Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 271.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Декабрь 2023
Расширение docx
Раздел Рефераты
Предмет Психология

Продавец

Bohodir Jalolov

Internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari

Купить
TOSHKЕNT DAVLAT PЕDAGOGIKA UNIVЕRSITЕTI HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BЕRUVCHI PhD.30/03.12.2021. R.26.02 RAQAMLI ILMIY KЕNGASH GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI MIRZAYEV JAMSHID TURDALIYEVICH Internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari 19.00.05 – Ijtimoiy psixologiya. Etnopsixologiya Psixologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PHD) DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida internet makon shaxs hayotining ajralmas sohasiga aylandi. Butunjahon Yoshlar masalasini o’rganish Markazining 2018 yildagi statistik ma’lumotlariga ko’ra, 18 yoshdan 24 yoshgacha bo’lgan yoshlar orasida Internet foydalanuvchilari soni doimiy ravishda o’sib bormoqda: 2011 yildagi bu ko’rsatkich 28 % bo’lsa, 2018 yilda 62 % ga oshgan 1 . Internetning salbiy oqibatlari kiberfiribgarlar, bezorilar, xakerlar kabi g’ayriijtimoiy xatti-harakatlar tashuvchilari bilan muloqotga asos bo’lishi mumkinligi sababli, talaba-yoshlar o’rtasida muloqot qilish uchun qulay muhitni shakllantirishga yordam beradigan global tarmoq - internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ilmiy tadqiq etish muammosini dolzarblashtiradi. Bu borada Internet makonida talabalarning xatti-harakatlarining ijtimoiy-psixologik determinantlarini chuqur o’rganish aktual muammolardan bo’lib qolmoqda. Jahon ta’lim va ilmiy muassasalarida yoshlarni Internetga qaramlik muammosi 1994 yildan o’rganilib kelinmoqda. Bugungi kunda bu mavzu ilmiy psixologiyadagi «moda mavzularidan» biridir. Ko’plab tadqiqotlar mazkur muammoga bag’ishlangan bo’lib, internetga qaramlikning sabablari borasida shaxsning psixologik, ijtimoiy, madaniy, axloqiy xususiyatlariga ta’sirini aniqlash, talaba-yoshlarda internet bilan oqilona ishlay olish qobiliyatlarini qaror toptirish, fanlararo integratsiyani kuchaytirish, internetdan oqilona foydalanishning ijtimoiy-psixologik jihatlarini takomillashtirish bo’yicha ilmiy tadqiqotlarga alohida e’tibor berilmoqda. Respublikamizda so’nggi yillarda yoshlarni har tomonlama barkamol shaxs bo’lib yetishishi, yosh avlod kamoloti, ta’lim-tarbiyasi masalalarini hal etishga oid islohotlar olib borilib, zarur huquqiy-me’yoriy asoslari yaratildi. «Yoshlarni vatanparvarlik, fuqarolik tuyg’usi, bag’rikenglik, qonunlarga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida, zararli ta’sirlar va oqimlarga qarshi tura oladigan, 1 Аналитический обзор: Жизнь в интернете и без него. [Электронный ресурс]. URL: https://wciom.ru/index.php?id=236&uid=116780 (дата обращения: 20.11.19). 2 hayotga bo’lgan qat’iy ishonch va qarashlarga ega shaxs sifatida tarbiyalash» 2 vazifalari belgilanganligi yoshlarni internet tobeligini keltirib chiqaruvchi omillardan himoya qilish orqali ularni intellektual rivojlantirish masalalarini ilmiy o’rganishda yetarli asos bo’la oladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son «2022-2026 yillarga mo’ljallangan Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to’g’risida»gi, 2018 yil 14 avgustdagi PF-3907-son «Yoshlarni ma’naviy-axloqiy va jismoniy barkamol etib tarbiyalash, ularga ta’lim-tarbiya berish tizimini sifat jihatidan yangi bosqichga ko’tarish chora-tadbirlari to’g’risida»gi, 2020 yil 30 iyundagi PF6017-son «O’zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatini tubdan isloh qilish va yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmonlari, hamda faoliyatga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan keng ko’lamli strategik chora-tadbirlarni amalga oshirishda mazkur dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi. Tadqiqot ishi respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining I. «Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari» ustuvor yo’nalishi doirasida bajarilgan. Muammoning o’rganilganlik darajasi. Jahon hamjamiyatida axborotpsixologik xavfsizlikni shakllantirish va bu jarayonga bo’lgan munosabat, globallashuv jarayonida elektron axborot vositalari va internet tarmoqlarining o’rni hamda ularning axloqiy va estetik tarbiya jarayonlarga ta’siri masalalari bugungi kunda dolzarb ijtimoiy-psixologik muammolardandir. O’zbekistonda internet-tobelik fenomeni oxirgi o’n yillikdagina tadqiqot predmetiga aylandi. Mazkur yo’nalishda o’zbek olimlaridan S.N.Arifxanova, N.M.Dolimova, L.A.Nigmatulina, I.I.Raximova, S.B.Shukurov va boshqalar 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги «2022–2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги ПФ–60-сонли Фармони. 