Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	246.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	24 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Deqhonov

Ro'yxatga olish sanasi 11 Avgust 2024

66 Sotish

Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi

Sotib olish

Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi
Reja:
Kirish
I Bob: Jan Baptist Lamark
I.1. Jan Baptist Lamarkning hayoti va ilmiy faoliyati
I.2. Jan Baptis t Lamarkning evolyutsion ta’limotlari
II Bob. Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi
II. 1. Insonning kelib chiqishi haqida umumiy qarashlar
II.2. Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Ilovalar
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi:
Insonning kelib chiqshi haqidagi nazariyal a rga asoslangan holda insonning
yaratilish tarixi ni o’rganishdan iborat. Bu borada bizga berilgan ya’ni Jan Batsit
Lamarkning evolyutsion nazriyasiga asoslangan holda mavzuni yanada ko’proq
yoritish va bu boradagi ilmiy ishlarni kengaytirishdan iboratdir. Lamark
nazariyasining qisqacha ma’zmuni shundaki, uning insonning yaratilishidagi
maymunlarning odamsimon turiga mansub jonzotlardan yaralganligi, dastlab ular
daraxtlarda yasaganligi va sekin asta davrlar oshib ozuqa ilinjida daraxtda
yashaydigan odamsimon maymunning daraxtdan pastga tushishiga majbur
bo’lganligi va bu orada u insoonnga sekin astalik bilan aylana boshlanganligi
kuzatiladi.
Mavzuning o’rganilganlik darajasi:
Ushbu mavzuni ko’plab mamlakatlar olimlari, xususan Angiya, Shotlandiya,
Rossiya, Fransiya, Ispaniya va boshqa mamalakat olimlari tomonidan qizg’in
ravishda o’rganilgan. Xususan, bizning yurtimizdagi olimlar ham bu mavzu
to’g’risida ko’plab maqola va kitoblar yozgan. Bu mavzuni yoritishda ko’pincha
diniy qarashlar va ko’plab olimlar yozgan asarlar qo’llanma bo’la oladi. Bularga
misol qilib, Jan Baptist Lamark 1
, Fridrix Engels, Pyer Simon Laplas, Erazm
Darvin 2
, Charlz Robert Darvin 3
, Tomas Gekslin 4
kabi mualliflarning olib brogan
ta’dqiqotlari nihoyatda ahamiyati kattadir. Ammo adabiyotlarning ko’p qismi
asosan rus tilida bo’lib, nodir asarlar hisoblansada ulardan hozirgi kunda unimli va
o’rinli foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Shulardan kelib chiqib biz mana shu kurs ishida insonning kelib chiqishi haqida
va ularning tabiatga nisbatan qilgan o’zgarishlari, ta’sirlari va boshqa shu kabi
1
Lamarck J. B. Philosophie Zoologique ( фр .) — Paris : Muséum national d'histoire naturelle , 1809.
2
«Zoonomiya» ,1796.
3
«Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun kurashda maqbul zotlarning
saqlanishi» ,1859.
4
«Tabiatda insonning o‘rni»,1863.
2

hodisalarni kengroq va chuqurroq o’rganishni o’z oldimizga maqsad qilib oldik va
bunga harakat qilamiz. Mavzuga doir ma’lumotlarni bir tizimga solishni ham
rejalashtirdik. Ushbu ishning xronologik doirasiga XVIII - XIX asrning ikkinchi
yarmigacha bo’lgan voqea-hodisalarlar kiritildi.
Mavzuning maqsad va vazifalari:
Kurs ishining maqsadi inson evolyutsiyasi old tarixida insonning kelib chiqishi
haqidagi Lamark nazariyasining tahlil qilishdan iborat. Bu nazariyada insonning
kelib chiqishi va uning keyingi davrlardagi evolyutsiyasi to’g’risida ma’lumotlarga
ega bo’lish va bu borada faoliyat yuritgan olim va tadqiqotchilar tomonidan
o’rganilishini ko’rib chiqishdan iborat.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati:
Tadqiqotchi tadqiq etilayotgan XVIII - XIX asrlardagi inon evolyutsiyasi
haqidagi eng birinchi nazariyani ilgari surgan sifatida o’sha davrning mashur
zoologik, tabiatshunos fransuz olimi Jan Baptist Lamark hisoblanib, unda
insonning kelib chiqishi tarixi kengroq tahlil qilingan. Insonning kelib chiqishi
haqida ilmiy ma’lumotlar asosan keyingi davr olimi Charliz Darvining asarida ham
uchraydi. Ushbu asarlarida XVIII - XIX asrlardagi nazariyalar haqida aytib
o’tiladi.
Tadqiqotning nazariy va metodologik asoslari:
Ilmiy ishning nazariy asosi sifatida XVIII – XIX asrlarda yashab o’tgan
tabiotshunos, zoologiklarning shuningdek shu ish yuzasidan tadqiqot olib borgan
tadqiqotchi olimlarning asarlari nazariy asos bo’lib xizmat qiladi.
Tadqiqot ishining metodologik asoslari:
Bir qator umumiy va xususiy ilmiy bilish ishlarini tashkil etadi. Asosan ilmiylik
va mantiqiylik tamoyillarini ajratib ko’rsatish mumkin.
Bundan tashqari insonning kelib chiqishi haqida ilgari surilgan nazariyalardagi
o’zaro aloqadorlik tadqiqotning umumiy metodologik asosini tashkil etadi.
Kurs ishining umumiy hajmi:
3

Bitiruv malakaviy ishi:
-Kirish;
-Reja (ikki bob,bob tarkibida ikkitadan reja);
-Xulosa (har bir bobda xulosa va umumiy xulosa);
-Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati;
-Ilova;

I Bob: Jan Baptist Lamark.
4

I.1. Jan Baptist Lamarkning hayoti va ilmiy faoliyati .
Tarjimai holi
Jan Baptiste Lamark (1744-1829) , to'liq ism-sharifi Jean Baptiste Per
Antuan de Mone Chevalier de Lamark - 1744 yil 1-avgustda Fransiya
sharqidagi Pikardiya provinsiyasida joylashgan Bazantin qishlog'ida qashshoq
fransuz zodagonlarining oilasida tavallud topgan (1 -ilova ) . Jan Baptiste Lamark -
fransuz tabiatshunosi, birinchi yaxlit, izchil ishlab chiqilgan yovvoyi hayot
evolyutsiyasi nazariyasini yaratuvchisi (Charlz Darvindan oldin). U yovvoyi tabiat
evolyutsiyasi (Lamarkizm) ta'limotini yaratdi. Zoopsixologiyaning asoschisi
hisoblanadi. U 1802-yilda "biologiya" atamasini fanga (nemis olimi G. R.
Treviranus bilan bir vaqtda) kiritdi. Fransiya florasi to'g'risidagi birinchi ilmiy
ma'ruza muallifi (1778-yil) hisoblanadi 5
.
U o'n bir farzandning eng kichigi edi, u ning otasi Filipp Jak ( Filipp Jak-de-Mon-
de-Mar) va onasi Mariya Fransuiz ( Marie-Fransuise de Fontaines de Chignoles)
salibchi ritsarlaridan kelib chiqqan olijanob oilalarning vakillari edilar. Ammo Jan
Baptist dunyoga kelganida, oila kambag'al bo'lib, Bazantendagi kichik bir mulkka
egalik qilgan. Lamark oilasidagi aksariyat erkaklar, jumladan otasi va akalari ham
harbiy xizmatga o'tishgan. Ota va uning aka-ukalari harbiy xizmatchilar edi va bola
ham harbiy lavozimni orzu qilar edi. Ammo oilaning moliyaviy ahvoli uni
xizmatga tayyorlanishiga imkon bermadi va ota-onasi uni ma'naviy unvon yo'liga
qarab yuborishga qaror qilishdi. O'sha paytlarda u arzonroq edi. Shunday qilib, Jan
Baptist Lamark 1750 - yillarning oxirlarida Amyensdagi Iesuit maktabining yangi
o’quvchisi bo'ldi. Ushbu maktabda bola ma'naviy ta'limdan tashqari falsafa,
mantiq, tillar, matematika va fizika bo'yicha puxta bilim oldi.
1760-yilda Lamark otasining o'limidan so'ng darhol ma'naviy ishidan voz kechdi
va 16 yoshida Germaniyaga jangga otlandi va fransuz armiyasiga qo'shildi.
Armiyada (yetti yillik urush) qatnashdi, u yerda jangda jasoratlari uchun ofitser
5
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.-T.: «davlat ilmiy nashiryoti, L harfi», 2001-y. b-24
5

lavozimiga ko'tarildi. Hatto armiyada ham, urush oxirida, u moda (Jean-Jak
Russeau) - ishlaydigan gerbariylarni o’rganishga qiziqdi.
U tezda harbiy saflardan ko'tarilib, Monakoda joylashgan qo'shinlar ustidan
leytenant bo'ldi. Afsuski, Lamark o'z qo'shinlari bilan o'ynayotgan o'yin paytida
jarohat oldi va jarrohlik operatsiyadan keyin jarohati kuchliligi sababli u jamoadan
chiqarildi. Keyin u ukasi bilan tibbiyotni o'rganishga bordi, ammo tabiiy dunyo,
xususan botanika u uchun eng yaxshi tanlov ekanligiga qaror qildi.
Jarrohlik muolajasini talab qiladigan jarohati tufayli Jan Lamark 1767 - yilda
harbiy xizmatni tashlab, Parijdan ish topdi va bank kassasida ishlay boshladi.
Ammo ko'p o'tmay, Tibbiyot oliy maktabida o'qishga kirdi, bo'sh vaqtini
botanikani o'rganishga bag'ishladi. 24 yoshida Lamark harbiy xizmatni tugatdi va
tibbiyotni o'rganish uchun Parijga keldi. O'qish paytida u tabiatshunoslikka,
ayniqsa botanikaga juda qiziqdi. Lamarkning 1776-yilda Parij Fanlar
akademiyasida o'qigan bulutlarni tasniflash bo'yicha birinchi ilmiy ishini e’lon
qildi. Lekin bu ilmiy ishi chop etilmagan. Bu Lamarkning ruxiyatini tushurmadi,
aksincha endilikda u turli xil suyuqliklar haqida spekulyativ fikrlash muhimligini
ko'rsatdi. Tabiat bilan ishlaydigan barcha narsalarda u shoshqaloqlik qilmaydigan
bo’ldi.
Jan Baptist Lamark birinchi evolyutsion ta’limotni yaratgan olimdir. 1778-yilda
uning uch tomli «Fransiya florasi» nomli asari chop etildi. Bu asar olimlar orasida
diqqat e’tiborga sazovor bo’ldi va uni ilmiy-jamoatchilikka malum qildi hamda
yirik botaniklar safidan o‘rin olishiga imkon yaratdi. 1781—1782-yillarda Lamark
Yevropa bo‘ylab sayohat qildi hamda o‘sha davrdagi yirik botaniklar bilan
uchrashdi. Botanika bog’lari, muzeylar bilan tanishdi. 1783-yilga kelib, Lamark
«Hasharotlar va chuvalchanglar» kafedrasida ishlay boshladi. O‘sha davrda
umurtqasiz hayvonlar kam o‘rganilgan va juda ko‘p chalkashliklar mavjud edi.
Zamon taqozosi bilan 50 yoshli Lamark yangi mutaxassislikni egallab, umurtqasiz
6

