Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	55.5KB
Покупки	5
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Информатика и ИТ

Informatikani boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o'qitish metodikasi

tashkil etish va samaradorligining umumiy tamoyillari muhim
bo'lib, ko'p foydalanuvchilar tomonidan ma'lumotlar bazasiga
qanday aniq ma'lumotlar kiritilishi emas. Ushbu umumiy
qonuniyatlar fan sifatida informatika predmetidir.
Informatika qo'llanilishining ob'ekti turli xil fanlar va amaliy
faoliyat yo'nalishlari bo'lib, ular uchun ko'pincha "yangi axborot
texnologiyalari" deb nomlangan eng zamonaviy
texnologiyalarning doimiy manbasiga aylandi. Inson faoliyatining
turli turlarida (ishlab chiqarishni boshqarish, loyihalash, moliyaviy
operatsiyalar, ta'lim va hk) ishlaydigan turli xil axborot
texnologiyalari umumiy xususiyatlar , shu bilan birga bir-biridan
sezilarli farq qiladi. Axborot texnologiyalarining eng ta'sirchan
dasturlari. ACS - avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlari - inson
bilan o'zaro aloqada ishlab chiqarishda yoki jamoat sohasida
ob'ektlarni boshqarishni tashkil etadigan apparat va dasturiy
vositalar to'plami. Masalan, ta'lim sohasida ACS - VUZ tizimlaridan
foydalaniladi.
APCS - avtomatlashtirilgan jarayonlarni boshqarish tizimlari.
Masalan, bunday tizim kompyuterni raqamli boshqarish (CNC)
apparati ishini, kosmik kemani uchirish jarayonini va boshqalarni
boshqaradi.
ASNI - ilmiy tadqiqotlarning avtomatlashtirilgan tizimi - dasturiy-
apparat kompleksi, unda ilmiy asboblar kompyuter bilan
birlashtirilib, o'lchov ma'lumotlarini unga avtomatik ravishda
6

va undan unumli foydalanish har qanday ilmiy izlanishning asosini tashkil
etadi. Kundalik hayotda odam doimo turli xil ma'lumotlardan foydalanadi:
kerakli kitoblarni qayerdan olish, yo'l harakati jadvali qanday, qalam va
daftarlarning narxi - bu ro'yxatni cheksiz davom ettirish mumkin.
Informatikaning qoidalari va tamoyillarini qo'llash axborot bilan ishlashni
juda osonlashtiradi, undan eng samarali foydalanishga, to'g'ri qarorlarni qabul
qilishga va eng yaxshi usulda kerakli natijalarni olishga yordam beradi.
Kompyuter qisqartmasi bizning nutqimizga mustahkam o'rnashgan, garchi bu
atama uning mohiyatini noto'g'ri ifodalaydi. Hisoblashni amalga oshirish
qobiliyati zamonaviy kompyuterlarning asosiy maqsadlaridan uzoqdir.
Ularning yordami bilan turli xil ma'lumotlarni qayta ishlash vazifalari hal
qilinadi. Faqat kompyuterlarda axborot-mantiqiy o'zgarishlarning ichki
jismoniy jarayonlari hisoblash xususiyatiga ega. Bu "kompyuter"
tushunchasida aks etadi (inglizcha kompyuter - o'ylayman, hisoblayman).
Ushbu atamaning mashhurligi yangi tushunchalarni shakllantirish uchun
qulayligi bilan bog'liq: kompyuterlashtirish, kompyuter savodxonligi va
boshqalar.
Zamonaviy ma'noda, kompyuter bu axborot mashinasi, turli xil ma'lumotlarni
qayta ishlash uchun universal elektron vosita - ma'lumotlarni qayta ishlash,
matnni tahrirlash, odam bilan interaktiv aloqa rejimini ta'minlash va
boshqalar.
Kompyuter texnologiyalarining jadal rivojlanishi va keng qo'llanilishi
informatika deb nomlangan yangi fan sohasining paydo bo'lishi uchun zarur
shartlar bo'lib xizmat qildi. Ushbu so'z 60-yillarning boshlarida frantsuz tilida
paydo bo'lib, jamiyatdagi ma'lumotlarni avtomatlashtirilgan tarzda qayta
ishlashni anglatadi.
28

I.Bob. Informatika fanini fanlararo aloqalar integrasiyasidagi o’rni.
1.1 Informatika fanini fanlararo aloqalar integrasiyasidagi o’rni.
Informatika fanining an'anaviy ravishda shakllangan (texnik,
tabiiy, gumanitar va hk) tizimidagi fanlarning o'rnini ko'rib
chiqamiz. Xususan, bu boshqa o'quv fanlari qatorida informatika
fanidan umumiy ta'lim kursiga joy topishga imkon beradi.
Eslatib o'tamiz, A.P.Ershovning ta'rifiga ko'ra, informatika
fundamental tabiatshunoslik hisoblanadi. Akademik B.N.Naumov
informatika - bu ma'lumotlarning umumiy xususiyatlarini,
jarayonlarini, uni qayta ishlash usullari va vositalarini (yig'ish,
saqlash, o'zgartirish, harakatlantirish, berish) o'rganadigan tabiiy
fan. bitta
Tabiatshunoslik - fizika, kimyo, biologiya va boshqalar - bizning
ongimizdan mustaqil ravishda mavjud bo'lgan dunyoning ob'ektiv
sub'ektlari bilan shug'ullanadi. Ularga informatika berilishi juda
boshqacha tabiat - sun'iy, biologik, ijtimoiy tizimlardagi
ma'lumotlarni qayta ishlash qonunlarining birligini aks ettiradi.
Shunga qaramay, ko'plab olimlar ta'kidlashlaricha, informatika
boshqa fan guruhlari - texnik va gumanitar (yoki ijtimoiy) uchun
xos xususiyatlarga ega.
Texnika fanining xususiyatlari informatikaga mashinalarni
axborotni qayta ishlash tizimlarini yaratish va ishlashi bilan bog'liq
jihatlarini beradi. Demak, akademik A.A.Dorodnitsin informatika
tarkibini uchta ajralmas va bir-biriga bog'liq qism sifatida
4

INFORMATIKANI BOSHQA FANLAR BILAN ALOQADORLIKDA
O'QITISH METODIKASI
MUNDARIJA:
Kirish
I.Bob.Informatika fanini fanlararo aloqalar integrasiyasidagi o’rni.
1.1 Informatika fanini fanlararo aloqalar integrasiyasidagi o’rni.
1.2 Kompyut е r dasturlari vositasida ona tilini o‘qitish samaradorligini
oshirish
II.Bob.Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida axborot-kommunikatsion
texnologiyalarda foydalanish
2.1 Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida axborot-kommunikatsion
texnologiyalarda foydalanish
2.2 O’qish darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kurs ishining ob’ekti: Informatika va huquqiy informatika axborot
nazariyalari bilan chambarchas bog'liqdir. Axborot nazariyasi - bu axborotni
qabul qilish, uzatish, qayta ishlash va saqlash bilan bog'liq miqdoriy
qonuniyatlarni o'rganadigan fan. XX asrning 40-yillarida paydo bo'lgan.
aloqa nazariyasining amaliy muammolaridan axborot nazariyasi hozirgi
kunda barcha turlarini o'rganish uchun zarur matematik apparatga
aylanmoqda axborot jarayonlari , ayniqsa boshqaruv jarayonlari.
Kurs ishining predmeti: Har xil turdagi ma'lumotlarni qabul qilish,
qayta ishlash, uzatish va saqlash har qanday boshqaruv tizimining ishlashi
uchun ajralmas shartdir. Oddiy holat - bu buyruqlar shaklida ma'lumotni
boshqaruv organidan (qurilmadan) ijro etuvchi organga uzatish. Amaliyotda
mavjud bo'lgan murakkabroq holat: buyruqlarni to'g'ridan-to'g'ri uzatgandan
so'ng, buyruqlarni bajarish natijalari to'g'risidagi ma'lumotlar "orqaga
qaytish" deb nomlangan kanallar orqali orqaga qaytariladigan yopiq
boshqaruv tsikli.
3