3 tomonidan tadqiqotlar olib borilgan, asosiy e’tibor kompyuter o’yinlariga tobelikning bola psixik taraqqiyotiga salbiy ta’siri, kompyuter o’yinlariga tobe o’smirlarning psixologik diagnostikasi va korreksiyasi xususiyatlari, kompyuter o’yinlariga tobeligi mavjud o’smirlarda bezovtalik va agressiyaning oshishi, kompyuterga tobelikning shaxs xarakterologik xususiyatlariga ta’siri masalalariga qaratilgan. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi davlatlari olimlaridan A.A.Avetisova, Yu.I.Alekseyeva, O.N.Arestova, L.N.Babinina, E.P.Belinskaya, A.V.Gogoleva, A.E.Jichkina, N.V.Koritnikova, V.A.Loskutova, M.I.Rozenova, I.N.Rozina, G.U.Soldatova, E.R.Faustova, A.Yu.Egorov va boshqa tadqiqotchilarning ishlarida talabalar hayotida kompyuterning roli, internetdan foydalanishning motivlari, internettobelikning ijtimoiy-psixologik sabablari, internet-aloqalarining ijtimoiy- psixologik xususiyatlari, o’spirinlik davridagi foydalanuvchilarning internetdagi xulq- atvori, internetga tobe talabalarning xarakterologik xususiyatlari, addiktiv xulq profilaktikasi, internetga tobe shaxslar va ularning psixologik salomatligi, internet- tobelikni yuzaga kelishida oiladagi muhitning o’rni va ijtimoiy identifikatsiya orasidagi o’zaro bog’liqlikni o’rganish natijasida internet-tobelik shkalasining ijtimoiy omillarini aniqlash ilmiy tadqiq etilgan. Xorij tadqiqotchilaridan A.Goldberg, D.Greenfield, M.Griffiths, J.Grohol, R.Davis, A.Hull, J.Morehen-Martin, K.Montage, D.Tsuss, G.Ferraro, K.Rodgers, K.Surratt, K.Yang, N.A.Shapira, S.Cheng, T.Troer va boshqalar olimlar tomonidan internetga tobelikni keltirib chiqaruvchi omillar, ularning turlari, internetga qaramlikni aniqlash, internetga tobelik va uning profilaktikasiga oid ilmiy izlanishlar olib borilganini etirof etishimiz mumkin. Tadqiqotning dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot tashkilotlarining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Tadqiqot Guliston davlat universiteti ilmiy tadqiqot ishlari rejasining A-1-26-raqamli «Uzluksiz ta’lim tizimida fanlarni o’qitishni g’oya va tushunchalarini shakllantirish asosida takomillashtirish» mavzusidagi amaliy loyiha doirasida bajarilgan (2019- 2021 yy.). 4 Tadqiqotning maqsadi internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini aniqlashdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotining ta’siri natijasida internet foydalanuvchilarni differensiyalashning ijtimoiy jihatlarini aniqlash; internetdan foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulq-atvori orasidagi korrelyatsion bog’liqlarga ko’ra muloqotga kirishuvchanlikning ustuvor xarakterga ega ekanligini dalillash; internet aloqalaridan faol foydalanadigan yoshlarning shaxs xususiyatlariga bog’liqlikning komponentlari, omillari hamda mexanizmlarini ajratib olish va tavsiflash; internet aloqalaridan faol foydalanuvchi yoshlarning ijtimoiy xulq-atvor modelini «muloqotga kirishuvchanlik», «ijtimoiy talabchanlik», «ijtimoiy moslashuvchanlik», «namoyishkorona xulq-atvor», «oshkoralik» mezonlarini kiritish asosida takomillashtirish. Tadqiqot ob’yekti sifatida internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari belgilangan bo’lib, tadqiqotga Guliston davlat universitetidan (GulDU) 166 nafar, Jizzax davlat pedagogika universitetidan 114 nafar, Toshkent « Kimyo » xalqaro universitetidan 116 nafar talaba yoshlar, jami 396 nafar respondentlar jalb etilgan. Tadqiqotning predmetini Internet aloqalaridan faol foydalanuvchi talabayoshlar ijtimoiy xulq-atvorida namoyon bo’luvchi shaxs xususiyatlari, ularga bog’liqlik omillari va komponentlari tashkil etadi. Tadqiqot usullari. Tadqiqot jarayonida suhbat, kuzatish metodlaridan, shuningdek, Kimberli Yangning V.A.Loskutova tomonidan moslashtirilgan «Internetga qaramlik» testi, M.Rokichning «Qadriyatlar oriyentatsiyasi» metodikasi, Richard S.Lazarusning «Koping xulq-atvorni aniqlash» testi, S.Raydosning «O’ziga ishonch» metodikasi, mualliflik asosida ishlab chiqilgan «Talabalarning xulq-atvoriga Internet muloqoti ta’siri haqidagi tasavvurlarini o’rganish» ijtimoiy-psixologik so’rovnomasidan foydalanildi. Olingan natijalarning statistik ishonchlilik darajasi 5 matematik statistika metodlaridan K.Pirsonning p-korrelyatsiya koeffitsiyenti orqali tasdiqlandi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotning ta’siri natijasida internetga qaramlik xavfining darajaviy ifodalanishidagi gender tafovut tufayli internet foydalanuvchilarni diferensiyalashning ijtimoiy jihatlari aniqlangan; internetdan faol foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulq-atvori orasidagi korrelyatsion bog’liklarga ko’ra faol hayot, hissiyotlarning boyligi, onlayn munosabatlarda o’zini realizatsiyalashning kuchliligi tufayli muloqotga kirishuvchanlikning ustuvor xarakterga ega ekanligni dalillangan; yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotining ta’siri natijasida kirishuvchanlik va talabchanlikning ijtimoiy yordam izlash, oshkoralik, mas’uliyatidan qochish bilan integrativ namoyon bo’lishi tufayli koping xulq strategiyalarini ustuvor rivojlanishi dalillangan; internet aloqalaridan faol foydalanuvchi yoshlarning ijtimoiy xulq-atvor modeli onlayn muloqotning integrativ namoyon bo’lishi tufayli «Muloqotga kirishuvchanlik», «Ijtimoiy talabchanlik», «Ijtimoiy moslashuvchanlik», «Namoyishkorona xulq-atvor» mezonlarini kiritish asosida takomillashtirilgan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirining ijtimoiy-psixologik jihatlari ilmiy va amaliy jihatdan sharhlanib, tadqiqot natijalari asosida mualliflik so’rovnomasi tayyorlangan, aprobatsiya qilingan; yoshlar xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirini psixologik jihatlarini shakllantiruvchi ijtimoiy-psixologik maslahatlar majmui ishlab chiqilgan va faoliyatda tatbiq etilgan; internetdan faol foydalanuvchi zamonaviy yoshlar xulq-atvorining mualliflik modeli ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Dissertatsion izlanish natijalarining ishonchliligi unda ilmiy jihatdan asoslangan, xalqaro miqyosda tan olingan metodikalar hamda matematik-statistikaning aniq metodlaridan foydalanganligi, 6 respondentlar tanlanma to’plamining hajmi va uning reprezentativligi, empirik izlanishlar nazariy chuqur asoslab berilgani, aniqlangan ko’rsatkichlarning boshqa mualliflar taqdim etgan ma’lumotlar bilan qiyosiy tahlil etilib, bunda ishonchli manbalarga asoslanganligi, empirik natijalarning maqsadga muvofiq tahlil qilinganligi, natijalar “Mc Excel”, “SPSS 22.0” dasturlari vositasida qayta ishlanganligi; asosiy olingan natijalar keng ilmiy jamoatchilik o’rtasida muhokama qilingani hamda vakolatli tuzilmalar tomonidan tasdiqlanganligi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati internetdan faol foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulqatvori xususiyatlari haqidagi ilmiy tasavvurlarni to’ldirishi, ijtimoiy psixologiya sohasidagi ilmiy izlanishlar, ijtimoiy ta’sir va tasavvurlarga oid bilimlarni boyitishi hamda internetdan faol foydalanuvchi zamonaviy yoshlar xulq-atvorining omillarini inobatga olishga oid psixologik xizmatni tashkil etilishi bilan izohlanadi. Dissertatsiya natijalarining amaliy ahamiyati internetdan faol foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulq-atvori xususiyatlarini o’rganish bo’yicha to’plangan nazariy va empirik ma’lumotlar ta’lim maskanlarida faoliyat yurituvchi ijtimoiy institutlar mutasaddilariga psixologik ma’rifat bo’yicha ishlarni amalga oshirishda qo’llanishi, «Ijtimoiy psixologiya», «Yosh davrlari psixologiyasi», «Psixologik xizmat» fanlaridan o’quv qo’llanma, darsliklar tayyorlashda, psixologik lug’atlarni takomillashtirishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi. Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirining psixologik jihatlarini o’rganish bo’yicha olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalari asosida: Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotning ta’siri natijasida internetga qaramlik xavfining darajaviy ifodalanishidagi gender tafovut tufayli internet foydalanuvchilarni diferensiyalashning ijtimoiy jihatlari aniqlanganligiga doir natijalar Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2021 yil 19 apreldagi PM-24-a-sonli buyrug’i bilan «Umumiy psixodiagnostika» moduliga kiritilgan (Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2023-yil 7 26-may 9-son ma’lumotnomasi). Buning natijasida yoshlarda internet muloqotiga bog’lanib qolishdan saqlanishga nisbatan malaka va ko’nikmalarni shakllantirishga erishilgan; internetdan faol foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulq-atvori orasidagi korrelyatsion bog’liklarga ko’ra faol hayot, hissiyotlarning boyligi, onlayn munosabatlarda o’zini realizatsiyalashning kuchliligi tufayli muloqotga kirishuvchanlikning ustuvor xarakterga ega ekanligni dalillangan xulosa va tavsiyalar Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2021 yil 19 apreldagi PM-24-a-sonli buyrug’i bilan «Ijtimoiy psixologiyasi» moduliga kiritilgan (Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2023-yil 26may 9-son ma’lumotnomasi). Bu esa, oliy ta’lim muassasalari o’qituvchilari faoliyatining uslubiy metodik ta’minotini boyitishga xizmat qiladi; yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotining ta’siri natijasida kirishuvchanlik va talabchanlikning ijtimoiy yordam izlash, oshkoralikning mas’uliyatidan qochish bilan integrativ namoyon bo’lishi tufayli koping xulq strategiyalarini ustuvor rivojlanishi dalillanganligiga doir natijalar Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2021 yil 19 apreldagi PM-24-a-sonli buyrug’i bilan «Ijtimoiy psixologiya» moduliga kiritilgan (Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2023-yil 26-may 9-son ma’lumotnomasi). Bu esa internet tobeligini aniqlashga mo’ljallangan metodikalarning ilmiy-amaliy ta’minotini oshirishga xizmat qiladi; internet aloqalaridan faol foydalanuvchi yoshlarning ijtimoiy xulq-atvor modeli onlayn muloqotda integrativ namoyon bo’lishi tufayli «muloqotga kirishuvchanlik», «ijtimoiy talabchanlik», «ijtimoiy moslashuvchanlik», «namoyishkorona xulq-atvor» mezonlarini kiritish asosida takomillashtirilgan xulosalar Toshkent davlat pedagogika universiteti huzuridagi Psixologiya o’quv-ilmiy markazining 2021 yil 19 apreldagi PM-24-a-sonli buyrug’i bilan «Muloqot psixologiyasi» moduliga kiritilgan (Psixologiya o’quv-ilmiy Markazining 2023-yil 26-may 9-son ma’lumotnomasi). Natijada tinglovchilar, amaliyotchi psixologlar faoliyatida yoshlarda vaqtni to’g’ri idrok etish hamda onlayn muloqotga butunlay 8 qaram bo’lish, ortiqcha ishtiyoqlarning mavjudligi kabi salbiy sifatlarni me’yorlashtirishga xizmat qiladigan amaliy tavsiyalar bazasi boyitildi. Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 5 ta xalqaro va 6 ta respublika respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokamadan o’tkazilgan. Tadqiqot natijalarining e’lon qilinishi. Dissertatsiya mavzusi bo’yicha jami 14 ta ilmiy ish chop etilgan, jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy attestatsiya komissiyasining dissertatsiyalar asosiy ilmiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarda 8 ta maqola, shu hisobda, 5 tasi respublika va 3 tasi xorijiy jurnallarda nashr etilgan. Dissertatsiyaning hajmi va tuzilishi. Dissertatsiya kirish, uchta bob, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovalardan iborat. Tadqiqot ishi 128 sahifani tashkil etadi. DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI Dissertatsiyaning kirish qismida ishning dolzarbligi va zarurati asoslangan, respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi ko’rsatilgan, muammoning o’rganilganlik darajasi ochib berilgan, dissertatsiya tadqiqotining oliy o’quv yurti ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan aloqadorligi bayon qilingan, tadqiqotning maqsad va vazifalari, ob’yekti, predmeti va metodlari ta’riflangan; tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalar, olingan natijalarning ishonchliligi, ularning nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarining joriy etilishi va ularning aprobatsiyasi bayon qilingan; e’lon qilingan ishlar va dissertatsiyaning tuzilishi borasida ma’lumotlar keltirilgan. Dissertatsiyaning « Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqoti ta’siri muammosining nazariy asoslari » deb nomlangan birinchi bobida yoshlarda internet muloqoti tushunchasi va xususiyatlarini shakllantirish muammosiga oid ilmiy 9 manbalarni tahlil qilingan, tadqiqot maqsadida xorij hamda o’zbekistonlik tadqiqotchilar ishlarining nazariy tahlili bayon qilingan. Ilmiy manbalarda «Internet muloqoti» tushunchasi mohiyati va uni o’rganish tarixi qarab chiqilgan, internetda muloqot ta’sirlarining psixologik jihatlarini o’rganishga oid ilmiy yondashuvlar va ilmiy adabiyotlarda yoshlar xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirini tahlili amalga oshirilgan. Ko’pgina hozirgi tadqiqotlar internetdagi makonlarni tahlil qilish, shaxsiy xususiyatlarning ayrim belgilarini baholash, insoniy sifatlarni qiziqishlarni ko’rsatish bilan bog’liq ekanligi kuzatildi (xorij olimlaridan Agrawal M, Graepel T, Greenwood D.N, Kluemper D.H, Long C.R, Mossholder K.W, Rosen P.A, Schwartz H.A. va boshqa tadqiqotchilar), Internetda o’zini-o’zi taqdim etish bilan (S. Donat, J. Suler, Sherry Turkle va boshqa olimlar), onlayn shaxslarning yaratilish sabablarini o’rganishlar (E. Reid, J. Suler, K.Young, A.E. Jichkina, A.E. Voyskunskiy, O.V. Smislova, O.N. Arestova, E.P. Belinskaya va boshqa olimlar) amalga oshirilgan, Internet aloqalari va foydalanuvchilarning ijtimoiy xatti-harakatlari o’rtasidagi munosabatlar o’rganilgan. Dissertatsiyaning « Yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirini o’rganishning metodologik jihatlari va metodlari » deb nomlangan ikkinchi bobida tadqiqotning metodologik asoslari, taniqli psixolog olimlarning ilmiy yondashuvlari hamda tadqiqotning psixodiagnostik maqsadlari uchun qo’llanilgan metodikalarning umumiy tavsifi, mazmuni, modifikatsiya qilinganlik holati, umumiy yo’riqnomasi hamda metodikalar mazmunining tahlili asosida xulosalar berilgan. Dissertatsiyada internetga qaramlikni psixologik tadqiq qilishning metodologik jihatlari va usullari, internet aloqalari foydalanuvchilari o’rtasidagi shaxslararo munosabatlar, yoshlardagi internetga qaramlilikni yuzaga kelish sabablari o’rganilganligi yoritilgan. Tadqiqotning « Talaba-yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqoti ta’sirining amaliy asoslari » deb nomlangan uchinchi bobida Internet aloqalarining yoshlar xatti-harakatlarining tashqi belgilarida, ularning real xulq-atvorida namoyon bo’lishi ko’rsatilgan. Internetdan faol foydalanuvchilarning quyidagi ba’zi belgilarini 10 ajratish mumkin: kosmetika yordamida tashqi ko’rinishni va o’z imidjini o’zgartirish, ekstremal selfilar, xayriya va ijtimoiy dasturlarda, so’rovlarda ishtirok etish, sport tadbirlarida qatnashish, mashhurlik, g’ayrioddiy joylarga tez-tez tashrif buyurish, yangi modalarga amal qilish. Tadqiqotda yoshlar xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi Internet muloqotiga chorlovchi ijtimoiy tarmoqlardan “Telegram”, “Instagram”, “Facebook”, “YouTube” va boshqa tarmoqlarning reytingi aniqlandi (1-rasmga qarang). Olingan natijalardan ko’rinadiki, Internet tarmog’ida “Telegram” birinchi o’rini egallab, yetakchi ommabop onlayn muloqot vositasi ekanligi isbotlandi, respondentlarning 43% ushbu tarmoqda suhbatlarni amalga oshirishlarini ko’rsatgan. 1-rasm. Ijtimoiy tarmoqlar reytingi. IPS bo’yicha Internet tanlovini to’liq tanlagan yoshlar 184 nafar, internet tanlovini o’rtacha tanlagan yoshlar 201 nafar, internet tanlovini tanlamagan yoshlar esa 11 nafarni tashkil etdi. Tadqiqot natijasidan ko’rinadiki, talaba yigitlarning 42,5%, qizlarda esa 49,15% Internet tanlovini to’liq tanlagan, bu natijalar qizlarning yigitlarga qaraganda internetdan aloqa vositalarida ko’proq foydalanishini ko’rsatdi. Ilmiy tadqiqotlarda keng qo’llaniladigan Kimberli Yangning V.A.Loskutova tomonidan moslashtirilgan talaba yoshlarning internetga moyilligi va qaramligini aniqlash metodikasidan foydalandik, olingan natijalar 1-jadvalda berilgan. 