hayvonlar sohasida tadqiqot ishlarini boshladi va ajoyib muvaffaqiyatlarga
erishdi 6
.
Yosh olim iste'dod va tirishqoqlikka berilgan edi va 1778 - yilda uch jildlik
"Fransiya florasi" ni nashr etdi. Bu kitob qarama-qarshi xususiyatlarga ko'ra turli
xil turlarni aniqlashga yordam beradigan birinchi dixotomous kalitni o'z ichiga
olgan kitob hisoblanadi. Kitob unga shon-sharaf keltirdi, u eng yirik fransuz
botaniklaridan biriga aylandi. Uning ishi unga "Qirolga botanik" unvonini berdi,
unvon unga 1781- yilda Komte de Buffon tomonidan berilgan. U keyinchalik
Evropa bo'ylab sayohat qilish va o'z ishlari uchun o'simlik namunalari va
ma'lumotlarni to'plash imkoniyatiga ega bo'lgan. Besh yildan keyin Lamark Parij
Fanlar akademiyasining a'zosi etib saylandi.
Umurtqasiz hayvonlarni o‘rganish va sinflash natijasida u «Umurtqasiz
hayvonlarning tabiiy tarixi» nomli 7 tomli nodir asarini yozdi. «Umurtqasizlar» va
«biologiya» terminlarini fanga birinchi boiib Lamark kiritdi. Lamarkning
evolyutsiyaga doir fikrlari «Zoologiyaga kirish», (1801) va «Zoologiya falsafasi»,
(1809) nomli asarlarida bayon etilgan. O'zining e'tiborini hayvonlar dunyosiga
qaratgan Lamark birinchi bo'lib "umurtqasizlar" atamasini hayvonlarni orqa miya
holda tasvirlash uchun ishlatgan. U qazilmalarni to'plashni va har xil oddiy turlarni
o'rganishni boshladi. Afsuski, bu mavzu bo'yicha yozuvlarini tugatmasdanoq u
butunlay ko'r bo'lib qoldi, ammo unga zoologiyaga oid asarlarini nashr etish uchun
qizi yordam berdi 7
.
Uning zoologiyaga qo'shgan eng taniqli hissalari Evolyutsiya nazariyasiga
asoslangan edi. Lamark birinchi bo'lib odamlar pastki turlardan paydo bo'lganligini
da'vo qilgan. Aslida, uning gipotezasida aytilishicha, barcha tirik mavjudotlar, eng
sodda odamdan tortib to odamlargacha bo'lgan. U yangi turlar o'z-o'zidan paydo
bo'ladi va ishlatilmaydigan tana qismlari yoki organlari shunchaki parchalanib
ketadi va yo'q bo'lib ketadi deb ishondi. Uning zamondoshi Georges Kuvier bu
6
A.T.G‘ofurov, S.S.FayzulIayev. Evolyutsion ta’limot (Darslik). Т .: «Aloqachi», 2009-y.b-35
7
A.T.G‘ofurov, S.S.FayzulIayev. Evolyutsion ta’limot (Darslik). Т .: «Aloqachi», 2009-y.b-35
7

fikrni tezda tanqid qildi va o'zining qarama-qarshi g'oyalarini targ'ib qilish uchun
ko'p harakat qildi.
Jan Baptist Lamark birinchi bo'lib olimlar tomonidan turlarga atrof-muhitda yaxshi
yashashga yordam berish uchun moslashish sodir bo'lgan degan fikrni e'lon qilgan.
U bu jismoniy o'zgarishlar keyingi avlodlarga o'tdi deb ta'kidlashni davom ettirdi.
Hozirgi paytda bu noto'g'ri ekanligi ma'lum bo'lsa-da, Charlz Darvin o'zining tabiiy
tanlanish nazariyasini shakllantirishda ushbu g'oyalardan foydalangan.
Lamark botanika va zoologik ishlarga qo'shimcha ravishda gidrologiya, geologiya
va meteorologiya bo'yicha bir qator asarlar nashr etdi. "Gidrogeologiya" asari
1802-yilda nashr etilgan, Lamark geologik hodisalarni talqin qilishda tarixiylik va
aktualizm tamoyilini ilgari surgan.
Shaxsiy hayoti
Jan Baptist Lamarkning uch xotinidan jami sakkiz nafar farzandi bor edi. Uning
birinchi xotini Mari Rozali Delaport 1792 - yilda vafot etishidan oldin uni oltita
farzandi bor edi. Uning ikkinchi xotini Sharlotta Victoire Reverdidan ikki farzand
ko’radi, ammo ular turmush qurgandan ikki yil o'tib vafot etdi. Uning so’nggi
rafiqasi Julie Mallet, 1819 yilda vafot etishidan oldin farzand ko'rmagan.
Lamark to'rtinchi xotin olgan bo'lishi mumkin degan mish-mishlar tarqalgan,
ammo bu tasdiqlanmagan. Biroq, uning farzandlaridan biri kar va boshqa biri esa
klinikada jinni deb e'lon qilingan o'g'li borligi aniq. Ikki qizi o'lim to'shagida
bo’lgan, unga g'amxo'rlik qilishgan va oilasi kambag'al bo'lishgan. Faqatgina bir
o'g'ili muhandis sifatida yaxshi hayot kechirgan edi.
1789-1794 yillarda Fransiyada katta inqilob boshlandi, uni Lamark ma'qulladi. U
aksariyat frantsuzlarning taqdirini tubdan o'zgartirdi. Dahshatli 1793 yil
Lamarkning o'zi taqdirini tubdan o'zgartirdi. Eski muassasalar yopildi yoki
o'zgartirildi. Lamark ishlagan Qirollik botanika bog'i Tabiiy tarix muzeyiga
aylantirildi. Lamarkga botanika fanidan darslarni qoldirib, "hasharotlar va
8

qurtlarning tabiiy tarixi" kafedrasini boshqarishni taklif qilishdi. Endi u umurtqasiz
zoologiya kafedrasi deb nomlanadi.
Buyuk fransuz inqilobi (1789-1794) olimni botanikani o'zgartirishga majbur qildi.
1793 yilda u ishlaydigan Qirollik botanika bog'i Tabiiy tarix muzeyi deb
o'zgartirildi va Lamark professor va hasharotlar, qurtlar va mikroskopik
hayvonlarning zoologiyasi kafedrasi mudiri va deyarli ellikka yaqin zoologga
aylandi. Kafedraning 24 yillik rahbarligida u ushbu hayvonlar guruhiga
"umurtqasizlar" (1796) nomini taklif etadi, ettita jilddan iborat -
"Umurtqasizlarning tabiiy tarixi" (1822) asarini yaratadi, unda o'sha paytda ma'lum
bo'lgan barcha turlarni 10 sinfga ajratib tavsiflaydi ( zamonaviy taksonomiyada)
mavjud. Xuddi shu asarda u "biologiya" tushunchasini - tirik mavjudotlarni va
ularning tashqi dunyo bilan o'zaro munosabatlarining barcha jihatlarini
o'rganadigan fanni kiritdi. Shunday qilib, "Jan-Baptist Lamark biologiya uchun
nima qildi" degan savolga javob bo'lishi mumkin: u buni shunday deb atagan.
«Lamarkning asosiy xizmatlari shundaki, u vaqt o'lchovini biologiyaga kiritgan:
hozirgi zamon faqat qisqa vaqt bo'lib, u dinamikada, rivojlanishda ko'rib
chiqilgandagina ma'no kasb etadi. Lamark nazariyasiga ko'ra, stimulga to'g'ridan-
to'g'ri ta'sir o'tkazishga qodir bo'lgan pastki hayvonlarni hisobga olmaganda,
qolgan hayvonlar ichki tuyg'uga ega bo'lib, ularni paydo bo'layotgan ehtiyojni iloji
boricha tezroq qondiradigan tarzda harakatga keltiradilar. Buning uchun ayrim
organlardan foydalanish kerak, bu esa ikkinchisining gipertrofiyasiga olib keladi.
"00
Lamarkning xizmatlari shundan iboratki, u birinchi bo'lib hayvonlarning
genealologik tasnifini nafaqat ularning o'xshashliklariga, balki organizmlarning
qarindoshlik tamoyillariga asoslangan holda taklif qildi.
Lamark "oliy yaratuvchi" dunyo mashinasini harakatga keltirgan "birinchi turtki"
ning manbai ekanligiga ishongan.
Ilmiy faoliyati
"Jismoniy va jismoniy mashqlar bilan shug'ullanmaydigan organlar qonuni"
9

"Rivojlanish chegarasiga etmagan har qanday hayvon uchun, uni ko'proq va
uzoqroq ishlatish, bu organni asta-sekin kuchaytiradi, uni rivojlantiradi va oshiradi
va foydalanish davomiyligi bilan mutanosib kuch beradi, shu bilan birga u yoki
boshqa organni doimiy ishlatmaslik. uni asta-sekin zaiflashtirib, pasayishiga olib
keladi, qobiliyatlarini doimiy ravishda pasayishiga olib keladi va oxir-oqibat
yo'qoladi. ”
Ushbu qonunni o'zgaruvchanlik qonuni deb atash mumkin, unda Lamark muayyan
bir organning rivojlanish darajasi uning faoliyatiga, mashqlar intensivligiga bog'liq
bo'lib, u hali ham rivojlanayotgan yosh hayvonlarni o'zgartirishga qodir. Olim
hayvonlarning shakli o'zgarmas, ma'lum bir muhit uchun yaratilgan deb metafizik
izohlashga qarshi. Biroq, Lamark funktsiyaning muhimligini ortiqcha baholaydi va
jismoniy mashqlar yoki organ etishmovchiligi turlarni o'zgartirishda muhim omil
deb hisoblaydi.
Organlarni mashq qilish hayvonlarning irodasi ta'siri ostida ularga "suyuqlik"
oqimining ko'payishi natijasida sodir bo'ladi. Masalan, jirafaning ajdodiga baland
daraxtdan barg olish kerak, u bo'ynini cho'zishga harakat qiladi, “suyuqliklar”
oqadi va bo'yin biroz cho'zilib ketadi, bu belgi merosdir. Agar nasl bo'ynini
cho'zish uchun zarur bo'lsa, hayvonlarning bo'yni bir necha avlodlar davomida juda
qattiq cho'zilib ketadi. Organlar, shuningdek, hayvonlarning irodasi, masalan kiyik
shoxlari ta'siri ostida suyuqlikning bunday oqishi natijasida paydo bo'lishi
mumkin. Agar organlar mole ko'zlari kabi mashq qilmasa, ularga suyuqlik oqimi
sekinlashadi va organlar asta-sekin atrofiyaga uchraydi.
"Suyuqliklar" oqimining bunday yo'nalishi faqat yuqori darajada tashkil etilgan
hayvonlarda mumkin. Pastki hayvonlar va o'simliklarda organlarning o'zgarishi
to'g'ridan-to'g'ri tashqi sharoitlar ta'sirida, masalan, suv ostidagi va suv ustidagi
suvli kapalak barglari shaklining o'zgarishi kabi mumkin.
"Olingan belgilarning meros huquqi"
10