borish vazifasini hal qilish nazarda tutilgan. Uchinchi qism inson nutqida
ifodalangan hissiy ma’noning ta’sir kuchini anglash, og‘zaki va yozma
shakllarda fikr ifodalash jarayonida nutqning xuddi mana shu imkoniyatidan
foydalanish maqsadida ona tilidagi ifoda vositalarining uslubiy xoslanishi,
uslubiy imkoniyatlarini tadrijiy asosda o‘quvchilarning nutqiga singdirishga
yo‘naltirildi.
Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o‘qish ta’limining
tarkibiy qismi bo‘lgan nutq o‘stirish jarayonida esa, ona tili va o‘qish ta’limi
mazmuniga ilk bor, o‘zb е k tilining stilistik m е ’yorlari hamda ularning asosiy
b е lgilari, stilistik m е ’yorlarning funksional tabiati, til vositalarini tanlash va
qo‘llash imkoniyatlari, m е ’yorlari, nutq uslublari tipologiyasi, muammolarini
o‘zaro uzviy aloqadorlikda o‘quvchilarga o‘rgatishga qaratiladi.
Xulosa qilib aytganda , kompyut е r vositasidan foydalangan holda ,
kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o ‘ qish ta ’ limi mazmunining
ushbu bo ‘ limida nutq uslubiy el е m е ntlarining maqsadga muvofiqligi , stilistik
qiymatini o ‘ quvchilarga nolingvistik hamda lingvistik m е zonlar orqali
fahmlash ko ‘ nikmalari va malakalari shakllantiriladi . Funksional til
m е’ yorlarini o ‘ quvchilarning nutqiga singdirish , o ‘ z navbatida , matnning
aniq mantiqiy mazmunini anglash , mazkur matnni shakllantirish , uyushtirish
orqali yaratiladigan kommunikativ uslubning sotsiolingvistik , psixolingvistik
asoslaridan o ‘ quvchilarni xabardor etish ham nazarda tutiladi .
17

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Informatika axborotni qayta ishlash, uzatish
va ulardan foydalanish modellarini yaratish va o'rganish uchun matematika
usullaridan foydalanadi. Matematika butun informatika binosi qurilgan
nazariy asosni yaratadi, deb ta'kidlash mumkin.
Matematikaning matematik mantiq kabi sohasi informatika fanida alohida
ahamiyatga ega.
Matematik mantiq turli jarayonlarni, shu jumladan axborotni,
kompyuterlardan foydalanib tahlil qilish uchun mantiq yutuqlaridan
foydalanishga imkon beradigan usullarni ishlab chiqadi. Algoritm nazariyasi,
parallel hisoblash nazariyasi, tarmoq nazariyasi va boshqa fanlar matematik
mantiqdan kelib chiqadi va kompyuter fanida faol qo'llaniladi.
Mantiqiy operatsiyalardan foydalangan holda, huquqiy normaning mantiqiy
tuzilishini taqlid qilish mumkin. Modellashtirishning maqsadi - huquqiy
normaning mantiqiy (shu jumladan yashirin) aloqalarini aniqlash. Huquq
tilining bu kabi rasmiylashtirilishi huquqiy normalarni ekspert tizimlari kabi
avtomatlashtirilgan avtomatlashtirilgan tizim tizimlarining yangi klassi
yordamida modellashtirish va tahlil qilishga imkon beradi.
Kurs ishining maqsadi: Mutaxassislarning fikriga ko'ra, informatika
taraqqiyoti asosan uning matematik bazasini rivojlantirish bilan belgilanadi.
Huquqiy informatikaning texnika fanlari bilan aloqasi yuridik fan va
amaliyot ehtiyojlari uchun faol foydalanish orqali amalga
oshiriladi zamonaviy kompyuterlar va turli jarayonlarni avtomatlashtirishni
ta'minlash. O'z navbatida, kompyuterlardan foydalanish rasmiy mantiq va
matematika apparatlarini huquqiy informatika manfaatlari sohasiga jalb
etishga asoslangan bo'lib, ularsiz huquqiy me'yorlarni kompyuterlar
xotirasiga kiritmasdan oldin rasmiylashtirish mumkin emas.
2

uchun didaktik vositalarning hamm ko’psonli turlarini qo’llashadilar;
Turli o’quv fanlarini organik birlikda o’quvchilarda bilish qiziqishlarini
shakllantiradi;
Xayot bilan bog’liq holda fan va turli fonlarning zamonaviy vositalar
yordamda eng muxim dunyoqarashli muammolarni va savollarni o’rganiladi.
Keyingi bosqichda fanlararo aloqalar ko’p tomonlama tizimini yanada
rivojlantirishni talab qiladi: maktabda bu ishni rejalashtirish, pedagogik
jarayonda hamma ishtirokchilarning faoliyatini koordinatsiya (moslashtirish)
kerak; fanlararo(kompleks) semenarlarning samarali ishlatilishi, xuddi
shunday tarzda ekskursiya, konferensiya, birlashtirilgan darslar amaliyotini
kengaytirish, ular davomida turli o’quv predmet va kursning vositalari
yordamida asosiy dunyoqarashli muammolari bir vaqtda xal etiladi. Bunda
ikki yoki undan ortiq o’qituvchi ishtirok etadilar.
Axborotlarni qayta ishlab chiqish jarayonida ularning qanday turga
mansubligini va uning asosiy xususiyatlarini aniqlash lozim bo’ladi. Bu
muammoni xal qilish uchun ma’lumot ishlab chiqarish jarayonini ,
ma’lumotlardan foydalanuvchilar kimlar ekanligini, qayta ishlangan
ma’lumotlar nimalar uchun ishlatilishini va bu bilan bog’liq boshqa
muammolarni chuqur hamda atroflicha o’rganish lozim bo’ladi. Faraz qiling,
Siz biror bir korxonada xisobchi bo’lib ishlaysiz va boshlig’ingiz Sizga ushbu
korxonaning buxgalteriya ishini kompyuter yordamida avtomatlashtirish
vazifasini qo’ygan.
Fikrlab ko’ringchi, bu masalani xal qilish uchun Sizga nimalar qilish
lozim bo’ladi va Siz qanday turlarga mansub ma’lumotlar bilan ishlashingiz
kerak bo’ladi? Agarda biz bularni iqtisodiy soxaga mansub ma’lumotlar
desak, yana qanday soxalarga mansub ma’lumotlar haqida bilasiz? Xilma-xil
sohalarga oid ma’lumotlar bir biridan farqlanadimi yoki yo’qmi? Agar
farqlansa qaysi ko’rsatkichlari bilan farqlanadi?
10

darajada qo’llashadilar.
Shunday qilib jadvaldagi matnli taxlili ko’rilayotgan o’quv mavzular
mazmuni shuni ko’rsatadiki, bu aloqalar keng fanlararo moslikda ilmiy,
tizimli, egalik va xar tomonlama ularning yetakchi xolatlarini yoritishda xar
bir mavzu bo’yicha ancha tartiblashgan bilimlar tizimini yaratishda
ishlatiladi. Mavzular to’plami orqali esa butun o’quv fan bo’yicha shunga
erishish mumkin. O’quv fanlarning yetakchi qoidalari bunda o’ziga xos
“bog’lovchi”, “o’qlar” vazifasini bajaradilar.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, pedagogik fanlararo aloqalarni
tadbiq etish va ta’lim berish metodikasi ilmiy bilimlar taxlili va sintez
muammosini pedagoglar metadologik qarashlariga fanlar
differensiasiyasining konkret ifodalanishi deb hisoblashimiz mumkin. Bu
muammoning nazariy va amaliy yechimi jamiyat rivojlanishi pedagogik fan
va o’quv yurtining ijtimoiy buyurtmasiga mos ravishda o’zgarib keladi.
Zamonaviy kollejlarda ta’lim berishda fan tizimi bo’yicha tasdiqlash va
ta’kidlash fanlararo aloqalar g’oyasining taraqqiyoti bilan uzluksiz bog’liqdir.
O’quv mavzularning yetakchi g’oyalarini yoritishda muxim va zurur bo’lgan
fanlararo aloqalarini aniqlash va keyingi bosqichda amalga oshirishda
quyidagiga erishish imkoniyatini beradi:
O’quv mavzuning fanlararo sig’imini aniqlashda subyektiv yondashuv
extimolligini kamaytirish;
O’qituvchi va o’quvchi e’tiborini o’quv mavzularning bog’lovchi omillariga
qaratishda fanning yetakchi g’oyalarini yoritishda muxim rol o’ynashiga
yo’naltirish;
Fanlararo aloqalarni o’rnatish bo’yicha ishlarni bosqichma-bosqich tashkil
etadilar, doimiy ravishda bilishli vazifalarni murakkablashtiriladi,
o’quvchilarning bilish mustaqilligini va ijodiy tashabbus xarakat maydonini
kengaytiradi, buning uchun fanlararo aloqalarni samarali amlga oshirish
9

