Ingliz tilli tadqiqotlarda eftaliylar davlati tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	178.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Ingliz tilli tadqiqotlarda eftaliylar davlati tarixshunosligi

Sotib olish

INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA EFTALIYLAR DAVLATI
TARIXSHUNOSLIGI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING TARIX SAHNASIDA TUTGAN O‘RNI ............. 6
I.1. Richard Nelson Fryening Eftaliylar davlati tarixi bo‘yicha olib borgan tadqiqoti .................................... 6
I.2. Eftaliylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy hayot yer egaligi va soliq turlari ................................................. 17
II.BOB. EFTALIYLAR DAVLATI VA UNING QO‘SHNI DAVLATLARI BILAN MUNOSABATLARI ......................... 21
II.1. Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo va diplomatik munosabatlar ................................... 21
II.2. Eftaliylar davlati va uning qulashi ........................................................................................................ 30
XULOSA ...................................................................................................................................................... 32
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 33
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Eftaliylar davlati tarixshunosligining dolzarbligi bir
necha jihatdan ahamiyatlidir. Birinchidan, Eftaliylar davlati Markaziy Osiyo
tarixining ajralmas qismi sifatida, qadimgi tarixiy voqealar va ularning mintaqaviy
rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan. Eftaliylarning tashkil etgan siyosiy tuzilmasi va
ularning jangovar kuchi, shuningdek, iqtisodiy va madaniy aloqalari O‘rta
Osiyodagi boshqa xalqlar va davlatlar bilan bo‘lgan munosabatlar tarixini yanada
to‘liqroq tushunishga yordam beradi.
Ikkinchidan, Eftaliylar davlati haqida olib borilgan tadqiqotlar, nafaqat o‘z
davrining ijtimoiy va siyosiy tizimini o‘rganishga, balki ularning o‘zaro
ta’sirlarining hozirgi dunyodagi davlatlar va xalqlar bilan aloqalariga qanday ta’sir
qilganini ham ko‘rsatadi. Ushbu davlatchilik tizimi va uning o‘rganilishi, tarixiy
jarayonlarning global ahamiyatiga nisbatan yangi yondashuvlar yaratadi.
Uchinchidan, Eftaliylar davlati haqida ko‘proq ma’lumot olish, uning
madaniy merosiga e’tibor qaratish, shu bilan birga, bugungi kunda Markaziy
Osiyoda mavjud bo‘lgan madaniy va etnik xilma-xillikning shakllanishiga ta’sir
ko‘rsatgan omillarni tushunishga yordam beradi.
Shu sababli, Eftaliylar davlati tarixshunosligi, nafaqat tarixiy ilm-fan, balki
mintaqadagi zamonaviy ijtimoiy va siyosiy hayotni tahlil qilishda ham dolzarb
mavzu hisoblanadi.
Mavzuning maqsadi va vazifalari . Eftaliylar davlati tarixshunosligi
mavzusining maqsadi va vazifalari quyidagicha bo‘lishi mumkin:
Mavzuning asosiy maqsadi — Eftaliylar davlati tarixi va uning Markaziy
Osiyo mintaqasidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur o‘rganishdir. Tadqiqotda
Eftaliylar davlatining shakllanishi, siyosiy tuzilmasi, iqtisodiy va madaniy
aloqalari, shuningdek, boshqa xalqlar bilan bo‘lgan munosabatlarini tahlil qilish
orqali, o‘sha davr tarixining muhim jihatlarini oydinlashtirishdir. Bu, Eftaliylarning
tarixdagi o‘rnini aniqlash va uning bugungi kunda Markaziy Osiyo
tarixshunosligiga qo‘shgan hissasini ko‘rsatishdir.
2

 Eftaliylar davlati siyosiy tizimini o‘rganish: Davlatning tashkiliy strukturasini,
boshqaruv shakllarini, hukmdorlar va harbiy tuzilmaning o‘rnini tahlil qilish.
 Iqtisodiy faoliyatni tahlil qilish: Eftaliylar davlati davridagi savdo, sanoat va
dehqonchilik kabi iqtisodiy jihatlarni o‘rganish, ular tomonidan amalga
oshirilgan iqtisodiy aloqalar va mintaqaviy iqtisodiy integratsiya haqida
ma’lumot olish.
 Madaniy va dini ta’sirlarni o‘rganish: Eftaliylar davlati hududida mavjud
bo‘lgan madaniyatlar va dinlarning o‘zaro ta’siri va Eftaliylar davlatining
madaniy merosini tahlil qilish. Bu, o‘z navbatida, xalqlar va madaniyatlar
o‘rtasidagi aloqalarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
 Eftaliylar va boshqa davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil qilish:
Eftaliylarning Xitoy, Parfiya, Rim imperiyasi va boshqa mahalliy xalqlar bilan
bo‘lgan diplomatik va harbiy aloqalarini o‘rganish.
 Eftaliylar davlati va uning merosi haqida tarixiy manbalarni tahlil qilish:
Eftaliylar haqidagi tarixiy manbalarni, xususan, yozma va arkeologik
manbalarni tahlil qilib, tarixiy voqealar va jarayonlarni to‘liqroq tushunishga
harakat qilish.
 Markaziy Osiyo tarixida Eftaliylar davlatining roli va ahamiyatini belgilash:
Eftaliylar davlatining mintaqaviy siyosiy va ijtimoiy jarayonlarga ta’sirini,
uning tarixiy merosini va hozirgi kunda mintaqada mavjud bo‘lgan ijtimoiy
tuzilmalar va madaniyatlar bilan bog‘liqligini o‘rganish.
Shu orqali, Eftaliylar davlati tarixini o‘rganish nafaqat uning o‘ziga xosligini
anglashga yordam beradi, balki Markaziy Osiyo tarixining boshqa davrlari va
mamlakatlari bilan o‘zaro bog‘liqligini tushunishga ham imkon yaratadi.
Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . Eftaliylar davlati tarixshunosligi
mavzusining o‘rganilganlik darajasi haqida gapirganda, bu soha hali to‘liq
o‘rganilmagan yoki kam o‘rganilgan deb hisoblash mumkin. Bu davr va davlat
tarixining o‘rganilishi asosan arkeologik va yozma manbalarga asoslanadi, lekin
ularni tahlil qilishda ba’zi qiyinchiliklar mavjud, chunki Eftaliylar haqida
3

saqlangan tarixiy ma’lumotlar nisbatan cheklangan. Biroq, bu mavzu bo‘yicha olib
borilgan tadqiqotlar va ilmiy ishlar juda muhim natijalar bermoqda.
 Yozma manbalar: Eftaliylar haqida ma’lumot beruvchi eng muhim manbalar
Xitoy va Rim tarixchilari tomonidan yozilgan asarlardir. Bu asarlar, asosan,
Eftaliylarning xalqaro aloqalari, ularning jangovar qudrati va siyosiy tuzilmasi
haqida ma’lumot beradi. Biroq, bu manbalar Eftaliylar davlatining ichki siyosiy
va ijtimoiy tizimi haqida juda cheklangan ma’lumotlar taqdim etadi.
 Arkeologik topilmalar: Eftaliylar davlati haqida ko‘plab arkeologik izlanishlar
olib borilgan, ammo bu tadqiqotlar hali ham davom etmoqda. Eftaliylarning
yashagan hududlaridan topilgan yodgorliklar, xususan, shaharlari,
fortifikatsiyalari, qabrlar va boshqa materiallar Eftaliylarning ijtimoiy hayoti,
madaniyati va harbiy tuzilmasi haqida muhim ma’lumotlar beradi. Ammo,
to‘liq va keng qamrovli arkeologik tadqiqotlar hali kerakli darajada amalga
oshirilmagan.
 Tarixiy bahslar: Eftaliylar tarixining o‘rganilishida bir qator tarixchilar va ilmiy
tadqiqotchilar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar mavjud. Biroq, bu
tadqiqotlar hamon ba’zan murakkab va noaniq bo‘lib, turli tarixiy manbalar va
ularning tafsirlari o‘rtasida farqlar mavjud. Eftaliylar davlati tarixshunosligi
bo‘yicha ilmiy jurnallarda chiqarilgan maqolalar va monografiyalar soni
cheklangan.
 Mintaqaviy va global o‘rganishlar: Eftaliylar tarixini faqat Markaziy Osiyo
kontekstida emas, balki kengroq tarixiy jarayonlar doirasida, xususan, O‘rta
Osiyo va uning atrofidagi davlatlar bilan aloqalar nuqtai nazaridan o‘rganish
juda muhim. Bu soha doirasida bir qator ilmiy izlanishlar mavjud, ammo hali
ham ko‘p qirralarni o‘rganish zarur.
Umuman olganda, Eftaliylar davlati tarixshunosligi mavzusi hali to‘liq
o‘rganilmagan va ko‘plab sohalarda qo‘shimcha tadqiqotlar olib borilishi zarur.
Yozma manbalar va arkeologik topilmalar asosida olib borilgan ilmiy ishlar bu
mavzuni ochishda katta ahamiyat kasb etadi, ammo Eftaliylar davlati tarixi haqida
yanada kengroq va chuqurroq tahlil qilish uchun qo‘shimcha tadqiqotlar zarur. Bu
4

soha ilmiy jamoatchilik tomonidan tobora kengroq e’tibor qaratilayotgan mavzu
sifatida rivojlanmoqda.Kurs ishining tuzilishi .
Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 ta bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
5

I.BOB. EFTALIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
TARIX SAHNASIDA TUTGAN O‘RNI
I.1. Richard Nelson Fryening Eftaliylar davlati tarixi bo‘yicha olib borgan
tadqiqoti
Tarix sahifalarida o‘ziga xos o‘rin tutgan qadimgi davlatlardan biri bu
Eftaliylar davlati bo‘lib, u Markaziy Osiyo va unga yaqin hududlarda muhim
tarixiy rol o‘ynagan. Eftaliylar davrida savdo-sotiq, harbiy yurishlar va siyosiy
aloqalar rivojlangan bo‘lib, bu davlat o‘zining siyosiy hamda iqtisodiy kuchi bilan
ajralib turgan.
Taniqli sharqshunos olim Richard Nelson Frye ushbu davlat tarixi, uning
kelib chiqishi, siyosiy tuzilishi va madaniyati haqida ko‘plab tadqiqotlar olib
borgan. Fryening ishlari Eftaliylar tarixini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi
va bu maqolada aynan ushbu tadqiqotlarga asoslanib, Eftaliylar davlati haqida
batafsil ma’lumot taqdim etiladi.
Eftaliylar davlati V-VI asrlarda Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lib, Heftalitlar
yoki Oq hunlar nomi bilan ham tanilgan. Ular hozirgi Afg‘oniston, O‘zbekiston,
Tojikiston, Turkmaniston, Eron va Hindistonning shimoliy hududlariga o‘z
ta’sirini o‘tkazgan. Davlatning gullab-yashnash davri V asrning ikkinchi yarmi va
VI asrning boshlariga to‘g‘ri keladi.
Richard Nelson Frye o‘zining «The Heritage of Central Asia» (Markaziy
Osiyoning merosi) nomli kitobida Eftaliylar haqida quyidagi fikrlarni ilgari suradi.
Eftaliylarning kelib chiqishi haqida turli xil taxminlar mavjud bo‘lib, ularning
ayrimlari turkiy, ba’zilari esa eroniy xalqlar bilan bog‘liq. Fryening fikricha,
Eftaliylar ko‘chmanchi turkiy va eroniy xalqlarning aralashmasidan tashkil topgan.
Eftaliylar davlati o‘zining harbiy yurishlari natijasida Sog‘diyona, Tochariston va
Gandharani egallagan. Ular o‘z hududlarida yarim avtonom boshqaruv tizimini
saqlagan bo‘lib, bu Markaziy Osiyoning boshqa davlatlariga nisbatan noyob tizim
hisoblangan. Eftaliylar Ipak yo‘li savdosida muhim o‘rin tutgan va Xitoy hamda
Hindiston bilan faol savdo aloqalarini rivojlantirgan.
6