"Tabiat tomonidan odamlarni ko'payishi yoki yo'qotishi mumkin bo'lgan barcha
narsalar ularning zotlari allaqachon mavjud bo'lgan sharoitlar ta'siri ostida va
shuning uchun u yoki bu qismni (tanani) ishlatish yoki ishlatmaslik ustunligi ta'siri
ostida bularning barchasi yangi tabiatda ko'payish orqali saqlanib qoladi. Agar
avvalgilaridan kelib chiqqan shaxslar, agar bu o'zgarishlar har ikkala jins uchun
ham, yangi kelib chiqqan shaxslar uchun odatiy bo'lsa. "
Ikkinchi qonunni irsiyat qonuni deb atash mumkin; Lamarkning individual
o'zgarishlarni meros qilib olishi, bu o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan
sharoitlarning ta'siri davomiyligi va bir necha avlodlarda ularning ko'payishi bilan
bog'liq ekanligiga e'tibor qaratish lozim. Lamark birinchi bo'lib irsiyatni
evolyutsiyaning muhim omili sifatida tahlil qilganligini ta'kidlash kerak. Biroq,
shuni ta'kidlash kerakki, Lamarkning hayot davomida topilgan barcha
xususiyatlarni meros qilib olish bo'yicha pozitsiyasi noto'g'ri edi: keyingi
tadqiqotlar evolyutsiyada faqat irsiy o'zgarishlar muhim ahamiyatga ega ekanligini
ko'rsatdi.
Lamark ushbu ikki qonunning qoidalarini uy hayvonlari zotlari va madaniy
o'simliklarning kelib chiqishi muammosiga kengaytiradi, shuningdek, ulardan
odamning hayvon kelib chiqishini tushuntirishda foydalanadi. Etarli faktik
materiallar etishmayotganligi sababli, ushbu masalalarni yaxshi bilmasligi sababli,
Lamark irsiyat va o'zgaruvchanlik hodisalarini to'g'ri tushunishga muvaffaq
bo'lmadi.
"Insonning kelib chiqishi"
11

Organik dunyo evolyutsiyasi to'g'risidagi qoidalarga asoslanib, Lamark
insonning paydo bo'lish sirini yuqori "to'rt qurolli maymunlardan" uzoq vaqt
davomida asta-sekin o'zgartirib, ochib berishga harakat qildi. Insonning uzoq
ajdodlari daraxtlardagi hayotdan er yuzidagi yashash tarziga o'tdilar, tana holati
vertikal holatga keltirildi. Yangi sharoitda, yangi ehtiyojlar va odatlar bilan bog'liq
holda, organlar va tizimlar, shu jumladan bosh suyagi, jag'lar qayta tiklandi. To'rt
qurolli, ikkita podadan yasalgan jonivorlardan podalar turmush tarzini olib borgan.
Ular yashash uchun qulayroq joylarni egallab olishdi, tezda ko'paytirilib, boshqa
zotlarni almashtirishdi. Ko'p sonli guruhlarda, birinchi navbatda, yuz ifodalari,
imo-ishoralar, undovlar yordamida amalga oshiriladigan aloqa zarurati paydo
bo'ldi. Asta-sekin, artikulyatsiya tili, keyin aqliy faoliyat, psixika. Lamark qo'lning
inson rivojlanishida muhimligini ta'kidladi.
Shunday qilib, Lamark insonni tabiatning bir qismi deb biladi, uning hayvonlarga
nisbatan anatomik va fiziologik o'xshashligini ko'rsatadi va inson tanasining
rivojlanishi boshqa tirik mavjudotlar rivojlanadigan qonunlarga bo'ysunishini
ta'kidlaydi. "Lamark o'z taxminlarini insonning tabiiy kelib chiqishi haqidagi
gipotezasini keltirib chiqaradi. tsenzura sabablari bo'yicha ularning dadil
fikrlarining materialistik mohiyatini yashirish uchun.
"Zoologiya va umurtqasizlar paleontologiyasi"ning asoschisi
1794-yilda Lamark butun hayvonot olamini ikki asosiy guruhga ajratdi:
umurtqali va umurtqasizlar. 1801 yilda uning umurtqasiz hayvonlar to'g'risida
birinchi keng qamrovli ma'lumotlari nashr etildi - Umurtqasizlar tizimi va 1815-
1822 yillarda o'sha davrda ma'lum bo'lgan barcha avlodlarning tavsifi bo'lgan ettita
jildli umurtqasizlarning tarixi. (Tez orada bu ikkinchi, vafotidan keyin nashr etildi,
u 1835-1845 yillarda Detey va A. Milne-Edvard qo'shimchalari bilan 11 jildda
nashr etildi).
Ushbu kapital ishlar va maxsus ishlar frantsuz zoologlari orasida Lamark obro'sini
yaratdi va umurtqasizlar singari bunday keng va tizimli murakkab guruhni
12

o'rganishni ancha rivojlantirdi. Karl Linnaeusning ikki sinfining (hasharotlar va
qurtlar) o'rniga Lamark 10 ta, shu jumladan uchta asosiy sinf qurtini ajratdi,
qisqichbaqasimonlar kassasini o'rnatdi va hayvonlarga gubkalar berdi. U
hayvonlarning barcha sinflarini tashkil qilishning oltita bosqichida (4 -
umurtqasizlarda, 2 - umurtqali hayvonlarda) evolyutsion zinapoyada
"hayvonlarning tashkil etilishi asoratlari darajasida keskin ravishda soya qilish"
uchun tashkil etdi. Lamarkning qazib olinadigan mollyuskalardagi maxsus ishi
muhim edi.
O'zining nazariyasi qoidalariga asoslanib, muallif birinchi bo'lib tirik
mavjudotlarni tashkil etish darajasini oshirish sabablari (omillari) to'g'risida savol
tug'diradi. Lamarkning fikriga ko'ra evolyutsiya nazariyasining asosiy postulati
barcha tirik mavjudotlar tabiiy ravishda o'zlarining tashkil etish darajasini oshirish
istagi bilan ta'minlanganligi va bu tug'ma xususiyatdir (rivojlanish uchun tug'ma
istak). Lamarkning birinchi qonuni: atrof-muhitdagi o'zgarishlardan so'ng
organizm ehtiyojlari va uning organlari ishining tabiati o'zgaradi. Natijada, ba'zi
organlar o'qitiladi, boshqalari esa yo'q, bu avvalgilarining rivojlanishiga va
ikkinchisining yo'qolishiga olib keladi. Lamarkning ikkinchi qonuni: tana
tomonidan hayot davomida olingan o'zgarishlar avlodlarga o'tadi va ular bilan
mashq qilishni davom ettiradi. Aynan shu ikki omil - yaxshilanishga intilish va
atrof-muhitning ta'siri - sayyoradagi tirik organizmlarning xilma-xilligi uchun
sababdir.
Jan Baptist Lamarkning asosiy xizmatlari shundaki, u vaqt o'lchovini biologiyaga
kiritgan: hozirgi zamon faqat qisqa vaqt bo'lib, u dinamikada, rivojlanishda ko'rib
chiqilgandagina ma'no kasb etadi. Lamark nazariyasiga ko'ra, stimulga to'g'ridan-
to'g'ri ta'sir o'tkazishga qodir bo'lgan pastki hayvonlarni hisobga olmaganda,
qolgan hayvonlar ichki tuyg'uga ega bo'lib, ularni paydo bo'layotgan ehtiyojni iloji
boricha tezroq qondiradigan tarzda harakatga keltiradilar. Buning uchun ayrim
organlardan foydalanish kerak, bu esa ikkinchisining gipertrofiyasiga olib keladi 8
.
8
О . Е . Баксанский , М ., « Эдиториал УРСС », 2001 г ., с . 44.
13

Lamark ta’limotlariga binoan elektr tebranishlari va magnitlanish turli
organizmlarning hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bunday suyuqliklarning
geologik omili sayyoraning o'zi. Olim deyarli barcha tirik organizmlar murakkab
noorganik moddalarga ega ekanligini ta'kidladi. Bunday moddalar hamma joyda,
hatto ba'zi organizmlar yashamaydigan joylarda ham mavjud. Lamark
minerallarning bir xilligini talab qildi. Uning nazariyasiga ko'ra, er qobig'ining
barcha turlari, shu jumladan granitlar, organik hayotning hosilasidir.
Jan Baptist Lamarkning biologiyasiga hissa qo'shgan tamoyillar quyidagicha
umumlashtiriladi.
 Barcha o'simliklar va hayvonlar abadiy va abadiy mavjud bo'lmagan. Ular
o'zlaridan oldingilarning avlodlaridan kelib chiqqan va eng oddiylari
jonsiz materiyalardan ajralishni davom ettirmoqdalar.
 Turlar o'zgaradi, lekin juda sekin. Shuning uchun bu jarayon
ko'rinmasdir.
 Sayyoradagi barcha hayot rivojlanishining asosiy xususiyati bu oddiydan
murakkabga o'tish jarayoni.
 " Hayot zinapoyasida" tirik mavjudotlarning har bir sinfi yangi qadam,
yuqori tashkilotdir. Farqlar mavjudlikning turli sharoitlariga moslashish
natijasidir.
Lamarkning asarlari
1776-Atmosferadagi asosiy hodisalar to'g'risida esdalik (1776-yilda ish
Fransiya Fanlar akademiyasiga topshirildi, bosib chiqarilgani haqida ma'lumot
yo'q);
1776-yilda "Eng muhim jismoniy hodisalarning sabablarini o'rganish" haqida ( bu
asar 1794-yilda nashr etilgan);
1778-yilda "Fransiya florasi"asari;
14