1-jadval. Internetga moyillikning namoyon bo’lishi ko’rsatkichlari 11 163 76 52 71 34 TELEGRAM INSTAGRAM YOUTUBE FACEBOOK BOSHQAIjtimoiy tarmoqlar Talabalar soni 1 - daraja 2 - daraja 3 - daraja Internetdan o’rtacha foydalanuvchilar 2049 ball Internetdan foydalanishni xobbi qilib olganlar 50-79 ball Internetga qaram bo’lganlar 80-100 ball Jami Soni % Soni % Soni % Yigitlar (160) 160 84 52,5 76 47,5 - - Qizlar (236) 236 112 47,45 124 52,54 - - Jami (396) 396 196 49,49 200 50,50 - - Mazkur 1-jadvalda keltirilgan metodika natijalaridan ko’rinadiki, jami respondentlarning 49,49% da 1 - daraja qaramlikning mavjud ekanligini ko’rish mumkin. Yigitlarning 52.5% da, qizlarning 47.45% da 1- daraja; Internet qaramlikka moyillikni ko’rsatuvchi 2-daraja respondentlarning 50.5 % kuzatilib, yigitlarning 47.5%, qizlarning 52.54% tashkil etdi. Internet qaramlikni to’liq ko’rsatuvchi 3- daraja internetga qaramlikni xavf bosqichiga kiruvchilar kuzatilmadi. Qizlarning internet muloqotida yigitlarga nisbatan moyillik yuqoriroq ekanligi namoyon bo’ldi. Internet-muloqotdan faol foydalanuvchilarning ijtimoiy xatti-harakatlarida qadriyatlarning namoyon bo’lishini o’rganish uchun M.Rokichning «Qadriyatlar oriyentatsiyasi» metodikasidan foydalandik. Inson onlayn makonda qanchalik ko’p vaqt bo’lsa, u uchun “sevgi” (yaqin kishi bilan ma’naviy va jismoniy yaqinlik), “sermahsul hayot” (to’liq, hissiy jihatdan boy hayot) “ratsionallik, boshqalarning baxti” (boshqalarning farovonligi, rivojlanishi va yaxshilanishi) bir muncha muhim sanaladi. 2-jadval . Terminal qadriyatlar va ijtimoiy xulq-atvorning namoyon bo’lishi orasidagi bog’lanishlar (Pirson korrelyatsion koeffitsiyenti bo’yicha) 12 OTM Ishtirokchilar Terminal qadriyatlar Ijtimoiy xulq-atvorning ko’rinishlari Muloqotga kirishuvchan lik Ijtimoiy talabchanl ik Ijtimoiy moslashuvchan lik Namoyishkoro na xulq-atvor Oshkoralikl ik Sevgi- muhabbat 0,375 0,236 0,159 0,698* 0,389 Vafodor do’stlarning mavjudligi 0,875** 0,231 0,276 0,137 -0,156 Ijtimoiy mavqe, lavozim 0,357 0,625 0,856** 0,593 0,656 Sermahsul hayot 0.736** 0,134 0,236 0,323 0,334 Ko’ngilxush lik 0,456 0,453 -0,146 0,423 0,857** Ratsionallik, boshqalarnin g baxti 0,486 0,843** 0,425 -0,176 -0,257 Izoh; (*) - past statistik ahamiyatga ega (p≤0,05). (**) - o’rtacha statistik ahamiyatga ega (p≤0,01). 2-jadval tahlili shuni ko’rsatdiki, faol onlayn muloqotga murojaat qiladigan talaba-yoshlar uchun dominant terminal qadriyat – bu sevgi, shuningdek, yaxshi va haqiqiy do’stlarning mavjudligi yaqqol namoyon bo’ldi. Metodikalari orasidagi korrelyatsiyaviy va faktor tahlillari o’tkazildi. Olingan natijalar psixologik tahlil qilindi. 13 Muloqotga kirishuvchanlik xulq-atvori - Internet muloqotida faol bo’lgan yosh foydalanuvchilari uchun asosiy maqsad - vafodor do’stlarning mavjudligi qadriyati ekanligi namoyon bo’ldi (r=0,698*; p≤0,05). Ularni onlayn muloqotda yolg’izlanib qolmasliklari uchun sodiq do’stlarga e’tiborning kuchliligi , real hayotda xam do’stlarga e’tiborli bo’lishadi. Ijtimoiy xulq-atvordagi muloqotga kirishuvchanlik yuqori qadriyat sifatida faol hayot, boy hissiyotning namoyon bo’lishi va uning to’liqligi, shuningdek, yaxshi va haqiqiy do’stlarning mavjudligi bilan bog’liq bo’lib chiqdi. Onlayn muloqotda ko’proq bo’lish, virtual hayotda hissiyotga berilish imkoniyatlarining cheksiz darajada bo’lishi va jonli uchrashuvlarsiz o’zaro muloqotlar bunga yaxshi zamin yaratadi. Ijtimoiy talabchanlik xulq-atvori – Ijtimoiy tarmoqlarda taniqli kishilar tomonidan amalga oshirilayotgan ijtimoiy yordamlarni yoritilishi bu yoshlarda ham - ratsionallik, boshqalarning baxti uchun qayg’urish ga bo’lgan hissiyotning shakllanganligini (r=0,843**; p≤0,01) kuzatish mumkin. Ijtimoiy talabchanlik yuqori bo’lgan talaba-yoshlarda boshqa odamlar uchun, baxtga intilish to’g’ridan-to’g’ri bir vaqtda kuzatiladi, ya’ni ularning farovonligi butun xalqning, butun insoniyatning ma’naviy yaxshilanishi bilan bog’liq deb hisoblashadi; ijtimoiy tarmoqlardagi siyosiy xabarlarga ishonish oqibatida farovonliklarga erishish, insoniyat farovonligiga olib keladi deb hisoblashadi. Ba’zida bu harakatlari, tarmoq xabarlariga bo’lgan ishonchning kuchliligi real, haqiqiy hayot voqealariga to’g’ri kelmasligi ham mumkin. Ijtimoiy moslashuvchanlik xulq-atvori - Internet muloqotidan faol foydalanadigan yosh foydalanuvchilar uchun muloqotning muhimligi - bu ijtimoiy mavqe, lavozimga intilishning kuchliligi dir (r=0,856**; p≤0,01). Onlayn o’zaro muloqotlarda yolg’on so’zlarning ko’p ishlatilishi, internet o’yinlarida yuqori pog’onalarga bo’lgan harakat, ulardagi voqelika bo’lgan sovuqqonlikni