   yuboradi.   Ushbu   qarash   axborot   texnologiyalari   va
raqamli platformalar biznes modellarni keskin o‘zgartirib, ularning samaradorligini
vositachilarni bartaraf etishi va jarayonlarni optimallashtirishiga asoslangan. Jahon
banki   hisob-kitoblari   binoan,   tezkor   internet   foydalanuvchilarining   10   foizga
ko‘payishi   yillik   YaIM   ko‘lamini   0,4   foizdan   1,4   foizgacha   oshirishi   mumkin
ekan.   Shuningdek,   raqamli   iqtisodiyotning   mamlakat   YaIMdagi   ulushi   har   yili
taxminan   20   foizga   o‘sishi   (rivojlangan   mamlakatlarda   bu   ko‘rsatkich   7   foiz
atrofida)   uning   ahamiyati   belgilaydigan   ko‘rsatkich   sifatida   qaraladi.   2010   yilda
Boston   Consulting   Group   kompaniyasi   raqamlashtirish   ko‘lamini   20ta
mamlakatdan iborat guruh uchun 2,3 trillion dollarga (4,1 foiz YaIM)  baholagan.
Agar   bu   tendensiya   saqlanib   qolsa,   10-15   yildan   keyin   bunday   iqtisodiyotning
jahon   YaIMidagi   ulushi   30-40   foizga   yaqinlashadi.   Rivojlanayotgan
iqtisodiyotlarda IT sohasida taxminan 1 foiz aholi mehnat qiladi, ushbu sektor ish
o‘rinlarini   boshqalarga   solishtirganda   nisbatan   qamroq   yaratadi.   Biroq   IT
yo‘nalishining   yuksalishi   yangi   texnologiyalarni   o‘zlashtirayotgan   boshqa
sohalarda ish o‘rinlarining yaratilishiga turtki beradi (IT sohasida yaratilgan har 1ta
yangi   ish   o‘rni   uchun   yondosh   sohalarda   4,9ta   ish   o‘rni   to‘g‘ri   keladi).   Raqamli
iqtisodiyot   tadbirkorlar   va   o‘zi   uchun   ishlaydigan   insonlarga   yangi   ufqlarni   dadil
ochib bermoqda. Ko‘pincha IT sohasining rivojiga qo‘shilgan hissa iqtisodiyotning
rivojlanishi,   yangi   ish   o‘rinlarining   yaratilishi,   odamlar   va   biznes   uchun   yangi
turdagi   xizmatlarning   paydo   bo‘lishi,   elektron   hukumat   loyihalari   doirasida
xarajatlarining   qisqarishiga   zamin   yaratadi.   Shu   bilan   bir   vaqtda,   axborot
texnologiyalarini   tatbiq   etishdan   hosil   bo‘lgan   umumiy   effekt   kutilganidan samarasizroq   bo‘lib   chiqadi   va   bir   xil   tartibda   taqsimlanmaydi.   Bu   kabi
investitsiyalardan   maksimal   natija   olish   uchun   texnologiyalarning   Jahon   banki
tayyorlagan   ma'ruzasida   «analog   to‘ldiruvchilar»   deb   nomlangan   boshqa   omillar
bilan   o‘zaro   ta'sirini   yaxshi   tushunish   talab   etiladi.Ular   qatorida:   faol
ishbilarmonlik   muhitini   qo‘llab-quvvatlaydigan   hamda   biznes   va   insonlarga
raqamli   iqtisodiyot   texnologiyalaridan   raqobat   va   innovatsiyalar,   xarajatlarni
qisqartirish,   shuningdek,   turmush   farovonligini   oshirish   uchun   foydalanishga
imkon   beradigan   normativ-huquqiy   baza;   biznes   menejmenti   va   davlat
xizmatchilarida   axborot   texnologiyalarini   qo‘llashga   doir   to‘laqonli   ko‘nikmalar;  
axborot   texnologiyalaridan   foydalanish   yo‘nalishida   konsalting   xizmatlarini
ko‘rsatadigan institutlar (davlat va xususiy) o‘rin olgan. Raqamli iqtisodiyot hosil
qiladigan   effektlarni   to‘liq   sanab   o‘tish   ancha   murakkab   ish,   binobarin,   elektron
servislar   va   metama'lumotlardan   foydalanish   imkoniyati   iqtisodiy   obektlarga
taqdim etadigan aloqalarni to‘laqonli tarzda baholash ancha mushkuldir. Shu bois