1801-yilda "Umurtqasizlar tizimi";
1802-yilda "Gidrogeologiya";
1803 yildan boshlab "Yabiiy o'simlik tarixi" (15 jildni o'z ichiga oladi). Dastlabki
ikki jild "Botanika tarixi va tamoyillari to'g'risida";
1809-yilda "Zoologiya falsafasi" (2 jild)(3-ilova);
1815-1822-yilda "Umurtqasizlarning tabiiy tarixi" (7 jild);
1820-yilda "Inson ongli faoliyatini tahlil qilish";
1820 - yilga kelib, Lamark butunlay ko'r bo'lib qoldi va u o'z asarlarini qizlariga
topshiradi. Lamark 1829-yil 18-dekabrda 85 yoshida Parijda qashshoqlikda va
noaniqlikda vafot etdi. U bilan bo'lgan so'nggi soatgacha ko'r qiz otasi buyrug'ini
yozgan Korneliya edi.
1909-yilda "Zoologiya falsafasi" nashr etilganining 100 yilligi arafasida Parijda
Lamark haykali ochildi (2-ilova). Yodgorlikning asosiy releflaridan biri
Lamarkning qarilik chog'ida ko'zlarini yo'qotib qo'yganligi. U stulda o'tirar va
uning yonida turgan qizi unga: "Avlodlar seni qoyil qoldiradilar, otajon, qasos
oladilar!"-der edi.
1964 yilda Xalqaro Astronomiya Ittifoqi Lamarkni Oyning ko'rinadigan
tomonidagi kraterga nomini beradi.
I.2. Jan Baptist Lamarkning evolyutsion ta’limotlari.
Jan Baptist Lamark birinchi bo'lib tirik olam evolyutsiyasining yaxlit
nazariyasini yaratishga urindi.
Evolyutsional ta'limot - tirik tabiatdagi evolyutsion jarayonning mexanizmlari va
qonuniyatlari to'g'risida ta'lim berish. Tirik tabiatdagi tarixiy voqealar,
organizmlarning yaroqliligi va ularning xilma-xilligi haqidagi birinchi ilmiy
umumlashtirish Lamarkning evolyutsiya nazariyasi edi. Lamark - bu nazariyaning
15

asosini organizmlarning murakkablashishga va takomillashtirishga bo'lgan
dastlabki intilishi, shuningdek atrof-muhit sharoitlariga va shu xususiyatlarning
merosiga muvofiq xususiyatlarni egallashga qaratilgan g'oyasi tashkil etdi.
Lamark o'z davrida tabiiy sabablar ta'siri ostida turlarning o'zgaruvchanligi
muammosini muvaffaqiyatli rivojlantirdi, evolyutsiyada vaqt va atrof-muhit
sharoitlarining ahamiyatini ko'rsatdi, uni tabiat rivojlanishining umumiy
qonuniyatlarining namoyishi sifatida ko'rdi.
Birinchi evolyutsion tushuncha
O'limidan yarim asr keyin hayotdagi eng katta muammolar va buyuk shon-
sharaf Jan Lamarkga "Zoologiya falsafasi" (1809-yil ) kitobida bayon etilgan
evolyutsiya (Lamarkizm) tushunchasini olib keldi. Birinchi marta evolyutsiyaning
barcha asosiy muammolari ushbu asarda yoritilgan. Bular: turlarning haqiqati va
ularning o'zgaruvchanlik chegaralari, tashqi va ichki omillar evolyutsiyasidagi roli,
evolyutsiyaning yo'nalishi, organizmdagi moslashuv rivojlanishining sabablari va
boshqalar. Lamark organizmlar ierarxiyasi, ularning yaqinligi to'g'risidagi
g'oyalarga haqiqiy mazmun berdi. Dalil sifatida Lamark geografik
o'zgaruvchanlikni va turlar va navlar o'rtasida qat'iy chegaralar yo'qligini ishlatgan.
Lamarkizm - bu XIX asr boshlarida Jan Batist Lamark o'zining "Zoologiya
falsafasi" asarida ilgari surgan nazariyaga asoslangan evolyutsion tushunchadir.
Lamarkizm (Lamarkibianizm) -avvalambor Lamark tomonidan shakllangan
evolyutsion nazariya, unga ko'ra shaxs tomonidan olingan xususiyatlar uning
avlodlari tomonidan meros bo'lib o'tishi mumkin. Umuman olganda, bu "sotib
olingan xususiyatlarni meros qilib olish" nazariyasi evolyutsiya tabiiy tanlanish
orqali davom etadigan Darvin nazariyasiga ziddir, deb ishoniladi 9
.
Evolyutsiya nazariyasi haqida
Jan Baptist Lamark haqli ravishda evolyutsiya nazariyasining asoschisi
hisoblanadi, u XIX asr boshida nashr etilgan “Zoologiya falsafasi” kitobida u
turlarning o'zgaruvchanligini ta'kidlagan. Lamark dastlab organik dunyo
9
Lamarck J. d. Philosophie Zoologique ( фр .) — Paris : Muséum national d'histoire naturelle , 1809.
16

evolyutsiyasi, o'simliklar va hayvonlarning progressiv tarixiy rivojlanishini yaxlit
nazariyasini asosladi. Olim tabiatshunos tabiat hodisalarini ularning o'zaro
bog'liqligini o'rganishi, organik olamning progressiv rivojlanishining sabablari,
yo'llari va naqshlarini, tirik mavjudotlarning yaxshilanishini o'rganishi kerak deb
hisoblagan.
Lamark o'z ta'limotida quyidagi dalillarga asoslandi: ikki tur o'rtasida oraliq
mavqega ega navlarning mavjudligi; yaqin turlarni tashxislashda qiyinchiliklar va
ko'plab "shubhali turlar" ning mavjudligi; boshqa atrof-muhit va geografik
sharoitlarga o'tishda tur shakllarining o'zgarishi; gibridizatsiya holatlari, ayniqsa
spetsifik.
Jan Baptist Lamarkning qarashlari XVIII asrning zamonaviy ilm-fan doirasida
to'liq talqin qilinmagan bir qator kontseptsiyalariga asoslangan. Dastlab Xudo
tomonidan passiv printsip sifatida yaratilgan va tabiat uni amalga oshirish uchun
tartib va energiya sifatida beshta element tushunchasi:
-ulardan efir eng muhim rol o'ynaydi, "nozik suyuqlik" shaklida, organik jismlarda
aylanib yuradi;
-hayotning doimiy o'z-o'zidan paydo bo'lishi, shu jumladan uning noorganik va
organik moddalardan murakkab shakllari;
-turlarning yo'q bo'lib ketishini inkor etish;
-asab tizimining mavjudligi;
-"pastki hayvonlar" da jinsiy ko'payish va boshqalar. Shu munosabat bilan
zamonaviy "Lamarkizm" ularni faqat eng umumiy ma'noda eslatib turadi.
Lamarkning tarixiy xizmatlari shundan iboratki, u rivojlanishni soddadan
murakkabgacha ko'rsatib, organizmni atrof-muhit bilan uzviy bog'liqligiga e'tiborni
qaratgan. Biroq, Lamark hali evolyutsion ta'limotni asoslay olmadi, chunki u
evolyutsiyaning haqiqiy mexanizmlarini topa olmadi. K. A. Timiryazev (1843-
1920) ta'kidlaganidek, Lamark organizmlarning maqsadga muvofiqligi haqidagi
eng muhim savolni tushuntirib berolmadi. Lamarkning ta'limotida tabiiy falsafa va
idealizm elementlari bo'lgan, shuning uchun u o'z zamondoshlarini haqiqatan ham
evolyutsiya tabiatda sodir bo'layotganiga ishontira olmagan.
17

Tirik mavjudotlarning navlari to'g'risida tushunchalar va turlarning
o'zgaruvchanligi nazariyasi
Lamark nazariyasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo'lgan ichki "barkamollikka
intilish" gradatsiya tushunchasiga asoslanadi; ushbu evolyutsion omilning harakati
tirik tabiatning rivojlanishini, tirik mavjudotlar tashkillashtirishning izchil, ammo
barqaror o'sishini - eng oddiyidan eng ilg'orgacha aniqlaydi. Gradatsiya natijasi har
xil murakkablikdagi organizmlarning tabiatida bir vaqtning o'zida mavjud bo'lib,
go'yo mavjudotlarning ierarxik narvonini shakllantiradi. Gradatsiyani
organizmlarning katta tizimli kategoriyalari (masalan, sinflar) va juda muhim
ahamiyatga ega bo'lgan organlar vakillarini taqqoslashda ko'rish mumkin.
Gradatsiyani (hamma narsani yaratuvchisi) qo'zg'atgan tabiat rivojlanishining
asosiy tendentsiyasining aksi sifatida ko'rib, Lamark bu jarayonni materialistik
tarzda izohlashga harakat qildi, ba'zi hollarda u tashkilotning murakkabligini
tanaga kirib boradigan suyuqliklar (masalan, issiqlik, elektr energiyasi) ta'siriga
bog'ladi.
Lamark "tashqi holatlar" ta'siri organizmlarda adaptatsiyalar paydo bo'lishi,
hayvonlar va o'simliklar evolyutsiyasining asosiy sabablaridan biri deb hisoblagan.
Biroq, Lamark evolyutsion jarayon mexanizmlarini ochib berolmadi. Uning
erishilgan xususiyatlarning merosxo'rligi haqidagi gipotezasi aqlga sig'maydigan
bo'lib chiqdi va organizmlarning takomillashtirishga intilishi haqidagi bayonoti
ilmiy bo'lmagan.
U turlar o'zgaruvchanligining asosiy omilini tashqi muhitning ta'siri deb hisobladi,
bu esa gradasyonning to'g'riligini buzadi: "Organizmning tobora kuchayib
boradigan murakkabligi bu yerda va u yerda umumiy hayvonlarning yashash
joylari va o'rganilgan odatlarning ta'siridan kelib chiqadigan og'ishlarga
bog'liqdir." Gradatsiya, qisqa qilib aytganda, "uning sof shaklida" tashqi muhit
o'zgarmasligi, barqarorligi bilan namoyon bo'ladi.
Mavjudlik sharoitidagi har bir o'zgarish organizmni o'lishdan saqlanish uchun
yangi muhitga moslashishga majbur qiladi. Bu rivojlanish yo'lida organizmlarning
bir tekis va barqaror o'zgarishiga xalaqit beradi va turli xil evolyutsion chiziqlar
18

yon tomonga burilib, boshlang'ich darajalarda kechiktiriladi. Shunday qilib Lamark
Yerda bir vaqtning o'zida juda uyushgan va sodda guruhlarning mavjudligini,
shuningdek hayvonlar va o'simliklar shakllarining xilma-xilligini tushuntirdi.
Lamark o'zidan oldingi odamlarga nisbatan yuqori darajalarda yashash sharoitlari
ta'siri ostida tirik shakllarning cheksiz o'zgaruvchanligi (transformizmi)
muammosini ishlab chiqdi: ovqatlanish, iqlim, tuproq xususiyatlari, namlik,
harorat va boshqalar. U o'z fikrlarini o'simliklardagi barglar shaklidagi o'zgarishlar
kabi misollar bilan qo'llab-quvvatladi.
Lamarkning evolyutsion nazariyasining asosiy qoidalari:
1. Turlarning o'zgaruvchanligi g'oyasi
2. Anorganik tabiatdan birinchi tirik organizmlarning paydo bo'lishi
3. Turlarning oddiydan murakkab shakllarga (gradatsiyalarga) maqsadli
rivojlanishi. U hayvonlarni asab va qon aylanish tizimlarining (kilyatlardan qushlar
va sutemizuvchilargacha) asoratlanish darajasiga ko'ra 6 sinfga qo'yib, 14 sinfga
ajratdi. Avval hayvonlarni umurtqali va umurtqasiz hayvonlarga ajratdi.
4. Tirik organizmlar evolyutsiyasining atrof-muhit sharoitidagi o'zgarishlar bilan
bog'liqligi.
Anorganik va organik jismlar
Lamarkning umumiy biologik qarashlariga ko'ra, tirik mavjudotlar anorganik
jismlardan bir qancha sifat belgilari bilan tubdan farq qiladi. Tiriklikning xilma-xil
vakillari, hatto, eng oddiylari ham bir-biridan farq qiladigan qismlardan, aksincha,
anorganik jismlar esa bir xil massadan tashkil topgan bo'lishi mumkin, lekin
muayyan shaklga ega emas, tirik jismlar esa ma’lum shaklga ega bo'ladi. Tashqi
sharoit organik va anorganik tabiatga turlicha ta’sir ko'rsatadi: anorganik tabiatni
yemiradi, organik formalarni esa quwatlab, ularning tuzilishini saqlaydi.
Anorganik massaning kattalashuvi, o'sishi uning tashqi yuzasiga yangi qismlar
qo'shilishi hisobiga bo'lsa, organizmning kattalashuvi esa moddalarning
19