Xulosa
Axborot tushunchasi zamonaviy ilm-fanning asoslaridan biri va
informatika uchun asosiy hisoblanadi. Axborotning aniq ta'rifini berishning
iloji yo'q, xuddi geometriyadagi nuqtaga ta'rif berishning iloji yo'q. Bunday
hollarda tushunchalardan foydalaning. U materiya va energiya, makon va
vaqt kabi tushunchalar bilan bir qatorda dunyoning zamonaviy rasmining
asosini tashkil etadi, u fundamental falsafiy toifalarga kiradi.
Ommabop yoki ilmiy adabiyotlarda ushbu tushunchalarning universal
ta'riflari mavjud (bo'lishi mumkin emas). Biz faqat turli xil mualliflar
birgalikda foydalanadigan yoki foydalanmagan ba'zi yondashuvlar haqida
gaplashishimiz mumkin.
Yondashuvlardan biri quyidagicha. Moddiy olam jismoniy jismlar va
maydonlardan iborat. Ular uzluksiz harakat va o'zaro ta'sir holatida. O'zaro
ta'sir to'g'ridan-to'g'ri aloqa yoki masofadan turib sodir bo'lishi mumkin.
Jismlarning o'zaro ta'siri energiyaning o'zgarishi bilan birga keladi, bunda
jismlar va maydonlarning fizik xususiyatlari o'zgaradi.
Kompyuter fanlari Bu struktura va umumiy xususiyatlarni,
shuningdek uni yig'ish, saqlash, qidirish, qayta ishlash, o'zgartirish, tarqatish
va faoliyatning turli sohalarida foydalanish bilan bog'liq masalalarni
o'rganadigan fan sohasidir.
Faoliyatning turli sohalari zamonaviy odamning deyarli barcha turdagi
faoliyatlarini va ishbilarmonlik faoliyatini anglatadi - yozuv mashinasi kotibi,
kutubxonachi, muhandis-konstruktorning kundalik ishidan tortib, atom
energiyasidan foydalanish va kosmik tadqiqotlargacha. Informatika
tamoyillari ishlatiladi ilmiy ish va kundalik hayotda. Har qanday fanning
vazifasi aloqalarni va qonuniyatlarni o'rnatish va o'rganish asosida yangi
ma'lumotlar - tadqiqot natijalarini olish uchun ma'lumotlarni to'plash, ularni
tahlil qilish va tadqiq qilishni o'z ichiga oladi. Axborotni to'g'ri tashkil etish
27

rejalashtirishni ishlab chiqishda rejalashtirishga tegishli elektron mavzular va
bo‘limlarni kiritish mumkin. Dars rejasini ishlab chiqishda frontal, individual
va guruhli ishlash uchun kompyuterni qo‘llash maqsadga muvofiq bo‘lgan
dars bosqichlarini ishlab chiqish lozim.
Matematika darslarida «O‘yinli masalalar» dasturlarini tayyorlab, foydalanish
mumkin. Boshlang‘ich sinfda o‘rganiladigan ko‘plab mavzular bo‘yicha turli
materiallar berilgan. Turli murakkablik darajasidagi turli xildagi topshiriqlar
har bir o‘quvchining idrok etish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Masalalarni yechishda kompyuterli animatsion slaydlardan foydalanish
darsning qiziqarliligini oshiradi. Ularning ustunlik tomonlari istagan paytda
masalaning boshiga qaytish mumkin, uning alohida qismlarida to‘xtalish,
o‘quvchilar bilan suhbatlashish , ularning fikrlarini tinglash mumkinligidan
iborat. Boshlang‘ich sinflarda harakatlanishga animatsiyali masalalar bilan
slayd-filmlarni qo‘llash mumkin. Shunday slaydlarni yaratish uchun
Internetdan olingan animatsion kartinkalardan foydalanish mumkin.
Barcha o‘quv fanlarida test topshiriqlaridan foydalanish zarur. Testlardan
dastlab faqat bosma ko‘rinishidagisidan foydalangan bo‘lsak, hozirda ularni
kompyuterda terib, har bir o‘quvchi bilan shug‘ullanish mumkin. AKT’dan
foydalanish yillari davomida 1-sinfdan 3-sinfgacha matematika, badiiy
o‘qish, ona tili, deyarli barcha mavzulari va boshqa o‘quv fanlari bo‘yicha
qator turli testlarni tayyorlash mumkin. Endi darslarda faqat bosma shakldagi
emas, balki kompyuterli testlardan foydalanish zarur. Ular bajarib bo‘lishi
bilan darhol bahosini olishga imkon beradi, bahoni kompyuterning o‘zi
taqdim etadi, u yoki bu mavzu bo‘yicha kamchiliklarini aniqlashlariga imkon
beradi.
«Tabiatshunoslik» fani bo‘yicha barcha mavzulari bo‘yicha kompyuter
testlarini ishlab chiqish mumkin. Masalan: «O‘lkamiz suv havzalari», «Ona
23

Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili ta’limining maqsad va
vazifalaridan k е lib chiqqan holda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining
tayyorgarlik darajasiga quyidagicha talablar qo‘yish mumkin:
• o‘quvchilarning lingvistik bilimlari hamda nutqiy ko‘nikma va malakalarini
rivojlantirishga xizmat qiladigan bilim, tushunchalarning m е ’yorlangan
ko‘rsatkichlari;
• lug‘aviy birliklar va grammatik bilimlar vositasida o‘quvchining mustaqil,
tanqidiy, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladigan
bilimlarning muayyan izchillikda m е ’yorlangan ko‘rsatkichlari;
• turli ranglar vositasida ifodalangan ijtimoiy hamda tabiiy voq е likning —
o‘zb е k tilining ifoda imkoniyatlaridan foydalangan holda tasvirlashga imkon
b е radagan bilimlar hamda amaliy ko‘nikmalarning aniq izchillikda
m е ’yorlangan ko‘rsatkichlari;
• o‘quvchining ichki tuyg‘ularini ifodalashi uchun imkon b е radigan nutq
birliklarining m е ’yorlangan ko‘rsatkichlari.
Ma’lumki, o‘quvchilarning mustaqil, tanqidiy hamda mantiqiy fikrlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishda ona tilining ifoda imkoniyatlarini o‘zlashtirish
jarayoni muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi o‘zining shakllanishi va
rivojlanishi jarayonida atrof-muhitdagi voq е a-hodisalarga u yoki bu tarzda
aloqador bo‘ladi. Bu aloqadorlik natijasida narsa-buyum, voq е a-
hodisalarning nomlari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilishga intiladi.
O‘quvchilar kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili ta’limi jarayonida
lingvistik bilimlar va til vositalari bilan bir qatorda, o‘zb е k xalqining ijtimoiy
tajribasini ham o‘zlashtirishlari k е rak. Shundagina ona tili ta’limi jarayonida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash imkoniyatlari k е ngaytiriladi. Chunki, ona
tili darslarida badiiy hamda ilmiy matnlar yordamida o‘zb е k tilining ifoda
imkoniyatlari, so‘z boyligi, imlo hamda punktuatsion m е ’yorlari tabiat hamda
jamiyat hodisalari, kishilar orasidagi ijtimoiy munosabatlar, odamlarning
13

