Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli. - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	76000UZS
Размер	212.5KB
Покупки	1
Дата загрузки	19 Сентябрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Zafar Nurullayev

Дата регистрации 22 Май 2023

71 Продаж

Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli.

Купить

Mavzu: Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli .
Reja:
KIRISH
I.BOB. INSTITUTSIONALIZMNING METODOLOGIK ASOSLARI.
1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi .
1.2. Institutsionalizmning metodologik asoslari va institutsional tahlilda
boshlang`ich nuqta masalasi .
II.BOB. “INSTITUT” VA “NORMA”.
2. 1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati .
2. 2. Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi .
2. 3. Institutsional matritsa .
2. 4. Institutsional o`zgarishlar va institutlarning o`zaro bog`liqligi .
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi .Har qanday jamiyat institutsional muhitini tashkil
etuvchi ma’lum bir institutlar doirasida faoliyat yuritadi va rivojlanib boradi.
O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilidan boshlab besh tamoyil asosida1
bosqichma-bosqich amalga oshirilgan islohotlar jarayonida ijtimoiyiqtisodiy
hayotning barcha sohalarida o`zgarishlarga erishildi, iqtisodiyotning yangi xo`jalik
yurituvchi sub’ektlari – yirik aksiyadorlik jamiyatlari,xolding kompaniyalar va
xususiy mulkchilikning turli shakllari barpo etildi.Shu bilan bir vaqtda ular faoliyat
yuritishini belgilovchi rasmiy qoidalar (konstitutsiya, qonunlar, farmonlar va b.)ni
hamda milliy qadriyatlar, urf-odatlar va boshqa norasmiy normalarni o`z ichiga
oluvchi institutsional asoslar yaratildi. Ana shular jamiyatda mulkchilik, ishlab
chiqarish va taqsimot munosabatlarini takomillashuviga, moddiy, tabiiy va mehnat
resurslaridan samarali foydalanishga kuchli ta’sir ko`rsatadi. Shu bois institutsional
muhitni faollashtirish, faoliyat ko`rsatayotgan iqtisodiyotning rivojlanish
qonuniyatlarini bilish, uni modernizatsiya qilish yo`llarini tanlash va xavf-
xatarning oldini olishning samarali vositasi zarur.Ana shunday vositalardan biri
bo`ib intistutsional iqtisodiyot hisoblanadi.
Institutsional iqtisodiyot–bu iqtisodiy nazariya va xo`jalik amaliyotini
institutsional o`zgarishlarning o`zaro bog`liqligida o`rganuvchi zamonaviy
iqtisodiy fikrlarning ilmiy yo`nalishlaridan biridir.Ushbu yo`nalish G`arb
mamlakatlari iqtisodiyoti rivojlanishi, talab va taklif qonunlarining ishlashi,
xo`jalik yurituvchi sub’ektlarning hulq-atvori, bozor va ma’muriy
mexanizmlarning faoliyat ko`rsatishi, iqtisodiy o`sish va shu kabi boshqa bir qator
jarayonlar va hodisalarni o`rganishda keng tatbiq etib kelinmoqda. Shularni
hisobga olganda ushbu nazariyani keng o`rganish va undan O`zbekiston
iqtisodiyotida institutsional islohotlarni kengaytirish hamda barqaror iqtisodiy
o`sishni ta’minlashni muhim nazariy asosi sifatida foydalanish mamlakatimiz
taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. Hozirgi
kunda institutsional iqtisodiyot fani iqtisodiy nazariyaning uzviy bir yo`nalishi
sifatida dadil maydonga chiqdi.Ushbu fan Rossiya,Ukraina,Boltiq bo`yi va boshqa
2

qator o`tish iqtisodiyotiga ega bo`lgan mamlakatlarning iqtisodiyot yo`nalishida
kadrlar tayyorlovchi oliy o`quv yurtlarida keng o`qitilmoqda va mazkur fan
bo`yicha kafedralar tashkil etilgan.E’tiboringizga havola etilayotgan mazkur kurs
ishi matnida neoinstitutsional nazariyaning metodologik asoslariga,asosiy
qoidalariga,tamoyillariga,ushbu yo`nalish vakillarining ilmiy qarashlariga,
jamiyatdagi rasmiy qoidalar va norasmiy normalarni muvofiqlashtirish
muammosiga, norasmiy institutlarning roliga muhim ahamiyat berilgan 1
.
Mavzuning maqsadi - Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi
roli ,asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy mohiyati haqida tushunchaga ega
bo lish va ular haqida umumiy xulosa chiqarish.ʻ
Mavzuning ob'yekti -Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli ,
ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish istiqbollari tarkibiy
qismilarini hisoblash tizimini tashkil etish
Ishning predmeti - Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli ni
rivojlantirish tarkibiy qismilarini o`rganish mazmuni,shakl va usullarini to'liq
o'rganish va mohiyatini ochib berish.
Mavzuni o rganish vazifalari:
ʻ
-Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish;
- Mavzuga oid pedagogik va metodik adabiyotlarni tahlil qilish;
- Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli ni tahlil qilishda
qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish
istiqbollari moliyaviy – iqtisodiy nazariyasini rolini aniqlash.
- Institutlar va ularning jamiyat rivojlanishidagi roli ni tahlil qilishda
qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar va ularning iqtisodiy sohasini rivojlantirish
istiqbollari nazariyasi bo’yicha jahon tajribasidan foydalanish.
Kurs ishining tuzilish tarkibi :Mazkur kurs ishi kirish ikkita bob va ular
tarkibiga kiruvchi oltita reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tarkib
topgan.
1
Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b
3

I.BOB. INSTITUTSIONALIZMNING METODOLOGIK ASOSLARI.
1.1. Institutsional nazariyalarning paydo bo`lishi va rivojlanishi tarixi .
Ilmiy iqtisodiy nazariyalar shakllanishi XVII asrda Yevropada dastlab V.Petti,
Buagilber, keyinroq esa, A.Smit va D.Rikardolarning klassik iqtisodiy ta’limotlari
bilan tavsiflanadi. X1X asrning yetmishinchi yillariga kelib, klassik nazariyaning
K.Menger, M.Jevons,L.Valras va boshqa tadqiqotchilarning faoliyati zamiridagi
marjinal yondashuv bilan kengayishi neoklassik nazariya sifatida A.Marshallning
“Iqtisodiyot prinsiplari” asarida o`z ifodasini topdi.
A.Marshallning qarashlari J.B.Klark izlanishlarida takomillashdi. Neoklassik
nazariyaning asosiy tamoyillari ikki qismdan iborat. Asosiy tamoyillarning birinchi
qismini klassikaning “eski” tamoyillari, ikkinchi qismni esa, neoklassikaning
“yangi” tamoyillari tashkil etadi. “Eski” tamoyillar “qat’iy negiz” bo`lsa, “yangi”
tamoyillar neoklassikaning «himoya qobig`i»ni tashkil etadi. “Eski” tamoyillarga
quyidagilar kiradi: ô bozorda hamma vaqt muvozanat mavjud, u yagona Pareto
(Valras-ErrouDobre) optimumi talablariga mos keladi;
 bozorda individlar tomonidan oqilona tanlov amalga oshiriladi;
 individlarga tashqi omillar ta’sir ko`rsatmaydi, ularning biror holatni afzal
bilishi barqaror va ekzogen xususiyatga ega;
 xarajatlarning yagona turi – ishlab chiqarish xarajatlari hisobga olinadi.
Ayni chog`da ayirboshlash xarajatlari e’tiborga olinmaydi. “Yangi”
tamoyillarga ko`ra:
1. bozorda ayirboshlashni amalga oshirish uchun resurslarning xususiy
mulkligi asosiy zamin hisoblanadi;
2. individlarda bitim to`g`risidagi barcha axborot mavjud;
3. ayirboshlash chegaralari kamayib boruvchi foydalilik tamoyili asosida
hamda resurslarning dastlabki taqsimlanishidan kelib chiqib,belgilanadi.
Klassik nazariyaning rivojlanishida kuzatiladigan istalgan qoida tuzatishlar va
aniqlashtirishlar jarayonida «Eski tamoyillar»ni tashkil qiluvchi fikrlar o`zgarishsiz
qolishi lozim. Ular tadqiqot paradigmasini, nazariyani izchil qabul qiluvchi har
qanday tadqiqotchining tanqidi qanchalik keskin bo`lmasin, “eski” tamoyillardan
4