o'zlashtirilishi va organizm tarkibiga kirishi tufayli ro‘y beradi. Anorganik tabiat
oziqlanishga muhtoj emas, organizmlarning yashashi uchun esa oziq bo‘lishi shart.
Embrionning rivojlanishi, nobud bo'lishi tirik tabiatga xos, o'lik tabiatda esa
bunday hodisalar uchramaydi. Binobarin, o‘lik tabiat bilan tirik tabiat o'rtasida
keskin farq bor. Lamark fikricha, dastlabki sodda tirik formalar o'lik tabiatdan o‘z-
o‘zidan paydo bolish tufayli vujudga kelgan.
Xulosa qilib aytganda, Lamark insoniyat tarixida birinchi bo‘lib organik olamning
tarixiy rivojlanishi haqidagi masalani atroflicha o’rganib, uni ko‘p jihatdan hal
etgan olimdir. Uning ta’limotida evolyutsion nazariyaga bog‘liq ko‘p masalalar
qamrab olingan. Turlarning realligi, o’zgaruvchanligi, organizmlarga tashqi
muhitning ta’siri, evolyutsiya jarayonida organizm ichki xossalarining ahamiyati,
evolyutsiya jarayonining yo‘nalishlari va evolyutsiyani harakatlantiruvchi kuchlari,
irsiyat va o‘zgaruvchanlikning organizmlar tarixiy rivojlanishidagi roli kabilar
«Zoologiya falsafasi» va keyingi asarlarida asosiy masala bo‘lgan. Bu masalalar
ko‘pincha to‘g‘ri hal qilinmagan bo’lsada, lekin ular naqadar ko’pligining o‘zi
Lamark nihoyatda zo‘r qobiliyatli tabiatshunos va nazariyachi bo‘lganligidan
dalolat beradi 10
.
10
A.T.G‘ofurov, S.S.FayzulIayev. Evolyutsion ta’limot (Darslik). Т .: «Aloqachi», 2009-y.b-36
20

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Lamarkning so'zlariga ko'ra, inson tabiatning bir qismi,
yaxshilangan hayvon hisoblanadi. Inson tanasi tabiatning boshqa tirik
mavjudotlarini boshqaradigan qonunlariga bo'ysunadi. Inson tanasining tuzilishi
sutemizuvchilar tuzilishi rejasiga mos keladi. Lamark odamning maymunlarga
yaqinligini ta'kidladi.
Lamark birinchi bo'lib tabiat o'zgaruvchisi bo'ldi, turlarning o'zgaruvchanligi
haqidagi individual taxminlardan chetga chiqdi. U kreatsionizmga, metafizikaga
qarshi jasorat bilan qarshi chiqdi va organik olamning tarixiy rivojlanishi
to'g'risidagi noorganik moddadan tortib oddiy hayvonlar va o'simliklarning
zamonaviy shakllarigacha bo'lgan tarixiy rivojlanishi haqidagi birinchi integral
evolyutsion nazariyani izchil ishlab chiqdi. O'z nazariyasi nuqtai nazaridan, u
insonning kelib chiqishi deb hisoblagan. Lamark evolyutsiyaning zaruriy
shartlarini (o'zgaruvchanlik, irsiyat) batafsil tahlil qiladi, evolyutsion jarayonning
asosiy yo'nalishlarini (o'zgaruvchanlik natijasida sinflar va sinflardagi xilma-
xillikni) ko'rib chiqadi, evolyutsiyaning sabablarini aniqlashga harakat qiladi.
Lamark o'z davrida tabiiy sabablar ta'siri ostida turlarning o'zgaruvchanligi
muammosini muvaffaqiyatli rivojlantirdi, evolyutsiyada vaqt va atrof-muhit
sharoitlarining ahamiyatini ko'rsatdi, uni tabiat rivojlanishining umumiy
qonuniyatining namoyishi deb hisobladi.
Lamarkning xizmatlari shundan iboratki, u birinchi bo'lib hayvonlarning nasl-
nasabini nafaqat o'xshashliklariga, balki qarindoshlik tamoyillariga asoslangan
organizmlarning nasl-nasabini tasniflashni taklif qildi. Ushbu mashhur fransuzning
ismi jirafaning bo'ynini qanday o'stirganligi va fil magistral ekanligi haqidagi
21

nazariyasi bilan uzviy bog'liqdir. Jan Baptist Lamarkning biologiyaga qo'shgan
hissasi bu ertaklarga qaraganda ko'proqdir. U "biologiya" atamasini fanga kiritgan
va birinchi bo'lib sayyoradagi barcha tirik mavjudotlarning rivojlanishi haqidagi
nazariyani ilgari surgan.
II Bob. Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi .
II.1. Insonning kelib chiqishi haqida umumiy qarashlar.
Insonning yaratilishi to‘g‘risidagi diniy qarashlar va kelib chiqqanligi
haqidagi an’anaviy ilmiy nazariyalar
Asotirlar va dinlarda insonning yaratilganligi to‘g‘risida dastlabki asotiriy
tushunchalarga ko‘ra inson yaratilgan mavjudot hisoblanadi. Shumerliklarning
saqlanib qolgan miflaridan birida tasvirlanishicha, erkak va ayol xudolar suv
xudosi bo‘lgan eng dono Enkiga oziq-ovqat va ichimlik miqdorini ko‘paytirish
usulini topishini so‘rab murojaat qiladilar. u yer boyliklari xudosi bo‘lgan xotini
Ninmax bilan birgalikda mastlik holatida loydan birinchi odamni nuqsonli qilib
yasaydi. Loydan ikkinchi yasalgan odamlar erkak va ayol bo‘lgan.
Birinchi insonning paydo bo‘lishi xususida qadimgi yunon miflarida hikoya
qilinishicha, Olimp cho‘qqisida yashagan xudolardan odamlar tug‘ilgan.
Nasroniylikning muqaddas kitobi «Injil»da aytilishicha, «…Yana Xudo: «O‘z
suratimizga ko‘ra, O‘zimizga o‘xshash odamni yarataylik. U dengizdagi baliqlar,
ko‘k yuzidagi parrandalar, chorvalar, ha, butun yer yuzi va yerda harakat qiluvchi
barcha maxluqot ustidan hokimlik qilsin», dedi … xudovandi karim yerning
tuprog‘idan odamni yasab, uning dimog‘iga hayot nafasini pufladi. Shu yo‘sinda
odam tirik jon bo‘ldi».
Qur’oni karimda bu jarayon quyidagicha ifodalangan: «…biz insonni (Odamni)
loyning sarasidan yaratdik, so‘ngra uni (inson naslini, avvalo) mustahkam
qarorgoh (bachadon) da maniy qildik, so‘ngra (bu) maniyni laxta qon qilib
yaratdik, bas, laxta qonni parcha go‘sht qilib yaratdik, bas, parcha go‘shtni
suyaklar qilib yaratib, (bu) suyaklarga go‘sht qopladik, so‘ngra (unga jon kirgizib,
oldingi holidan butunlay) boshqacha bir vujudni paydo qildik» 11
.
11
https://kopilkaurokov.ru/prochee/prochee/
insonning_yaratilishi_tog_risidagi_diniy_qarashlar_va_kelib_chiqqanligi_haqidagi
22

Buddaviy dinida ta’kidlanishicha, voqelik nomoddiy zarracha hisoblangan dxarma
harakatidan iborat. Bunda har bir alohida mavjudotga doim harakatda bo‘lgan
kuchlarning o‘tkinchi yig‘indisi sifatida qaraladi. Jumladan, hayot ham abadiy
qonunlarga ko‘ra va ularga bog‘liqlikda paydo bo‘lib, yana yo‘qolib turadi.
Ko‘rinib turibdiki, diniy nuqtayi nazarlarda ham javoblar xilma- xil. Shuning
uchun qadimdanoq kishilar muqobil javoblarni topishga harakat qilishgan. Albatta,
bunda tayanch nuqta bo‘lib asta-sekin to‘planib borgan ilmiy dalillar xizmat
qilgan.
Tabiatshunoslik dalillari diniy ta’limotlarga muqobil ilgari surilgan nazariyalar
o‘tmishda, ayniqsa, yangi zamonning boshlaridan Yevropada to‘plangan
ma’lumotlar insonning paydo bo‘lishiga doir avvalgi diniy nazariyalarga qarama-
qarshi kelib qolgan edi. Masalan, tasodifan yoki maxsus izlanishlar tufayli topilgan
turli xil suyaklarning, garchi ular boshqa biologik tur – hayvonlarga tegishli bo‘lsa-
da, inson suyaklariga ham o‘xshashligi ma’lum bo‘ldi. Bundan tashqari,
hayvonlarning ayrim yuqori turlaridagi ba’zi sifatlar maymunlarning morfologik
tuzilishi va qushlarning ikki oyoqda yurishi, ko‘pgina jonzotlarning eng sodda
qurollar yordamida «uy-joy» qurish, o‘ziga xos tarzda tildan, raqsdan foydalanishi,
jamoa bo‘lib yashashi va hokazolar ham e’tibordan tashqarida qolmagan. O‘z
navbatida, bular odamning yaratilishi to‘g‘risidagi diniy qarashlarga bog‘liq
bo‘lmagan holda tushuntirilishi lozim edi yoki topilgan tosh qurollarning kimga
tegishliligi ko‘p bahslarga sabab bo‘ldi. Bu qurollarni hayvonlar yasamaganliklari
uchun ularniki bo‘lolmasligi aniq edi.
Inson kelib chiqishining anomal nazariyasida boshqa nuqtayi nazarlardan
anchagina ustunlik mavjud. Bu nazariya ba’zi primatlarning insonga aylanishini,
boshqalarining aylanmaslik sabablarini, dastlabki odamning ilk tosh qurollardan
qadimiyroq ekanini va hokazolarni mantiqan izchil tushuntirib bera oladi. Faqat
unda tadrijiylik tamoyillari va ushbu nazariyani tasdiqlovchi misollar hozircha
yetarli emas. Shunday qilib, antropogenez muammolari bugunga qadar o‘z
yechimlarini kutmoqda.
23