Har bir ilmiy soha, insoniylik tajribasi o’zining axborotlariga ega.
Iqtisodiy soha, jamiyat iqtisodiy faoliyati shunaqa axborotlarga egaki, biz
ularni "iqtisodiy axborot" deb ataymiz. Iqtisodiy axborot o’z tushunchasi
bo’yicha, bir tomondan "axborot" kategoriyasiga mansub bo’lsa, ikkinchi
tomondan , iqtisod va xalq xo’jaligini boshqarish bilan uzviy bog’langan.
Iqtisodiy axborotlar boshqarishning quroli bo’lib xizmat qilib, bir
vaqtning o’zida boshqarishning ajralmas elementi bo’lib hisoblanadi.
Iqtisodiy axborotni boshqaruv axborotining rang-barangligi sifatida qarash
mumkin, ya’ni, ular xalq xo’jaligini boshqarishning tashkiliy - iqtisodiy
masalalarining tashkiliy yechimini ta’minlaydi. Zero, iqtisodiy axborotlar
xalq xo’jaligi va uning tarmoqlarining holatini aks ettiradigan ma’lumotlar
to’plamidan tashkil topadi.
1.2 Kompyut е r dasturlari vositasida ona tilini o‘qitish samaradorligini
oshirish
Bugungi kunda ta’lim jarayonida axborot t е xnologiyalari alohida dolzarblik
kasb etmoqda. Kompyut е r dasturlari vositasida yoshlar bilimi va
dunyoqarashini k е ngaytirishda k е ng foydanilmoqda. Turli fanlardan
o‘qitishda zamonaviy axborot t е xnologiyalari joriy etilib, dars
samaradorligini oshirmoqda.
Xususan, I-IV sinf o‘quvchilariga mo‘ljallangan ona tili fanini o‘qitishda ham
kompyut е r dasturlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etishi shubhasiz.
Masalan, kons е ntrizm tamoyili asosida o‘quv mat е riallarini tanlash
masalasida ham axborot t е xnologiyalariga alohida e’tibor qaratish lozim.
Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o‘qish ta’limini b е lgilashda
asosiy e’tibor o‘quvchilarning nazariy bilimlarini oshirish, ularda nutq
madaniyatiga oid dastlabki ko‘nikmalar va lingvistik tafakkurni hosil qilish,
mustaqil, tanqidiy, mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini tarkib toptirishga
qaratiladi.
12

12. B . W a l k e r S e i d e n b e r g M . P . Al t h o f f . UM T S T h e
F u nd a m e nt a ls. Al l o f Co m m uni ca ti o ns N e tw o r k s, A ac h e n Uni v e rsit y
(RWT H ), G e r ma n y T r a nsl a t e d b y H e dwi g J o urd a n vo n S c h m o e g e r, U K
200 3 .
13 . Willi a m W e bb . Und e rst a n din g C e l lul a r R a di o L o nd o n 1 9 9 8
30

axborot texnologiyalarini informatika tadqiqotlari sohasiga
murojaat qilishdir. Kibernetika o'zboshimchalik tizimidagi axborot
oqimining umumiy qonuniyatlari bo'yicha tadqiqotlarni saqlab
qolsa, informatika ushbu nazariy asosga tayanib, ma'lumotlarni
qayta ishlash, uzatish va ulardan foydalanishning o'ziga xos
usullari va usullarini o'rganadi. Biroq, ko'plab zamonaviy olimlar
bunday bo'linishni sun'iy deb hisoblashadi va ular shunchaki
kibernetikani kompyuter fanining tarkibiy qismlaridan biri deb
hisoblashadi.
Microsoft Office Excel dasturi “Informatika” fanida eng katta joyni
egallaydi va markaziy joyga egadir. Ushbu dastur boshqa fanlar bilan aloqasi
juda katta. Mana shuning uchun bu dasturning yetakchi asoslariga fanlararo
aloqalarning ahamiyati juda ham katta va obyektiv jihatdan muhim.
Fanlararo aloqalarni taxlil qilsak ularda aloqalarning o’zlari o’ziga xos statik
holatda joylashganini ko’ramiz (o’quv mavzusini fanlararo aloqalarning
statik tomoni o’quv materiali bilan aniqlanadi). Ammo real o’quv jarayonida
fanlararo aloqalar dinamik nuqtai nazaridan ham qarashlari mavjud (o’quv
mavzudagi fanlararo aloqalarning dinamik tomoni o’quv material bilan
aniqlanadi) va ular fan ichidagi va kurs ichidagi aloqalar bilan jips xolatda
qaraladi-aynan shundagina fanlararo aloqalarning didaktik modelining sifat
farqlari, ya’ni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirish jarayoniga qaralganda yuz
beradi.
Jadval taxlili yana shuni ko’rsatmoqdaki ko’pincha “bog’lovchi”,
sintezlovchi xarakterga egaligini ko’rishimiz mumkin. Ayniqsa ular bilan
oxirgi mavzular o’ta to’yingan, chunki ko’pgina tushunchalar o’quv yili
oxirida anglanadi va yuqori sinf o’quvchilar tomonidan umumlashtiruvchi
8

xarakt е ri, fazilat hamda xislatlari, muomala, muloqot, kiyinish madaniyati,
o‘simlik va hayvonot olamining o‘ziga xos jihatlarini o‘rgatish maqsadi
nazarda tutiladi.
Tanlangan o‘quv mavzulari hamda unga mos k е ladigan o‘quv
mat е riallari moddiy borliqdagi narsalar, voq е a-hodisalar, tushunchalar hamda
odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy munosabatlar, o‘zb е k xalqining tarixiy hamda
ijtimoiy tajribasi, jamiyat va tabiat orasidagi aloqadorlikni o‘quvchilarga
anglatish, o‘zb е k tilidagi qiyin so‘z va iboralarni mazmun hamda ifoda
birligida ko‘rgazmali tarzda izohlashga xizmat qilishi k е rak. Shu maqsadda,
Power Point dasturi asosida darsga oid taqdimot mat е riallarini tayyorlash va
nazariy bilim b е rish davrida ularni namoyish etish mazkur sinflarda
o‘qiydigan bolalarga kuchli ta’sir etib, dars samaradorligi bir n е cha bor
ortadi.
Natijada, o‘quvchining so‘z boyligini muntazam ravishda oshirib borib,
ularda hissiy idrok, nafosatga intilish, zavq-shavq, zukkolik, yuqori
darajadagi ko‘tarinkilik, badiiy ijodga intilish, mantiqiy fikrlash kabilar tarkib
toptiriladi. Shu bilan bir qatorda, ko‘rgazmali mat е riallarga muvofiq matnlar
tayyorlab, mazkur matnlarni sharhlash jarayonida o‘quvchilar ona tilidagi
so‘z va iboralarda ifodalangan nozik ma’nolar, tilning uslubiy imkoniyatlarini
ham o‘zlashtiradilar.
O‘quvchilarni har tomonlama rivojlantirishda lingvistik-informatsion
xarakt е rdagi matnlar, suhbat va hikoyalar ham alohida o‘rin tutadi. Bunday
matnlar ustida ishlash jarayonida o‘quvchilar aniq, dalil va ma’lumotlar
asosida xulosa va umumlashmalar hosil qiladilar. Ta’limiy-informatsion
xarakt е rdagi matnlarda bilimlar mantiqiy jihatdan qat’iy tarzda bayon etiladi.
Badiiy tarzdagi hikoyalarda esa moddiy borliqdagi narsa, voq е a hamda
hodisalar, ijtimoiy munosabatlar obrazli tarzda ifodalanadi. Ta’lim jarayonida
dars mat е riallarining o‘quvchilar tomonidan ongli tarzda o‘zlashtirilishiga
14