voz kechilmaydi.Aksincha,nazariyaning rivojlanishiga qarab uning tadqiqot
predmetiga «yangi tamoyil»ni tashkil qiluvchi qarashlarga doimiy tuzatishlar,
yangi unsurlar kiritiladi. «Eski» institutsionalizm nazariyasining mohiyatini yanada
to`liqroq ko`rib chiqish uchun ushbu ilmiy yo`nalishning ko`zga ko`ringan
vakillari hisoblangan T.Veblen, K.Polani va J.K.Gelbreyt qarashlariga murojaat
etish mumkin. Mashinali ishlab chiqarishning paydo bo`lishini tahlil qilishda
kapitalist bilan yollanma ishchi o`rtasidagi munosabatlar tizimi mehnat taqsimoti
qabul qiladigan quyidagi tashkiliy shakllar orqali ularning o`zaro ta’siriga e’tibor
qaratildi:
Tabiiy mehnat taqsimoti → kooperatsiya → manufaktura va mutlaq
qo`shimcha qiymatni shakllantirish → xususiy ishchining paydo bo`lishi →
mashinalarning paydo bo`lishi → fabrika → nisbiy qo`shimcha qiymatni
shakllantirish.
Karl Polanining ta’kidlashicha, aynan milliy resurslar va mehnat bozorining
shakllanishi asosida davlatning aralashuvi yotadi.G`arbiy Yevropaning barcha
ichki bozorlari mahalliy bozorlar tabiiy evolyutsiyasining natijasi emas, balki
davlatning aralashuvi orqali barpo etilgan.T.Veblen «Bekorchi sinf nazariyasi»
(1899) asaridagi odatlar to`g`risidagi tahlilda xolizm metodologiyasini qo`llaydi.
Odatlar individlarning bozordagi, siyosiy sohadagi, oiladagi xatti-harakatlari
doiralarini belgilab beruvchi institutlardan biri hisoblanadi. Insonlar xatti-harakati
Veblen tomonidan ikkita juda qadimiy odatdan keltirib chiqariladi.Bu odatlarni u
raqiblik hissiyoti (boshqalardan birinchi bo`lish,umumiylikdan ajralib turish istagi)
va mahorat hissiyoti (halol va samarali mehnat qilishga moslashish) deb nomlaydi.
Ushbu muallifning fikriga ko`ra,raqiblik hissiyoti mulkchilik va bozordagi
raqobatning asosida yotadi.Ushbu hissiyotning o`zi individ o`z tanlovini amalga
oshirishda o`z foydaliligini ko`paytirishni emas, balki boshqalarning ko`z o`ngida
o`z nufuzini oshirishni ko`zlovchi «oshkora iste’mol»ni izohlaydi.
Masalan, sotib olmoqchi bo`lgan avtomobilni tanlashda iste’molchi uning
narxiga va texnik xususiyatlariga emas, balki muayyan rusumdagi mashinaga
egalik qilish orqali ta’minlanadigan nufuzga e’tiborni qaratadi.Va nihoyat, “eski”
5

institutsionalizm namoyondasi J.K.Gelbreyt tahlilini axborot va axborot
almashuvining ishtirokchilar o`rtasida taqsimlanishi masalalaridan boshlaydi.
Uning asosiy fikri – hozirgi bozorda hech kim to`liq axborotga ega emas. Har bir
shaxsning bilimlari ixtisoslashgan bo`lib, xususiy ahamiyatga ega, axborot
to`liqligiga faqat ushbu to`liq bo`lmagan bilimlarni birlashtiruvchi tashkilot
doirasida erishish mumkin, deb ta’kidlaydi. Bunda hokimiyat alohida shaxsdan
guruhga birlashgan, individuallikka ega bo`lgan tashkilotlar qo`liga o`tadi. So`ngra
bu tashkilot individlarning xatti-harakatiga ko`rsatadigan ta’sirni tahlil qilib,
individlar tavsiflarini institutsional muhit funksiyasi sifatida ko`rib chiqadi.
Masalan, uning ta’kidlashicha, iste’mol talabining o`sishi iste’molchilarning o`z
ichki tuyg`ulari yuqori bo`lishidan emas, balki ularni ishontirish uchun reklamadan
faol foydalanuvchi korporatsiyalar manfaatlarining o`sishidan kelib chiqadi. Bozor
iqtisodiyoti munosabatlarining jadal rivojlanishi barobarida iqtisodiy tadqiqotlar
ko`lami yanada kengaydi va chuqurlashdi.Bu bilan hozirgi zamon iqtisodiy
ta’limotlarining yirik yo`nalishlari shakllanishi ro`y berdi.Hozirgi zamon iqtisodiy
ta’limotlarini o`rganishning keng tarqalgan yondashuvlariga ko`ra, ular uchta
yo`nalish: neoklassika, institutsionalizm va keynschilikdan iborat. Biroq,
mamlakatimizda mazkur yo`nalishlar – ayniqsa, 7 institutsionalizm yo`nalishi
sohasidagi ilmiy –nazariy, o`quv-uslubiy jabhalar yaxlit bayon etilgan
adabiyotlarni yetarli deb bo`lmaydi. Institutsionalizmning nazariy yo`nalish
sifatida shakllanishi bevosita klassik va neoklassik nazariyalar bilan bog`liq.
Binobarin, neoklassika tamoyillaridagi yuqorida ko`rsatilgan cheklovlarni hisobga
olgan holda bozor modelini tuzishga yo`naltirilgan nazariya–institutsionalizm
hisoblanadi.Ushbu nazariyaning tadqiqot markazida institutlar– insonlar
tomonidan barpo etiladigan va o`zaro hamkorlikni tarkiblovchi siyosiy, iqtisodiy
hamda ijtimoiy me’yorlar va qoidalar turadi. Institutsional nazariya qoidalari
neoklassik yondashuvga nisbatan yangi nazariya bo`lib, bozor munosabatlari
tahlilining yangi sohasidir.Institutsionalizm bugungi kunda iqtisodiyot fanining
eng tez rivojlanib borayotgan yo`nalishlaridan biri hisoblanadi.Bu ko`proq
neoinstitutsional iqtisodiy nazariyaga yoki yanada kengroq aytadigan bo`lsak,
6

neoinstitutsional nazariyaga yoki neoinstitutsionalizmga taalluqli.Ilmiy manbalar
guvohlik berishicha, neoinstitutsionalizm chuqur tarixiy ildizga ega.
XIX asr oxiri – XX asr boshida yuzaga kelgan “eski” institutsionalizmning
dastlabki asoschilari bo`lib T.Veblen,J.R.Kommons va U.Mitchellar
hisoblanishadi. Hozirgi zamon iqtisodchilari ularning ishlaridan bugungi kunda
ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan va iqtisodiyot fanining an’anaviy usullari
yordamida izohlanishi qiyin bo`lgan jarayonlarni tahlil qilish imkonini beruvchi
g`oyalarni topmoqda. Biroq o`tgan asrning 60-70 yillarigacha institutsional
yo`nalish ancha sust rivojlangan.Keyinchalik eski g`oyalar ikkinchi bosqich
institutsionalistlari – J.K.Gelbreyt, R.Xaylbroner, F.Perru, J.Furaste, G.Myurdal va
boshqalarning ishlarida o`z aksini topgan.“Eski” (zamonaviy)
institutsionalizmning uchinchi bosqichi asosan J.Xodjson boshchiligidagi
“kembridj maktabi” olimlarining faoliyati bilan bog`liq hisoblanadi. Shu bilan
birga turli iqtisodiy maktablarga mansub bir qator iqtisodchilar institutsional
tizimlarni tahlil qilish bilan shug`ullanib, o`z tadqiqotlarida institutsional
yondashuvdan bevosita yoki bilavosita foydalanishgan.Institutsional nazariyaning
ko`p sonli masalalarini yorituvchi adabiyotlarda institutsionalizm turli
yo`nalishlarining metodologik xususiyatlari to`g`risidagi fikr-mulohazalarga katta
ahamiyat berilgan “Eski” institutsionalizm bilan neoinstitutsionalizmda ko`plab
umumiylik mavjud – bu institutlarni tadqiq etish, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy
hodisalarni o`rganishga nisbatan evolyutsion yondashuvning ayrim jihatlarini tahlil
qilishdir. Umuman olganda ushbu ikkita yondashuv kesishuv nuqtalariga ega
emas. Rossiyalik olim R.Nureevning fikriga ko`ra, “eski” institutsionalizm bilan
neoinstitutsionalizm o`rtasida, kamida, uchta asosiy farq mavjud. 2
1) Agar “eski” institutsionalistlar zamonaviy iqtisodiy nazariya
muammolarini jamiyatdagi boshqa fanlar usullari bilan o`rganishga intilgan holda
huquq va siyosatdan iqtisodiyot tomon borishsa, neoinstitutsionalistlar bunga
to`g`ridan-to`g`ri qarama-qarshi yo`ldan borishadi, ya’ni o`z tahlilida neoklassik
2
Nureev R. Institutsionalizm: vchera, segodnya i zavtra. V kn. «Institutsionalnaya ekonomika». Uchebnoye
posobiye G’ A.Oleynik. –M.: INFIM, 2000. -5-7 b.
7