Engelsning antropogenez haqidagi mehnat nazariyasi antropogenezning barcha
antimaterial materiallariga va insonning g'ayritabiiy kelib chiqishi haqidagi barcha
diniy uydirmalarga qarshi kurashda ishonchli quroldir. Barcha boyliklar manbai
mehnatdan, deydi siyosiy iqtisodchilar. U haqiqatan ham tabiat bilan bir qatorda,
unga boylikka aylanadigan materialni beradi. Ammo u bundan tashqari cheksiz
narsadir. U butun insoniyat hayotining birinchi asosiy shartidir va bundan tashqari,
ma'lum darajada aytishimiz kerak bo'lgan mehnatni insonning o'zi yaratgan.
F. Engels o'zining "klassik" asarida "Maymunni odamga aylantirish jarayonida
mehnatning o'rni" asarida shunday deb yozadi: "Shuning uchun qo'l nafaqat
mehnat organi, balki uning mahsuli hamdir... Ammo qo'l o'zini o'zi ta'minlaydigan
narsa emas edi. U juda murakkab organizmning faqat bitta a'zosi edi va qo'l uchun
foydali bo'lgan narsa uning xizmat qilgan butun tanasi uchun foydalidir. "
Engelsning fikriga ko'ra, qo'lning funktsional faoliyati va tuzilishining
murakkablashuvi, organlar nisbati qonuni tufayli, miyaning rivojlanishiga ma'lum
darajada ijobiy ta'sir ko'rsatdi, bu esa, aksincha, asl tovush tili va keyinchalik aniq
nutqning ta'siri edi. Ibtidoiy odamlarning kichik guruhida til va nutq, avvalambor,
mehnat faoliyati mohiyatidan kelib chiqadigan o'zaro muloqot zarurati tufayli
rivojlangan.
Jan Lamark inson ning rivojlanishini soddalikdan yuqori shakllargacha, doimiy va
asta-sekin, qat'iy bir xilda (vaqtga mutanosib) atrof-muhitdan mustaqil ravishda
harakat qiluvchi maxsus "kuch" ning mavjudligi bilan izohladi. Ushbu kuch
insonning bosqichma-bosqich murakkabligini nazorat qiladi (Lamarkga ko'ra -
"gradatsiya", lotincha "asta-sekin" - asta-sekin o'sish) va bu holtning bir
bosqichidan (qurtlar, hasharotlar, baliq, amfibiyalar, qushlar, to'rt oyoqli)
boshqasiga o'tishiga sabab bo'ladi. Ushbu bosqichlarning har biridagi shakllarning
xilma-xilligi, organizmlarning yaxshilanishidan farqli o'laroq Lamark
organizmlarning atrof-muhitga moslashishini, olingan xususiyatlarni meros qilib
olish bilan izohladi. Yovvoyi tabiatda maqsadga muvofiqlikni boshlang'ich va
mutloq deb e'lon qilib, Lamark ko'p asrlar davomida bir turning ichida sodir
24

bo'lgan jarayonni individual organizmning fiziologik yoki ixtiyoriy harakati deb
hisobladi. U eng oddiy hayvonlarning uzluksiz o'z-o'zidan paydo bo'lishini e'lon
qildi va hayvonlarning tashkil etilishining birinchi bosqichida (xuddi shunday
o'simliklar uchun ham amal qiladi) to'g'ridan-to'g'ri moslashuv aktlari, tashqi muhit
esa shakllarning xilma-xilligining bevosita sababi sifatida ishlaydi, deb ta'kidladi.
Asab tizimining paydo bo'lishi bilan atrof-muhit hayvonlarning ehtiyojlariga,
ularning odatlariga, u yoki boshqa organni ishlatishda o'zgarishga olib keladi va
natijada uning shakliga mos keladigan o'zgarishlar kiradi, bu meros bo'lib qoladi.
Shu munosabat bilan Jan Baptist Lamark yuqori hayvonlarda moslashuvchan
o'zgarishlarning asosiy sababi sifatida jismoniy mashqlar va organlarni mashq
qilmaslik masalalariga alohida e'tibor qaratdi. Aks holda, u passiv shakllanishlar
evolyutsiyasini, "ichki tuyg'ularning zo'riqishi", "ixtiyoriy ravishda harakat qilish"
va hokazolar kabi omillarning harakatini izohladi.
Lamarkning evolyutsion nazariyasi yarim asr davomida (1859-yilgacha)
C.Darvinning asosiy asarining paydo bo'lishigacha unutildi.
II.2. Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi .
Lamarkning odam paydo bo ’l shi to‘g‘risidagi fikrlari ham diqqatga sazovordir.
U odam tabiatning bir qismi, uning tanasi moddiy va boshqa tirik mavjudotlarga
o‘xshab, tabiat qonunlariga bo‘ysunadi: «Odamning tana tuzilishi boshqa
sutemizuvchi hayvonlarnikiga o'xshash» deydi. Odam maymunga eng yaqin
ekanligini ta’kidlash bilan birga, ularning anatomik tuzilishida, masalan,
kallasining tuzilishi, gavdasining vcrtikal holati, oldingi va orqa oyoqlarining
25

tuzilishida o‘ziga xos farqlar borligini, shunga ko‘ra, odam alohida avlod va turga
kirishini aytadi. Jan Batsit Lamark birinchi tabiat o'zgaruvchisi bo'lib, u turlarning
o'zgaruvchanligi haqidagi ind`ividual taxminlardan chetga chiqdi. U organik
dunyoning oddiy bo'lmagan shakllardan tortib hayvonlar va o'simliklarning
zamonaviy yuqori tashkil etilgan turlariga qadar bo'lgan tarixiy rivojlanishi
to'g'risidagi birinchi yaxlit evolyutsion nazariyani ishlab chiqdi. O'z nazariyasi
nuqtai nazaridan, u insonning kelib chiqishi deb hisoblagan 12
.
Biologik evolyutsiyaning birinchi tizimli nazariyasini yaratuvchisi Jan Baptist
Lamark inson tanasi uning hayvonlardan, aql va ruh esa ilohiy kelib chiqishidan
dalolat beradi, deb ishongan. Lamark odamning kelib chiqishini "to'rt qo'l"
navlaridan biridan to'liq tan oldi, inson va hayvonlar psixikasi evolyutsiyasi
muammosini muhokama qildi. Lamarkning ushbu xulosasi u tomonidan taklif
qilingan organik dunyo evolyutsiyasining ishlab chiqilgan konsepsiyasiga
asoslanadi.
Lamark atrof-muhitni organizmlar evolyutsiyasi sharti sifatida tavsiflaydi.
Lamarkning evolyutsiya gipotezasi ikkita printsipga asoslanadi:
1) gradatsiya printsipi (mukammallikka intilish, tashkilotni takomillashtirish);
2) atrof-muhit sharoitlariga bevosita moslashish printsipi, bu esa o'z navbatida
ikkita qonun bilan konkretlashtirildi:
• - birinchi navbatda, yangi ehtiyojlar va odatlarga muvofiq uzoq muddatli
jismoniy mashqlar (jismoniy mashqlarsiz) ta'sirida organlarning o'zgarishi qonunda
',
• - ikkinchidan, yangi avlod tomonidan sotib olingan bunday o'zgarishlarni meros
qilib qoldirish qonunida.
Shunday qilib, baland daraxtda barglarni o'sishini xohlagan jirafa, mashq qilib,
bo'ynini cho'zdi. Bir necha avlodlarda meros bo'lib qolgan bo'yin va oyoqlarning
ozgina cho'zilishi ham ularning anatomik tuzilishini tubdan o'zgartirishga olib
kelishi mumkin. Shunday qilib, Lamark quyidagi evolyutsion sxemani taklif qildi:
12
A.T.G‘ofurov, S.S.FayzulIayev. Evolyutsion ta’limot (Darslik). Т.: « Aloqachi », 2009- y . b -45
26

atrof-muhit o'zgarishi => tanadagi o'zgarishlar => ularning merosxo'rligi => yangi
turlar 13
.
Biroq, Lamark organizm va atrof-muhit o'rtasidagi o'zaro ta'sir mexanizmini
aniqlay olmadi, shuning uchun uning kontseptsiyasida evolyutsiyaning tashqi
(ektogenez) va ichki (avtogenez) omillari bir-biridan mustaqil ravishda talqin
qilindi.
Jan Ba p tsit Lamark XIX -asr boshlarida ilgari surilgan fan tarixidagi insonning
kelib chiqishi haqidagi birinchi uyg'un nazariyaning yaratuvchisi hisoblanadi.
Lamark antropogenezni quyidagicha taqdim etgan. Ya’ni "To'rt qo'l" dan biri
yutqazdi daraxtlarga chiqish odati, ammo boshqasini sotib olgan - ikki oyog'ida
harakat qilish". Lamarkning so'zlariga ko'ra, ehtiyojlar organlarni o'zgartiradigan
harakatlarni keltirib chiqaradi. Bir qator avlodlardan so’ng "to'rt qo'l" lar o'rniga
ikki qo'llar almashtirildi, buning uchun ikki oyoq bilan harakatlanish qulayroq edi.
Yangi jonzotlarda boshning yuz qismi o'zgardi, o'ljani qo'lga olish va tishlash
odatining yo'qolishi tufayli u odamga o'xshash bo'lib qoldi, u faqat chaynash
funksiyasiga ega edi. Yangi zotning hayot kurashidagi muvaffaqiyati va keng
tarqalishi uning mukammalligi bilan bog'liq. O'sib borayotgan ehtiyojlar turmush
sharoitini yaxshiladi. Bundan tashqari, aholi sonli jamoalarning yanada murakkab
aloqa vositalarini talab qildilar. Lamark nazariyasi inshootlarning sxematikligi va
faktlardan cheklangan foydalanish bilan ajralib turadi, ammo unda inson ajdodlari
evolyutsiyasini tashqi kuchlar tomonidan shartli ravishda tan olinishi, insonning
maymunga o'xshash ajdodi g'oyasi va insonning tanadagi o'zgarishining
bosqichma-bosqichligi keng talqin etildi. Qo'llarni bo'shatish bilan bog'liq holda
paydo bo'lgan yangi ehtiyojlar odamning tanasida o'zgarishni keltirib chiqardi.
Organik dunyo evolyutsiyasi to'g'risidagi qoidalarga asoslanib, Lamark insonning
paydo bo'lish sirini yuqorida "to'rt qo’lli maymunlardan" uzoq vaqt davomida asta-
sekin o'zgartirib, ochib berishga harakat qildi. Insonning uzoq ajdodlari
daraxtlardagi hayotdan y er yuzidagi yashash tarziga o'tdilar, tana holati vertikal
holatga keltirildi. Yangi sharoitda, yangi ehtiyojlar va odatlar bilan bog'liq holda,
13
Рузавин Г. И. Концепции современного естествознания. М ., 2002. С . 260.
27