axborotlashtirishga   sarflanadigan   investitsiyalarning   muhimligini,   ayniqsa   davlat
darajasida asoslash bir qadar qiyin vazifa hisoblanadi. U yoki bu sohada yaratilgan
gigibayt   axborotni   real   holatda   har   doim   ham   hisoblab   chiqishning   imkonsizligi
o‘z-o‘zidan   tushunarli   hodisadir.   Axborot   platformalarini   birlashtirish   natijasida
paydo bo‘lgan muloqot modellari yangi iqtisodiy texnologiyalarning (YaIT) paydo
bo‘lishiga turtki beradi. YaIT – bu tashkiliy boshqaruv tizimlariga biror maqsadga
xizmat   qiladigan   axborot   (ma'lumotlar,   g‘oyalar   va   bilimlar)   mahsulotlarini
yaratish, ularni uzatish, saqlash va aks ettirish uchun yaxlit texnologik platformaga
birlashuvchi   va   iqtisodiy   agentlar   muloqotiga   sarflanadigan   trakzaksion
xarajatlarni   maksimal   darajada   kamaytiruvchi   ma'lumotlarni   qayta   ishlashga   doir
har   jihatdan   yangi   «sozlanuvchi»   vositalar   va   metodlar   yig‘indisidir.   YaITning
asosiy tamoyillari: tubdan yangi biznes modellarni yaratish; har xil IT xizmatlarni oqilona birlashtirish va ulardan foydalanish metodlarini real iqtisodiyot sektoridagi
tashkiliy   va   texnologik   jarayonlarda   qo‘llash;   tranzaksion   xarajatlar   va   ishlab
chiqarishda   qo‘llaniladigan   moddiy   resurslarni     minimallashtirish.   YaIT   raqamli
texnologiyalar   asosida   mavjud   iqtisodiy   realiyalarda   rivojlanib   boradi.   Avvalroq
ishlab   chiqarish,   savdo   va   moliyaga   oid   texnologiyalar   paydar-pay   takomillashib
kelgan bo‘lsa, hozir yuzaga kelgan YaITlar gorizontal munosabatlarga (o‘z-o‘zini
tashkil   qilish   va   singulyarlik),   innovatsion   tadbirkorlik   (o‘z-o‘zini   rivojlantirish),
axborot   muhandisligi   (o‘z-o‘zini   takomillashtirish)   va   iqtisodiy   jarayonlarning
avtoformalizatsiyasiga   (avtomatik   tuzilish)   tayanch   vazifasini   o‘tamoqda.
YaITning   chinakam   asosini   axborotni   tizimlashtirish   va   tahliliy   qayta   ishlashga
mo‘ljallangan   data-markazlar   va   zamonaviy   AT   platformalari   shakllantiradi.
Bunda boshqaruvga doir konsalting va biznes tahlilga aloqador xizmatlarni taqdim
qilish   yo‘nalishini   rivojlantirish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Axborot-konsalting
xizmatlari  va davlat taraqqiyot  agentliklari  singari  yangi  institutlar  ishbilarmonlik
muhitini   takomillashtirishning   tashkiliy   asosi   bo‘lib   xizmat   qiladi.Raqamli
iqtisodiyotning eng faol drayveri – bu davlatdir. U raqamli iqtisodiyotning asosiy
buyurtmachisi   va   iste'molchisidir.   Masalan,   Xitoy   bu   maqsadlar   uchun   9   mlrd
dollar atrofida mablag‘ sarflagan. Bozor kapitalizatsiyasi 210 mlrd dollardan ziyod
bo‘lgan   Alibaba   internet   resursi   ushbu   sarmoyalarning   to‘g‘ri   yo‘naltirilganini
isbotladi.   Raqamlashtirishdan   maksimal   foyda   olishni   istagan   davlat,   zaruriy
yuqori   texnologik   maxsulotlarning   bozorini   yaratishi   va   uni   qo‘llab-quvvatlashi
lozimdir.   Shu   bilan   birga,   parallel   tarzda   davlat   boshqaruvi,   muhim   sohalar   va
korxonalar  uchun  xususiy  ilovalarni   rivojlantirgan  holda,  elektron  iqtisodiyotning
asosiy   platformalarini   nazorat   qiluvchi   instrumentlarni   o‘z   izmida   saqlab   qolish