iqtisodiy nazariya vositalariga tayanadi, zamonaviy mikroiqtisodiy usullarni
qo`llagan holda siyosiy va huquqiy muammolarni o`rganishadi.
2) “Eski” institutsionalizm asosan induktiv usulga asoslanib, alohida
holatlardan umumlashtirishga tomon intildi, buning natijasida, qator
iqtisodchilarning fikriga ko`ra, umumiy institutsional nazariya yuzaga kelmadi;
neoinstitutsionalizm deduktiv yo`ldan borib, neoklassik iqtisodiy nazariyaning
umumiy tamoyillaridan ijtimoiy hayotning muayyan hodisalarini izohlashga
intilmoqda.
3) “Eski” institutsionalizm radikal iqtisodiy tafakkur oqimi sifatida asosiy
e’tiborni insonlar manfaatlarini himoyalovchi jamoalar (asosan, kasaba
uyushmalari va hukumat) xatti-harakatiga qaratdi; neoinstitutsionalizm qaysi
jamoa a’zosi bo`lish uning uchun foydali ekanligini o`z manfaatlariga amal qilgan
holda hal etuvchi mustaqil individga e’tibor qaratadi.
4) “Eski” institutsionalizm metodologik xolizmdan foydalanadi, uni umumiy
tarzda quyidagicha ta’riflash mumkin:“institutlar birlamchi, individlar ikkilamchi”.
Ushbu holat neoinstitutsional nazariyaga asos qilib olindi.
Shu nuqtai nazardan “eski” va “yangi” institutsional maktablarni bir biridan
farqlash lozim. Ingliz iqtisodchisi J.Xodjson u yoki bu yo`nalishga mansub
olimlarni quyidagicha tarzda tasniflashni taklif qiladi: “Eski” institutsional maktab:
T.Veblen,J.R.Kommons,U.Mitchellar,Y.Shumpeter,J.K.Gelbreyt,F.Nayt, K.Polani,
K.Ayres,G.Myurdal. “Yangi” institutsional maktab:R.Kouz, D.Nort, O.Uilyamson,
R.Pozner, M.Olson, F.Xayek. J.Xodjsonning fikriga ko`ra,agar “eski” maktab
darvinizmga asoslanib, raqobatlashuvchi institutlar to`g`risidagi asoslardan
foydalangan holda institutlarning uzoq vaqt mobaynida rivojlanishini ko`rib
chiqqan bo`lsa, “yangi” maktab ijtimoiy darvinizmdan yiroqlashib, o`z
tadqiqotlarini metodologik individualizm nuqtai nazaridan olib bormoqda.
Shunday qilib, J.Xodjson “yangi” maktabni ko`p jihatdan tanqid qiladi. Uning
ta’kidlashicha, “yangi” maktabning nochorligi shunda namoyon bo`ladiki,
tadqiqotlarga jamiyat o`zining “tabiiy holatida” asos qilib olingan bo`lib, unda
qandaydir insoniy munosabatlar mavjud, lekin institutlarsiz; institutlar urf-odatlar
8

va qoidalar bilan birgalikda paydo bo`lishi, so`ngra esa insonlar tomonidan
qonuniyat sifatida ochilishi hisobga olinmaydi. Masalan, K.Magner pulning paydo
bo`lishi muammosini tadqiq etishni jamiyatning unda pul mavjud bo`lmagan
institutlardan holi bo`lgan holatini tahlil qilishdan boshlab, so`ngra esa ularning
paydo bo`lishiga individual agentlarning oqilona qarorlari natijasi sifatida qaraydi.
O.Uilyamson ham asos sifatida institutlardan holi makon – institutlarsiz bozorni
ko`rib chiqadi, so`ngra esa transaksiya xarajatlarini qisqartiruvchi tuzilmalar
sifatida firmalarning paydo bo`lishini tadqiq etgan.J.Xodjsonning fikricha,
neoinstitutsional olamning bunday taxmini noto`g`ri, chunki jamiyat azaldan
institutsionallashgan.Ushbu xulosa, uning ta’kidlashicha, ko`plab iqtisodchilarning
“eski” maktab institutsionalistlarining g`oyalariga qaytishiga sabab bo`ldi. Shuni
alohida ta’kidlash lozimki, “yangi” institutsional maktab, neoinstitutsional
nazariya va yangi institutsional iqtisodiyot – bularning barchasi bitta narsa emas.
“Yangi” maktab, R.Nureevning fikricha, o`z asoslariga ko`ra birbiridan farq
qiluvchi ikkita so`nggi yo`nalish: neoinstitutsionalizm uchun neoklassik nazariya
va yangi institutsional iqtisodiyot uchun “eski” institutsionalizm yo`nalishlariga
asos bo`lib xizmat qildi. Yangi institutsional iqtisodiyot vakillari tomonidan
nafaqat ushbu yo`nalish doirasida, balki boshqa yo`nalishlar doirasida ham tan
olinib, keng qo`llanilgan bir necha nazariya ishlab chiqildi. Bular o`yinlar
nazariyasi (J. Fon Neyman, O.Morgenshtern, J.Nesh) va to`liqsiz oqilonalik
nazariyasi (G.Saymon) hisoblanadi.Yangi institutsional iqtisodiyotning hozirgi
zamon ishlanmalarini fransuz maktabi iqtisodchilari – L.Teveno, O.Favro,
A.Orlean, R.Buaye va boshqalar ishlarida uchratish
mumkin.Biroq,institutsionalistlarning bahs-munozaralari bir yo`nalishning
boshqasi ustidan ustunligini isbotlashga yo`naltirilgan. Bir qator iqtisodchilar,
xususan T.Eggertsonning ta’kidlashicha 3
, “faqat vaqt munozaralarda hakam
sifatida ishtirok etishi mumkin.Aynan metodologik ziddiyatlar tufayli
J.R.Kommons boshchiligidagi eski amerika institutsionalistlarining urinishlari
muvaffaqiyatsizlikka uchradi, chunki, 1984 yilda R.Kouz yozganidek, “hech
3
Eggertson T. Ekonomicheskoye povedeniye i instituto’. –M.: DELO, 2001. 18-19 b.
9

qanday nazariyaga ega bo`lmagan ular (amerika institutsionalistlari) hali anglab
yetishni talab etuvchi quruq izohli materialdan boshqa hech narsani taklif eta
olishmadi”
1.2. Institutsionalizmning metodologik asoslari va institutsional tahlilda
boshlang`ich nuqta masalasi .
Hozirgi vaqtda neoinstitutsional yondashuvdan nafaqat iqtisodchilar va
sotsiologlar, balki yuristlar va siyosatshunoslar ham foydalanmoqda. Bu ko`proq
ham jahon xo`jalik tizimini, ham alohida olingan milliy iqtisodiyotni tadqiq etishga
taalluqli, chunki fundamental tahlilni, xoh u iqtisodiy nazariya, siyosatshunoslik,
sotsiologiya, huquq bo`lsin, bir fan doirasida olib borib bo`lmaydi.Hozirgi
bosqichda iqtisodiy imperializm 4
iqtisodiy fanning deyarli barcha oqimlariga xos,
biroq neoinstitutsionalizmda u yaqqol namoyon bo`ladi, bu boshqa metodologik
asoslardan voz kechmagan va neoklassikaning “qat’iy negizi”ni o`zgartirmagan
holda jamiyat haqidagi boshqa fanlar – psixologiya, sotsiolgiya, siyosatshunoslik
fanlarining ishlanmalaridan foydalanish imkonini beradi, bu tahlil sohasini sezilarli
darajada kengaytirib, uni boyitadi va aniqlikka yaqinlashtiradi.
Neoinstitutsionalizm ikkita umumiy asosdan kelib chiqadi, birinchidan,
ijtimoiy institutlar ahamiyatga ega, ikkinchidan ular neoklassik nazariya vositalari
yordamida tadqiq etiladi. Ushbu ikki taraflama xususiyat neoinstitutsionalizmni
“eski” institutsionalizm va neoklassik nazariyadan ajratib turadi.
Neoinstitutsionalizm neoklassik nazariyadan insonning ko`paytiruvchi
xattiharakati va metodologik individualizm tamoyillarini meros qilib olgan holda
o`tgan asrning 50-60 yillarga kelib shakllandi. Neoinstitutsionalizmning ayrim
variantlarida o`yinlar nazariyasidan foydalaniladi. Ayrim neoinstitutsionalistlar o`z
tadqiqotlarida evolyutsion nazariya qoidalariga tayanadi. Biroq, ularning
o`xshashligiga qaramay, neoinstitutsional va neoklassik yondashuvlarining
metodologik xususiyatlarini belgilab beruvchi bir qator farqlarni ajratish mumkin.
Neoinstitutsional nazariya ijtimoiy jarayonning real faoliyat ko`rsatuvchi
4
Neoklassik yondashuvning asosida jamiyat to`g`risidagi fanlarning butun tarqoq sanalarini umumlashtirish
(unifikatsiyalash) yotadi
10

ishtirokchilari sifatida guruhlar yoki tashkilotlarni emas, balki alohida individlarni
o`rganadi. Shu tariqa tashkilotlar ichida individlar o`rtasida yuzaga keladigan
munosabatlar turli tashkiliy tuzilmalarning mavjud bo`lishini izohlash uchun hal
qiluvchi omil hisoblanib, neoinstitutsional nazariyani o`rganish ob’ekti sanaladi,
ayni paytda neoklassik nazariyada firma “qora quti” sifatida ko`rib chiqildi.
Firmaning paydo bo`lishi masalalari ham neoklassiklar nazaridan chetda qoldi,
ayni paytda neoinstitutsional yo`nalish vakillarining ko`plab ishlari, shu jumladan
R.Kouz ishlarining maqsadi “firmaning mavjud bo`lishini izohlash va uning
faoliyati ko`lamlarini belgilab beruvchi sabablarni qidirib topishdan iborat bo`ldi”.
Ta’kidlash lozimki, metodologik individualizm bir qator jarayonlarni tadqiq etish
uchun ancha jiddiy cheklovlarni belgilaydi.Masalan,davlatni yagona,
uyg`unlashgan tarzda foliyat ko`rsatuvchi, bo`linmas organizm sifatida aniq
tasavvur qilishga to`liq tayangan tadqiqotni amalga oshirish ancha muammoga
aylandi; davlatning maqsadli funksiyasini ko`paytirishga, individlar
funksiyalarining qismi (agregati) hisoblanmaydigan o`ziga xos “ijtimoiy ne’mat
funksiyasi”ga asoslangan yondashuvlardan foydalanish ham qiyindek tuyuladi.
Ikkinchi tomondan, bunday asos tadqiqot natijasida olinadigan xulosalarning
amaliyot nuqtai nazaridan ahamiyatini yanada oshiradi, chunki ular real
ma’lumotlarga asoslanadi. Individlar va institutlarning o`zaro bog`liqligini tahlil
etishda boshlang`ich nuqtaga nisbatan ikkita tamoyil mavjud.Birinchi tamoyilda
institutlar individlarning manfaatlari hamda xatti-harakatlari orqali tushuntiriladi
va metodologik individualizm deb nomlanadi.Ya’ni, individ institutlarni tahlil
qilishda boshlang`ich nuqta hisoblanadi.Masalan, davlatni tavsiflashda uning
fuqarolarining manfaatlari va o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqiladi.
Metodologik individualizm tamoyilining davomi spontan evolyutsiya
konsepsiyasidir. Ushbu konsepsiyaga ko`ra, institutlar insonlarning harakatlari
natijasida paydo bo`ladi degan taxmin ilgari suriladi.Ya’ni, individlar birlamchi,
institutlar esa ikkilamchi o`rin tutishi to`g`risidagi taxmin neoklassiklar
qarashlarida aks etgan.Aksincha, tahlil uchun boshlang`ich nuqta sifatida individlar
emas, balki institutlar belgilanishi ikkinchi tamoyilga asos bo`ladi. Shu tariqa
11