shakllantirgan bo’lishi mumkin. Shu sababli o’zlarini boshqalardan ustun bo’lishga bo’lgan xohishning mavjudligini ko’rsatdi. Ijtimoiy moslashuvchanlikning ijtimoiy mavqe, lavozim qadriyati bilan ijobiy bog’liqligi respondentlarda jamoaga, hamkasblarga 14 hurmatda, ya’ni jamoatchilik e’tirofida namoyon bo’ladi. Natijalar talaba-yoshlarda doimiy e’tiborda bo’lish istagi ni kuchliligi hamkasblari va do’stlari orasida o’z mavqega e’tibor kuchliligini ko’rsatmoqda. Namoyishkorona xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlar va barcha faol internet muloqotda bo’ladigan yoshlar uchun dominant qadriyat qiymati - bu sevgi (r=0,698*; p≤0,05) qadriyatidir. Namoyishkorona xulq-atvorga ega bo’lgan Internetdan faol foydalanuvchi yoshlarimiz asosiy muloqotni onlayn holatda o’tkazganligi, ulardagi qarama-qarshi jins vakillariga bo’lgan uyalish hisini kamligi bilan, jonli muloqot (oflayn) vakillaridan farq qilishadi shu sababli ularda sevgi muhabbatga tashnalik kuchliroq bo’ladi. Oshkoraliklik xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlarimiz va faol internet muloqotda bo’luvchi yoshlar uchun dominant qadriyat quvnoqlik va hazil tuyg’usi, ko’ngilxushlikka (r=0,857**; p≤0,01) bo’lgan intilishning ustunligi ma’lum bo’ldi. Bunga sabab sifatida internet tarmoqlarida kulgili va hajviya roliklarning ko’pligi va o’zaro virtual muloqotlarda kulgili stikerlardan muntazam foydalanish bu qadriyatni ustun rivojlanishiga olib kelgan bo’lishi mumkin. Bunday talaba-yoshlarimizda xulq-atvorida kuzatiladigan yoshlar uchun hazil va quvnoqlik kabi shaxsiy xususiyatlar (quvnoq kayfiyat) muhim sanaladi; onlayn dunyoda quvnoqlik ko’rinishdagi roliklarning ko’pligi va ba’zi hollarda o’zlari ham bunday jarayonlarda ishtirok etishi ularning xarakterlarida quvnoqlik sifatlari shakllangan bo’ladi. Bunday odamlar quvnoqlik shaxsiy xususiyatlarini, o’zlarini ko’z-ko’z qilishi va ko’zguga odatdagidan ko’proq qarashlarini ko’rish mumkin. 3-jadvalda instrumental qadriyat tadqiqot metodikalari orasidagi korrelyatsiyaviy bog’liqliklar asosida Internet muloqotidan faol foydalanuvchi talaba- yoshlar ijtimoiy xulq-atvorning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar va xususiyatlar ajratib olinib, quyidagicha ko’rinishga ega bo’ldi: 3-jadval. Instrumental qadriyatlar va ijtimoiy xulq-atvorning namoyon bo’lishi orasidagi bog’lanishlar (Pirson korrelyatsiyasi) 15 Instrumental qadriyatlar Ijtimoiy xulq-atvorning ko’rinishlari Muloqotga ahamiyatlili k Ijtimoiy talabchanli k Ijtimoiy moslashuvchanli k Namoyishkoro na xulq- atvor Oshkoralili k Quvnoqlik 0,823** 0,237 0,364 0,813** 0,336 Bag’rikengli k 0,823** 0,635 0,853** 0,395 0,356 Keng fikrlilik 0,124 0,836** 0,356 -0,362 0,125 Ishlardagi samaradorlik -0,152 -0,035 -0,132 0,456 0,823** Hissiy sezgirlik 0,823** 0,623 0,265 0,153 0,236 Izoh; (**) – o’rtacha statistik ahamiyatga ega (p≤0,01). 3-jadval natijalarini tahlil qiladigan bo’lsak, muloqotga kirishuvchanlik xulqatvor - Internetdan aloqalaridan faol foydalanuvchi respondentlar va faol internet muloqotda bo’luvchi talaba-yoshlar uchun dominant qiymat; quvnoqlik, bag’rikenglik, hissiy sezgirlik bo’lib bu qadriyatlari o’rtasida korrelyatsion bog’liklik (r=0,823**; p≤0,01) mavjud. Internet muloqotiga katta ahamiyat beruvchi foydalanuvchilarda muloqotga kirishuvchanlik, hazil tuyg’usi, boshqalarning fikriga iliq munosabat , yanglish tushunmovchiliklar uchun boshqalarni kechira olish, jamiyatda o’zini faol fuqaro sifatida ko’rsatish, g’amxo’rlik va sezgirlik kabi qadriyatlarni namoyon bo’lishi kuzatildi. Ijtimoiy talabchanlik xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlari va faol internet muloqotda bo’luvchi talaba-yoshlar uchun dominant qiymat; keng fikrlilik qadriyati (r=0,836**; p≤0,01) bilan korrelyatsion bog’liklik mavjud. Ijtimoiy talabchanlik, ya’ni suhbatdoshlarni o’ziga nisbatan tanqidiy (salbiy) baholashiga chiday olmaslik yoki aksincha, raqibni tanqid qilishga moyillik , volontyorlik, 16 insonlar gavjum joylarda beminnat yordam ko’rsatishga harakat qilish bilan bog’liq. Ijtimoiy moslashuvchanlik xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlar va faol internet muloqotda bo’luvchi yoshlar uchun dominant qiymat; bag’rikenglik qadriyati (r=0,853**; p≤0,01) bilan