aniqlaydi: apparat, dasturiy ta'minot va algoritmik. Maktabning
"Informatika va hisoblash texnikasi asoslari" fanining asl nomi
endi "Informatika" ga o'zgartirildi (shu jumladan texnik, dasturiy
ta'minot va algoritmik vositalarni o'rganish bilan bog'liq bo'limlar).
Informatika fani ham gumanitar (ijtimoiy) fanning ba'zi
xususiyatlariga ega, bu uning ijtimoiy sohani rivojlantirish va
takomillashtirishga qo'shgan hissasi bilan bog'liq. Shunday qilib,
informatika ilmiy bilimlarning murakkab, fanlararo bo'limi
hisoblanadi.
Kompyuter fanlari hech qachon shunchaki "sof fan" emas. Bu,
albatta, ilmiy yadroga ega, ammo kompyuter fanining muhim
xususiyati inson faoliyatining deyarli barcha turlarini qamrab
oladigan eng keng qo'llanmalardir: ishlab chiqarish, menejment,
fan, ta'lim, dizaynni ishlab chiqish, savdo, moliya, tibbiyot, sud
ekspertizasi, atrof-muhitni muhofaza qilish va boshqalar. Va,
ehtimol, ulardan eng muhimi, yangi axborot texnologiyalari
asosida ijtimoiy boshqaruvni takomillashtirishdir.
Ilm-fan sifatida informatika axborot jarayonlariga xos bo'lgan
umumiy qonuniyatlarni o'rganadi (ushbu tushunchaning keng
ma'nosida). Yangi ommaviy axborot vositalari ishlab chiqilganda,
aloqa kanallari, kodlash texnikasi, ma'lumotni vizual namoyish
qilish va boshqa ko'p narsalar ushbu ma'lumotlarning o'ziga xos
xususiyati deyarli ahamiyatsiz bo'ladi. Ma'lumotlar bazasini
boshqarish tizimini ishlab chiquvchi uchun ma'lumotlar yig'ishni
5

Axborotlardan foydalanish belgisiga qarab ularni bir necha turlarga
bo’lish mumkin. Xususan, ulardan biri va muhimi iqtisodiy axborotlardir.
Iqtisodiy axborotlarni tasvirlash ob’ekti-ishlab chiqarish va xo’jalik
faoliyatlaridir. Axborotlarning ahamiyati esa ana shu ishlab chiqarish va
xo’jalik faoliyatini boshqarish chog’ida ular ishini yanada takomillashtirish,
texnika-iqtisodiy ko’rsatkichlar sistemasini yanada yaxshilash maqsadida
foydalaniladi. Iqtisodiy axborotlar deb, iqtisodiy sohaning barcha tomonini
butunlay tasvirlaydigan har xil ma’lumotlar to’plamiga aytiladi.
Ular yordamida xalq xo’jaligini va uning ayrim olingan
tarmoqlarini boshqarish uchun tasvirlash , qayd etish, uzatish, saqlash va
boshqa texnik vositalaridan foydalanish zarurdir.
Iqtisodiy axborotlar to’g’risida ikkinchi o’xshash qoidani ham keltirish
mumkin: xalq xo’jaligining iqtisodiy sohasini to’la tasvirlaydigan
ma’lumotlarni "iqtisodiy axborotlar" deb ataladi.
Umuman, iqtisodiy axborotlar muhim tushuncha hisoblanib, u xo’jalik,
ishlab chiqarish, iste’mol va moddiy resurslar, mehnat hamda pul
resurslarining tarkibi , ob’ektlar ishining aynan ma’lum vaqtlargacha va
ungacha bo’lgan holatlari xaqidagi axborotlar sistemasini o’z ichiga oladi.
Korxona, tashkilotlarning, jamoa xo’jaligi faoliyatlarining iqtisodiy
axborotlari natural, qiymat va boshqa ko’rsatkichlar orqali aks ettiriladi. Bu
axborotlar qator xarakterli xususiyatlarga ega bo’lib, ularning asosiylariga
quyidagilarni kiritish mumkin.
axborotlar harfli-raqamli belgilar orqali ifodalanadi;
berilgan ma’lumotlar va hisoblash natijalari, ayrim hollarda oraliq
natijalari ham uzoq vaqt saqlanishi kerak ;
bir manbadan kelib chiqqan dastlabki axborotlar har xil boshqarish
funktsiyalarida o’z aksini topadi;
11

mumkin, kompyuterni qo‘llash bilan olib boriladigan darslar ularda
qiyinchilik tug‘dirmaydi.
Katta sinflarda informatika darslarida albatta kompyuterdan foydalanish
ushbu dasturni amalga oshirish zarur sharti hisoblanadi. Kompyuterdan
odatda yangi materialni muhokama qilishda elektron doska sifatida
foydalanaman. Bundan tashqari, o‘quv o‘yinlarini tashkil qilish hamda
individual ta’lim va kompyuterli praktikumni tashkil qilishda foydalaniladi.
Ta’lim natijasida o‘quvchilar o‘quv va oddiy amaliy masalalarni yechish
uchun kompyuterdan foydalanish: fayllar bilan oddiy operatsiyalarni amalga
oshirish (yaratish, saqlab qolish, izlash, dasturni ishga tushirish); dasturlarda
amaliy topshiriqlarni va ijodiy ishlarni bajarishni biladilar: Word Pad ,
Microsoft Power Point, Microsoft Excel, Microsoft Word; keng
foydalaniladigan dasturlarni ishga tushirish: kompyuter ekranida matnli va
grafik redaktor, trenajerlar, testlar; matnlar va tasvirlar (axborot), obyektlar
bilan ishlash; izlash, oddiy o‘zgartirishlarni, saqlash, foydalanish va axborot
hamda ma’lumotlarni uzatishni amalga oshiradilar, mundarija, yo‘l
ko‘rsatuvchi, kataloglar, spravochniklar, internetdan foydalanib , kompyuter
yordamida kichik loyihalar va taqdimotlar yaratadilar.
26

o‘zgarishlar sodir bo‘ladi; o‘quvchilarning idrok etish faoliyatlarini samarali
tashkil qilish ta’minlanadi.
А KT’dan foydalanilganda ta’limda shaxsga-yo‘naltirilgan yondashuvni
amalga oshirish oson bo‘lib qoldi, butun o‘quv jarayonini samarali tashkil
qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Dars jarayonida tayyor multimediali
mahsulotlari va kompyuter ta’limi dasturlaridan, o‘quv va sinfdan tashqari
ishlarda Internet tarmog‘i vositalaridan foydalanib , multimediali ta’lim
dasturlari va taqdimotlar, loyihalar yaratildi. Axborot texnologiyalarini
barcha o‘quv fanlarda qo‘llash mumkin. Darslarda o‘quv va o‘yin
dasturlaridan foydalanish katta samara beradi. Ona tili va Rus tili darslarida
savodxonlikni oshirish bo‘yicha mashqlar yordam beradi, bunda bolalar
kompyuterlarda turli xildagi amaliy topshiriqlarni bajaradilar. Boshlang‘ich
sinflar o‘quvchilari uchun turli didaktik materiallar to‘plamidan foydalanib,
ko‘rgazmali-mashq, nazorat-mashqlari va test sinovlari modullari kiritilgan
aralash kompyuter dasturlarini tayyorlash mumkin. Unga fanga oid qoidalarni
joriy o‘rganish va umumlashtirilgan takrorlash uchun uchta variantlarda
berilgan grammatika-orfografik mavzular bo‘yicha boy va turli-tuman
materiallardan foydalanish yaxshi samara beradi.
1-sinfda o‘qish darsida elektron o‘quv qo‘llanmalari tayyorlab, foydalanish
mumkin. Unda so‘zni tovushli-harfli tahlil qilish, so‘zning bo‘g‘inlari
tuzilishi, ba’zi orfogrammalar o‘rganilishi turli qiziqarli ko‘rgazmali va
ovozli material berish mumkin. Yorqin rasmlar, g‘aroyib, qiziqarli
topshiriqlar kichik yoshdagi o‘quvchilarda ona tiliga qiziqishni oshirishga
yordam beradi, o‘yin shaklida o‘quv materiali bilan tanishish imkonini
beradi, o‘zini nazorat qilish va o‘quv refleksiyasi uchun keng imkoniyatlar
taqdim etadi. Ushbu qo‘llanma bo‘yicha ta’lim jarayonini
differensiatsiyalashga turli darajadagi murakkablikdagi topshiriqlarni tanlab
olish yordamida erishiladi. Savodxonlikka o‘qitish bo‘yicha tematik
22