organlar va tizimlar, shu jumladan bosh suyagi, jag'lar qayta tiklandi. To'rt qo’lli,
ikkita podadan yasalgan jonivorlardan podalar turmush tarzini olib borgan. Ular
yashash uchun qulayroq joylarni egallab olishdi, tezda ko'payishib, boshqa zotlarni
ham almashtirishdi. Ko'p sonli guruhlarda, birinchi navbatda, yuz ifodalari, imo-
ishoralar, harakatlar yordamida amalga oshiriladigan aloqa zarurati paydo bo'ldi.
Asta-sekin, artikulyatsiya tili, keyin aqliy faoliyat, psixika va qo'lning harakati
inson rivojlanishida muhimligini ko’rsatadi.
Shunday qilib, Lamark insonni tabiatning bir qismi deb biladi, uning hayvonlarga
nisbatan anatomik va fiziologik o'xshashligini ko'rsatadi va inson tanasining
rivojlanishi boshqa tirik mavjudotlar rivojlanadigan qonunlarga bo'ysunishini
ta'kidlaydi. Lamark o'z taxminlarini insonning tabiiy kelib chiqishi haqidagi
gipotezasini keltirib chiqaradi, negaki senzura sabablari bo'yicha ularning dadil
fikrlarining materialistik mohiyatini yashirish uchundir.
Jan Baptist Lamark organik dunyo tadriji to‘g‘risida o‘ziga qadar yaratilgan
ta’limotlar ichida biroz mukammal nazariyani asosladi. Unga ko‘ra hayvonlar,
o‘simliklar turlari doimo o‘zgarib boradi, bunda tashqi ta’sir ostida ularning
tuzilishi murakkablashib va ichki salohiyatiga binoan ular takomillashib boradi.
Olim tadrijiylik tamoyilini jonli tabiatning yagona qonuni deb ko‘rsatgan.
Ba'zi jonzotlarni boshqasiga o'zgartirish konsepsiyasi - biologik evolyutsiya -
tabiatshunoslarning asarlarida tobora ko'proq aniq tasavvurlarga ega bo'ldi.
Birinchi marta, evolyutsiya gipotezasining izchil asoslanishi tomonidan nashr
etilgan asarlar Jan Baptsit Lamark tomonidan 1802 va 1809 yillarda yaratilgan,
agar inson Yaratuvchi tomonidan hayvonlardan butunlay alohida yaratilmagan
bo'lsa, inson tabiat tizimiga "to'rt qo’lli" (primatlar) toj sifatida joylashtirilishi
kerak edi. Biroq, Jan Baptsit Lamark tomonidan taklif qilingan evolyutsion
o'zgarishlarning mexanizmlari juda sodda va ishonarli emasdek ko'rinadi. U
hayvon a'zolari mashg'ulotlar ta'sirida o'zgaradi, masalan, jirafalar bo'yinlarini
yuqorida joylashgan shoxlarga tortgan, shuning uchun ular uzun bo'yinli bo'lib
qolgan deb hisoblardi. Olimning zamondoshlari orasida ham ushbu nazariya to'liq
28

shaklda keng qabul qilinmadi. Zamonaviy genetika ma'lumotlariga ko'ra, hayot
davomida olingan xususiyatlarning merosxo'rligi mumkin emas edi.
Lamark insonning kelib chiqishi haqida ehtiyotkorlik bilan gapirdi. Inson,
Lamarkning so'zlariga ko'ra, tabiatning bir qismi, yaxshilangan hayvondir. Inson
tanasi tabiatning boshqa tirik mavjudotlarini boshqaradigan qonunlariga
bo'ysunadi. Inson tanasining tuzilishi sutemizuvchilar tuzilishi rejasiga mos keladi.
Lamark odamning maymunlarga yaqinligini ta'kidladi. Lamark birinchi bo`lib
odamning paydo bo`lishi umumiy tarzda tushuntirib b е rdi. Uning fikricha odam
daraxtda yashashdan е rda yurishga o`tgan maymunsimon ajdodlardan k е lib
chiqqan 14
(4-ilov).
Shu bilan birga, Lamark uni "to'rt qo'l" dan keskin farq qiladigan bir qator
anatomik xususiyatlar mavjudligini ta'kidlaydi (bosh holati, yurish paytida
tananing vertikal holati, old va orqa oyoqlarning tuzilishi, barmoqlar).
Inson - bu bitta turga mansub ikki qo'li mavjudot. Tashqi sharoit tufayli to'rt qo'l
daraxtlarga chiqish uchun emas, balki yerda yurish kerak edi. Oxir oqibat to'rt qo'l
ikki qo'lga aylandi. Orqa oyoqlaridagi bosh barmoqlar barmoqlarning qolgan
qismiga qarshilik ko'rsatishni to'xtatdi. Masofani ko'rish zarurati ularni orqa
oyoqlarida turish uchun barcha harakatlarni qilishga majbur qildi. Bu ehtiyoj
avloddan avlodga mavjud bo'lib kelgan. Ikki harakat bo'yicha doimiy mashg'ulotlar
oxirida barmoqlar rivojlanishiga olib keldi. Orqa oyoq-qo'llar tanani tik holatida
ushlab turish uchun zarur bo'lgan tuzilishga ega bo'lishdi.
Oziq-ovqat mahsulotlarining o'zgarishi bosh suyagining yuz qismida o'zgarishga
olib keldi: u qisqartirildi, tish pichoqlari vertikal holatga keldi va yuzning burchagi
ortdi.
Shunga o'xshash o'zgarishlarga duch kelgan to'rt qo'lli nasl, qolganlari orasida
ustun mavqega ega bo'ldi. U qulay joylarni egallab oldi, boshqa yuqori darajadagi
zotlarni quvib chiqardi. Ikkala qo'llar intensiv ravishda ko'payib, katta guruhlarda
yashadilar. Guruhlar ko'payishi bilan muloqotga ehtiyoj paydo bo'ldi. Avvaliga
aloqa mimik belgilar yordamida, so'ngra ovozli modulyatsiyalar yordamida amalga
14
M. Fayzullayeva, Ibtidoiy jamiyat tarixi,.Термиз.: 2012,b-44
29

oshirildi. Keyinchalik aniq tovushlar paydo bo'ldi. Asta-sekin, gırtlak, til va
lablarning doimiy mashqlari orqali nutq rivojlandi. Ikki qo'lli odamlar guruhlari
yashaydigan joylarning uzoqligi, izolyatsiyasi turli tillarning paydo bo'lishiga
yordam berdi.
Odam va hayvonlar o'rtasidagi munosabatlar haqidagi savolning to'g'ri yechimidan
farqli o'laroq, qadimgi faylasuflarning asarlarida inson qanday paydo bo'lganligi
haqidagi savol ochiq qolmoqda. Antropogenezning birinchi gipotezasi, ehtimol Jan
Baptist tomonidan tuzilgan deb ishoniladi. Lamark insonning maymunga o'xshash
ajdodlari borligiga ishonib, maymunning insonga o'xshagan ajdodini odamga
aylantirishda evolyutsion yutuqlarning ketma-ketligini birinchi bo'lib Lamark
aytgan va u daraxtzor tetrapodlarning ikki oyoqli harakatga va yer yuzidagi
hayotga o'tishiga katta ahamiyat bergan. Lamark odamlarning ajdodlari skeletlari
va mushaklaridagi tik holatga o'tish bilan bog'liq o'zgarishlarni tasvirlab berdi.
Ammo, atrof-muhitning rolini yuqori baholagan holda, u boshqa organizmlarda
bo'lgani kabi, hali ham inson evolyutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlarini
noto'g'ri ko'rsatdi.
Lamarkning evolyutsion nazariyasi inson kelib chiqishi muammolarini tahlil qilish
bilan yakunlanadi. U maymunni "insonparvarlashtirish" usullari (tik holatga o'tish,
nutqning ko'rinishi va boshqalar) haqida qiziqarli g'oyani ishlab chiqdi. U nafaqat
insonning kelib chiqishini tahlil qildi, balki o'z asarlarida insonning aqliy faoliyati
bilan bog'liq savollarni ham tahlil qildi.
Lamark evolyutsiya omili sifatida birinchi bo'lib irsiyatga e'tiborni qaratgan.
Lamarkning ikkinchi qonuni deb ataladigan narsa meros qonunidir: "Tabiat
odamlarni sharoitlar ta'siri ostida, ulardan foydalanish yoki foydalanmaslik ta'siri
ostida sotib olgan yoki yo'qotgan barcha narsalar - bu tabiatning barchasi yangi
shaxslarda ko'payish orqali saqlanib qoladi".
Ya'ni, Lamark ta'kidlaganidek, individual o'zgarishlar, agar ular bir necha
avlodlarda takrorlansa, ko'payish paytida avlodlar meros bo'lib, turning
xususiyatlariga aylanadi.
30

Organik dunyo evolyutsiyasi to'g'risidagi qoidalarga asoslanib, Lamark insonning
paydo bo'lish sirini yuqori "to'rt qo’lli maymun" dan uzoq vaqt davomida ata-sekin
o'zgartirib, ochishga harakat qildi. Uzoq odamlarning ajdodlari hayotdan
daraxtlarga yer yuzidagi yashash tarziga o'tdilar, tana holati vertikal holatga
keltirildi. Yangi sharoitda, yangi ehtiyojlar va odatlar bilan bog'liq holda, organlar
va tizimlar, shu jumladan bosh suyagi, jag'lar qayta tiklandi. Shunday qilib, to'rt
podadan iborat ikkita qurolli mavjudotdan podalar turmush tarzini olib borgan.
Ular yashash uchun qulayroq joylarni egallab olishdi, tezda ko'paytirilib, boshqa
zotlarni almashtirishdi. Ko'p sonli guruhlarda, birinchi navbatda, yuz ifodalari,
imo-ishoralar, undovlar yordamida amalga oshiriladigan aloqaga ehtiyoj bor edi.
Asta-sekin, artikulyatsiya tili, keyin aqliy faoliyat, psixika rivojlandi. Lamark
qo'lning inson rivojlanishida muhimligini ta'kidladi 15
.
Shunday qilib, Lamark insonni tabiatning bir qismi deb biladi, uning hayvonlar
bilan anatomik va fiziologik o'xshashligini ko'rsatadi va inson tanasining
rivojlanishi boshqa tirik mavjudotlar rivojlantiradigan qonunlarga bo'ysunishini
ta'kidlaydi. Lamark o'z taxminlarini senzura sabablariga ko'ra o'zining jasur
fikrlarining materialistik mohiyatini yashirish uchun insonning tabiiy kelib chiqishi
haqidagi gipotezasini keltiradi.
Lamarkning evolyutsiya nazariyasi ko'plab kamchiliklarga ega edi. Xususan, olim
organik shakllarning tabiiy seriyasida kuzatilgan bo'shliqlar (bu ularni tasniflashga
imkon beradi) bizning bilimlarimiz to'liq bo'lmagani sababli faqat bitta uzluksiz
organizmlar zanjirining aniq buzilishidir, deb hisoblaydi. Tabiat, uning fikricha,
o'zgaruvchan shaxslarning doimiy seriyasidir va sistematiklar faqat sun'iy ravishda,
tasnifning qulayligi uchun ushbu seriyalarni alohida tizimli guruhlarga bo'lishadi.
Turlarning shakllarining o'zgaruvchanligi haqidagi bunday g'oya rivojlanishni har
qanday tanaffuslar va sakrashlardan holi deb talqin qilish bilan mantiqiy bog'liq edi
(yassi evolyutsiya deb ataladigan). Evolyutsiya haqidagi bu tushuncha turlarning
tabiiy yo'q bo'lib ketishini inkor etish bilan mos keldi: Lamarkning so'zlariga ko'ra,
toshga aylangan shakllar yo'q bo'lib ketmagan, ammo o'zgarib zamonaviy turlar
15
Э.И. Колчинский, СПб, «Нестор-История», 2012 г., с. 560-561.
31