ham muhim hisoblanadi. Xususan, Yaponiya texnologiyalarni xarid qilgan bo‘lsa-
da,   ushbu   yo‘nalishda   o‘zining   ishlab   chiqaruvchi   tarmoqlarini   yaratolmagani   va texnik  ishlanmalar   darajasini   muttasil   yuqori   holatda  tutolmagani   tufayli,   raqamli
iqtisodiyotdagi   yetakchi   pozitsiyalarni   qo‘ldan   boy   berdi.   Janubiy   Koreya   esa
elektron   hukumat   va   elektron   vositachilikka   (elektron   tijorat   faoliyati   va   davlat
tender   xaridlarini   o‘tkazish   uchun)   milliy   budjetning   1   foiziga   teng   miqdorda
sarmoya kiritib, har yili 10-15 milliard dollar hosil qilmoqda va xarajatlarni 30-40
baravar qoplaydigan daromad olmoqda. Jumladan, davlat va xususiy sektorda call-
markazlarni   tashkil   qilish,   mobil   ilovalarni   yaratish   va   davlatga   tegishli   internet-
platformalarni   reinjiniring   qilish   orqali   mana   shunday   natijaga   erishildi.   Davlat
boshqaruvidagi   axborot   tizimlari   bilan   ishlaydigan   kadrlarni   tayyorlash   ushbu
sohaning   muhim   yo‘nalishlaridan   bo‘lib   qolmoqda.   Misol   uchun,   o‘tgan   asrning
70-yillarida   Belgiyada   davlat   organlari   xodimlarini   o‘qitadigan   va   ular   uchun
bevosita   ish   o‘rinlarida   tizimlarni   sozlaydigan   mutaxassislarning   maxsus   mobil
guruhlari   (jumladan   ixtisoslik   o‘quv   yurtlaridagi   o‘qituvchilar   va   talabalar   ham
jalb   etilgan   holda)   tashkil   qilinadi.   Raqamli   sohaning   yana   bir   nozik   jihati
shundaki,   murakkab   raqamli   tizimlarni   ishlab   chiqish   va   ularni   amalda   qo‘llash
jiddiy   va   mufassal   yondashuvni   talab   qiladi.   Sizga   noodatiy   tuyulishi   mumkin,
biroq   ko‘pincha   dasturlash   (o‘zicha)   aslida   yetarli   darajada   texnologik   hodisa
emasdir. Binobarin, sizning  vazifalaringizni  hal  qiluvchi  dasturchi  ko‘p jihatlarda
vazifani   qanday   anglashiga   qarab   harakat   qiladi.   Aksariyat   axamiyatli   yechimlar
bu   jarayonda   izohsiz   qoldiriladi,   chunki   har   qaysi   taraf   ularni   o‘z-o‘zidan
tushunarli   deb   hisoblaydi.   Dasturlarga   aloqador   yondosh   hujjatlar   ba'zan   pala-
partish   tuziladi.   Natijada   mahsulot   bilan   ishlash   jarayonida   buyurtmachi   o‘zi
buyurtma   bergan   va   yaratilishi   uchun   pul   to‘lagan   ishlanma   ustidan   nazoratni
qo‘ldan   chiqaradi.   Bunda   axborotlashtirish   loyihalariga   ajratiladigan   budjetda
garchi   g‘oyatda   muhim   bo‘lishiga   qaramay   xizmat   ko‘rsatishga   doir   xarajatlar
ko‘zda tutilmaydi. XULOSA 
    Odamzot  o’z  tabiatiga  ko’ra  jismoniy  jihatdan   eng  mukammal   mavjudod  emas,
lekin   insonda   eng   kuchli   imtiyoz   –   uning   intellekti   mavjud.
Intellekt–insonni   hayvonot   dunyosidan   ajratib   turadigan   asosiy   belgi   bo’lib,
rivojlanishni   sifat   jihatidan   yangi   pog’onaga   ko’taradi.   Intellekt   so’zi   lotincha
“intellectus”   so’zidan   kelib   chiqqan   bo’lib,   insonning   aqli,   onggi,   fikrlash
qobiliyatini   bildiradi.   Inson   hayotining   maqsadi–eng   yaxshi   narsalarga   intilishdir.
Ibtidoiy   tuzumdan,   ya’ni   ilk   mehnat   qurollari   yaratilgandan   boshlab   inson   har