ikkinchi tamoyilda xolizm metodologiyasidan foydalaniladi. Boshqacha aytganda,
individlar institutlarning ta’rifidan kelib chiqib tavsiflanadi. Institutlar esa, o`zlari
makrodarajada munosabatlar tizimini takror ishlab chiqarishda bajaradigan
funksiyalar orqali izohlanadi.Endi fuqarolar o`z hukumatini emas, balki hukumat
ma’lum xildagi fuqarolarning shakllanishiga ko`maklashadi. So`ngra, spontan
evolyutsiya konsepsiyasiga institutsional determinizm tezisi qarshi turadi va u
muhim barqarorlashtiruvchi omil hisoblanadi.Institutlar – o`tmishda sodir bo`lgan
«jarayonlar natijasi» bo`lib, ular o`tmish holatlariga moslashgan va shuning uchun
ijtimoiy mo`rtlik, psixologik mo`rtlik omili hisoblanadi va barcha keyingi
rivojlanish «doiralarini» belgilab beradi. Shunday qilib, xolizmda individlarning
manfaatlari va xatti-harakatlari ularning o`zaro hamkorigini oldindan belgilab
beruvchi institutlarning tavsifi orqali tushuntiriladi.Ya’ni,institutlar birlamchi,
individlar esa ikkilamchi o`rin tutadi.
12

II.BOB. “INSTITUT” VA “NORMA”.
2. 1. “Institut” va “norma” tushunchalarining mohiyati .
Institutlar jamiyat hayotida muhim o`rin tutadi. Agar bir daqiqaga barcha
institutlar yo`q bo`lib ketganligini tasavvur qiladigan bo`lsak, u holda tartibsizlik
boshlanib ketib, bu o`z navbatida abadiy davom etmas edi. Chunki insonlarning
o`z hayotini tartibga keltirishga urinishlari yangi institutlarning paydo bo`lishiga
olib kelgan bo`lar edi.
Institutlar tabiatini yanada chuqurroq tahlil qilish global xususiyatlarga ega
bo`lgan qator savollarga, xususan, nima uchun bozorlar “ishlaydi” yoki
“ishlamaydi”? Iqtisodiy siyosatning u yoki bu tadbirlari nima uchun samarali yoki
samarasiz bo`ldi? Iqtisodiyotdagi qaysi o`zgarishlar ichki sabablarga ko`ra yohud
hukumatning u yoki bu qarori tufayli yuzaga keldi, degan savolga javob berish
imkonini beradi.
Institutlar o`zi nima? Turli davrlar tadqiqotchilari institutlar mohiyatini va
ularning faoliyat ko`rsatish mexanizmini yoritvchi bir necha ta’riflarni
asoslashgan. Institutlarni T.Veblen quyidagicha ta’riflagan: “ Institutlar – bu
insonlar ularga amal qilgan holda turmush kechiradigan odatiy tafakkur tarzi” yoki
“ Institutlar – bu o`tmishda sodir bo`lgan jarayonlar natijasi bo`lib, ular o`tmish
sharoitlariga moslashgan va, o`z navbatida, hozirgi vaqt talablariga to`liq
moslashmagan”.
Ye.Erdvard tomonidan “ Institutlar – bu ko`plab individuumlar ulardan hamma
joyda va har kuni foydalanadigan va asosan o`zining noyobligi bilan
tavsiflanadigan ijtimoiy ne’matlar. Institutlar almashuv jarayonini soddalashtiradi.
Ular – qarorlar qabul qilish jarayonining yakka tartibdagi qarorlarni ijobiy
qarorlarga aylantiruvchi ajralmas qismi”, deya ta’riflangan.
J.Xodjsonning ta’riflashicha,“ Institutlar – an’ana, urf-odat yoki qonunchilik
cheklovi orqali uzoq muddatli va barqaror hulq-atvor namunalarining yaratilishiga
olib keluvchi ijtimoiy tashkilot”.
Institutlarni ko`z bilan ko`rib, ularni jismonan his etib yoki o`lchab bo`lmaydi.
Bu inson ongi bilan yaratilgan o`ziga xos konstruksiyalar, ko`zga ko`rinmaydigan
13

mexanizmlardir. Institutlar insonlarning muayyan jamoasiga xos bo`lgan tafakkur
tarzini aks ettiradi.
Institutlarning yana boshqa bir ta’rifi B.Z.Milner tomonidan D.Nort yozgan
so`zboshishida keltirilgan: “ institutlar – bu insonlar tomonidan ishlab chiqilgan
cheklovlar hamda ularning o`zaro hamkorligini tarkiblashtiruvchi majburlash
omillari. Bularning barchasi birgalikda jamiyat va iqtisodiyotning undovchi
tarkibini hosil qiladi”.
Yuqorida keltirilgan ta’riflar institutlarning asosiy xususiyatlarini qamrab
olgan holda, ularning asosiy funksiyalarini hamda rivojlanish qonunlarini aks
ettiradi hamda jamiyatni rivojlantirish uchun institutlarning muhimligini
ta’kidlaydi. Yuqorida ko`rsatilgan barcha holatlarni umumlashtirgan holda,
institutsionalizmning hozirgi zamon talqinlariga asosan institutlarni quyidagicha
ta’riflash mumkin:
Institut – bu jamiyat a’zolari o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni belgilab
beruvchi rasmiy qoidalar va norasmiy normalar tizimi. Institutlar asosini uning
tarkibiy qismlari hisoblangan normalar tashkil etadi.
Norma – institutsional muhitda individlarning o`z tanlovini amalga oshirishda
foydalaniladigan asosiy unsur hisoblanadi. Ushbu unsur: tartibni saqlash
funksiyasiga ega; o`zaro hamkorliklar tizimida majburiy xatti-harakat bajarilishini
talab etadi; shaxslar xatti-harakatidagi ijtimoiy, iqtisodiy, yuridik sanksiyaga
tayanuvchi muntazamlik hamda muqarrarlikni aks ettiradi; shaxsning turli
vaziyatlarda o`zini qanday tutishi lozimligini belgilaydi. Norma amal qil ishi
uchun talab etiladigan tarkib beshta unsurdan iborat :
 individlar ning guruh lanish belgilar i ;
 muqarrarlik omili (kerak yoki kerak emas);
 maqsad;
 norma harakatda bo`lgan shart-sharoitlar;
 sanksiyalar.
14

Ajratilgan ushbu 5 ta unsur normalarning turli xillari ni cheklash imkonini
beradi, ya’ni g`amkorlik strategiyasini, xususan, normaning o`zini (tor ma’noda)
va qoidalarni. Norma xillari quyidagilarga bo`linadi:
H amkorlik strategiyasi q belgi Q maqsad Q shart-sharoit;
N orma q belgi Q muqarrarlik omili Q maqsad Q shart-sharoit ;
Q oida q belgi Qmuqarrarlik omili Q maqsad Q shart-sharoit Q sanksiya .
Shaharda yoki supermarketda bir-birlarini yo`qotgan odamlarni qidirish
hamkorlik strategiyasiga misol bo`ladi. Bunda: individlarning guruhlanish belgisi
– bir-birini yo`qotganlik fakti; maqsad - bir-birini topish; shart-sharoit – uchrashish
ehtimoli yaqin bo`lgan ko`zga tashlanuvchi narsa yoki buyumning mavjudligi
bo`ladi.
Tor roq ma’noda norma kelishuv tushunchasiga mos keladi . Chunki kelishuv
ko`rsatmasini bajarish o`ta ixtiyoriy xususiyatga ega. Qoidaga o`tishda
ko`rsatmalarni bajarishning ixtiyoriy xususiyati yo`qoladi, ya’ni bunda sanksiya
ishga tushadi.
Normaning inson xatti-harakatiga ta’siri haqidagi munozara sotsiologiya va
iqtisodiy nazariya o`rtasidagi chuqur tarixiy ildizga ega bo`lgan qarama-qarshilik
bilan bog`liq. Sotsiologlar normada insonlar xatti-harakatining ularga tashqaridan
berilgan va ekzogen xususiyatga ega bo`lgan mutlaq naimjasini ko`radilar. Homo
sociologicus xatti-harakati umuman olganda jamiyatning normativ tarkibi bilan
aniqlanadi. Normalarning o`zlari esa, sotsiologlarning fikriga ko`ra, jamiyat
xususiyatlaridan hosil bo`lgan va uni takror ishlab chiqarish vazifasini ko`zlaydi.
Iqtisodchilar esa klassik siyosiy iqtisod davridan buyon normalarning bunday
talqin etilishiga qo`shilmaydilar. Chunki norma tanlash erkinligini istisno etadi.
Homo economicus o`z tanlovida, shu jumladan norma tomonidan qo`yiladigan
cheklovlardan holi. Iqtisodchilar shaxs tanlovining institutsional cheklovchisi
sifatida normalarning mavjud bo`lishini umuman inkor etadi. Yoki normalarga
oqilona izoh berishga, aniqrog`i, ularda tashqaridan berilgan xatti-harakat natijasini
emas, balki anglab yetilgan tanlov natijasini ko`rishga intiladi.
15