bo‘lib kelgan ma’naviyatning ma’no-mazmuni, uning inson va jamiyat
hayotidagi o‘rni va ahamiyati, bu murakkab va serqirra tushunchaning
nazariy va amaliy tomonlari har tomonlama keng qamrovli fikr va xulosalar
orqali tahlil etiladi. Ayni paytda istiqlol yillarida yurtimizda milliy
ma’naviyatimizni tiklash, uni zamon talablari asosida rivojlantirish bo‘yicha
amalga oshirilayotgan ulkan ishlar, bu borada oldimizda turgan maqsad va
vazifalar haqida atroflicha fikr yuritiladi. Shuningdek, jahon miqyosida
voqealar shiddat bilan kechayotgan bir paytda zamonaviy axborot-
kommunikatsion texnologiyalaridan, Internetning beqiyos imkoniyatlaridan
keng foydalanishga erishish hamda komil insonni tarbiyalash pedagog
xodimlarning faoliyat mezoniga aylanishi zarurligini barchamiz yaxshi
anglashimiz lozim deb takidlanadi.
Darhaqiqat, hozirgi kunda pedagog uchun professional mahorat nafaqat uning
faoliyatini osonlashtiradigan dasturiy-texnik vositalarni o‘zlashtirish va
qo‘llash, balki o‘qitishi lozim bo‘lgan fanga oid intellektual va ijodiy
masalalarni hal eta oladigan dasturlardan foydalanishga o‘rgatishdan ham
iboratdir. Bu ma’noda kompyuterlashtirish va axborot-kommunikatsion
texnologiyalariga (AKT) oid kurslar tashkil etib, barcha fan o‘qituvchilarini
AKTdan o‘quv jarayonida samarali foydalanuvchi mutaxassisga aylantirish
lozimligini inobatga olib XTV tomonidan 23 martda “Umumta’lim
maktablarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilarning zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha malakasini
oshirishni tashkil etish to‘g‘risida”gi 61-sonli, “Umumiy o‘rta ta’lim
maktablarida faoliyat ko‘rsatayotgan o‘qituvchilarning zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan ta’lim jarayonida foydalanish bo‘yicha
malakasini oshirishni tashkil etish to‘g‘risida”gi Xalq ta’limi vazirligining
2012 yil 21-apreldagi 125-sonli buyrug‘i qabul qilindi.
19

II . Bob . Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili darslarida axborot - kommunikatsion
texnologiyalarda foydalanish
2.1 Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida axborot-kommunikatsion
texnologiyalarda foydalanish
Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab, Davlatimiz rahbari muhtaram
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan bugungi kunda jahon
hamjamiyati tomonidan e’tirofga sazovar bo‘lgan “o‘zbek modeli” deb nom
olgan mamlakatning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi taraqqiyoti yo‘lini
belgilab olinishi bilan bir qatorda jamiyatni ma’naviy yuksaltirish hamda
shaxsning ma’naviy kamolotiga erishuvi ustuvor vazifa sifatida belgilandi.
Yosh avlodga zamonaviy bilimlar berish , kasb – hunar o‘rgatish, iqtidori,
qobiliyati va intellektual salohiyatini o‘stirish uchun zarur bo‘lgan barcha
imkoniyatlarni yaratish, ayni paytda ularni umuminsoniy va milliy
qadriyatlar, ezgu fazilatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash masalasi davlatning
doimiy e’tiboriga olindi.
Mazkur maqsadni amalga oshirishda qabul qilingan O‘zbekistonning
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining hayotga
tatbiq etilishi, mazkur dasturning mantiqiy davomi bo‘lgan “Maktab ta’limini
rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” va boshqalar doirasida amalga
oshirilayotgan ishlar zamirida farzandlarimizni komil insonlar qilib
tarbiyalash orqali Yurtimiz taraqqiyotining mustahkam poydevorini qo‘yish,
uning buyuk kelajagini bunyod etishdek ezgu maqsad yotadi.
Umumta’lim maktablarini isloh qilish, uning moddiy-texnika bazasini
mustahkamlash, axborot texnika asrida o‘z o‘rnini topa oladigan, jahon
andozalariga mos raqobatdosh, intelektual salohiyatga ega bo‘lgan kadrlarni
tayyorlashda davlatimiz bosh isloxatchi bo‘lib maydonga chiqdi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas
kuch” asarida odamzot uchun hamma zamonlarda ham eng buyuk boylik
18

resurslaridan foydalanish imkonini beradi. Undan kerakli axborotlarni topish,
qayta ishlab chiqish va ularni ko‘paytirib, barcha kompyuterlarga o‘rnatib
bolalarga mustaqil juftlikda, guruhda, individual ishlashni taklif etish
mumkin. O‘quvchilarga turli xildagi topshiriqlarni taklif etish: tadqiqot
o‘tkazish, asosiysini tanlash, taqdimot tayyorlash, jadvalni to‘ldirish imkoni
paydo bo‘ladi.
Axborot olishning boshqa bir usuli — dars davomida bevosita Internetdan
axborot olish hisoblanadi. Internetdan avvaldan kerakli materialni topish,
darsda esa uni o‘quvchilarga ko‘rsatish mumkin. Ishni o‘rganilgan material
bo‘yicha dialog ko‘rinishida olib borish mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari Internetdan mustaqil foydalanishni, kerakli
axborotni tanlashni, uni saqlab qolish va taqdimotlar tuzish yoki turli xildagi
loyihalarni ishlab chiqish va bajarishda keyingi ishlarida foydalanishni
biladilar. 2-sinfdanoq o‘quvchilar faqat daftarda emas, balki bevosita
kompyuterda ham topshiriq-larni bajara oladilar. O‘quvchilar kompyuter
bilan ishlash birinchi ko‘nikmalarni oladilar , o‘zlarining nazariy bilimlarini
doimiy chuqurlashtirib va amaliy ko‘nikmalarini takomillashtirib boradilar.
Boshlang‘ich sinflarda fikrlash operatsion uslubini shakllantirishda
informatika kursining roli juda muhim. Informatikaning ushbu roli
harakatlari tuzilishini rejalashtirish, axborot izlash, muloqotni rejalashtirish,
axborot modellarini qurish, faoliyatni vositalashtirish kabi dastlabki
ko‘nikma va malakalar to‘plami ko‘rinishida qaraladi. Kompyuterni o‘qishda
yordamchisi, ijodkorlik, o‘zini ifoda etish va rivojlantirish vositasi sifatida
tushunish katta ahamiyatga ega. Katta sinflar o‘quvchilarida fikrlash uslubi
shakllanib bo‘ladi, yangi shakllarini ular qiyinchilik bilan qabul qiladilar.
Ushbu kurs o‘quvchini SHK’da axborot bilan amaliy ishlashga o‘rgatishi
kerak. Boshlang‘ich maktabda kompyuterni o‘zlashtirib o‘quvchilar undan
o‘z faoliyatlari vositasi sifatida boshqa sinflarda ham foydalanishlari
25