doim o’zining turmush tarzini yaxshilash, o’z ijodiy salohiyatini  oshirish yillarini
tinimsiz izlab kelgan. Shuning uchun ham qadim zamonlardan insoniyat jamiyatida
birinchi   olimlar,   ixtirochilar,   rassomlar   va   musiqachilar   paydo   bo’lgan.   Ular
insonlar   hayoti   va   turmushini   engillashtiruvchi   asbob-uskunalar   ixtiro   qilishgan,
chorvachilik va qishloq xo’jaligini o’zlashtirib, atrof muhitdan himoyalanish uchun
uylar qurishgan, yuklarni tashish vositalarini o’ylab topib, dengizdan suzish uchun
kemasozlik   bilan   shug’ullanishgan   va   bu   bilan   texnik,   iqtisodiy   va   madaniy  
Intellektual   faoliyat   insoniyat   jamiyati   rivojlanishining   asosiy   sababidir.
Intellektual faoliyatning eng muhim turlari fan, san’at va texnik ijodiyot, xalqlar va
millatlar,   davlat   va   stivilizastiyalar   rivojining   doimiy   yo’ldoshidir.
  Insoniyat   jamiyati   o’z   boshidan   quldorlik,   feodalizm,   kapitalizm,   sostializmni
kechirdi.   XXI   asrniing   boshida,   asosiy   rivojlantiruvchi   kuchi   raqobat   bo’lgan
bozor  
Hamma   vaqt   ham   raqobat   kurashida   kim   intellektual   imkoniyatlar   va   intellektual
faoliyat   natijalaridan   unumli   foydalana   olsa   faqat   o’sha   muvaffaqiyatga   erishishi
mumkin. Bundan shunday mantiqiy xulosa chiqadiki, insonning bilim olish, ixtiro qilishga   tabiiy   intilishi   va   ijodiy   mahsulidan   iqtisodiy   samara   olinishi   bir-biriga
mos kelgandagina u o’zining ijodiy salohiyatidan oqilona foydalana oladi, shu bois
Iqtisodiyotni   rivojlantirishda   inson   omilining   roli
Faqat   mulk   egasigina   o’z   mulkidan   yuqori   darajada   samarali   va   oqilona
foydalanib,  uni  boshqara  oladi. Bunday iqtisodiy  rag’batlantirishning  eng maqbul
usuli   shundan   iboratki,   inson   o’z   intellektual   salohiyati   natijalariga   mulkchilik
xuquqiga   ega   bo’lishi,   ya’ni   intellektual   mulkka   egalik   qilishi   kerak.   Zero   undan
boshqa   hech   kim   bu   natijalarga   xo’jayinlik   qila   olmasin.   Faqat   uning   o’zigina
intellektual   ijodi   natijalaridan   o’z   istagicha   foydalanish   va   boshqa   shaxslarga
sotish  
Shu   erda   biz   hozirgi   vaqtda   jahondagi   eng   muhim   tushunchalardan   biri
hisoblangan   intellektual   mulk   tushunchasiga   duch   kelamiz.   Xo’sh   intellektual
mulkning   o’zi   nima   va   uni   qanday   o’lchash   mumkin?
Eng   avvalo   intellektual   mulk   intellektual   faoliyat   natijasidir.   Barcha   intellektual
faoliyat ham intellektual mulk bo’la olmasligi aniq. Inson fikrlaydi, uning xayolida
behisob g’oyalar, loyihalar tug’iladi, lekin ularning hammasi ham hayotda amalga
oshmay   qolib   ketadi.   Faqat   boshqalar   tomonidan   ob’ektiv   ravishda   qabul
qilinadigan, ya’ni o’zining muayyan chegaralariga ega bo’lgan g’oya va fikrlargina
Intellektual faoliyatning keyinchalik qandaydir biror-bir ob’ektiv (moddiy) shaklda
ifodalana   oladigan   natijalarigina   intellektual   mulk   bo’ladi   deb   aytish   mumkin.
Bunda   iqtisodiy   rivojlanishdan   manfaatdor   davlatning   asosiy   vazifasi   har   bir
kishining   o’z   intellektual   mulkiga   egalik   qilish   va   undan   foydalanish   huquqi
ishonchli   muhofazalanadigan   tizimni   ta’minlashdan   iborat.