Umuman olganda, ijtimoiy tanlash nazariyasi da normalar: oqilona tanlash
natijasi sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodi da esa norma lar oqilona xatti-
harakatning omili sifatida tahlil qilinadi.
Ijtimoiy tanlash nazariyasi (D.Byukenen) birinchi galda siyosiy tanlov
natijasini aks ettiruvchi va huquqda qayd etiladigan yuridik normani o`rganadi.
Yuridik normalarni izohlash uchun oqilona tanlashning neoklassik modelidan
foydalaniladi. Xususan, shu narsa nazarda tutiladiki, Byukenen uchun siyosat - bu
huddi insonlar bozorda faqat o`z afzal bilishlariga amal qilgan holda tovarni xarid
qilgani kabi, uning asosida ular turli xil muqobil variantlarni, ularni o`z qadr-
qimmati bilan qiyoslagan holda, tanlaydigan murakkab institutsional jarayon
hisoblanadi. Boshqa so`z bilan aytganda, norma va qoidalar siyosat bozorida
shaxslar o`rtasidagi o`zaro hamkorlik natijasida paydo bo`ladi. Bundan normalarni
baholashning navbatdagi mezoni – ularning samaradorligi kelib chiqadi. Normalar
faqat ular o`ziga xos qadr-qimmatga asoslanganda samarali bo`lib, yakka
manfaatlarni o`zaro foydali tarzda amalga oshirishga ko`maklashadi.
Ijtimoiy tanlash nazariyasiga xos bo`lgan oqilona tanlov modeli yordamida
normalarni talqin qilishdan farqli ravishda, kelishuvlar iqtisodi normalarga amal
qilishda (bunda normalar tashqaridan berilgan) ekzogen hisoblanishiga
qaramasdan, oqilona xatti-harakatning omilini ko`rishni taklif etadi. Bunday bir
qarashda o`ziga xos xususiyatga ega bo`lgan oqilona tanlash natijasi
hisoblanmagan normalarni bajarish, oqilona xatti-harakatning shartiga aylanadi.
Ammo bozordagi bitimlar ishtirokchilarining oqilonalik talabi ushbu o`ziga
xoslikni izohlash imkonini beradi.
Kelishuvlar iqtisodi normani bozorda ishtirokchilar tomonidan istaklar va
afzalliklarning o`zaro talqin etilishi uchun zamin sifatida ko`rib chiqishni taklif
etadi (1-jadval). Shu nuqtai nazardan normaga amal qilish shaxs uchun o`z
maqsadlari (signaling) haqidagi xabarlarni kontragentgacha yetkazish usuliga
aylanadi. Shaxslar o`z xatti-harakatiga nisbatan bir-birini istisno etuvchi talablarni
muvofiqlashtirishga va o`z tomonlarining harakatlariga nisbatan ishonchli fikrlarni
16

bildirishga qodir bo`lmay qoladi. Ko`rib chiqilayotgan yondashuv doirasida
kelishuvlar nisbatining quyidagi variantlari tahlil qilinadi.
1. Ekspansiya – unda o`zaro hamkorlikni tashkil qilish ilgari boshqa
kelishuvlar ustuvorlik qilgan sohalardagi kelishuvlardan birining normalari asosida
amalga oshadigan kelishuvlar nisbati. Masalan, siyosiy soha siyosiy bozorga
aylanishi mumkin, bunda fuqarolik kelishuvining normalari bozor kelishuvi
normalari tomonidan siqib chiqariladi.
Bozor kelishuvining ekspansiyasi o`ta xavfli, u boylikning o`ta nomutanosib
taqsimlanishiga va undan siyosiy hokimiyat omili sifatida foydalanishga olib
kelgan holda jamiyat rivojlanishini barqarorlikdan mahrum etadi.
2. Urinish – unda bir o`zaro hamkorlikning o`zi bir-birini istisno etuvchi
normalar asosida amalga oshirilishi mumkin bo`lgan kelishuvlar nisbati. Shu
nuqtai nazardan birinchi bo`lib K.Errou tomonidan tadqiq etilgan qon topshirish
bunga aynan mos misol bo`ladi. Gap shundaki, qon odatda pulga (bozor kelishuvi)
yoki birdamlik nuqtai nazardan bepul (fuqarolik kelishuvi) topshiriladi. Ushbu
noo`xshatishlik shaxslarning qon topshirish yuzasidan o`zaro hamkorligida
noaniqlikning yuqori darajasini belgilab beradi.
3. Murosa – unda turli kelishuvlar talablari o`rtasidagi ziddiyatga barham
beruvchi egiluvchan normalar namoyon bo`ladigan kelishuvlar nisbati. Masalan,
har qanday reklama kampaniyasi bozor kelishuvi va ijtimoiy fikr talablari
o`rtasidagi murosani topishni nazarda tutadi. Ushbu ikki kelishuv o`rtasidagi
murosaga boshqa misol – ko`r-ko`rona iste’mol, bunda shaxs o`z iste’mol
tanlovida tovar yoki xizmatni iste’mol qilishdan foydalilikni oshirishni emas, balki
u iste’mol qilish tufayli qo`lga kiritadigan hurmatga erishishni ko`zlaydi.
17

2. 2. Rasmiy va norasmiy normalar va ularning shakllanishi .
Institutsionalizmning asoschilarid a n biri D.Nort institutlar tarkibida ularni
uchta asosiy qismga ajratadi:
- rasmiy qoidalar (konstitutsiyalar, qonunlar, sud qarorlari, ma’muriy hujjatlar
va b.);
- norasmiy normalar (an’analar, urf-odatlar, ijtimoiy shartlilik);
- qoidalarga amal qilinishini ta’minlovchi (sudlar, politsiya va h.k.) majburlash
mexanizmlari (masalan, jazolash tizimi).
“Institut”ning yuqorida keltirilgan ta’rifi (2.1)dan kelib chiqib, institutlar inson
tomonidan ongli ravishda yaratilgan turli hujjatlar (konstitutsiyalar, qonunlar va
h.k.) ko`rinishidagi rasmiy, “yozilgan” qoidalarda ifodalanishi mumkin. Shu bilan
birga ular umumiy qabul qilingan shartlilik, xatti-harakat kodekslarida, ya’ni
norasmiy, “yozilmagan” normalarda namoyon bo`ladigan, jamiyatning barcha
sohalariga kirib borib, an’analar, urf-odatlar ko`rinishida yoki boshqa shaklda amal
qilinadigan inson ongining mahsulini o`zida namoyon etishi mumkin.
Agar rasmiy qoidalar tizimi insonlar (davlat)ning qonun ijodkorligi faoliyatini
o`zida aks ettirsa, u holda norasmiy normalar tizimi qay tarzda shakllanadi, degan
savol tug`iladi.
T.Veblenning konsepsiyasiga ko`ra, institutlarning o`zgarishi tabiiy tanlab
olish qonuniga muvofiq ravishda kechadi. Insonning jamiyatdagi hayoti, huddi
boshqa turdagi hayot kabi – bu yashash uchun kurashish va, o`z navbatida, tanlab
olish va moslashish. Uning fikriga ko`ra, ijtimoiy tuzum evolyutsiyasi ijtimoiy
institutlarni tabiiy tanlab olish jarayoni bo`ldi. Institutlar – inson jamiyati va inson
tabiatining rivojlanishda davom etishi va shu nuqtai nazarda erishilgan taraqqiyotni
umumiy ko`rinishda eng ko`p moslashgan tafakkur tarzini tabiiy ravishda tanlash
va individlarni jamiyat rivojlanishi bilan izchil o`zgarib turadigan yangi
sharoitlarga majburiy moslashtirish jarayoni, deyish mumkin. Shunday qilib,
T.Veblenning talqinida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (“ijtimoiy tuzum
evolyutsiyasi”) turli xildagi institutlarni “tabiiy tanlash” jarayonini amalga oshirish
sifatida namoyon bo`ladi.
19