erishish muhim ahamiyatga ega. Dars jarayonida ko‘chma ma’noli
so‘zlarning asl ma’nosini anglatish, rasmga qarab fikr bayon qilishga
qaratilgan topshiriqlar o‘quvchining mustaqil fikrlash, o‘z fikrini mantiqiy
izchillikda ona tilining so‘z boyligidan unumli foydalangan holda bayon
qilishga o‘rgatish nuqtai nazaridan ham muhim ahamiyatga ega.
Ona tili ta’limi jarayonida milliy odob-axloq va nafosat tarbiyasini amalga
oshirish zarurligini nazarda tutgan holda, o‘quv mat е riallarini tanlash
maqsadga muvofiqdir. Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili ta’limi
mazmuni ham boshlang‘ich ta’lim davlat ta’lim standartlari talablari
doirasida b е lgilandi. Shunga ko‘ra kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona
tili ta’limining mazmuni kons е ntrizm tamoyiliga tayanilgan holda b е lgilandi.
Bunda mavzular muayyan mantiqiy k е tma-k е tlik asosida o‘quvchilarda
dastlabki lingvistik bilimlar va nutq madaniyati el е m е ntlarini shakllantirishga
e’tibor qaratildi.
Shuningd е k, mazkur ta’lim jarayonining maqsadi I-IV sinf
o‘quvchilarining kommunikativ bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishni
nazarda tutadi. I-IV sinf o‘quvchilarida ona tili va o‘qishdan kons е ntrizm
tamoyiliga asoslangan ta’lim b е rish natijasida b е lgilab qo‘yilgan bilim,
ko‘nikma va malakalarni egallash uchun o‘quv yuklamasining maksimal
miqdori b е lgilanishi lozim. Bu talab o‘quv topshiriqlarida ham o‘z ifodasini
topishi zarur. Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan o‘quv mat е riallari yaxlitlik,
izchillik, tizimlilik tamoyillariga asoslangan holda tuzildi.
1. Bunda I-IV sinf o‘quvchilariga taqdim etiladigan kons е ntrizm tamoyiliga
asoslangan ona tili va o‘qish ta’limi mazmunining tadrijiy takomillashuvi
ta’minlanadi.
2. Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o‘qish ta’limining mazmuni
boshlang‘ich ta’lim kons е psiyasi va Boshlang‘ich ta’lim davlat ta’lim
standartlari talablari asosida b е lgilab b е rildi.
15

Ma’lumki, boshlang‘ich ta’lim — ta’lim tizimining poydevori hisoblanib,
o‘quvchilarni o‘qitish sifati unga bog‘liq bo‘ladi va bu boshlang‘ich maktab
o‘qituvchisi zimmasiga katta mas’uliyat yuklaydi. Uzoq vaqt davomida
ta’lim tizimida boshlang‘ich maktab «ko‘nikmalar maktabi» bo‘lib keldi,
ya’ni o‘quvchi keyingi ta’lim olish uchun o‘qish, yozish, hisoblash kabi
asosiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan ta’lim bosqichi sifatida
qaralgan. Bugungi kunda boshlang‘ich maktab boshqacha tasavvur etiladi.
Bugungi kunda u ta’lim tizimida bolaning birinchi tajribasi — ta’lim olish
kuchlarini sinash joyi bo‘lib qolishi kerak. Ushbu bosqichda faollikni,
mustaqillikni rivojlantirish, idrok etish faolligini saqlab qolish va bola ta’lim
dunyosiga shaxdam kirib borishi uchun sharoitlar yaratish, uning
salomatligini va emotsional xususiyatlarini mustahkamlash muhim. Bugungi
kunda o‘quvchilarning aynan mana shu sifatlari ta’lim jarayoniga AKT’ni
joriy etish bilan rivojlanayotganligining guvohi bo‘lmoqdamiz.
O‘z faoliyatimizda ta’lim jarayoniga axborot texnologiyalarini joriy etib ,
ulardan foydalanib va o‘quv jarayonida AKT’dan foydalanish bo‘yicha
ma’lum tajribalarni to‘plab bormoqdamiz.
Ах borot texnologiyalaridan foydalanish bo‘yicha tajribam an’anaviy dars
doirasida AKT’ni didaktik jihatdan to‘g‘ri qo‘llanilgan hollarda o‘quv
jarayonini individuallashtirish va differensatsiyalash uchun cheklanmagan
imkoniyatlar paydo bo‘lishini ko‘rsatdi. Ular o‘quvchilarga axborot
manbalaridan foydalanish imkonini beradi, mustaqil ishlar samaradorligini
oshiradi, ijodkorlik, malaka va ko‘nikmalarni egallash va mustahkamlash
uchun umuman yangi imkoniyatlar beradi, ta’limning yangi shakllari va
metodlarini amalga oshirishga imkon beradi.
Har bir o‘quvchida shaxsiy o‘quv yo‘nalishini rivojlantirishni ta’minlaydi.
O‘quv jarayonida uni muvaffaqiyatli bilim olish uchun zarur bo‘lgan asosiy
jarayonlar sifatida fikrlashni, tasavvurni rivojlantirishga yo‘naltirilgan katta
21

F O Y D A L A NI L G A N A DA B IY O T L A R
1.A x m e do v a O.”A x b o r o t x a v fsi z li g i g a o id t e r m inl a rnin g r us c ha -
o ’ z b e k c h a i z o hli lu g ’ a ti” T o sh k e nt, f a n n a shri y o ti, 2 0 0 9 . - b .54 .
2.A m iro v D.M, At a j o no v A.Y, I b r a g i m o v D.A, R a x i m j o no v Z .Y,
S a id xo ’ja y e v S.S . “A xbo r o t - K o m m uni k a tsi y a t e x n o l og i y a lari i z o hli
lu g ’ a ti” BM TT D nin g O’ z b e k ist o nd a g i v a ko lat xo n a si, 2 0 10. - b . 3 2 0 .
3.Us m a no v a N.B. M a ’lu m o tl a r u za tish ti z i m l a ri v a t a r m o ql a ri. O‘qu v
q o ‘ll a n m a . T : T U I T.20 0 6.
4. K ru k B. I . T e l e k o m m uni k a tsi o n sist e m s e ti. S o v re me nn e
t e x n o l o gi.M : G o r y ac ha y a lini y a – T e l e ko m 20 0 3 y il.
5.Oli f e r V.P. K o m p y ut e rn s e ti. M o s kv a – 2 0 0 3 y il
6. M uh a m me do v R.J. I nno v a tsi o n t e x n o l og i y a l a r y o rda m id a t a ’li m
sa ma r a d o rli g ini o shirish y o ‘ll a ri. T : T DPU 20 0 4 y il.
7. I .A. K a ri m o v “O ` z b e k ist o n m ust a qilli kk a e ris h ish
o st on a sid a” T o sh k e nt. “O ` z b e k ist o n ” n a shri y o ti 20 1 1 y il.
8. I .A. K a ri m o v “ Z a m o na v i y a x b o r o t - ko m m uni k a tsi y a
t e x n o l og i y a l a rini y a n a d a
j o ri y e tish v a ri vo jl a ntirish c h o ra - t a d b irl a ri ” t o `g ` risid a PQ - 173 0 - s o n
T o sh k e nt sh. , 2 0 1 2 y il 21 m a rt
9. I .A. K a ri m o v “B a r k a m o l a v l o d y ili ” d a v l a t d a sturi . T o sh k e nt.
” O ` z b e k ist o n ” , 2 0 1 0 .
10. I .A. K a ri m o v “M a m la k a ti m i z d a d em ok r a ti k isl o h o tl a rni y a n a d a
c hu q url a s h tiris h v a f uq a r o li k ja m i y a tini ri vo jl a ntirish ” ko nts e p tsi y a si.
20 1 0 y il 12 n oy a b r.
11. J uh a K o rh o n e n. I ntr o du c ti o n t o 3 G M ob il e C o m m uni ca ti o ns.
S ec o nd E diti o n 2 0 0 3
29

kiritiladi va kompyuter bu ma'lumotlarni qayta ishlaydi va
tadqiqotchi uchun eng qulay shaklda taqdim etadi.
AOC - bu avtomatlashtirilgan o'qitish tizimi. Talabalarga bilim
olishga yordam beradigan tizimlar mavjud yangi
material bilimlarni nazorat qilish, o'qituvchilarga o'quv
materiallarini tayyorlashda yordam berish va h.k.
SAPR - bu kompyuter yordamida loyihalashtirish tizimi - bu inson
(dizayner, dizayner-dizayner, me'mor va boshqalar) bilan o'zaro
aloqada bo'lib, mexanizmlarni, binolarni, murakkab majmualar
bloklarini va boshqalarni loyihalashtirishga imkon beradigan
dasturiy-apparat kompleksidir. iloji boricha samarali.
Shuningdek, tibbiyotdagi diagnostika tizimlari, chiptalarni sotishni
boshqarish tizimlari, buxgalteriya hisobi va moliyaviy boshqaruv
tizimlari, tahririyat va nashriyotni qo'llab-quvvatlash tizimlari
haqida ham aytib o'tish lozim - axborot texnologiyalarining
qo'llanilishi juda keng.
Informatikaning rivojlanishi bilan uning kibernetika bilan aloqasi
va differentsiatsiyasi to'g'risida savol tug'iladi. Bu kibernetika
mavzusiga aniqlik kiritishni, uni yanada qat'iyroq talqin qilishni
talab qiladi. Kompyuter fanlari va kibernetika menejment
tushunchasi asosida umumiy jihatlarga ega, ammo ular ob'ektiv
farqlarga ham ega. Informatika va kibernetikani farqlashning
yondashuvlaridan biri bu har qanday kibernetik tizimlarda
(biologik, texnik va boshqalar) emas, balki faqat ijtimoiy tizimlarda
7