Yana bir bor  ta’kidlab o’tish lozimki, intellektual mulkning o’ziga xos xususiyati o’z   egalariga   foyda   keltirishdan   iborat,   demak,   mulk   egalarining   o’z   mulkiga
mutloq   huquqi   muhofazalangan   holdagina   butun   jamiyat   foydasiga   xizmat   oila
oladi Xulosa shuki, intellektual mulk huquqlariga rioya qilmasdan turib XXI asrda
ilmiy   –   texnikaviy   rivojlanishiga   keng   yo’l   ochilmaydi.
Lekin   intellektual   mulk   huquqlariga   rioya   etish   bilan   masala   oxirigacha   hal
bo’lmaydi.   Jahonda   nohalol   raqobat   kurashi   tobora   avj   olib   borayotgani
kuzatilmoqda. Har bir davlat nohalol raqobat kurashning oldini olish uchun qanday
mexanizmlarni   ishga   solishi   kerak?   Tarixdan   ma’lumki   eng   ishonchli   mexanizm
bu huquq bo’lishi mumkin, zotan aynan huquqiy mexanizmlar intellektual mulkni
muhofazalashga   ishonchli   va   madaniy   yondashuvni   ta’minlaydi.
Lekin   davlat   tomonidan   kafolatlanadigan   ishonchli   muhofaza   bu   masalaning   bir
tomoni   xolos.   Xalqimizning   dono   iborasi   bor   “holva   degan   bilan   og’iz
chuchimaydi”. Uning muhim tarkibiy qismi muayyan kishilarning o’z huquqlarini
bilishi   va   bu   huquqlardan   amaliyotda   foydalana   olishidir.
Bugungi kunda O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanishi uchun istalgan kasbdagi har
bir   ijodkor   kishi   kelajakda   o’zining   intellektual   mulkidan   samarali   foydalanish  
Intellektual faoliyat odatda juda ko’p qirrali bo’lib keng miqyosda o’zgarib turishi
mumkin.   Fan,   san’at,   texnik   ijodiyot   –   bularning   barchasi   intellektual   mehnat
turlaridir.   Butun   jahon   intellektual   mulk   tashkiloti   (BIMT)   quyidagilarni   haqli  
Insoniyat dahosi jami san’at asarlari va ixtirolarning manbaidir. Bu asarlar insonga
munosib   hayot   kafolatidir.   Barcha   turdagi   san’at   asarlari   va   ixtirolarni   ishonchli  
Intellektual   mulk ob’ektlarini   ko’rib  chiqar   ekanmiz,  shuni   qayd etish  mumkinki,
intellektual   mulkda   ob’ektlarning   ikki   guruhi   alohida   ajralib   turadi:   san’at   bilan
bog’liq   badiiy   asarlar   va   san’at   tarmog’i   –   xususan   yangi   buyumlar,   tovarlar   va
texnologiyalarni   ishlab   chiqish   va   bozorga   taklif   etish   bilan   bog’liq   ob’ektlar.
Aynan ana shu vaziyatlar XX asrda jahonda umum qabul qilingan xalqaro huquqiy standartlar shakllanishiga olib keldi, shunga muvofiq intellektual mulk o’z ichiga  
mualliflik   va   turdosh   huquqlar,   unga   muvofiq   ilmiy,   adabiy,   musiqiy,   badiiy,
fotografiya   va   audiovizual   asarlarga   huquqlar,   shuningdek   fonogramma   ishlab  
sanoat   mulki,   ixtirolar,   foydali   modellar,   sanoat   namunalari,   shuningdek   tovar
belgilari   va   xizmat   ko’rsatish   belgilari,   tovarlarning   kelib   chiqish   joyi,   firma
nomlariga   huquqlarni   o’z   ichiga   oladi.     Sanab   o’tilgan   barcha   muayyan   huquqiy
muhofaza   ob’ektlari,   xususan,   badiy   asarlar   va   san’at   turlari,   ixtirolar,   tovar
belgilari,   EHM   uchun   dasturlar   va   hokazolar   intellektual   mulk   ob’ektlari   deb
ataladi.   Mualliflik   huquqi   adabiyot,   fan   va   san’at   asarlari   o’zining   aniq   ifodasini