T.Veblenning nuqtai nazari F.Xayek 5
ning nuqtai nazariga ham yaqin.
Xayekning fikriga ko`ra, jamiyatda qaror topgan ahloq qoidalari va normalarini
tanlashni biologik tanlovga qiyoslash mumkin. Uning hisoblashicha, rasmiy
qoidalar bilan bir qatorda (an’analar va urf-odatlar ko`rinishida) norasmiy
normalarning mavjud bo`lishi shu bilan shartlanganki, “tanlab olish jarayonida,
shakllangan urf-odatlar va ahloqda haqiqiy holatlar soni hisobga olinishi mumkin –
individlar qabul qilishi mumkin bo`lgan narsalardan ko`proq; buning oqibatida,
an’ana ma’lum jihatlarda inson ongidan ustun turadi”. Jamiyat qanchalik ko`p
xilma-xillikka yo`l qo`ysa, ijtimoiy maqsadga muvofiq institutlarni tanlab olish
shunchalik samarali kechadi.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan shu narsa kelib chiqadiki, agar rasmiy qoidalar
sun’iy tarzda o`ylab topilishi va majburan joriy etilishi mumkin bo`lsa,
F.Xayekning ta’kidlashicha, norasmiy normalar “qandaydir o`tmishdagi voqealar
bilan belgilanadi, lekin qandaydir tuzilma yoki model (institutsional matritsa)ning
ongsiz tarzda o`zini o`zi tashkil etishi jarayonining tarkibiy qismi sifatida
shakllanadi” 6
. Boshqacha aytganda, norasmiy institutlar – bu shartlilik, o`zini o`zi
qo`llab-quvvatlovchi, uchinchi tomon (davlat)ning aralashuvisiz,o`z o`zidan
bajariladigan qoidalardir.Ta’kidlash lozimki,“evolyutsiya” atamasidan
foydalanilsa-da, tabiiy tanlash nazariyasi izchil institutsional o`zgarishlarga
nisbatan hamma vaqt ham qo`llanilmaydi. Chunki eng “yaxshi” institut hamma
vaqt ham yashovchan bo`lmaydi. Ikkinchi tomondan, institutlarning bir holatdan
ikkinchi holatga doimiy ravishda o`tishi hamma vaqt ham tashqi omillar ta’siri
ostida kechmaydi. Ba’zi bir institutlar normativ tarzda mustahkamlanib norasmiy
turdan rasmiy institutlarga aylanadi, boshqalari esa, rasmiy institutlar sifatidagi
avvalgi ahamiyatini yo`qotib va huquqiy tizimdan chiqarilgan holda norasmiy
ko`rinishga ega bo`lishi mumkin.
Amaliyot shuni ko`rsatmoqdaki, ko`p holatlarda norasmiy normalar jamiyatda
“tartibni” ta’minlashda rasmiy qoidalarga qaraganda g`oyat katta rol o`ynaydi.
Bunga qator omillar xizmat qiladi:
5
Хайек Ф.А. Пагубная само наде янность. Ошибка социализма. –М.: Новости, 1992. -133 б.
6
Хайек Ф.А. Пагубная само наде янность. Ошибка социализма. –М.: Новости, 1992. 20-бет.
20

1. Har qanday jamiyatda faoliyatning alohida sohalari rasmiy qoidalar mavjud
bo`lmaganda faqat norasmiy normalar bilan tartibga solinadigan vaziyatni kuzatish
mumkin. Xo`jalik yuritishning jamoa shakli paydo bo`lishi davrida urug`doshlik va
ular a’zolari o`rtasidagi munosabatlar yoki mafiya (kriminal) guruhlar o`rtasidagi
munosabatlar, O`zbekistonda mahallada yashovchi aholi orasida keng tarqalgan
odatlar va qoidalar bunga misol bo`lib xizmat qiladi.
Qoidalarga zarurat hamma vaqt, bittadan ko`p sub’ekt mavjud bo`lib, ular
o`rtasida qandaydir munosabatlar yuzaga kelgan taqdirda, tug`iladi. Bunda
sub’ektlarning turli guruhlaridagi qoidalar bir xil bo`lishi ham, bir-biridan yaqqol
farq qilishi ham mumkin. Alohida oila yoki alohida jamoa doirasidagi
munosabatlar ana shunday qoidalarga eng oddiy misol bo`lib xizmat qiladi. Oila
doirasidagi munosabatlar norasmiyligicha qoladi, jamoaning qarindoshlar
bo`lmagan a’zolari o`rtasidagi munosabatlar esa, aksariyat hollarda shartnoma yoki
boshqa hujjat ko`rinishida (fuqarolik kodeksida davlat doirasida) rasmiy tarzda
mustahkamlandi.
2. Norasmiy normalar jamiyatda rasmiy qoidalarga qaraganda ancha oldin
paydo bo`lib, ko`p jihatdan rasmiy, qonunchilik bilan mustahkamlangan normalar
uchun asos bo`lib xizmat qildi. Norasmiy normalarning rasmiy qoidalar sifatida
mustahkamlanishiga istalgan mamlakatning tarixida ko`plab misollarni uchratish
mumkin.
2. 3. Institutsional matritsa .
Institutsional matritsa sotsiologiya fani doirasida ishlab chiqilgan bo`lib, unda
sotsiologik tushunchalardan foydalaniladi. Ammo ushbu konsepsiya jamiyatning
barcha sohalarida, shu jumladan iqtisodiyotda hamda huquqiy jarayonlarni tahlil
qilishda qo`llanilishi mumkin.
Shuni hisobga olib, institutsional matritsaning nisbatan yangi konsepsiyasini
ko`rib chiqamiz. Institutsional matritsaning nazariy g`oyasi jamiyatni tahlil
qilishga nisbatan tarkibiy-tizimli yondashuvni amalga oshiradi.
21

Institutsional matritsa–bu tarixan barqaror shakllangan, dastlabki davlatlarning
paydo bo`lishini va barcha keyingi institutsional tuzilmalarning rivojlanishini
belgilab bergan, o`z navbatida, mohiyati hamon saqlanib qolgan birlamchi modelni
takror yaratishga xizmat qiluvchi bazaviy ijtimoiy institutlar tizimi.
Bu yerda institutlar sotsium yashovchanligining tashqi sharoitlari bilan
shartlangan jamiyat a’zolari o`rtasidagi muayyan va muqarrar aloqalar tizimi
sifatida tushuniladi. Ushbu holatda gap insonning takror shakllanishini tartibga
soluvchi ijtimoiy institutlar (ular jumlasiga oila, salomatlik va boshqa institutlar
kiradi) haqida emas, balki davlatlarning takror shakllanishini va ijtimoiy hayotning
asosiy sohalarini tartibga soluvchi sotsial institutlar haqida bormoqda.
1-rasm. Jamiyatnig institutsional matritsasi
Institutlar jamiyatning uning tarixiy barqarorligini va ijtimoiy yaxlitlikning
takror shakllanishini ta’minlovchi o`ziga xos tuzilishini (qobirg`asini) hosil qiladi.
Institutsional matritsa chizma ko`rinishida jamiyatda teng ahamiyatli mavqeni
egallab turgan yagona uchta: siyosiy, iqtisodiy va huquqiy sohalarni birlashtiruvchi
ijtimoiy shakl sifatida namoyon etilgan (2.1-rasm). Asosiy matritsalar [30]
S.Kirdinaning “Institutsional matritsalar va Rossiyaning rivojlanishi” kitobidan
olingan. Biroq ularga ayrim o`zgartirishlar kiritilgan, xususan siyosiy va
mafkuraviy sohalar birlashtirilgan, chunki jamiyatda mafkura ko`p jihatdan
boshqaruvchi siyosatchilarga bog`liq bo`lib, ular faoliyatining natijalaridan biri
hisoblanadi. Matritsada ijtimoiy soha alohida ajratilgan va institutsional tizimni
shakllantirishda u katta rol o`ynaydi.
22Institutlar Siyosiy soha Ijtimoiy soha
Iqtisodiy soha

Matritsalarning asosiy va qo`shimcha institutlarning muayyan to`plami bilan
tavsiflanuvchi ikkita xili mavjud – g`arbiy (bozor, demokratik) va sharqiy
(buyruqbozlik, diktatura yoki despotiya) matritsalar.
2. 4. Institutsional o`zgarishlar va institutlarning o`zaro bog`liqligi .
Institutlar qanday ishlayotganligini, nima uchun ular asrlar mobaynida mavjud
bo`lishi va rivojlanishini, ularning “hayotiyligi” yoki barqarorligini tushunish
uchun institutsional o`zgarishlarga olib keluvchi sabablarni o`rganib chiqish lozim.
Jamiyatning rivojlanish jarayonida institutlar shaklining o`zgarishi ro`y beradi.
Agar rasmiy qoidalarni u yoki bu qonun, farmonni qabul qilib o`zgartirish mumkin
bo`lsa, an’analar va urf-odatlarda ifodalanadigan norasmiy cheklovlarni bir kunda
o`zgartirib yoki tugatib bo`lmaydi. Ular yana uzoq vaqt amal qilishda va jamiyat
rivojiga ta’sir ko`rsatishda davom etadi.
Biroq institutsional tizimning o`zida doimiy ravishda o`zgarishlarga ehtiyoj
sezilib bo`lib turadi. T.Veblenning ta’kidlashicha, institutsional o`zgarishlarning
asosiy sababi shakllangan institutlar bilan o`zgargan sharoitlar, tashqi muhit
o`rtasidagi o`zaro nomuvofiqlik hisoblanadi.
D.Nort institutsional o`zgarishlar sub’ekti sifatida yakka tartibdagi tadbirkorni,
institutsional o`zgarishlar manbai sifatida esa narxlar nisbatidagi fundamental
siljishlarni ajratadi.
O`zgarishlar mexanizmi quyidagicha: nisbiy narxlar tarkibidagi siljishlar ishlab
chiqarish omillarining narxlari o`rtasidagi narx ulushiga, axborot qiymatiga va
texnologiyalardagi o`zgarishlarga ta’sirni nazarda tutadi. Ushbu o`zgarishlardan
ayrimlari ekzogen xususiyatga ega (inqiroz, epidimiya va h.k.), biroq aksariyat
o`zgarishlar endogen xususiyatga ega bo`lib,insonlarning joriy faoliyati kengayishi
natijalarini aks ettiradi. Narxlar nisbatidagi fundamental o`zgarishlar vaqt o`tishi
bilan xatti-harakat eski odatlarining o`zgarishiga va insonlar tomonidan xatti-
harakat standartlarini hosil qiladigan omillarning aglab yetilishiga olib keladi.
Biroq, narxlar o`zgarishining g`oyalarga ta’siri darajasi to`g`risidagi masala
hozircha kam o`rganilganligicha qolmoqda.
23