3. O‘quvchilar ona tilining nazariy asoslari m е ’yorlari va ifoda
imkoniyatlarini muayyan kons е ntrlarga asoslangan ta’limning dastlabki
bosqichlaridan boshlab chuqur o‘zlashtirilishiga erishishlari nazarda tutildi.
Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o‘qish ta’limining mazmunini
b е lgilashda o‘quvchi shaxsining rivojlanishida muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan psixologik asoslarga tayangan holda, kompyut е r dasturlari
vositasida, bolaning tildan foydalanish ehtiyoji hamda fikr bayon qilish
imkoniyatlari doirasida, o‘quv mavzularini b е lgilashni tavsiya etamiz.
Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limining mazmuni kons е ntrizm tamoyili asosida
quyidagicha b е lgilanishi maqsadga muvofiq: Kons е ntrizm tamoyiliga
asoslangan ona tili va o‘qish ta’limining dastlabki bosqichida o‘quvchilarga
moddiy borliq, atrof-muhit, tabiat va jamiyat, ijtimoiy-iqtisodiy soha,
insondagi turli his-tuyg‘ularning nomini ifodalash bilan bog‘liq so‘z,
tushuncha, pr е dm е t, voq е a-hodisalarning nomini ifodalovchi so‘z va
iboralarning ma’nolari, ularning ma’nodosh, uyadoshlari, yangi paydo
bo‘lgan hamda eskirib qolgan, umumxalq ishlatadigan va bir n е cha ma’no
ifodalaydigan turli so‘zlar, ularning variantlarini o‘rgatish asosida so‘z
boyligi va nutqini sinfdan-sinfga rivojlantirib borish, o‘zb е k tilining lug‘at
boyligi va undan foydalanish doirasi haqida ularda tasavvur hosil qilish
hamda ona tilining so‘z boyligini o‘quvchilarning nutqiga singdirish
vazifasini hal qilish ko‘zda tutildi.
Kons е ntrizm tamoyiliga asoslangan ona tili va o‘qish ta’limi
mazmunining k е yingi qismlarida o‘quvchilarning o‘zlari egallagan
grammatik bilimlar va so‘z boyligi yordamida fikr va his-tuyg‘ularini aniq,
to‘g‘ri ifodalay olishlari hamda o‘zgalar tomonidan ifodalangan fikr va
tuyg‘ularni to‘g‘ri anglashlariga erishish maqsadida ona tilidagi grammatik
vositalarning ma’nosi va ma’nodosh variantlari, yozilishi, qo‘llanish doirasini
oddiydan murakkabga tamoyili asosida tadrijiylikka erishgan holda o‘rgatib
16

zamin», «O‘rmon va dalalar — tabiat boyligi», «Qishloq xo‘jaligi sohalari»,
«Bizning o‘lka», «Yer osti boyliklari», «O‘lkamiz hududiy tuzilishi», «O‘lka
chorvachiligi va o‘simliklari» va boshqalar. Ona tili bo‘yicha o‘rganiladigan
so‘z leksik mazmunini talqin qilishda va birliklarni turlarga ajratishda
o‘quvchilarda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bular: antonimlar, sinonimlar,
omonimlar. Testlar orqali o‘quvchilarning leksik imkoniyatlari rivojlanadi,
so‘zning to‘g‘ri va ko‘chma ma’nosini topishga , sinonimlarni to‘g‘ri
tanlashga, sinonimlar, antonimlar va omonimlarni farq qilishga o‘rgatadi.
Antonimlar bilan ishlashga bag‘ishlangan «Teskari o‘yin» testidan
foydalanish o‘quvchilarga darsni tushuntirishga samarali ta’sir etadi.
Asosiysi: test topshiriqlarini bajarishda o‘quvchining ko‘zi, miyasi va qo‘llari
ishtirok etadi, o‘yin elementlari esa ularda bajarayotgan ishlariga qiziqishni
rivojlantirishga va demak, ta’lim jarayoni jadalligi kerakli darajasini
ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Testlardan tashqari
krossvordlar, sxemalar, jadvallardan foydalaniladi, o‘quvchilar dars
materiallarni mustaqil o‘rganishda bevosita kompyuterda ishlaydilar.
Barcha o‘quv fanlarida qo‘shimcha va rivojlantirish materiallari sifatida
ko‘plab videofilm hamda fotolavhalar bilan o‘lkashunoslik materialidan
foydalanish mumkin.
Microsoft Power Point dasturlari yordamida yaratilgan taqdimotlar ta’lim
jarayonida AKT’dan foydalanish juda samarali shakli hisoblanadi.
Taqdimotda asosiysi — axborotliligi, ko‘rgazmaliligi, qiziquvchanligi
hisoblanadi. Mazkur dastur orqali turli mavzu va fanlar bo‘yicha taqdimotlar
yaratishda fotosuratlar, rasmlar, animatsiya , qo‘shimcha axborotlardan
foydalanish mumkin.
Maktabda mavjud bo‘lgan Internet tarmog‘i ishimizda katta yordam
ko‘rsatadi. Internet — bu global axborot tizimi ekanligi barchaga ma’lum. U
elektron pochta, izlash tizimlarini o‘z ichiga oladi va turli axborot
24

2011 yil mart oyida chiqarilgan buyruqni ijrosini ta’minlashga erishish
zarurdir. Bu buyruqni ijrosini ta’minlash va qo‘yilgan vazifani amalga
oshirish uchun informatikadan dars berib kelayotgan malakali yetakchi
pedagoglar, mutaxassislar trener sifatida jalb qilinib kompyuter
savodxonligiga va har bir ta’lim muassasasi rahbarini, amaliyotchi
o‘qituvchilarni axborot-kommunikatsion texnologiyalarni o‘quv jarayoniga
tatbiq etish bo‘yicha kurslar tashkil etib kelinmoqda.
Umumta’lim maktablari davlat ta’lim standartalarining takomillashuvi, o‘quv
dasturlarining optimallashuvi hamda darsliklarning yangi avlodini yaratilishi
bilan bir qatorda umumta’lim maktablari uchun elekiron axborot-ta’lim
resurslari yaratildi.
Elektron axborot-ta’lim resursidan foydalanishdan oldin ushbu resurs haqida
qisqacha tushunchalarga ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir.
2.2 O’qish darslarida axborot texnologiyalaridan foydalanish
Ма mlakatimizda ta’lim tizimida maktab fanlarini o‘qitishda AKT’dan
samarali foydalanish dolzarb masaladir. Aynan axborot texnologiyalari
ta’limning universal vositasi hisoblanib, nafaqat o‘quvchilarda bilim,
ko‘nikma va malakalarni shakllantirish imkonini beradi, balki shaxsiy
xususiyatlarini rivojlantirish, bilishga qiziqishlarini qondiradi.
Pedagogik va psixologik tadqiqotlarda shu narsa ta’kidlanmoqdaki, AKT
o‘quvchilarning nazariy, ijodiy va refleksiv tafakkuri rivojlanishiga katta
ta’sir etadi. O‘quvchining xotirasida u yoki bu hodisa, jarayonning obrazli
ifodalanishi o‘quv materialini boyitib, uning ilmiy jihatdan o‘zlashtirilishiga
yordam beradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining ta’lim jarayoniga joriy
etilishidan asosiy maqsad — aynan zamonaviy axborot muhiti uchun
xarakterli bo‘lgan o‘quv faoliyatlarining yangi turlarini paydo bo‘lishidir.
20

Informatikani boshqa fanlar bilan aloqadorlikda o'qitish metodikasi

Купить