Eftaliylar davlati tarixining o‘rganilishi Markaziy Osiyo tarixining muhim
jihatlarini ochib berishda muhim ahamiyatga ega. Richard Nelson Frye tadqiqotlari
asosida ushbu davlat tarixi nafaqat harbiy va siyosiy jihatdan, balki madaniy meros
nuqtayi nazaridan ham tahlil qilinishi mumkin.
Eftaliylar haqida eng muhim manbalar quyidagilardan iborat. Xitoy
yilnomalarida Eftaliylarning siyosiy va harbiy harakatlari haqida batafsil ma’lumot
berilgan. Vizantiya tarixchilari tomonidan yozilgan asarlarda Eftaliylar va
Vizantiya imperiyasining aloqalari haqida ma’lumotlar uchraydi. O‘zbekiston,
Tojikiston va Afg‘oniston hududlarida topilgan tangalar va yozuvlar Eftaliylar
iqtisodiyoti va diniy e’tiqodlari haqida ma’lumot beradi. Richard Nelson Frye,
Joseph Marquart, Rene Grousset va boshqa olimlar Eftaliylar tarixi haqida chuqur
tadqiqotlar olib borganlar. Richard Nelson Frye o‘z tadqiqotlarida Eftaliylar
davlatining siyosiy tuzilishi haqida quyidagi fikrlarni ilgari suradi. Ularning
boshqaruv tizimi bir qator viloyatlardan iborat bo‘lib, har bir viloyat yarim
avtonom tarzda boshqarilgan. Bu tizim keyinchalik turkiy davlatlarda ham
uchraydi. Fryening tadqiqotlariga ko‘ra, Eftaliylar Sosoniylar imperiyasi bilan
uzoq yillar davomida raqobat olib borgan. 484-yilda Peroz I boshchiligidagi
Sosoniy qo‘shini Eftaliylar tomonidan tor-mor qilingan. Ushbu g‘alaba
Eftaliylarning nufuzini yanada oshirdi va ularni Markaziy Osiyoda yetakchi
davlatga aylantirdi. Eftaliylar davlati o‘z davrida buddizm va zardushtiylik
dinlariga katta ta’sir ko‘rsatgan. Arxeologik topilmalar orasida buddaviy haykallar
va zardushtiylik ibodatxonalari qoldiqlari aniqlangan. Fryening fikriga ko‘ra,
Eftaliylar buddizm va zardushtiylikni o‘z madaniyatiga singdirgan. VI asrning
o‘rtalariga kelib, Eftaliylar davlati turkiy qabilalar va Sosoniylarning birgalikdagi
hujumlariga bardosh bera olmadi. 557-yilda G‘arbiy turk xoqonligi va Sosoniylar
birlashgan holda Eftaliylar davlatini tor-mor etishdi. Ushbu mag‘lubiyat natijasida
Eftaliylar hududiy jihatdan parchalanib ketdi. Eftaliylar davlati Markaziy Osiyo
tarixida muhim o‘rin tutgan bo‘lib, uning harbiy kuchi, iqtisodiy rivojlanishi va
madaniy ta’siri katta bo‘lgan. Richard Nelson Fryening tadqiqotlari ushbu davrni
o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Frye Eftaliylarning kelib chiqishi,
7

siyosiy va harbiy strategiyalari, shuningdek, madaniy ta’siri haqida muhim dalillar
keltirgan. Eftaliylar tarixi nafaqat Markaziy Osiyo tarixi uchun, balki butun
Yevrosiyo mintaqasi uchun muhim bo‘lib, ularning ta’siri keyingi davlatlarning
rivojlanishiga ham katta ta’sir ko‘rsatgan. Shu bois Eftaliylar davlati va uning
tarixi hali ham ilmiy jihatdan dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Mamlakatimiz hududida ilk o‘rta asrlar davrida tashkil topgan yirik
davlatlardan biri Eftaliylar davlatidir. Eftaliylarning etnik jihatdan qaysi qabila-
xalqqa mansubligi va qaysi tilda so‘zlashganliklari to‘g‘risida fan olamida har xil
fikrlar bor. Ammo aksariyat ko‘pchilik olimlar Eftaliylarni mil. avv. I asr bilan
milodiy IV asr o‘rtalarida Ettisuvdan va yanada sharqroqdagi tumanlardan Orol
dengizi bo‘ylariga kelib qolgan xunnlar bilan aralashib ketgan holda Xun
qabilalaridan turkiy tilini qabul qilgan Orol bo‘yi sak-massaget qabilalarining
avlodlaridirlar, degan g‘oyani ilgari suradilar. V asrga kelib siyosiy maydonga
eftaliylar sulolasi chiqadi. Ular to VI asrning ikkkinchi yarmiga qadar mintaqa
siyosiy hayotida yetakchilik qiladilar.
Eftaliylar tarixiga oid ma’lumotlar rimlik tarixchi Ammian Martsellin (IV
asr), vizantiyalik tarixchi Prisk Paniyskiy (V asr), Prokopiy Kesariyskiy (VI asr),
Feofan Vizantiyskiy (VI asr), suriyalik yozuvchi Zenob Glak (VII-VIII asrlar),
armanistonlik tarixchilar Lazar Parbsksh (V asr), Favsto Buzanda (IV asr), Yerishe
(V asr) asarlarida berilgan. Birmuncha keyinroq yozilgan Xitoy solnomalari «Vey-
Shu» (VI asr) va «Man-shu» (IX-X asr) da ham Eftaliylar to‘g‘risida qimmatli
manbalar bor.
Eftaliylar turli manbalarda turlicha nomlanadilar. Misol uchun, xitoy
manbalarida ular «ida, yeda, idan, idyan» deb, suriya va lotin manbalarida esa
«eptal, abdal; arman yozuvlarida idal, tetal, xeptal, arab va fors mualliflari nazdida
«haytal, yaftal, hetal, hind manbalarida huna degan nomlar bilan eslatiladi.
Bundan tashqari «Eftaliylar» degan nomning o‘zi V asrning ikkinchi
yarmidan e’tiboran paydo bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Feofan
Vizantiyskiyning ma’lumotlariga qaraganda Eftalitlar shohi Vaxshunvor Eftalin
deb nomlangan. Arman tarixchilaridan biri esa Eftaliylar degan nom «xaft»
8

(yetti), ya’ni massagetlarning yettinchi qabilasi nomidan olingan deb hisoblaydi.
Ammo IV asrning o‘rtalarida kushon, eftaliy va yana bir massaget qabilalari
boshqa bir qabila bilan birlashgan. Arman tarixchilari bu qabilani «Xonlar» ,
vizantiyalik tarixchilar esa «Xioniylar» deb ataganlar. Arman va suriyalik
tarixchilar «Xonlar» ni kushonlar bilan bir xil bilishgan, vizantiyaliklar esa ularni
«Oq xunlar» deb atashgan. Bu yerda xionitlar badanining oqligi, o‘troq turmush
sharoiti va boshqa ko‘chmanchi xunlarga nisbatan ancha yuqori madaniyat
darajasiga egaligi e’tiborga olingan. 1
Prokopiy Kesarskiy eftaliylar haqida shunday ma’lumot beradi: «eftaliylar
xun xalqlari qabilasi bo‘lib, barcha xunlar ichida ular yagona oq tanlidir. Turmush
tarzi jihatidan ham ular boshqa xunlarga o‘xshamaydilar va boshqa xunlarga
o‘xshab hayvonlardek yashamaydilar. Ular bitta podsho boshqaruvida turadilar.
Bu podsho rimliklar yoki boshqalardan qolishmaydigan holda aholiga
g‘amxo‘rlik ko‘rsatadi, o‘zaro va qo‘shnilar bilan bo‘lgan munosabatlarda adolat
mezonlariga amal qiladi» .
V asrda yashagan Lazar Parbskiy eftaliylarni yeti qabiladan iborat
massagetlarning yetakchi urug‘laridan biri ekanligi haqida ma’lumot beradi. Xitoy
manbalarida eftaliylar yuechjilarning boshqa bir ko‘rinishi yoki gaogyuy
qabilasining tarmog‘i yoki ularning qang‘lilarning avlodlari sifatida talqin qilinadi.
Undan tashqari, o‘zlarini alxonlar deb atagan eftalitlar Baqtriya-Toxariston
yerlarida yashab o‘tgan azaliy baqtr qabilalaridan chiqqan etnik guruh ekanligi
haqidagi fikrlar ham bor. Umuman olganda eftalitlarning turkiy xalqlar ekanligi
hamda ularning haqiqiy vatani Baqtriya-Toxariston ekanligini e’tirof etuvchi
olimlar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Eftaliylarning qaysi hududlarda yashganliklari haqida tarixchilarning bir
qancha fikrlari bor: S.P. Tolstov, A.N. Bernshtom, K.V. Trever kabi olimlar
eftaliylarning ilk vatani Sirdaryoning quyi oqimi deb hisoblasalar, A.
Mandelshtam, R. Grishman, L. Gumilyov, K. Enoki kabi olimlar esa eftaliylar
vatanini Badaxshon deb hisoblaydilar. B. Litvinskiy va K. Inostransevlar
1
Cahun, Léon. Auteur du texte. Introduction à l'histoire de l'Asie : Turcs et Mongols, des origines à 1405, Paris,
Armand Colin et C. 1896
9