D.Nortning fikriga ko`ra,mafkura institutsional o`zgarishlarning yana bir
manbai hisoblanadi. Mafkura deganda u insonlar ular orqali atrofdagi olamni qabul
qiladigan va baholaydigan sub’ektiv modelni tushunadi. Mafkuraviy mayillik ham
iqtisodiy hisob-kitoblardan holi emas: olamning sub’ektiv manzarasi kimningdir
foydali imkoniyatlarini chegaalashi qanchalik katta bo`lsa, uni qayta ko`rib
chiqishdan manfaatdorlik shunchalik kuchli bo`ladi.
Shunday qilib, institutsional o`zgarishlar texnika taraqqiyoti, yangi
bozorlarning ochilishi, aholi sonining o`sishi va hokazolar,ya’ni ular natijasida
tashkiliy va institutsional o`zaro hamkorlikning ilgari muvafaqiyatli faoliyat
ko`rsatgan alohida shakllari “foydasiz” bo`lib qoladigan jarayonlar oqibatida yuz
berishi mumkin. Yangi rasmiy normalar o`rniga boshqalari qabul qilinadi,
norasmiy normalarga amal qiladigan insonlar soni kamayib borishi bilan ular asta-
sekin yo`qolib boradi.
Institutlar paydo bo`lishining o`ziga xos jihatlari shundaki, ular o`zlari paydo
bo`lishidan avval amal qilgan normalar va sharoitlarga bog`liq hisoblanadi. Shu
tariqa, har qanday yangi institut, mavjud iqtisodiy yoki ijtimoiy sharoitlar
(institutsional matritsa) tomonidan belgilab beriladi. Institutsional o`zgarishlar
sezilarsiz tarzda kechishi ham, yoki o`zgarishlar, jamiyatdagi mavjud ijtimoiy-
iqtisodiy tizimning tezda takomillashuviga olib kelishi ham mumkin.
Institutsional o`zgarishlar eski va yangi institutlar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik
xususiyati ham katta rol o`ynaydi. D.Nort bog`liqlikning quyidagi turlarini
ta’kidlaydi:
Birinchisi – rivojlanishning avvalgi yo`liga bog`liqlik – chuqur aloqa, yangi
institutlarning faqatgina eski institutlar negizida paydo bo`lishini ta’minlovchi
yangi institutlarning eski institutlarga kuchli bog`liqligi.
Ikinchisi – mutlaq yangi institutlarning paydo bo`lishiga bo`shliq mavjudligi
orqali belgilanadigan nisbatan kamroq.
Bog`liqlikning ushbu ikki xili evolyutsion xususiyatga ega, chunki eski
institutlardan yangi institutlarga o`tishda izchillikka amal qilinadi. Evolyutsion
o`zgarishlar jiddiy iqtisodiy larzalar sodir bo`lmagan va ularning jahon ishlab
24

chiqarishidagi ulushi ustun bo`lgan bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning
institutsional tizimlariga xosdir. Izchilligiga qaramay evolyutsion o`zgarishlar sifat
jihatdan ilgari siljishlarni istisno etmaydi – miqdoriy-sifat o`zgarishlar dialektikasi
o`z kuchida qoladi.
D.Nort tomonidan ajratilgan bog`liqlikning uchinchi xili – eski va yangi
institutlar o`rtasida yaqqol aloqa (bog`liqlik)ning mvjud emasligi – inqilobiy
xususiyatga ega. Inqilobiy o`zgarishlar jamiyat rivojlanishining avvalgi o`zgarish
chizig`iga amal qilishni nazarda tutmaydi va tafakkur tarzi odatlari va
an’analarining tubdan o`zgarishi bilan kuzatiladi.
H atto iqtisodiy tizim samaradorligining oshishiga xizmat qiluvchi inqilobiy
o`zgarishlar ham aholining ko`plab guruhlari uchun jiddiy ijtimoiy oqibatlarni
keltirib chiqarishi mumkin. Bunga bir yaqqol misol tariqasida XV-XVIII asrlarda
Angliyada ro`y bergan agrar sohadagi tub burilishlar bilan bog`liq institutsional
o`zgarishlarni keltirish mumkin.
Rasmiy qoidalar va norasmiy normalarni muvofiqlashtirish. Rasmiy qoidalar
va norasmiy normalarning muvofiqlashtirilishi jamiyatda muhim rol o`ynaydi,
chunki u institutlar mavjud tizimi faoliyat ko`rsatishining samaradorligiga katta
ta’sir ko`rsatadi.
Odatda, insonlar ba’zan institutlar tarkibiy unsurlaridan biri hisoblangan
jazolash tizimining samaradorligiga ziyon yetkazgan holda jazolashning ancha
yumshoq shakllarini nazarda tutuchi normalarni rasmiylashtirishga intilishadi.
O`lim jazosini bekor qilish to`g`risidagi bahs-munozaralar bunga misol bo`ladi.
Kelishmovchilik natijasida institutsional nizo kelib chiqishi mumkin. Bir
holatda, institutsional nizo hech bir o`zgarishsiz institutlarning paydo bo`lishiga,
boshqa holatda esa samarasiz bo`lsa-da barqaror hosilalar – institutsional
tuzoqlarning paydo bo`lishiga olib keladi.
Eski va yangi institutlar o`rtasidagi inqilobiy bog`liqlik doirasida ular
rivojlanishining uchta ehtimoliy yo`lini ta’kidlash lozim:
 birinchisi – mavjud institutsional matritsaga qarama-qarshi bo`lgan rasmiy
institutlarning paydo bo`lishi (odatda, hamma joyda chuqur islohotlar davrida,
25

masalan, o`tish iqtisodiyotida qonunlar, farmonlar ko`rinishida) va ularning ildiz
otishi (kengayib borishi) hamda qabul qilingan rasmiy normalarga mos keluvchi
yangi norasmiy normalarning shakllanishi;
 ikkinchisi – qabul qilinayotgan rasmiy qoidalarning norasmiy normalarga
to`liq mos kelmasligi shunga olib keladiki, norasmiy normalar ancha “hayotiy”
bo`lib chiqadi va buning natijasida yangi qabul qilingan rasmiy qoidalarning
norasmiy institutsionallashuvi yuz beradi;
 uchinchisi – yangi rasmiy qoidalar ildiz otmaydi, bu ularning yo`qolib
ketishiga olib keladi.
Institutsional tizim samaradorligiga institutlar bilan bir qatorda tashkilotlar ham
ta’sir ko`rsatadi. D.Nortning fikriga ko`ra,institutlar iqtisodiy nazariya bilan
yoritiladigan standart cheklovlar bilan bir qatorda jamiyat a’zolarining
imkoniyatlarini ham shakllantiradi.
Institutsional doiralar qaysi tashkilotlar (siyosiy organlar, iqtisodiy tuzilmalar,
jamoat muassasalari) hosil bo`lishi va ishlashini belgilab beradi.Boshqacha
aytganda: institutlar – bu “o`yin qoidalari”, tashkilotlar esa – “o`yinchilar”. Biroq
bu hol o`yinchilar jamiyatda o`rnatilgan “o`yin qoidalari”ga majburiy tarzda amal
qilishini anglatmaydi. Huddi institutlar kabi tashkilotlar ham insonlar o`rtasidagi
o`zaro munosabatlarni tarkiblashtiradi. “Tashkilotlar aniq maqsadga yo`naltirilgan
tarzda faoliyat ko`rsatuvchi,tashkilotchilar tomonidan boylik, daromadni
ko`paytirish uchun yoki boshqa maqsadlarda tashkil etilgan birliklar hisoblanadi.
Ushbu maqsadlarni ko`zlagan holda, tashkilotlar asta-sekin institutsional tarkibni
o`zgartiradi”.
Tashkilotlar (korxonalar, firmalar)ning institutsional jarayondagi roli hozircha
kam o`rganilgan, biroq institutsional nazariya doirasida, xususan, G.Kleyner
tomonidan o`tkazilgan so`nggi tadqiqotlar shuni ko`rsatdiki, tashkilot nafaqat tovar
va xizmatlar ishlab chiqaruvchisi, balki quyidagi asosiy funksiyalarni bajaruvchi
o`ziga xos “institutprovayder” hisoblanadi:
 ishlab chiqarish institutlari va kelishuvlar ishlab chiquvchisi va tarqatuvchisi
roli. Alohida tashkilotning muvaffaqiyatli tajribasi, unda foydalaniladigan
26