ko'rinishida saqlanib qolgan. Eng past organizmlarning mavjudligi, xuddi
gradatsiya g'oyasiga zid keladigan kabi, ularning jonsiz materiyadan doimiy o'z-
o'zidan paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Lamarkning so'zlariga ko'ra, evolyutsion
o'zgarishlar odatda tabiatda bevosita kuzatilmaydi, chunki ular juda sekin sodir
bo'ladi va inson hayotining qisqarishi bilan solishtirish mumkinligi haqida
ta’kidaydi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, Lamark birinchi bo'lib tabiat o'zgaruvchisi bo'ldi, turlarning
o'zgaruvchanligi haqidagi individual taxminlardan chetga chiqdi. U
kreatsionizmga, metafizikaga qarshi jasorat bilan qarshi chiqdi va organik
olamning tarixiy rivojlanishi to'g'risidagi noorganik moddadan tortib oddiy
hayvonlar va o'simliklarning zamonaviy shakllarigacha bo'lgan tarixiy rivojlanishi
haqidagi birinchi integral evolyutsion nazariyani izchil ishlab chiqdi. Lamark o'z
nazariyasi nuqtai nazaridan insonning kelib chiqishi deb hisoblagan.
Lamark evolyutsiyaning zaruriy shartlarini batafsil tahlil qiladi, evolyutsion
jarayonning asosiy yo'nalishlariniko'rib chiqadi, evolyutsiyaning sabablarini
aniqlashga harakat qiladi. Lamark o'z davrida tabiiy sabablar ta'siri ostida
turlarning o'zgaruvchanligi muammosini muvaffaqiyatli rivojlantirdi,
evolyutsiyada vaqt va atrof-muhit sharoitlarining ahamiyatini ko'rsatdi, uni tabiat
rivojlanishining umumiy qonuniyatining namoyishi deb hisobladi.
Lamarkning xizmatlari shundan iboratki, u birinchi bo'lib hayvonlarning nasl-
nasabini nafaqat o'xshashliklariga, balki qarindoshlik tamoyillariga asoslangan
32

organizmlarning nasl-nasabini tasniflashni taklif qildi. Ushbu mashhur fransuzning
ismi jirafaning bo'ynini qanday o'stirganligi va fil magistral ekanligi haqidagi
nazariyasi bilan uzviy bog'liqdir. Jan Baptist Lamarkning biologiyaga qo'shgan
hissasi bu ertaklarga qaraganda ko'proqdir. U "biologiya" atamasini fanga kiritgan
va birinchi bo'lib sayyoradagi barcha tirik mavjudotlarning rivojlanishi haqidagi
nazariyani ilgari surgan.
Lamark insonning kelib chiqishi haqida ehtiyotkorlik bilan gapiradi. Lamarkning
so'zlariga ko'ra, inson tabiatning bir qismi, yaxshilangan hayvondir. Inson tanasi
tabiatning boshqa tirik mavjudotlarini boshqaradigan qonunlariga bo'ysunadi.
Inson tanasining tuzilishi sutemizuvchilar tuzilishi rejasiga mos keladi, -deb
aytgan. Lamark odamning maymunlarga yaqinligini ta'kidlaydi. Lamark birinchi
bo`lib odamning paydo bo`lishi umumiy tarzda tushuntirib b е rdi va uning fikricha
odam daraxtda yashashdan y е rda yurishga o`tgan odamning maymunsimon
ajdodlardan k е lib chiqqan.
Shunday qilib, Lamark insonni tabiatning bir qismi deb biladi, uning hayvonlar
bilan anatomik va fiziologik o'xshashligini ko'rsatadi va inson tanasining
rivojlanishi boshqa tirik mavjudotlar rivojlantiradigan qonunlarga bo'ysunishini
ta'kidlaydi. Lamark o'z taxminlarini o’sha davrning senzura sabablariga ko'ra
o'zining jasur fikrlarining materialistik mohiyatini yashirish uchun insonning tabiiy
kelib chiqishi haqidagi gipotezasini keltiradi.
Biologik evolyutsiyaning birinchi tizimli nazariyasini yaratuvchisi Jan Baptist
Lamark inson tanasi uning hayvonlardan, aql va ruh esa ilohiy kelib chiqishidan
dalolat beradi, deb ishongan. Lamark odamning kelib chiqishini "to'rt qo'l"
navlaridan biridan to'liq tan oldi, inson va hayvonlar psixikasi evolyutsiyasi
muammosini muhokama qildi. Lamarkning ushbu xulosasi u tomonidan taklif
qilingan organik dunyo evolyutsiyasining ishlab chiqilgan konsepsiyasiga
asoslanadi.
Asotirlar va dinlarda insonning yaratilganligi to‘g‘risida dastlabki asotiriy
tushunchalarga ko‘ra inson yaratilgan mavjudot hisoblanadi. Shumerliklarning
33

saqlanib qolgan miflaridan birida tasvirlanishicha, erkak va ayol xudolar suv
xudosi bo‘lgan eng dono Enkiga oziq-ovqat va ichimlik miqdorini ko‘paytirish
usulini topishini so‘rab murojaat qiladilar. u yer boyliklari xudosi bo‘lgan xotini
Ninmax bilan birgalikda mastlik holatida loydan birinchi odamni nuqsonli qilib
yasaydi. Loydan ikkinchi yasalgan odamlar erkak va ayol bo‘lgan.
Birinchi insonning paydo bo‘lishi xususida qadimgi yunon miflarida hikoya
qilinishicha, Olimp cho‘qqisida yashagan xudolardan odamlar tug‘ilgan.
Buddaviy dinida ta’kidlanishicha, voqelik nomoddiy zarracha hisoblangan dxarma
harakatidan iborat. Bunda har bir alohida mavjudotga doim harakatda bo‘lgan
kuchlarning o‘tkinchi yig‘indisi sifatida qaraladi. Jumladan, hayot ham abadiy
qonunlarga ko‘ra va ularga bog‘liqlikda paydo bo‘lib, yana yo‘qolib turadi.
Ko‘rinib turibdiki, diniy nuqtayi nazarlarda ham javoblar xilma- xil. Shuning
uchun qadimdanoq kishilar muqobil javoblarni topishga harakat qilishgan. Albatta,
bunda tayanch nuqta bo‘lib asta-sekin to‘planib borgan ilmiy dalillar xizmat
qilgan.
Inson kelib chiqishining anomal nazariyasida boshqa nuqtayi nazarlardan
anchagina ustunlik mavjud. Bu nazariya ba’zi primatlarning insonga aylanishini,
boshqalarining aylanmaslik sabablarini, dastlabki odamning ilk tosh qurollardan
qadimiyroq ekanini va hokazolarni mantiqan izchil tushuntirib bera oladi. Faqat
unda tadrijiylik tamoyillari va ushbu nazariyani tasdiqlovchi misollar hozircha
yetarli emas. Shunday qilib, antropogenez muammolari bugunga qadar o‘z
yechimlarini kutmoqda.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
 Lamarck J. d. Philosophie Zoologique ( фр .) — Paris : Muséum national
d'histoire naturelle , 1809.
 «Zoonomiya» , 1796 .
 «Tabiiy tanlanish yo‘li bilan turlarning kelib chiqishi yoki yashash uchun
kurashda maqbul zotlarning saqlanishi», 1859.
 «Tabiatda insonning o‘rni» , 1863 .
 O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.-T.: «davlat ilmiy nashiryoti, L harfi»,
2001-y. b-24
 A.T.G‘ofurov, S.S.FayzulIayev. Evolyutsion ta’limot (Darslik). Т .:
«Aloqachi»,2009.
 M. Fayzullayeva, Ibtidoiy jamiyat tarixi,.Термиз: 2012
 Рузавин Г. И. Концепции современного естествознания. М., 2002. С.
260.
 О.Е. Баксанский, М., «Эдиториал УРСС», 2001 г., с. 44.
 Э.И. Колчинский, СПб, «Нестор-История», 2012 г., с. 560-561.
 Лимонов Э.В., Титаны, «Ад Маргинем Пресс», 2014 г., с. 70-73.
 Воронцов Н. Н. Развитие эволюционных идей в биологии. — М.:
Прогресс-Традиция, 1999. — С. 201—210. — 640 с. — ISBN 5-88800-
107-4 .
 Стил Э., Линдли Р., Бландэн Р. Что, если Ламарк прав?
Иммуногенетика и эволюция . — М.: Мир, 2002. — 237 с.
35

 Лекция «Генетическая изменчивость у бактерий» микробиолог
Константин Северинов
 Марк Поповский . Дело академика Вавилова. — М.: Книга, 1990. — С.
119. — 100000 экз.
 Jones M. T. AI Application Programming. — ISBN 1-58450-278-9 .
Internet sahifalari
 https://uz.m.wikipedia.org
 https://uz.warbletoncouncil.org/postulados-de-lamarck-1883
 https://monster-evo.ru/uz/referat/nauka-o-proishozhdenii-cheloveka-i-
ego-evolyucii-nauka-o/
 https://uz.wikipedia.org/wiki/Evolyutsion_ta%CA%BClimot
 https://kopilkaurokov.ru/prochee/prochee/
insonning_yaratilishi_tog_risidagi_diniy_qarashlar_va_kelib_chiqqan
ligi_haqidagi
 https://uz.j2gmn.com/9656-evolution-theories-meanings-and-
examples.html
 https://hozir.org/axmedova-m-a-umumiy-muxarrirligi-ostida.html?
page=23
 https://fayllar.org/sharq-nashriyot-matbaa-aksiyadorlik-kompaniyasi-
bosh-tahririya-v10.html?page=14
 https://erteam.ru/uz/laws-of-lamarck-acquired-signs-biology-in-the-
lyceum.html
36

 https://motoproof.ru/uz/dokazatelstva-estestvennogo-
proishozhdeniya-cheloveka-dokazatelstva-rodstva/
 https://jutes.ru/uz/istoriya-razvitiya-evolyucionnyh-idei-lamarka-
vozniknovenie-i-razvitie/

37

1-ilova
2-ilova
38

3-ilova
4-ilova
39

Insonning kelib chiqishi haqida Lamark nazariyasi haqida

Sotib olish