eftalitlarning ilk vatani Farg‘onaning tog‘ oldi hududlari bo‘lganligi haqidagi
fikrni ilgari suradilar.
Xitoy manbalari eftaliylarni turklar (tukyue) bilan bog‘liq ravishda ta’riflaydilar.
Vizantiyalik tarixchilar, masalan, Prokopiy (VI asr) eftaliylarni xunlardan deb
ko‘rsatar ekan, «ular (ya’ni eftaliylar) xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi.
Eftaliylarning kuchaygan davri V asrning o‘rtalariga (456-457) yillarda To‘ramon
va uning vorisi Mixirakula davriga to‘g‘ri keladi. Ya’ni ular Xitoyga birinchi
marta elchi yuborganliklari bilan bog‘liq. Ma’lumotlarga ko‘ra, shu davrdan to
531-yilga qadar eftalitlar Xitoyga 13 marta elchi jo‘natadilar. Kuch-qudrat jihatdan
mustahkamlanib olgan eftaliylar O‘rta Osiyo va Shimoliy Hindistondagi kata
yerlarni ishg‘ol etishga kirishadilar. 2
Eftaliylarning tobora kuchayib borayotgan qudrati Sosoniylar Eronini
cho‘chitib qo‘ygan. Natijada Sosoniylar shahanshohi Peroz eftallarga qarshi 3
marta yurish qiladi. Ikki kurashda mag‘lubiytga uchragan Pero‘z uchinchi
kurashda Vizantiya yordamida Eftaliylar ustiga yurish qiladi. Eftalitlar va
sosoniylar o‘rtasidagi kurash 484-yilda Marv yaqinida bo‘lib o‘tadi, jangda
sosoniylar mag‘lubiyatga uchraydilar. Bu yurishda Eftaliylar chegarasidan o‘tgan
Pero‘z o‘z askarlari bilan ular uchun maxsus, ataylab tayyorlab qo‘yilgan bo‘ri
uyalariga tushib qoladi va halok bo‘ladi. Perozni tor-mor keltirgan Eftaliylar
Eronga juda katta o‘lpon soliqlar soladilar va Marvni egallaydilar. So‘g‘dni esa
ular allaqachon o‘zlariga qaratgan edilar.
Eftalitlar 467-473-yillarda Sug‘dda mustahkam o‘rnashib olgan bo‘lsalar,
477- 520-yillar mobaynida Gandxarni ishg‘ol etib, u yerdan kidariylarni siqib
chiqaradilar. 490-yilda eftaliylar Urumchini, 494-496-yillarda Junjanlar va teleutlarni,
490-500-yillarda Hindistonni, 497-509-yillar orasida Qashg‘arni bosib, deyarli
butun Sharqiy Turkistonda o‘z hukmronliklarini o‘rnatadilar.
So‘ngra Eftalitlar Qobul va Panjob vodiysini, Qarashar, Kuchu, Qoshg‘ar va
Xo‘tonni ham zabt etadilar. Umumiy xulosa shundan iboratki, Eftaliylar
massagetlar avlodidir, ular kushonlar siyosatini davom ettiradilar va O‘rta Osiyoda
2
Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St Pétersbourg, Edition de l’Académie des
sciences impériale, 1903
10

yagona markazlashgan davlatni barpo etdilar. Eftaliylar qo‘li ostida tarbiyalangan
Pero‘zning o‘g‘li Kubod davrida Eron Eftaliylarga hiroj to‘lashda davom etdi,
Kubod hukmronligi davridagi (488-551) tengsizlik va ekspluatasiya zulmiga qarshi
xalq ommasi o‘rtasida norozilik qo‘zg‘olonlari bo‘lgan. Bu davrda barcha yerlar
jamoa qo‘lidan tortib olinib «dehqon mulki» ga aylantirilgan. Barcha boy
shaharlar va hokimiyat boylar qo‘lida bo‘lgan.
Shunday qilib, VI asrning boshlariga kelib, eftaliylar anchagina katta
hududlarni egallagan edilar, ko‘pchilik manbalar eftaliylarning dastavval
ko‘chmanchi xalqlar bo‘lib, keyinchalik o‘troqlashganligi haqida ma’lumot
beradi. Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ularni ko‘chmanchilar deb
hisoblasa, ayrimlari ularni shahar va qishloqlarda yashaganligini ta’kidlaydilar.
Eftaliylarning poytaxti Balx shahri edi. Ko‘pchilik tadqiqotchilarninng e’tirof
etishlaricha, eftaliylar davlati unchalik ham mustahkam emas edi va shuning uchun
ham uzoq yashamadi. 3
Ta’kidlash joizki, eftaliylar o‘zlariga tobe bo‘lgan xalqlar hayotiga juda
chuqur ta’sir etmasdan, o‘lpon va soliqlar undirish bilan cheklanganlar.
Eftaliylarning O‘rta Osiyodagi hukumronligi asosan harbiy kuchlarga tayanar edi.
Shuning uchun ham O‘rta Osiyo xalqlari ularning turklar bilan bo‘lgan kurashda
qo‘llab-quvvatlamaganlar. Eftaliylar davlati yarim asrga yaqin yashagan bo‘lsada
O‘rta Osiyo xalqlari tarixida muhim rol o‘ynadi.
O‘rta Osiyodagi Eftaliylar davlat boshqaruv tizimi xuddi Kushonlar davridagi
kabi saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Davlatning boshida podsho
turgan. Eftaliylar davlati bir qancha yarim mustaqil mulklarning
konfederatsiyasidan iborat bo‘lgan. Xitoy manbalariga ko‘ra taxt otadan bolaga
qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Demak, ana shu
nomzodni aniqlab taqdim etilgan qandaydir bir kengash ham mavjud bo‘lgan.
3
Chochoy, Matthieu. Joseph de Guignes et l’Histoire générale des Huns, des Turcs, des Mogols et des autres
Tartares occidentaux (1756-1758) ou comment écrire une histoire universelle des Tartares au XVIIIe siècle, Études
mongoles et sibériennes, centrasiatiques et tibétaines [En ligne], 51 | 2020, mis en ligne le 09 décembre 2020,
consulté le 13 juillet 2021. URL : http://journals.openedition.org/emscat/4507 ; DOI :
https://doi.org/10.4000/emscat.4507
11

Bu kengash mo‘tabar namoyondalari hamda saltanat arkonlaridan iborat
bo‘lgan bo‘lsa ham ehtimoldan holi emas. Eng muhimi eftaliylar davrida davlatimiz
qonunlar asosida boshqarilganligini alohida ta’kidlash lozim deb ko‘rsatiladi.
Rumlik tarixchi Prokopiy (VI asr) «Eftaliylar davlatni qonunlar asosida
boshqaradilar» deb yozarkan, ushbu qonunlar turkiy tuzuklar bo‘lgani shubhasizdir.
Eftaliylar davlati podsholari deb yozadi yana tarixchi Prokopiy (VI asr)
so‘zlariga qaraganda vizantiyaliklar bilan forslar orasida mavjud bo‘lgan adolatdan
zarracha bo‘lsada kam bo‘lmagan adolatga suyanib faoliyat ko‘rsatganlar.
Odamlar asosan shaharlarda yashaganlar. Shuni ham yoddan chiqarmaslik
kerakki, bunday ulkan saltanatni boshqarishda yuksak darajada faoliyat
ko‘rsatuvchi markaziy hokimyatga erishish qiyin edi. Shuning uchun Shimoliy
Xindiston, Sharqiy Turkiston hududlarida va ehtimol boshqa ba’zi viloyatlarda
ham boshqaruv eftaliylar nomidan mahalliy xonadon (sulola) tomonidan olib
borilgan. Fikrimizcha, mintaqa davlatchilik tarixida istifoda etib kelingan
satrapiyalik boshqaruvi, ya’ni markaziy hokimyat noiblari orqali idora etish usuli
ham bu vaqtda o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan bo‘lishi kerak.
Eftaliylar hukmronligi davrida asta-sekinlik bilan yerga bo‘lgan egalik
munosabatlari qaror topa boshlaganligining guvohi bo‘lamiz. Bu davrda olib
borilgan to‘xtovsiz urushlar ishlab chiqarish kuchlarining inqirozga uchrashiga
ham sabab bo‘ldi, sug‘oriladigan yer maydonlari qisqardi, shaharlar son jihatdan
kamaydi. Eftaliylardan oldingi kushonlar davridayoq yer va qo‘rg‘onlarga ega
bo‘lgan aslzodalar ajralib chiqa boshlagan, dehqonlar mahalliy zodagonlarga
ko‘prok tobe bo‘la borgan. Bu hol feodal munosabatlarning shakllana boshlashi
uchun shart-sharoit yetila borganligini ko‘rsatadi. Aholining asosiy qismi
dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, ayrim qismigina ko‘chmanchilik asosida
yashagan, o‘tovlarda istiqomat qilishgan. Eftaliylar davrida aholi soning o‘sishi
natijasida obikor yerlarga bo‘lgan talab ortib bordi. 4
Xitoy solnomalarida qayd etilishicha, eftaliylarda poliandriya (ko‘p erlik)
ham tarqalgan edi. Bir necha aka-ukada umumiy bitti xotin bo‘lib, ayolning
4
De Guignes Joseph. L'Histoire des Huns, des Turcs, des Mogols et autres Tartares, Paris , Desaint et Saillant, 1756-
1758, 4 t. en 5 vol.
12

boshidagi qalpog‘ining burchaklari soniga ko‘ra aka-ukalar nechtaligini bilish
mumkin edi. Oliy tabaqa vakillari ichida ko‘p xotinlilik odati ham keng tarqalgan.
Eng boy zodagonlar doimiy hamroh sifatida 20 va undan ortiq xotinlarga ega
bo‘lishgan. Zodagon vafot etganda, qoida bo‘yicha uning xotinlari ham
tirikligidayoq qabrga qo‘yilgan. Jinoyatchilik yuzasidan jazo nihoyatda qattiq
bo‘lgan. O‘g‘rilik qilgan shaxs kim bo‘lishidan qat’iy nazar boshi kesilgan.
O‘g‘irlangan mol-mulk miqdoridan qat’iy nazar o‘n barobar qilib undirib olgan.
Eftallar o‘z tashqi siyosatlarida harbiy kuchga suyanganlar. Ularning juda kuchli
qo‘shini bo‘lgan. Uning asosiy qismini suvorilar tashkil etgan. Eftal suvorilari
gurzi va qilich (shamshir) bilan qurollangan. Ular kamondan o‘q uzishda mohir
mergan bo‘lishgan. Xitoyliklar ularni mohir kamonboz deb ham ta’riflashgan. Bu
davrda otliq qo‘shin asosiy ahamiyat kasb etgan.
Jamiyatda yerga bo‘lgan egalik munosabatlar paydo bo‘la borishiga
qaramasdan, antik xo‘jalik elementlari va hatto ibtidoiy jamiyatning qoldiq
sarqitlari ham saqlanib qolgan. Qular mehnatidan foydalanish davom etgan.
Xalqning urf-odat va turmush tarzida eski tuzum davrining sarqitlari keng
qo‘llanilgan. Oddiy eftaliy vafot etganda tuproqqqa qo‘yilgan, boylarning
murdasini esa maxsus tayyorlangan tosh dahma (yodgorlik toshi, maqbara) ga
ko‘mishgan.
Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va katta-katta
xom g‘ishtdan urib chiqilgan hamda mustahkam asos «fundament» ustiga
qurilgan qo‘rg‘onlari, istehkomlari yuzaga kela boshlagan. Istehkomlarning to‘rt
burchagi baland minoralar bilan mustahkamlanib, devor-u yo‘llari bir necha qator
kamondan o‘q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan. Qalin mudofaa
qo‘rg‘onlar ilk o‘rta asrning o‘ziga xos me’morchilik namunalaridan bo‘lib,
Naxshab vohasidagi Zahoki-Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron,
Xorazmdagi Fir qal’si shular qatoridandir. Vohalarni tashqi dushmandan himoya
qilish maqsadida bir necha chaqirimlab uzunlikdan qalin devorlar barpo etilgan.
Samarqand vohasidagi 12 ta darvozaga ega bo‘lgan «Devori qiyomat» , Buxoro
vohasidagi uzunligi 336 kilometrli «Kampirak» , Toshkent vohasidagi «Kampirdevor»
13