shartnomalar tizimining samaradorligi, odatda, bunday tuzilmalarni tashkilotning
ushbu usullaridan foydalanishga undaydi;
 institutlar inkubatori roli. Tashkilotning faoliyat ko`rsatishi natijasida ushbu
tuzilmaning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga oluvchi va yakuniy natijalarning
katta samaradorligi bilan faoliyat ko`rsatuvchi yangi rasmiy qoidalar va norasmiy
normalar shakllanadi yoki, boshqacha aytganda tegishli institutsional muhitda
yangi institutlar hosil qilinadi;
 yakka tartibdagi institutsional integrator roli (ushbu normaga amal
qiluvchilar tarkibiga yangi individlarni jalb qilish).
Institutsional yondashuvga muvofiq davlatni alohida tashkilot sifatida ko`rib
chiqish lozim. Davlatni institut (ijtimoiy shartnoma negizida rasmiy qoidalar
tizimini shakllantirish va ularga amal qilish mexanizmi) sifatida ham, tashkilot
(davlat boshqaruv apparati tarkibi, qonuniy jazolash va majburlash tizimi) sifatida
ham tadqiq etish mumkin.
O‘zbekistonni 2022-yilda iqtisodiy rivojlantirish dasturining eng muhim
ustuvor yo‘nalishlarini belgilar ekanmiz, biz, avvalo, o‘tgan yillarda
iqtisodiyotimizda erishilgan marralar, istiqbolga mo‘ljallangan uzoq muddatli
maqsadlar, shuningdek, jahon bozoridagi real va kutilayotgan, prognoz
qilinayotgan holatdan kelib chiqamiz.
Bugun shuni tan olish kerakki, hamon davom etayotgan global moliyaviy-
iqtisodiy inqiroz hamda uning oqibatlarini yumshatish va bartaraf etish bo‘yicha
amalga oshirilgan inqirozga qarshi dasturlar va ko‘rilayotgan chora-tadbirlarga
qaramasdan, bu boradagi ahvol, afsuski, yaxshilanmayapti, ayrim ko‘rsatkichlar
bo‘yicha esa uning yomonlashish tendensiyasi kuzatilmoqda.
Dunyoning ko‘plab yetakchi mamlakatlarida davlat qarzi va milliy byudjetlar
taqchilligi muammosi deyarli hal etilmasdan qolmoqda, real iqtisodiyotda ishlab
chiqarish pasayib bormoqda, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom
etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik
kuchaymoqda.
27

Kredit oluvchilarning to‘lovga layoqatsizligi, hisob-kitob qilishga qurbi
yetmayotgani moliya-bank tizimida jiddiy muammolar paydo bo‘lishiga olib
kelmoqda.
Dunyoning eng yirik davlatlari markaziy banklari tomonidan real aktivlar bilan
deyarli ta’minlanmagan pullarni chiqarish davom etayotgani, shuningdek, sun’iy
moliyaviy vositalar – derivativlarning nazoratsiz chiqarilayotgani ko‘plab nufuzli
xalqaro tahlil markazlari va ekspertlarda jiddiy tashvish uyg‘otmoqda.
Moliya va bank bozorini ortiqcha likvidlik bilan to‘ldirish, bunday siyosatni
davom ettirish ulkan spekulyativ “ko‘piklar” hosil bo‘lishi, zaxira valyutalari va
milliy valyutalarning qadrsizlanishi, inflyatsiya darajasining o‘sish xavfini
tug‘dirmoqda.
Tobora o‘sib borayotgan bunday muammolar bugungi kunda global inqiroz
keltirib chiqarayotgan chuqur jarayonlarni faqat eski vosita va prinsiplarni tuzatish
bilan hal etib bo‘lmasligidan darak bermoqda va avvalambor moliya va bank
tizimining yangi tuzilmasini, uni nazorat qilish va tartibga solish mexanizmlarini
ko‘p tomonlama asosda ishlab chiqishni taqozo etmoqda.
Ana shunday murakkab sharoitda 2013-yil va yaqin kelajakda hamon davom
etayotgan global inqirozning barcha xavf-xatar va oqibatlarining O‘zbekiston
iqtisodiyotiga ko‘rsatadigan ta’sirini hisobga olish alohida prinsipial ahamiyat kasb
etadi.
Bugungi vaziyat o‘tgan yillar mobaynida inqirozga qarshi kurashish borasida
to‘plagan tajribamizga suyanib, mamlakatimizni rivojlantirish, isloh etish va
yangilash bo‘yicha erishgan sur’atlarni boy bermaslik uchun mavjud resurs va
imkoniyatlarni safarbar etishni talab qilmoqda.
Ana shu vazifadan kelib chiqqan holda,2021-yilda izchil yuqori o‘sish
sur’atlarini,makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotimiz
raqobatdoshligini oshirish eng muhim ustuvor yo‘nalishimizga aylanishi darkor.
Joriy yilda mamlakatimiz iqtisodiyotini 8 foizga, sanoatni 8,4 foizga, qishloq
xo‘jaligini 6 foizga, asosiy kapitalga kiritilgan investsiyalar hajmini 11 foizga,
28

xizmat ko‘rsatish sohasini qariyb 16 foizga oshirish va yalpi ichki mahsulotda
uning ulushi 53 foizgacha o‘sishini ta’minlash maqsadi qo`yilmoqda” 

Haydarov N.H. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar investitsion faoliyatidagi moliya-soliq
munosabatlarini takomillashtirish masalalari. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. – T:. 2003. 29 b.
29

XULOSA
Institutlar jamiyat rivojlanishining barcha bosqichlarida muhim rol o`ynab
kelgan. Ular jamiyatda qarorlar qabul qilish, insonlar va iqtisodiyot
ishtirokchilarining o`zaro munosabatlarini belgilovchi normalardan tarkib topgan
rasmiy va norasmiy qoidalar hisoblanadi. rasmiy qoidalar mamlakat
konstitutsiyasida, qonunlarda, ma’muriy va boshqa hujjatlarda o`z aksini topadi.
Norasmiy normalar esa urf-odat, an’analar va shu kabi boshqa hayot tarzi orqali
yuzaga kelgan qoidalarda ifodalanadi.
Jamiyat rivojlanishi bilan mavjud institutlar va ular negizini tashkil etuvchi
rasmiy va norasmiy qoidalar ham o`zgarib boradi, takomillashadi. Bunday
o`zgarishlarni ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy sharoitlar belgilab beradi.
Institutlar o`zaro muvofiqlashtirilgan tarzda ishlashi, davlat tizimi faoliyatining
samaradorligiga katta ta’sir ko`rsatadi. Institutlar faoliyati aksariyat hollarda
normalarga bog`liqdir. Norma tushunchasi tartibni saqlash funksiyasiga ega bo`lib,
u o`zaro hamkorliklik tizimida majburiy xatti-harakat bajarilishini talab etadi.
Normalar hamkorlik strategiyasi, qoida, xususan, normaning o`zi kabi shakllarga
ega. Ratsionallikning to`liq, to`liqsiz, tartibotli, asoslangan, harakat normasi kabi
shakllari mavjud. Ijtimoiy tanlash nazariyasida normalarga oqilona tanlash natijasi
sifatida qaraladi. Kelishuvlar iqtisodida esa normalar oqilona xatti-harakatning
omili sifatida tahlil qilinadi.
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
Asosiy adabiyotlar
1. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . :
"IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b.
2. Nureev R. Institutsionalizm: vchera, segodnya i zavtra. V kn.
«Institutsionalnaya ekonomika». Uchebnoye posobiye G’ A.Oleynik. –
M.: INFIM, 2000. -5-7 b.
3. Eggertson T. Ekonomicheskoye povedeniye i instituto’. –M.: DELO,
2001. 18-19 b.
4. Neoklassik yondashuvning asosida jamiyat to`g`risidagi fanlarning butun
tarqoq sanalarini umumlashtirish (unifikatsiyalash) yotadi
5. Хайек Ф.А. Пагубная само наде янность. Ошибка социализма. –М.:
Новости, 1992. -133 б.
6. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv
qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b.
7. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.:
Shar q 2005. 220 b.
8. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv
qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b.
9. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv
qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b.
10. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma,
T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b.
11. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512
с.
12. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.
13. Беренс В., Хавранек П. «Руководство по оценке эффективности
инвестиций» М: Интерекспорт, 2008.
14. Vahobov A. va boshqalar. Xalqaro moliya munosabatlari: Darslik. – T.:
«Sharq», 2003.
31

15. Vahobov A. va boshqalar. Jahon iqtisodi va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar.O`quv qo`llanma. T.:Iqtisod-moliya, 2014.
16. To’xliyev N.N. O’zbek modeli: taraqqiyot tamoyillari. T.: “O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti”- 2014
17. Haydarov N.H. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalar
investitsion faoliyatidagi moliya-soliq munosabatlarini takomillashtirish
masalalari. Iqtisod fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan
dissertatsiya. – T:. 2003. 29 b.
I n t er n e t sa y t l a r
www.gov.uz
www.press-service.uz
www.mfer.uz
www.UzA.Uz
www.review.uz
www.cisstat.org
www.cer.uz
www.mfa.uz
www.stat.uz
www.eucentralasia.eu
www.ved.gov.ru
www.wto.org
www.unctad.org
www.imf.org
www.economist.com
32

35

Купить