topgan shaklni muhofaza qiladi. Bunday ifodalash shakli  so’z, timsollari, musiqa,
surat, uch o’lchovli predmetlar yoki bunday shakllarning kombinastiyasi (masalan,
kinofilm   yoki   teatr   postanovkasi,   opera)   bo’lishi   mumkin.   Mualliflik   huquqlari
asarlarning   istalgan   turini   maxsus   ruxsatsiz   (muallif   roziligisiz)   nusxa   ko’chirish,
ko’paytirish   va   boshqa   usulda   qayta   tiklashdan   muhofazalaydi   .Sanoat   mulki,
mualliflik   huquqidan   farqli   ravishda   bevosita   g’oyani,   xususan   buyumning   turli
shakllarda ko’p marta qayta ishlatilishi  mumkin bo’lgan texnik, badiiy va boshqa
Patent   davlat   nomidan   sanoat   mulki   ob’ektiga   beriladigan   va   muayyan   hududda
muayyan   vaqt   oralig’ida   amal   qiladigan   muhofaza   hujjatidir.
Patentshunoslik,   litsenziyalash   va   sertifikatsiyalash   intellektual   mulkni   yaratish,
muhofazalash   va   undan   foydalanishning   huquqiy   iqtisodiy,   tashkiliy
Ixtirolarning bunday “maqomga” ega bo’lishi  bu ob’ektlarning har qanday davlat
industrial   va   iqtisodiy   rivojlanishidagi   ahamiyati   bilan   tushuntiriladi.   Shu   sabab,
ilgari   Patentshunoslik,   litsenziyalash   va   sertifikatsiyalash   fani   asosan   texnik   va
tabiiy   fanlar   mutaxassisliklari   bo’yicha   talabalarga   o’qitilar   va   intellektual
mulkning boshqa masalalari kam o’rganilar edi. Ilgari mutaxassislar uchun asosan
patent axborot qidiruvini amalga oshirish va ixtiroga talabnoma rasmiylashtirishni bilish   etarli   bo’lgan   bo’lsa,   hozir   vazifa   ancha   kengaydi.
FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR
1.O‘zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar       strategiyasi
to‘g‘risida”gi   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2017   yil   7     fevraldagi   PF-
4947-sonli Farmoni;  2.   Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz   bilan     birga
quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.; 
3. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy     javobgarlik –
har   bir   rahbar   faoliyatining   kundalik   qoidasi   bo‘lishi   kerak.   –   Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.; 
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini   birgalikda
barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.; 
5.   Mirziyoyev   Sh.M.   Qonun   ustuvorligi   va   inson   manfaatlarini   ta’minlash   –   yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,
6.   Mamlakatimizni   modernizatsiya   qilish   va   yangilashni   izchil   davom   ettirish   -
davr   talabi.   Islom   Karimovning   2008   yilda   mamlakatimizni   ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish   yakunlari   va   2009   yilga   mo’ljallangan   iqtisodiy   dasturning   eng
muhim   ustuvor   yo’nalishlariga   bag’ishlangan   Vazirlar   Maxkamasi   majlisidagi
ma’ruzasi   “Xalq   so’zi”,   2009-yil-14-fevral.
7. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot xaqiqatini aks ettirish. T.: O’zbekiston,
2009.-24-b.
8.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining
“Tovarlarni   sifat   ko’rsatkichlarini   yaxshilash   to’g’risida”gi
qarori.T.:1997y.
9 . Nikolaeva M. V. " Tovarnaya ekspertiza ". M.: 2002
ILOVALAR