istehkom devorlari shular jumlasidandir. Bu davr me’morchiligida qasrlar qurilishi
ayniqsa ahamiyatli bo‘lgan. Qasrlar odatda 2 qavatli, shipi tekis, gumbazsimon va
ravoqsimon yopilgan bir necha xonadan iborat bo‘lgan.
Arxeologik qazishmalarda eftallar davri qatlamlarida sosoniylar
tangalarining tez-tez qayd etilishi buning yorqin dalilidir. Keyinchalik eftallar
sosoniylar shohi Varaxran V tangalariga taqlidan old tomonida qulog‘iga halqa
taqqan tojdor podshox, orqa tomonida esa markazda otashdon va ikki atrabon
tasvirlari so‘qilgan kumush tangalar zarb qiladilar. Bulardan tashqari, Buxoro,
Poykand, Vardana, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimliklar
tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakat ichki savdosida keng muomalada
bo‘lgan. Bu shubhasiz, mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy hayotida mahalliy
hokimliklar katta nufuzga ega ekanidan dalolat beradi.
Ammo keyinchalik markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik
mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida VI asrning o‘rtalariga kelib Eftalitlar
davlati asta-sekin yemirila boshladi. 565-yilda Naxshab (hozirgi Qarshi) shahri
yaqinida bo‘lib o‘tgan jangda Eftaliylar armiyasi Turk xoqonligi kuchlari
tomonidan tor-mor qilinadi. Eftaliylar davlati hududi Eron va Turk xoqonligi
tomonidan bo‘lib olinadi. Amudaryo chegara bo‘lib qoladi. 5
Eftallarning kelib chiqishi ko‘chmanchi qabilalarga mansubligi tufayli ilk
o‘rta asr Xitoy manbalarida ularning yurtida shaharlarning yo‘qligi, o‘zlari esa
o‘tloqlarga boy yaylovlarda kigiz o‘tovlarda yashashi ta’riflanadi. VI asr Vizantiya
muarrixlarining asarlarida, aksincha, ularning «shaharlik» ekani ta’kidlanadi. Biri
ikkinchisiga zid bunday ma’lumotlarning har ikkisida ham ma’lum darajada asos
bor albatta. Chunki O‘rta Osiyo, Xuroson, Sharqiy Turkiston va Shimoli-G‘arbiy
Hindiston yerlarini zabt etgach, ko‘chmanchi chorvador eftallar, shubhasiz, bu
viloyatlardagi obod dehqonchilik vohalariga, hunarmandchilik, ichki va tashqi
savdo rivoj topgan katta-kichik shaharlarga ega bo‘ladilar. Yillar o‘tishi bilan
omilkor mahalliy aholi bilan qon-qarindosh bo‘lib, qorishib ketadilar. Natijada
ularning bevosita vorisiga aylanadilar.
5
De la Vaissière, Etienne. Huns et Xiongnu, Central Asiatic Journal, International periodical for the Languages,
Literature, History and Archeolgy of Central Asia, 49/1, 2005
14

Ilk o‘rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan yirik markazlardan biri Buxoro edi. To‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi ushbu
shaharning asosi 21 gektar bo‘lib, bu yerda mustahkam himoya inshootlari,
hukmdor saroyi, mafkuraviy inshootlar, turar-joy qoldiqlari ochib o‘rganilgan.
Topilgan moddiy madaniyat buyumlari Buxoro ilk o‘rta asrlardan boshlab O‘rta
Osiyoning yirik madaniy va iqtisodiy markazlaridan biri bo‘lganligidan dalolat
beradi. Shuningdek bu davrda shaharning yettita darvozasi bo‘lib, bu holat uning
muhim savdo-tranzit yo‘li ustida joylashganligidan dalolat beradi.
Eftaliylar davrida hunarmandchilik ham rivojlangan. Ayniqsa, kulolchilik,
shishasozlik, chilangarlik, bo‘zchilik, zargarlik, qurolsozlik kasb-hunarlari ravnaq
topgan. Chochda yasalgan o‘q va yoy «kamoni chochiy» nomi bilan mashhur
bo‘lgan. Katta-kichik shaharlar soni ko‘paygan. Birgina Zarafshon vohasida
Rivdad, Kushoniya, Xariman, Arqud, Romitan, Varaxsha, Poykand kabi savdo-
hunarmandchilik shaharlari mavjud edi. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra Poykand
shahri eftaliylarning poytaxti bo‘lgan.
Eftaliylar davrida dehqonchilik asosan sug‘orma dehqonchilikka asoslangan
edi. Qadimgi ziroatkorlar katta va kichik daryolar, jilg‘alar suvlaridan foydalanganlar.
Bunday sharoitda kanallar qazish va ularni mavsumiy tozalab turish muhim
ahamiyat kasb etgan. Vaxsh vohasidan, Ustrushonadan, Sug‘ddan, Xorazmdan va
Toshkent vohalaridan shunday kanallarning izlari topib o‘rganilgan. Bu davrda
tog‘oldi mintaqalarida joylashgan adr yerlarga suv chiqarib, obod etishda o‘q,
gupchak va tishli g‘ildirakka asoslangan va o‘z davri uchun ancha-muncha
murakkab gidrotexnikainshootlari: charxparrak, chig‘ir va boshqalardan
foydalaniladi. Yangidan o‘zlashtirilgan yerlarda zodagon dehqonlarning qalin va
ulkan xom g‘ishtlardan urib chiqilgan baland tagkursi ustiga bino qilingan
ko‘shklari, atrofi baland devorlar bilan o‘ralgan istehkomli qo‘rg‘onlar-u
hashamatli qasrlar bilan bir qatorda mehnatkash qo‘shchilarning ko‘pdan-ko‘p
istehkomsiz qishloqlari va mayda turar joylari qad ko‘targan edi.
Qashqadaryo va Zarafshon vodiylarida g‘alladan tashqari sholi ham
yetishtirilgan. Xitoy manbalarida qayd etilishicha, V-VI asrlarda Sharqiy Turkiston
15

va O‘rta Osiyo yerlarida ko‘plab g‘o‘za ekilar edi. O‘rta Osiyo paxta tolasi Xitoyda
ham mashhur bo‘lgan. Tog‘ va tog‘ oldi yerlaridagi aholi yilqichilik bilan
shug‘ullangan. Farg‘ona vodiysida zotdor arg‘umoqlar ko‘paytirilar edi. Yangi yer
egaligi munosabatlarining tarkib topa boshlashi bilan sug‘oriladigan yer
maydonlarining ma’lum bir qismi mulkdor zodagon tabaqa vakillari «dehqonlar»
qo‘lida to‘plana boshlagan edi. Buning natijasida qishloq jamoasining erkin
qo‘shchilari ma’lum darajada zodagon dehqonlar asoratiga tushib, ularga qaram
kadivarlarga aylanib boradi.
IV-V asrlar O‘rta Osiyoning pul muomalasida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib
o‘tadi. Bu o‘zgarishlar tangalar zarb etishning markazlashuvi hamda mintaqaning
turli hududlarida zarbxonalarning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq edi. Bu davrning
boshlarida E.Rtveladzening tadqiqotlariga ko‘ra, shimoliy Toxaristonda kushon
tangalari va ularga taqlid qilib zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan. Butun V
asr davomida Termizda mahalliy hukmdor tasviri tushirilgan mis tangalar zarb
etilgan. Chag‘aniyonda shaxanshoh Pero‘z (459-448) yillar davridan boshlab juda
ko‘plab sosoniylarning kumush tangalari kirib keladi.
Buxoro Sug‘dida o‘ng tomonida soqoldor hukmdorlar tasviri tushirilgan
kumush va mis tangalar zarb etilgan bo‘lsa, Samarqand Sug‘dida V-VI asrlarda
ters tomonida tik turgan kamonchi tasviri tushirilgan kumush tangalar zarb etilgan.
Qarshi vohasida o‘ng tomonida podsho boshini tasviri tushirilgan mahalliy kumush
va mis tangalar muomalada bo‘lgan. Xorazmda esa o‘ng tomonida hukmdor boshi,
ters tomonida otliq chavandoz tasviri tushirilgan kumush va mis tangalar zarb
etilgan.
Bu davrda O‘rta Osiyo shahar va qishloqlarida oltin, kumush, Badaxshon
lalisi, hunarmandchilik buyumlari, harbiy qurol-yaroqlar, turli taqinchoqlar, rangli
shisha va shisha buyumlar, turli xil mevalar, ip-gazlama, qorako‘l teri, zotdor otlar
bilan savdo qilinardi. Termiz, Naxshab, Kesh Samarqand, Poykand, Buxoro,
Choch, Varaxsha kabilar o‘sha davrdagi yirik savdo-sotiq markazlari edi.
Eftaliylar podsholigida sug‘d tilining keng qo‘llanilganligi to‘g‘risida
manbalar yetarli darajada ma’lumot berib o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin.
16

So‘gd yozuvidan tashqari, undan bir oz farq qiluvchi buxor yozuvi, xorazmiy va
eftaliy yozuvi keng tarqalgan. Eftaliylar davri xalq qo‘shiqlari va eposlari
Firdavsiy «Shoxnoma» sida tasvirlangan. Eftaliylar podsholigida har xil diniy
g‘oyalarga e’tiqod qilish davom etgan. Bunga asosiy sabab Eftaliylarning juda
ko‘p xalqlarni siyosiy birlashtirganligidir. Bu yerda Zardushtiylik Erondagiga
nisbatan boshqacharoq shaklga ega bo‘lgan. U Anaxit va Siyovushga ehtirom
ko‘rsatish bilan qo‘shilib ketgan. IV asrda Navro‘z (Yangi yil) kuni Zardo‘shtiylar
erta tongda Siyovushning Buxorodagi qabriga kelib xo‘roz so‘yib qurbonlik
qilganlar. Bundan tashqari Vaxsh, Mitra, Anaxit (quyosh)ga sig‘inish ham mavjud
bo‘lgan. Manixeizm, Mazdak ta’limoti (Eronda), buddizmning yoyilishi o‘z
yo‘lida davom etganligini ko‘rishimiz mumkin. 6
I.2. Eftaliylar davlatida ijtimoiy-iqtisodiy hayot yer egaligi va soliq turlari
Ilk o‘rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar O‘rta Osiyo madaniyatiga
ham ta’sir etmasdan qolmadi. Bu davrdagi madaniy hayot dastavval antik davr
madaniy ananalari asosida rivojlangan bo‘lsada, Kushon davlati xarobalarida bir
nechta mustaqil davlatlar va mulklarning paydo bo‘lishi o‘ziga xos mahalliy
madaniyatlarning paydo bo‘lishiga imkon yaratgan edi. Ilk o‘rta asrlarda
madaniyatining shakllanishiga shuningdek, qo‘shni davlatlar avvalo, Hindiston,
Eron, Afg‘oniston, Xitoy bilan hamda ko‘chmanchi chorvadorlar bilan bo‘lgan
aloqalar ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan edi.
Bu davr me’morchiligi O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy hayotidagi
o‘zgarishlarni o‘zida aks ettiradi. Shakllanayotgan mulkdorlar toifasi O‘rta
Osiyoning turli hududlarida yirik qal’alar qurib, ular atrofini himoya inshootlari
bilan o‘rab oladilar. Bunday qal’alar vohalarda ko‘pincha tabiiy tepaliklar ustiga
bunyod etilgan. Bunday qal’alar Xorazm, Toxariston, Sug‘d, Ustrushona, Marv
hududlaridan topib o‘rganilgan. Me’morchilikda asosan tosh, paxsa, xom g‘isht va
yog‘och qurilish materiali sifatida ishlatiladi.
Olib borilgan arxeologik tadqiqotlar ilk o‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shahar
madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Jumladan, V asrda Panjikentda
6
De la Vaissière, Etienne. Is there any 'Nationality of the Ephtalites'?, in M. Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia
institute, 17, 2007, p. 119-137.
17

nisbatan qadimgiroq bo‘lgan qishloq o‘rniga yangi shahar barpo etiladi. Umumiy
maydoni 18 gektar bo‘lgan bu shahar VI asrning boshlariga kelib mustahkam
himoya tartibiga, ibodatxona, saroy va ijtimoiy jihatdan ajralib turadigan turar-
joylarga ega edi. Eftalitlar davrida shuxrat topgan yirik shaharlardan yana biri
Poykent (Baykend)dir. Tarixchi Narshaxiy Baykendni «Buxoro shahridan
qadimiyroq» deb hisoblaydi 89
. Poykandda ham qizg‘in tadqiqot ishlari olib
borilgan. Yanada qadimiyroq davrda asos solingan ushbu ko‘hna shahar ilk o‘rta
asrlar davriga kelib kengayib boradi va V-VI asrning boshlariga kelganda uch
qismli yirik markazga aylanadi hamda umumiy maydoni 18 gektarga yetadi.
Poykand qazishmalarida ilk o‘rta asrlarga oid ko‘plab moddiy madaniyat
buyumlari topilgan bo‘lib, ular haqiqatdan ham Poykand bu davrda arab
manbalarida ta’riflanganidek , «Madina-at-tujjor» , - «Savdogarlar shahri»
bo‘lganligidan dalolat beradi.
Shu davr moddiy madaniyat yodgorligi sifatida Xorazmdagi Tuproqqal’a
xarobasini ham ko‘rsatish mumkin. Bu qal’a o‘zining istehkom devoriga ega
bo‘lib, qal’a ichidagi to‘g‘ri yo‘naltirilgan ko‘chalar shaharni 10 ta mavzega bo‘lib
turgan. Shaharning shimoliy-g‘arbiy qismida ko‘tarma supa ustiga xom g‘ishtdan
saroy qurilgan. Uning yonida ark binosi bo‘lgan. Shuningdek, 100 ga yaqin turar
joy, xo‘jalik binolari, 8 ta saroy zali xarobalari, qadimgi xorazmiy yozuvidagi 80
tadan ortiq hujjatlar topilgan. Eftaliylar me’morchiligining ajoyib namunalaridan
biri Buxoro yaqinidagi Varaxsha saroyidir. Bu qo‘rg‘on ulkan kvadrat shakldagi
tepa ustiga qurilgan. Devorlari ganch qilinib, devoriy suratlar bilan bezatilgan.
Xonalar keng-keng bo‘lib qalin devorlar bilan bir-biridan ajralib turgan.
Eftaliylar davrida diniy munosabatlarda zardo‘shtiylik, buddaviylik,
xristianlik
va moniylik diniy e’tiqodlari bilan bog‘liq edi. IV-V asrlarga oid zardo‘shtiylik
ananalari bilan bog‘liq bo‘lgan otashkadalar Qashqadaryodagi Erqo‘rg‘ondan,
Panjikent atroflaridan, Buxoro vohasidan topib o‘rganilgan. Ularning barchasida
zardo‘shtiylik bilan bog‘liq bo‘lgan ossuariy (astadon)lar uchraydi.
18

Tadqiqotchilarning fikricha, bu davrda zardo‘shtiylik diniga O‘rta
Osiyoning markaziy va shimoliy hududlarida sig‘inishgan bo‘lsa, mintaqaning
janubiy hududlarida buddaviylik dini tarqalgan edi. Buddaviylik dinining
ibodatxonalari Qoratepa, Fayoztepa (Termiz), Ushturmullo (Kobadiyon),
Ajinatepa, G‘ishttepa, Qalaikofirnihon (Toxariston), Marv kabilardan topib tadqiq
etilgan.
Govurqaladan xristianlik ibodatxonasi qoldiqlari va xristianlar dafn etilgan
qabriston ochib o‘rganilgan. Sug‘dning ayrim hududlarida (Samarqand va
Panjikent) ham xristianlik tarqalganligi haqida malumotlar bor 91
.
III asrning ikkinchi yarmidan boshlab O‘rta Osiyoda moniylik dini tarqala
boshlaydi. Ayrim tadqiqotchilarning fikricha, Moniylik diniga asosan Sharqiy
Turkiston va qisman Chag‘aniyon hamda Sug‘d aholisi e’tiqod qilgan.
Chorvador aholi turkiycha so‘zlashar, turkiy til tobora ko‘proq yoyila
boshlagan edi. O‘troq aholining katta qismi sug‘diy tilida so‘zlashar edilar.
Sug‘diy tili va yozuvi Ettisuv Farg‘onadan o‘tib Sharqiy Turkistonga qadar yetib
boradi. Bundan tashqari xorazm, kxaroshtiy, buxoro yozuvlari ham mavjud
bo‘lgan.
So‘g‘d yozuvi eftalitlar yozuvi asosida paydo bo‘lgan. Syuan Szyanning
yozishicha u 25 ta harfdan iborat bo‘lib xat chapdan o‘ngga qarab ko‘ndalangiga
yozilgan. Bunday yozuv namunalari Zangtepa, Qoratepa, Afrosiyob xarobalaridan,
Kofirqal’adan topilgan. 7
Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo xalqlari san’ati devoriy sur’atlar,
haykaltaroshlik, turli taqinchoq buyumlari orqali izohlanadi. Devoriy suratlar
Dulbarjin (Avg‘oniston), Varaxsha, Afrosiyob, Panjikentdan topib o‘rganilgan
bo‘lsa, Quyovqo‘rg‘on, Vaxshi vohasi, Afg‘onistondagi Chaqaloqtepa,
Yerqo‘rg‘ondan turli hajmdagi haykallar, zargarlik buyumlari topib o‘rganilgan.
Umuman olganda, boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy suratlar, hatto
kiyimlardagi tasvirlar bu davrda O‘rta Osiyodagi tasviriy san’atning rivojidan
dalolat beradi.
7
De la Vaissière, Etienne. Is there any 'Nationality of the Ephtalites'?, in M. Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia
institute, 17, 2007, p. 119-137.
19

Hunarmandchilikning kulolchilik sohasi mahsulotlari odmilashadi va
dag‘allashadi. Bunday holat garchi Xorazm, Buxoro va Qashqadaryo vohalarida
yaqqol kuzatilsada, ammo u asriy madaniy an’analari kuchli bo‘lgan Toxariston va
Sug‘dda deyarli sezilmaydi. Aksincha, bunday vohalarda ko‘chmanchilar tez orada
o‘troqlashib, mahalliy aholi bilan qorishadi va uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
hayotida faol ishtirok etadi.
O‘rta asrlar mulkchiliga munosabatlari qaror topayotgan sharoitda
ko‘chmanchi chorvadorlarning tazyiqi ostida o‘troq hayotning madaniy an’analari
dasht udumlari bilan omuxtalashib, ilk o‘rta asrlarning o‘ziga xos ma’naviyatini
shakllantiradi. 8
8
8. Ghirshman, Roman. Les Chionites-Hephtalites, Le Caire, 1948 (Mémoires de la Délégation archéologique
française en Afghanistan, vol. XIII)
20

II.BOB . EFTALIYLAR DAVLATI VA UNING QO‘SHNI DAVLATLARI
BILAN MUNOSABATLARI
II.1. Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo va diplomatik
munosabatlar
Eftaliylar Markaziy Osiyoning qadimgi xalqlaridan biri bo‘lib, ular IV-VI
asrlar davomida Afg‘oniston, O‘rta Osiyo va Hindistonning ba’zi qismlarida
hukmronlik qilgan. Ularning kelib chiqishi haqida aniq ma’lumotlar kam bo‘lsa-da,
tarixiy manbalarda ular haqida ba’zi taxminlar mavjud. Eftaliylar kelib chiqishi
haqida etnik, siyosiy va ijtimoiy kontekstni quyidagi asosiy nuqtalarda ko‘rib
chiqish mumkin. Eftaliylar kelib chiqishi haqida turli xil nazariyalar mavjud. Ba’zi
tadqiqotchilar Eftaliylarni Türk yoki Turkic xalqlari bilan bog‘lashadi, chunki ular
Markaziy Osiyoning qisman turkiy etnik guruhlaridan kelib chiqishi mumkin.
Ammo boshqa tadqiqotchilar Eftaliylarni Eroniy yoki Sogdiyalik etnik guruhlar
bilan bog‘lashadi.
Ba’zi manbalarda «Eftaliy» nomining «Hepthal» yoki «Eftalit» shakllari
borligi, ularning turli etnik guruhlarning birlashmasi ekanligini ko‘rsatadi. Ular
haqida ko‘plab tarixiy manbalarda «Turkic» yoki «Sogdiyalik» elementlarni o‘z
ichiga olgan etnik guruhlar sifatida ta’riflangan, ammo aniq kelib chiqishi hali ham
noaniq qolmoqda. Eftaliylar 5-asrda Markaziy Osiyo va shimoliy Hindistonda
hukmronlik qilishni boshladilar. Eftaliylar Huna (Xona) xalqi bilan yaqindan
bog‘liq bo‘lishi mumkin. Xona - Bu o‘z vaqtida Shimoliy Hindistonda o‘z davlati
bo‘lgan, keyinchalik Eftaliylar tomonidan o‘ziga qo‘shib olingan va o‘z
hududlarini kengaytirgan bir xalq. Eftaliylar davlatining hukmdorlari birinchi
navbatda shoh yoki xudoinshoin (xudoni boqadigan) deb atalgan. Hukmdorlar
ko‘pincha o‘zlarini «Xudoning vakillari» sifatida namoyon qilishgan va bunday
siyosiy pozitsiya o‘zlarining kuchli davlat tuzilmasiga tayanib o‘sgan.
Eftaliylar ijtimoiy tuzilmasi nisbatan oddiy bo‘lgan deb hisoblanadi.
Eftaliylar guruhining eng yuqori qatlamida urushchilar, amirlar va yuqori toifadagi
shaxslar joylashgan. Quyidagi qatlamlar esa kambag‘allar, hunarmandlar va
qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullangan aholi bo‘lgan. Eftaliylar urushchilarni o‘z
21