Ilmiy kashfiyotlar ixtirolar va litsenziyalash

MUNDARIJA

KIRISH

I BOB   ILMIY -TEXNIK ISHLANMALAR, IXTIRO VA KASHFIYOTLARGA  QO’YILGAN TALABLAR 

  1.  Ilmiy-texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarning mazmuni va turlari
  2.  Ilmiy va xalqaro patentlashtirish tashkilotlari faoliyati 

I I BOB   KASHFIYOT VA IXTIROLARNING DAVLAT TOMONIDAN  HUQUQIY HIMOYA QILISH

2.1 Ilmiy – texnik ishlanmalar ixtiro va kashfiyotlarni rasmiylashtirish va davlat ro’yxatidan  o’tkazish tartibi.

2.2. Kashfiyot ixtiro va ratsionalizatorlik takliflarining innovatsion  xarakteri 

2.3. Ixtiro va kashfiyotlarni amaliyotga tatbiq etishning   iqtisodiy samaradorligi.

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 

ILOVALAR

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                        

 

 

 

KIRISH

 

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Miziyoyevni Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 14 fevraldagi majlisida so’zlagan ma’ruzasidan kelib chiqqan holda ta’lim va kadrlar tayyorlash sifatini tubdan oshirish, mustaqil fikrlaydigan, o’zining qat’iy xayotiy e’tiqod va qarashlariga ega bo’lgan yoshlarni tarbiyalashga hissa qo’shish maqsadida ushbu fan dasturi tuzildi. Talabalarga mazkur fan xususiyatlari doirasida O’zbekiston Respublikasi  birinchi Prezidenti I.A.Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo’llari va choralari” nomli asarida keltirilgan materiallar, qoidalari va xulosalarni puxta o’zlashtirishlari, kelgusi faoliyatida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondoshishlarini ta’minlash fanni o’rganish oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Dunyoning nufuzli ekspertlarini fikrlariga ko’ra, bu inqiroz 2009 yilda va