davlatining asosiy kuchi sifatida qarashgan va ko‘pincha jangovar faoliyatda
qatnashgan. Ular o‘z hududlarini kengaytirish, boshqa xalqlarni zabt etish va savdo
yo‘llarini boshqarish uchun harbiy kuchdan foydalanishgan. Eftaliylar davlatida
qishloq xo‘jaligi, savdo va hunarmandchilik ahamiyatli o‘rin tutgan. Ularning
iqtisodiyoti ko‘plab qishloqlarda meva va sabzavotlar yetishtirishga, shuningdek,
ipak va boshqa savdo tovarlarini ishlab chiqarishga asoslangan edi.
Eftaliylar, o‘z navbatida, o‘z hududlarida ko‘p madaniy aloqalar o‘rnatgan.
Ular Eron, Hindiston va Xitoy bilan savdo aloqalarini rivojlantirgan, shuningdek,
bu hududlarning madaniyatlarini o‘ziga qabul qilgan. Eftaliylar, shuningdek,
Sogdiyaliklar, Xitoylar va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan muhim madaniy
va ilmiy aloqalar o‘rnatgan. Eftaliylar turli madaniyatlar o‘rtasida o‘zaro aloqalar
orqali ko‘plab yangi bilimlar va texnologiyalarni o‘z ichiga olgan. Bu ular uchun
savdo va madaniy almashishning samarali vositasi bo‘lgan. Eftaliylar kelib
chiqishi, ehtimol, Markaziy Osiyo xalqlari va Hindistonning shimoliy
hududlaridagi turli etnik guruhlarning birlashmasidan iboratdir. Ularning siyosiy
va ijtimoiy tuzilmasi kuchli harbiy kuchga asoslangan, va ular turli madaniyatlar
bilan aloqada bo‘lib, o‘z davlatlarini rivojlantirishga muvaffaq bo‘lgan. Eftaliylar
haqida mavjud bo‘lgan ma’lumotlar hali ham to‘liq emas, ammo ularning tarixiy
merosi O‘rta Osiyo va Hindiston tarixida muhim o‘rin tutadi.
Eftaliylar davlati V asrning ikkinchi yarmidan VI asrning boshlariga qadar
Markaziy Osiyo va uning atrofidagi hududlarda faoliyat ko‘rsatgan kuchli bir
davlat edi. Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirish uchun ko‘plab qo‘shni davlatlar
bilan siyosiy, harbiy, diplomatik va savdo aloqalarini o‘rnatgan. Ularning bu
aloqalari, ko‘pincha, davlatchilik mustahkamlanishi, iqtisodiy rivojlanish, va
siyosiy kuchning oshishiga xizmat qilgan. Quyida Eftaliylar davlatining asosiy
qo‘shni davlatlar bilan aloqalarini kengroq tahlil qilamiz. 9
Sasanidlar imperiyasi va Eftaliylar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘pincha
qarama-qarshiliklarga asoslangan bo‘lsa-da, ba’zan ittifoqlar va diplomatik
aloqalar o‘rnatilgan. Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasidagi aloqalar, asosan, hududiy
9
Enoki, Kazuo. (1959). "On the Nationality of Ephthalites". Memoirs of the Research Department of the Toyo
Bunko. Vol. 18. Tokyo. pp. 1–58. Retrieved 1 April 2017.
22

ta’sir, savdo va siyosiy hamkorlik masalalariga qaratilgan edi. Eftaliylar Sasanidlar
imperiyasining sharqiy chegaralariga hujum qilishni boshlashdi. 5-asrning
boshlarida Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasida bir nechta janglar va urushlar bo‘lib
o‘tdi. Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirishga harakat qilishgan, bu esa Sasanidlar
bilan ko‘plab harbiy nizolarga olib keldi. Xususan, Eftaliylar Sasanidlar tomonidan
boshqarilayotgan Khorazm va Sogdiyaliklar kabi hududlarga bosqinchilik qilib, bu
yerlarni o‘zlariga qo‘shib olishgan.
Ba’zan Eftaliylar va Sasanidlar o‘zaro qarshi kurashayotgan umumiy
dushmanlarga qarshi ittifoq tuzishgan. Masalan, Xitoyning G‘arbiy Xunlar xalqi
bilan bo‘lgan kurashda Eftaliylar va Sasanidlar birlashgan. Ularning harbiy
hamkorligi, ko‘pincha, ikki davlatning o‘z pozitsiyalarini mustahkamlashga
yordam bergan. Xususan, Eftaliylar Sasanidlar bilan birgalikda Xitoyning G‘arbiy
Xunlar tomonidan bosib olinayotgan hududlarni himoya qilishga harakat qilgan. 6-
asr boshlarida Sasanidlar Eftaliylar ustidan to‘liq hukmronlikni o‘rnatish
maqsadida katta harbiy yurishlar boshladi. Eftaliylar mustaqilligini yo‘qotdi va
Sasanidlar ularning qismlarini zabt etdi. Bu davrda Eftaliylarning qulashiga sabab
bo‘lgani ko‘rsatiladi.
Eftaliylar Xitoy va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan ijtimoiy, madaniy va
iqtisodiy aloqalar o‘rnatgan. Bu aloqalar, asosan, savdo, diplomatik elchilik, va
iqtisodiy yordamni o‘z ichiga olgan. Eftaliylar o‘z hududlari orqali o‘tgan Ipak
yo‘li orqali Xitoy, Hindiston va boshqa Osiyo mamlakatlari bilan savdo aloqalarini
rivojlantirgan. Ular Xitoydan ipak, keramika, va boshqa qimmatbaho tovarlar olib
kelgan, shu bilan birga Markaziy Osiyo va Hindistondan o‘z tovarlarini Xitoyga
eksport qilgan. Eftaliylar, shuningdek, Xitoyning Tang imperiyasiga savdo
vositachilari sifatida xizmat qilgan, bu esa ularning iqtisodiy jihatdan
rivojlanishiga yordam bergan. Eftaliylar Xitoy bilan diplomatik aloqalar
o‘rnatishgan. Eftaliylar ba’zan Xitoydan yordam so‘raganlar, ba’zan esa o‘z
diplomatik elchilarini yuborganlar. Xitoy imperiyasi, o‘z navbatida, Eftaliylar bilan
aloqalarni mustahkamlashga qiziqqan va ular bilan ittifoqlar tuzishni maqsad
qilgan.
23

Eftaliylar va Xitoy o‘rtasidagi madaniy aloqalar ham rivojlanib borgan.
Eftaliylar Xitoyning adabiyoti, san’ati, va texnologiyasidan ta’sirlangan va bu
o‘zgarishlar Eftaliylar madaniyatida o‘z aksini topgan. Eftaliylar o‘z hududlarida
Xitoy bilan bog‘liq bo‘lgan madaniy o‘zgarishlarni kiritgan va ularning ijtimoiy
tuzilmasi ham Xitoydan ta’sirlangan.
Markaziy Osiyo davlatlari bilan Eftaliylar o‘rtasidagi munosabatlar ko‘plab
nizolarni o‘z ichiga olgan. Eftaliylar va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari o‘rtasidagi
qarama-qarshiliklar ko‘pincha hududiy ta’sir, resurslar, va siyosiy kuch bilan
bog‘liq bo‘lgan. Eftaliylar va Sogdiyaliklar o‘rtasidagi munosabatlar asosan savdo
va hududiy hukmronlik masalalariga bog‘liq edi. Sogdiyaliklar Markaziy
Osiyoning muhim savdo yo‘llari ustida joylashgan va Eftaliylar ularning
resurslarini o‘zlashtirishga harakat qilishgan. Bu nizolar ko‘plab urushlar va
muzokaralar bilan hal qilindi. Eftaliylar, ba’zan, Sogdiyaliklar bilan ittifoqlar
tuzgan bo‘lsalar, ba’zan ularni zabt etishgan. Göktürk imperiyasi o‘zining kuchini
oshirib borayotganda, Eftaliylar bilan hududiy nizolar va resurslar ustida raqobatni
kuchaytirdi. Eftaliylar va Göktürklar o‘rtasida ko‘plab harbiy to‘qnashuvlar bo‘lib
o‘tdi. Bu qarama-qarshiliklar asosan harbiy janglar orqali hal qilindi, ammo ba’zi
vaqtlarda diplomatik yo‘l bilan ham muammolar hal qilindi. 10
Eftaliylar o‘z hududlarini kengaytirishga harakat qilganlar va turk
qabilalarining kuchlanishi ularni yangi qarama-qarshiliklarga olib kelgan.
Eftaliylar va turklar o‘rtasida qarama-qarshiliklar, asosan, O‘rta Osiyo va uning
atrofidagi hududlarni boshqarish masalasida yuzaga kelgan.
Eftaliylar davlati o‘zining ko‘plab qo‘shni davlatlar bilan o‘rnatgan aloqalari
orqali siyosiy, iqtisodiy, va madaniy ta’sir ko‘rsatgan. Sasanidlar imperiyasi,
Xitoy, va boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan o‘rnatilgan aloqalar, Eftaliylarning
davlatini mustahkamlashga yordam bergan. Biroq, bu aloqalar faqat savdo va
diplomatik munosabatlarga asoslanib qolmagan, balki o‘zaro urushlar va hududiy
ta’sir uchun raqobatni ham o‘z ichiga olgan. Eftaliylar davlatining tarixi, qo‘shni
10
Grenet, Frantz; Riboud, Pénélope. "A Reflection of the Hephthalite Empire: The Biographical Narra- tive in the
Reliefs of the Tomb of the Sabao Wirkak (494- 579)" . Bulletin of the Asia Institute. 2003, 17: 141–142.
24

davlatlar bilan o‘rnatilgan aloqalar orqali, Markaziy Osiyo va O‘rta Osiyo
tarixining muhim bir qismiga aylangan.
Eftaliylar davlati, asosan, V asrning ikkinchi yarmidan VI asrning boshlariga
qadar Markaziy Osiyo hududida mavjud bo‘lgan kuchli bir davlat edi. Eftaliylar,
o‘z hududlarini kengaytirish va siyosiy kuchni mustahkamlash bilan birga,
o‘zlarining madaniy, diniy va san’atiy meroslarini ham rivojlantirdilar. Eftaliylar
madaniyati o‘zining turli xususiyatlari, san’ati, me’morchiligi va diniy qarashlari
bilan alohida ajralib turadi. Quyida Eftaliylar madaniyati, san’ati, diniy qarashlari
va yozma manbalari haqida batafsil ma’lumot keltiriladi.
Eftaliylar davlati madaniy jihatdan juda boy bo‘lib, o‘z davrida turli
madaniyatlarning uyg‘unlashgan joyi bo‘lgan. Eftaliylar madaniyati, ularning turli
etnik guruhlari va boshqa xalqlar bilan aloqalari orqali shakllandi. Eftaliylar,
ko‘pincha, o‘zlarining o‘rta osiyolik va hind madaniyatlari bilan aloqalarini o‘zida
mujassam etgan.
Eftaliylar san’ati ko‘p jihatdan zamonaviy Markaziy Osiyo va Sharqiy
Osiyoning san’ati bilan o‘xshashliklarga ega bo‘lgan. Bu davrda, ularning
san’atida naqshlar, geometrik shakllar va tabiatni tasvirlash keng tarqalgan.
Eftaliylar, shuningdek, o‘zlarining kostyumlari, to‘nlar, va bezaklarida ko‘plab
rang-barang elementlar va detalga alohida e’tibor qaratishgan. Ularning san’ati
ko‘plab yodgorliklarda, keramikada, ipak to‘qishda va boshqa bezakli
materiallarda ifodalangan.
Eftaliylar o‘zining me’morchiligi bilan ham mashhur edi. Ular ko‘plab
qal’alar, qasrlar va ibodatxonalarni qurishgan. Eftaliylar me’morchiligi ko‘pincha
sobiq Sasanidlar va boshqa Markaziy Osiyo madaniyatlari bilan o‘xshashliklarga
ega edi. Shuningdek, Eftaliylar arxitekturasi o‘ziga xos bo‘lib, ko‘plab binolarda
an’anaviy o‘zgartirishlar va innovatsiyalarni o‘z ichiga olgan.
Eftaliylar davrida, qurilishlarda marmar, tosh, g‘isht kabi materiallar keng
ishlatilgan. Eftaliylar madaniyatida masjidlar, saroylar va yodgorliklar uchun
yuqori sifatli bezaklar, devor rasmlari, naqshli oyna va boshqa elementlar keng
25

tarqalgan edi. Bu madaniyat o‘zining soddaligi va estetik go‘zalligi bilan ajralib
turdi.
Eftaliylar davlati ko‘plab diniy qarashlarni o‘zida mujassamlashtirgan davlat
bo‘lgan. Diniy qarashlar, ayniqsa, Eftaliylar davlatining siyosiy va madaniy
hayotida muhim o‘rin tutgan. Ularning diniy hayoti, asosan, zoroastrizm, buddizm
va manixeyizm kabi e’tiqodlarga asoslangan edi.
Eftaliylar va Sasanidlar o‘rtasida din va madaniyatni bo‘lishgan zoroastrizm
ta’siri katta bo‘ldi. Eftaliylar ko‘plab zoroastriyaning asosiy qadriyatlarini qabul
qilganlar va bu din ularning ijtimoiy va siyosiy tuzilmasiga katta ta’sir ko‘rsatgan.
Eftaliylar, ba’zan, Sasanidlar bilan birgalikda zoroastrizmni himoya qilganlar.
Eftaliylar o‘z davrida, ayniqsa, Hindiston bilan savdo va madaniy aloqalar
o‘rnatganlar, bu esa ularning buddizmga bo‘lgan qiziqishini oshirgan.
Buddizmning ta’siri Eftaliylar madaniyatiga kirgan va ba’zi hollarda buddist
ilohiyotlari va tasavvufiy fikrlar Eftaliylar diniy qarashlariga ta’sir ko‘rsatgan.
Manixeyizm Eftaliylar davlati uchun yangi diniy yo‘l edi, bu e’tiqod
zoroastrizm va buddizmning elementlarini o‘z ichiga olgan va Eftaliylar davlati
tomonidan ham qabul qilingan. Manixeyizmning tarqalishi Eftaliylar o‘rtasida
diniy xilma-xillikni keltirib chiqargan.
Eftaliylar davlati, boshqa ko‘plab davlatchiliklar kabi, diniy bag‘rikenglikni
targ‘ib qilgan. Bu davlatda zoroastrizm, buddizm, manixeyizm va boshqa diniy
qarashlar birgalikda mavjud bo‘lgan. Eftaliylar, umuman olganda, o‘z hududlarida
diniy qarashlarning xilma-xilligiga tolaroq yondashgan.
Eftaliylar davlati yozma manbalar jihatidan cheklangan bo‘lib, ularning
yozma merosi asosan uning qo‘shni davlatlari tomonidan saqlanib qolgan.
Eftaliylar haqida ba’zi tarixiy manbalar, Sasanidlar va Xitoy tarixchilari tomonidan
qayd etilgan, lekin Eftaliylar o‘zlari juda kam yozma manbalarni qoldirgan.
Eftaliylar haqida eng ko‘p ma’lumotlarni Sasanidlar, bizanslar va Xitoy
manbalari taqdim etadi. Masalan, Xitoy tarixchisi Fan Ye o‘zining «Hou Han Shu»
asarida Eftaliylar haqida qiziqarli ma’lumotlar keltirgan. Shuningdek, Sasanidlar
26

va Bizans imperiyasi tarixchilari, Eftaliylar bilan urushlar va diplomatik aloqalar
haqida yozganlar. 11
Eftaliylar o‘z vaqtida yozma manbalarni yaratishgan bo‘lsa-da, ularning
ko‘plari bugungi kunda yo‘qolgan yoki boshqa mamlakatlarning tarixchilari
tomonidan yozilgan. Eftaliylar madaniyatiga oid ko‘plab materiallar hozirda faqat
arxeologik qidiruvlar orqali topilmoqda. Misol uchun, Eftaliylarning me’morchilik
yodgorliklari, naqshlar, keramikalar va boshqa san’at asarlari Eftaliylar
madaniyatining muhim qismlarini tashkil etadi.
Eftaliylar haqida eng ko‘p ma’lumotni arxeologik topilmalar berishi
mumkin. O‘z vaqtida qurilgan qal’alar, saroylar, ibodatxonalar, naqshli toshlar va
boshqa materiallar orqali Eftaliylarning madaniy hayoti haqida ko‘p narsalar bilib
olish mumkin.
Eftaliylar davlati o‘zining boy madaniyati, san’ati, diniy qarashlari va yozma
manbalari bilan ajralib turadi. Ularning madaniyati va san’ati ko‘plab xalq va
madaniyatlarning ta’siri ostida rivojlangan, bu esa Eftaliylar madaniyatining o‘ziga
xosligini ta’minlagan. Eftaliylarning diniy qarashlari, ular o‘z hududlarida ko‘plab
diniy an’analarni qabul qilganini ko‘rsatadi. Eftaliylar davlati, o‘zining tarixiy va
madaniy merosi bilan Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi.
Eftaliylar davlati, o‘zining geografik joylashuvi va iqtisodiy salohiyati bilan
Markaziy Osiyo tarixida muhim o‘rin tutgan. Eftaliylar iqtisodiyoti asosan agrar va
savdo faoliyatiga asoslangan bo‘lib, ularning iqtisodiy tizimi ko‘plab
o‘zgarishlarga va rivojlanishlarga duchor bo‘lgan. Bu davrda, Eftaliylar
iqtisodiyoti qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik va savdo orqali shakllangan,
shuningdek, turli pul tizimlari va tijorat aloqalari ularning iqtisodiyotni yanada
mustahkamlashga yordam bergan. Quyida Eftaliylar iqtisodiyoti va savdosi, er
resurslari, qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, pul tizimi va tijorat aloqalari haqida
batafsil ma’lumot beriladi.
11
Grenet, Frantz. "Regional interaction in Central Asia and Northwest India in the Kidarite and Hephtalite periods",
dans Indo-Iranian languages and peoples, ed. N. Sims-Williams (Proceedings of the British Academy, 116), Oxford,
2002, pp. 203-224.
27

Eftaliylar iqtisodiyoti asosan ikki asosiy sohaga, ya’ni qishloq xo‘jaligi va
savdoga tayanardi. Eftaliylar o‘zlarining to‘plagan boyliklarini savdo va iqtisodiy
aloqalar orqali oshirgan va kengaytirilgan. Eftaliylar o‘zining geografik joylashuvi
tufayli savdo yo‘llari bo‘yicha muhim o‘rin tutgan. Ularning hududlari orqali O‘rta
Osiyo, Hindiston, Xitoy va Eron o‘rtasidagi savdo yo‘llari o‘tgan. Eftaliylar o‘zlari
uchun juda foydali bo‘lgan savdo yo‘llaridan foydalanishgan. Savdo mahsulotlari
orasida ipak, ziravorlar, asalarichilik mahsulotlari, zargarlik buyumlari, teri va
boshqa ko‘plab tovarlar o‘zgarib turardi. Eftaliylar o‘z davlatining manfaatlarini
himoya qilish maqsadida, ko‘plab qo‘shni davlatlar bilan savdo aloqalari
o‘rnatganlar. Xitoy, Hindiston, Sasanidlar imperiyasi va boshqa Markaziy Osiyo
davlatlari bilan ko‘plab diplomatik missiyalar o‘tkazilgan. Eftaliylar bu missiyalar
orqali savdo aloqalarini mustahkamlash va yangi bozorlarga kirish imkoniyatlarini
qidirganlar.
Eftaliylar davlati qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik sohalarida ham
rivojlangan. Eftaliylar o‘zlarining iqtisodiy resurslarini samarali foydalanish orqali
kuchli iqtisodiyot yaratishga muvaffaq bo‘lishgan. Eftaliylar o‘zlarining yirik yer
maydonlari bilan tanilgan. Erlar asosan qishloq xo‘jaligi uchun ishlatilgan, ammo
ba’zi hududlarda chorvachilik ham rivojlangan. Eftaliylar o‘zlarining yerlarini
ishlatishda ilg‘or agrar texnologiyalardan foydalanishgan, bu esa ular uchun yuqori
daromad keltirgan. Eftaliylar yerni suv bilan ta’minlash va qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishda mahalliy aholi va ko‘chmanchi qabilalar bilan hamkorlik
qilganlar. 12
Eftaliylar agrar iqtisodiyotga tayanishgan, asosan bug‘doy, arpa, guruch,
sabzavotlar va mevalarni yetishtirganlar. Shuningdek, ular paxta va boshqa savdo
ekinlarini ham etishtirishgan. Eftaliylar chorvachilikda ham faoliyat yuritganlar,
ularning asosiy chorvasi qo‘y, echki, sigir va tuya bo‘lgan. Eftaliylar
chorvachilikdan olingan mahsulotlarni, ayniqsa, terilarni va sut mahsulotlarini
savdoga chiqarishgan.
12
Grousset, René. Empires des steppes. Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris, Payot 1965, 4 ème édition.
28