2010 yilda ham davom etishi va ehtimoli yanada chuqurlashishi kutilmoqda. Bulardan kelib chiqqan holda, o’z-o’zidan ayonki, O’zbekiston jahon iqtisodiy

inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012 yillarga mo’ljallanib qabul qilingan Inqirozga qarshi choralar dasturi O’zbekistonning 2009

yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustivor yo’nalishi bo’lib qoladi. Bu o’rinda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, xalqaro sifat standartlariga o’tish bo’yicha qabul qilingan tarmoq dasturlarini amalga oshirishni tezlashtirish vazifasi kun tartibiga qo’yilmoqda. Bu esa o’z navbatida, O’zbekistonning ham tashqi, ham ichki bozorida barqaror mavqega ega bo’lishini ta’minlash imkonini beradi. Jahon bozorida talabni rag’batlantirish orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlash O’zbekiston iqtisodiy o’sishining yuqori sur’atlarni saqlab qolishda g’oyat muhim ahamiyatga ega. Ushbu dastur vdoirasidagi loyihalarda keng iste’moldagi oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlarni ishlab chiqarish korxonalari uchun keng ko’lamli rag’batlantirish tizimi, ya’ni soliq va bojxona imtiyozlari berilmoqda. Patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash fani darslarida tashqi iqtisodiy faoliyat (TIF)da tovarlarni nomenklaturasini o’rganish, uyg’unlashgan TN bojxona to’lovlari, intellektual mulk ob’ektlarini muhofazalash, ilmiy kashfiyotlar va ixtirolar, seleksiya yutuqlari va sanoat namunalari hamda belgilari, eksport va import tovarlar bo’yicha shartnomlar tuzish, patent axborotlari, xalqaro, Yevropa va MDH patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatsiyalash to’g’risidagi axborotlar bilan tanishgan va huquqiy normalarni bilish to’g’risida ma’ruza va seminar darslari olib boriladi. Bugungi kunda hal etilishi lozim bo’lgan masalalarni yechimi uchun Respublikamizga patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatsiyalash sohasidajahon andozalariga mos keluvchi yuqori malakali mutaxassislar kerak. Shu kunning mutaxassisiga, birinchidan, iste’molchilarni ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda intellektual bozorni har tomonlama tahlil qila bilish, ikkinchidan bozorga ta’sir eta bilish talabi qo’yiladi. «Patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fani maqsadi–talabalarga mamlakatimiz iqtisodiyotini erkinlashtirish va iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish hamda iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitlarida O’zbekiston Respublikasida ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar, seleksiya yutuqlari, xalqaro patent tizimi va boshqalarni o’rganishda va ularni faoliyatini to’g’ri tashkil etish va uni takomillashtirishdan iboratdir. Fanining asosiy vazifalari patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatsiyalashning mohiyati, rivojlanishining asosiy bosqichlari, marketingning

asosiy tamoyillari, vazifalari va turlari, axborot bilan ta’minlash siyosati kabilarni

o’rgatishdir. Ushbu o’quv fani «Huquqshunoslik», «Siyosatshunoslik», «Axborotlar texnologiyasi», «Xalqaro marketing», «Marketing faoliyatini prognozlash va tahlili», «Xorijiy investitsiyalar» va boshqa fanlar bilan o’zaro aloqadorlikda o’rganiladi. «Patentshunoslik, litsenziyalash va sertifikatlash» fanini o’qitishda, talabalar tomonidan fanni to’liq o’zlashtirilishini ta’minlash maqsadida, mavzularda ko’rilayotgan masalalarning mohiyatidan kelib chiqqan holda ilg’or pedagogiktexnologiyalarning “aqliy hujum”, “kichik guruhchalar”, “klaster”, “blist-so’rov”, “diskussiya”, “keys-stadi”, “muammoli vaziyatni yechish” usullaridan foydalaniladi. Bu usullarning natijaviylik darajasini oshirish uchun har bir mavzuni yoritishda kompyuter, slaydlar, eshitish(audio) va ko’rish(video) vositalari, multimediya vositalari hamda Internet sahifalari va xizmatlaridan foydalanish tavsiya etiladi.