Eftaliylar davlati hunarmandchilikni rivojlantirishda ham muvaffaqiyat
qozongan. Eftaliylar juda yuqori sifatli gilamlar, matolar, kalyonlar, idish-tovoqlar,
zargarlik buyumlari va boshqa hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqqanlar.
Eftaliylar o‘zlarining hunarmandchilik mahsulotlarini Xitoy, Hindiston, Eron va
boshqa Markaziy Osiyo xalqlari bilan savdoda almashtirishgan. Eftaliylar,
shuningdek, metallurgiya va qurilish sanoatida ham muvaffaqiyat qozonganlar.
Eftaliylar davlati iqtisodiy aloqalar va tijorat faoliyatini amalga oshirishda
turli pul tizimlarini qo‘llagan.
Eftaliylar o‘zlarining iqtisodiy tizimini mustahkamlash uchun, asosan, tanga
va boshqa turdagi pullardan foydalanganlar. Eftaliylar o‘z puli sifatida ko‘pincha
kumush va oltin tangalarini ishlatishgan. Eftaliylar tomonidan chiqarilgan tangalar,
o‘zining yuqori sifatli materiallari va naqshlari bilan ajralib turardi. Shuningdek,
ular savdo bilan shug‘ullanishda boshqa davlatlarning tangalarini ham qabul
qilishgan.
Eftaliylar iqtisodiyotni rivojlantirish uchun ko‘plab savdo tarmoqlarini
tashkil etishgan. Bu savdo tarmoqlari orqali ular Xitoy, Hindiston, Eron va boshqa
Markaziy Osiyo davlatlari bilan aloqalarini mustahkamlashgan. Eftaliylar ko‘plab
mahsulotlar, jumladan ipak, ziravorlar, mevalar, yog‘lar va qimmatbaho toshlarni
eksport qilganlar. Shu bilan birga, ular ko‘plab mahsulotlarni import qilishgan,
xususan, o‘rta Osiyo, Eron va Xitoydan mahsulotlar olib kelishgan.
Eftaliylar hududlari o‘zining iqtisodiy markazlari va savdo yo‘llari bilan
mashhur edi. Ular Ipak yo‘li va boshqa savdo yo‘llarida muhim o‘rin tutishgan.
Eftaliylar tomonidan boshqarilgan hududlarda savdo markazlari, bozorlar va savdo
karvonlari faoliyat ko‘rsatgan. Bu markazlar, asosan, Zarakhs, Balkh, Merv kabi
shaharlarda joylashgan.
Eftaliylar davlati iqtisodiy jihatdan juda rivojlangan va kuchli iqtisodiyotga
ega bo‘lgan. Ularning iqtisodiyoti asosan savdo, qishloq xo‘jaligi va
hunarmandchilikka asoslangan edi. Eftaliylar o‘zlarining savdo tarmoqlari va
iqtisodiy aloqalari orqali Markaziy Osiyo va boshqa yirik imperiyalar bilan
aloqalarini mustahkamlashgan. Ularning er resurslarini samarali boshqarishi,
29

qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik sohasidagi muvaffaqiyatlari Eftaliylar davlati
iqtisodiy barqarorligini ta’minlagan. Shuningdek, Eftaliylar o‘zining pul tizimi va
tijorat aloqalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaganlar. 13
II.2. Eftaliylar davlati va uning qulashi
Eftaliylar davlati (4-asr oxiri - 5-asr boshlarida) O‘rta Osiyo va Sharqiy
Eronda mavjud bo‘lgan ko‘chmanchi turk xalqi bo‘lib, ular o‘zining kuchli harbiy
qudrati va geografik yirik hududi bilan mashhur bo‘lishgan. Eftaliylar davlatining
markazi hozirgi Afg‘oniston hududida joylashgan edi. Ular Hindiston va Eron
o‘rtasidagi hududlarni nazorat qilishgan va ko‘p jihatdan boshqa davlatlar bilan
savdo va diplomatik aloqalarni olib borganlar. Eftaliylar davlati o‘zining so‘nggi
davrlarida siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy inqirozga yuz tutgan. Buning bir nechta
sabablari bo‘lib, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi Eftaliylar davlatining ichki
siyosiy barqarorligi vaqt o‘tishi bilan buzila boshladi. Turli hukmdorlar o‘rtasida
bir-biriga qarshi kurashlar, ichki nizolar va hokimiyat uchun bo‘lgan kurashlar
davlatni zaiflashtirdi. Bu holat ularning davlatni birlashtirib turishga imkon
bermadi.
Ijtimoiy jihatdan Eftaliylar davlati ko‘plab xalqlarning birlashishi bilan
tashkil topgan, shuning uchun ijtimoiy tafovutlar va nizolar yuzaga kelgan.
Ahamiyatli miqdordagi ko‘chmanchi va qishloq aholisi, shuningdek,
rivojlanayotgan shaharlarda yashovchi turli guruhlar orasida ijtimoiy farqlar
mavjud edi. Bu holat, o‘z navbatida, ijtimoiy tartibsizliklarga olib keldi. Eftaliylar
davlatining iqtisodiyoti ko‘pincha ko‘chmanchilikka asoslangan edi. Iqtisodiy
resurslar chegaralangan edi va davlatning savdo yo‘llari bilan bog‘liq siyosiy
tangliklar iqtisodiy faollikni kamaytirdi. Davlatning ichki ijtimoiy va siyosiy
inqirozi iqtisodiy vaziyatni yanada og‘irlashtrdi.
Eftaliylar davlatining qulashi bir nechta omillar bilan izohlanadi. Eftaliylar
davlati ichki siyosiy nizolar, harbiy isyonlar va hokimiyatga nisbatan qarshi
chiqishlar tufayli zaiflashdi. Hukmdorlarning bir-biriga qarshi kurashlari, davlatni
yagona rahbariyatdan mahrum qildi. Eftaliylar davlati o‘zining geostrategik
13
Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V — VII вв. Наука, 1979
30

joylashuvi tufayli ko‘plab tahdidlarga duch keldi. Boshqa xalqlar, jumladan,
Sasanidlar va turk qo‘shinlari Eftaliylar hududini bosib olishga intilishdi. Bu tashqi
tahdidlar Eftaliylar davlatining qulashi jarayonini tezlashtirdi. Ko‘chmanchi hayot
tarziga asoslangan iqtisodiyotning o‘zgarishi va qishloq xo‘jaligi hamda
shaharsozlikning rivojlanishi bilan bog‘liq siyosiy va iqtisodiy inqirozlar Eftaliylar
davlati uchun jiddiy muammolar yaratdi.
Eftaliylar davlatining qulashidan keyin O‘rta Osiyo va Sharqiy Eronda katta
o‘zgarishlar yuz berdi. Eftaliylar qulaganidan keyin, Turk imperiyasi va Sasanidlar
o‘rtasida hududiy va siyosiy kurashlar kuchaygan. Bu davrda Turk xalqlari yangi
hududlarni egallashga intilishdi va Sasanidlar bilan nizolar davom etdi. Eftaliylar
davlati qulaganidan keyin, O‘rta Osiyo hududida savdo va madaniyat rivojlanishda
davom etdi. Xususan, Xorazm, Sog‘diya va boshqa o‘rta osiyolik hududlar
o‘zlarining savdo va madaniy markazlariga aylanishdi. 14
Eftaliylar davlatining qulashidan keyin ko‘plab yangi ko‘chmanchi xalqlar
o‘z imperiyalarini yaratishdi, masalan, Xionitlar va Turklarning sharqiy
hududlarda mustahkamlanishlari. Bu ko‘chmanchi xalqlar Eftaliylarning o‘rnini
bosib, yangi siyosiy tashkilotlarni yaratdilar.
14
Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V—VII вв. Наука, 1979
31

XULOSA
Eftaliylar davlati tarixshunosligi, o‘zining boy tarixiy merosi va keng
tarqalgan ta’siri bilan qadimgi O‘rta Osiyo tarixida muhim o‘rin tutadi. Eftaliylar
davlatining shakllanishi, uning iqtisodiy, madaniy va siyosiy hayotidagi
o‘zgarishlar, shuningdek, boshqa xalqlar bilan bo‘lgan aloqalari ko‘plab tarixiy
tadqiqotlarning mavzusidir.
Eftaliylar, asosan, Markaziy Osiyo va uning atrofidagi hududlarda yashagan
turli qabilalardan tashkil topgan. Ular, o‘z navbatida, qadimgi Xitoy, Rim
imperiyasi va Parfiya kabi yirik davlatlar bilan muloqotda bo‘lgan va ko‘plab
janglar, ittifoqlar va aloqalar o‘rnatganlar. Eftaliylar o‘zlarining mustahkam harbiy
tuzilmasi, mintaqadagi iqtisodiy faolligi va madaniy xilma-xilligi bilan ajralib
turgan.
Tarixshunoslar tomonidan Eftaliylar davlati haqida olib borilgan tadqiqotlar,
ularning siyosiy va ijtimoiy tuzilmasini, iqtisodiy aloqalarini, madaniyatini va
boshqa xalq bilan bo‘lgan munosabatlarini o‘rganishga qaratilgan. Bu tadqiqotlar
Eftaliylar davlatining qadimgi Osiyoda o‘zgarmas tarixiy roli, uning madaniy va
siyosiy merosi haqida yanada chuqurroq tushunchalar yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, Eftaliylar davlati tarixshunosligi nafaqat o‘z
davrining siyosiy va ijtimoiy tizimini tushunishga yordam beradi, balki
mintaqadagi boshqa xalqlar va davlatlar bilan bo‘lgan o‘zaro aloqalar orqali tarixiy
jarayonlarni chuqurroq anglashga imkon yaratadi.
32

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Manba va adabiyotlar
1. Cahun, Léon. Auteur du texte. Introduction à l’histoire de l’Asie : Turcs et
Mongols, des origines à 1405, Paris, Armand Colin et C. 1896
2. Chavannes, Edouard. Documents sur les Tou-kiue (Turcs) occidentaux, St
Pétersbourg, Edition de l’Académie des sciences impériale, 1903
3. Chochoy, Matthieu. Joseph de Guignes et l’Histoire générale des Huns, des
Turcs, des Mogols et des autres Tartares occidentaux (1756-1758) ou comment
écrire une histoire universelle des Tartares au XVIIIe siècle, Études mongoles et
sibériennes, centrasiatiques et tibétaines [En ligne], 51 | 2020, mis en ligne le 09
décembre 2020, consulté le 13 juillet 2021. URL :
http://journals.openedition.org/emscat/4507 ; DOI :
https://doi.org/10.4000/emscat.4507
4. De Guignes Joseph. L’Histoire des Huns, des Turcs, des Mogols et autres
Tartares, Paris , Desaint et Saillant, 1756-1758, 4 t. en 5 vol.
5. De la Vaissière, Etienne. Huns et Xiongnu, Central Asiatic Journal, International
periodical for the Languages, Literature, History and Archeolgy of Central Asia,
49/1, 2005
6. De la Vaissière, Etienne. Is there any ‘Nationality of the Ephtalites’?, in M.
Ghose, Hephtalites, Bulletin of the Asia institute, 17, 2007, p. 119-137.
7. Enoki, Kazuo. (1959). «On the Nationality of Ephthalites». Memoirs of the
Research Department of the Toyo Bunko. Vol. 18. Tokyo. pp. 1–58. Retrieved 1
April 2017.
8. Ghirshman, Roman. Les Chionites-Hephtalites, Le Caire, 1948 (Mémoires de la
Délégation archéologique française en Afghanistan, vol. XIII)
9. Grenet, Frantz; Riboud, Pénélope. «A Reflection of the Hephthalite Empire: The
Biographical Narra- tive in the Reliefs of the Tomb of the Sabao Wirkak (494-
579)» . Bulletin of the Asia Institute. 2003, 17: 141–142.
10. Grenet, Frantz. «Regional interaction in Central Asia and Northwest India in
the Kidarite and Hephtalite periods», dans Indo-Iranian languages and peoples, ed.
33

N. Sims-Williams (Proceedings of the British Academy, 116), Oxford, 2002, pp.
203-224.
11. Grousset, René. Empires des steppes. Attila, Gengis-Khan, Tamerlan, Paris,
Payot 1965, 4 ème édition.
12. Тер-Мкртичян Л. Х.. Армянские источники о Средней Азии. V—VII вв.
Наука, 1979
34

INGLIZ TILLI TADQIQOTLARDA EFTALIYLAR DAVLATI TARIXSHUNOSLIGI

Sotib olish