korrelyatsion bog’liklik mavjud. Ijtimoiy moslashuvchanlik bu odamlarning qarashlari va fikrlariga iliq munosabatlik, boshqalarning fikrlarini tushunish, boshqa urf-odatlarni hurmat qilish kabi sifatlarda namoyon bo’ladi. Namoyishkorona xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlar va faol internet muloqotda bo’luvchi yoshlar uchun dominant qiymat; quvnoqlik qadriyati (r=0,813**; p≤0,01) bilan korrelyatsion bog’liqlik mavjud. Namoyishkoronalikka intilish o’z ustida ishlashni talab qiladi, bu «tadbirkorlikda samaradorlik» kabi ijtimoiy qadriyatlarda namoyon bo’ladi. Mehnat faoliyatini rasmga olib uni boshqalarga o’zini namoyish qilishga (selfilar) mehnat faoliyatiga bo’lgan e’tiborni kuchliligini ko’rsatadi. Oshkoraliklik xulq-atvor - Internetdan faol foydalanuvchi respondentlar va faol internet muloqotda bo’luvchi yoshlar uchun dominant qiymat; ishlardagi samaradorlik qadriyati (r=0,823**; p≤0,01) bilan korrelyatsion bog’liklik mavjud. Oshkoralik ishlardagi samaradorlik ommaviy tadbirlarda ishtirok etish , e’tiborda bo’lish , foto tanlovlarda qatnashish kabi sifatlar bilan namoyon bo’ladi (3-jadval). R.Lazarus (Richard S.Lazarus) tomonidan «Koping xulq-atvor» (Xulq-atvordagi kurashuvchanlik) aniqlash so’rovnomasi yordamida olingan natijalar internet aloqalaridan faol foydalanuvchilarning kurashish strategiyalarini quyidagi o’ziga xos xususiyatlarni ajratib ko’rsatishga imkon beradi (4-jadval). 4-jadval. Talaba yoshlarda kurashuvchanlik strategiyalari va ijtimoiy xulq-atvorning namoyon bo’lishi o’rtasidagi bog’liqliklar Kurashuvchanl Ijtimoiy xulq-atvorning ko’rinishlari Muloqotga Ijtimoiy Ijtimoiy Namoyishkoro Oshkoralikli 17 ik strategiyalari kirishuvchanli k talabchanli k moslashuvchanl ik na xulq- atvor k Ijtimoiy yordam izlash 0,769** 0,832** 0,622 0,423 0,352 Mas’uliyatni qabul qilish 0,452 0,582 -0,123 -0,835** -0,425 Mas’uliyatdan qochish 0,498 -0,356 -0,253 0,256 0,832** Muammoni hal qilishni rejalashtirish 0,268 -0,156 -0,321* 0,365 0,153 Ijobiy qayta baholash 0,258 0,023 -0,812** -0,324 0,158 Izoh; (*) - past statistik ahamiyatga ega (p≤0,05). (**) - o’rtacha statistik ahamiyatga ega (p≤0,01). 4-jadval tahlilida muloqotga kirishuvchanlik va ijtimoiy talabchanlik xulqatvorlari - muammoli vaziyatlarda ijtimoiy yordam izlash bilan bog’liq. Bular ijtimoiy yordam izlash sifati bilan (r=0,769**±0,832**; p≤0,01) korrelyatsion bog’liq mavjud. Foydalanuvchilar boshqa odamlar bilan o’zaro munosabatda, ularning e’tiborini maslahatlar, onlayn yozishmalar, hamdardlilik kabi samarali yordamlarga qarata oladi. Ijtimoiy moslashuvchanlik xulq-atvoridagi - muammoni hal qilishni rejalashtirish (r=-0,321*), ijobiy qayta baholash (r=-0,812**) kabi kurashuvchanlik xususiyatlari bilan (p≥0,05) salbiy korrelyatsion bog’liqlikga ega. Bu esa qarorlarni qabul qilishdagi xatolarni anglash, tez qabul qilmaslik, uzoq o’ylanish va fikrlardan so’ng xatoni anglash xususiyatini shakllanganligini bildiradi. 18 Namoyishkorona xulq-atvor - mas’uliyatni qabul qilish hisi bilan strategiyasi bilan (r=-0,835**; p≤0,01) salbiy bog’liq bo’lib, ularning jamoat ichida bo’lishga bo’lgan e’tiborning kuchliligi yaka shaxsiy e’tiborlarda mas’uliyat hissining yetishmasligi ga olib keladi. Oshkoraliklik xulq-atvor - kurashuvchanlik xulq-atvor mas’uliyatdan qochish strategiyasi bilan (r=0,832**; p≥0,01) korrelyatsion bog’liqlikka ega. Internet maslahatlarning ko’pligi va ularni qabul qilishlik tufayli bir faoliyat mas’uliyati bilan qolib ketishdan qochish ularda beqarorlik strategiyasini shakllantiradi (4-jadval). N. Raydosning o’ziga ishonch testi yordamida olingan natijalar tahlili Internet aloqalaridan faol foydalanuvchilarning o’ziga bo’lgan ishonchlarini aniqlash imkonini berdi (5-jadval). 5-jadval. Talaba-yoshlar ijtimoiy xulq-atvor ko’rinishlari va o’ziga bo’lgan ishonchi o’rtasidagi bog’lanishlar Shaxsda kuzatiladiga n o’ziga ishonch ko’rinishlari Ijtimoiy xulq-atvorning ko’rinishlari Muloqotga kirishuvchanl ik Ijtimoiy talabchanl ik Ijtimoiy moslashuvchan lik Namoyishkoro na xulq- atvor Oshkoralikl ik O’zlariga mutlaq ishonmaydil ar 0,200* 0,055 0,239* 0,164 0,078 Ishonchdan ko’ra ishonchsizli k kuchliroq 0,403* 0,149 0,224* -0,311* -0,052 Ishonch 0,235* 0,275* 0,239* 0,168 0,110 19 o’rta darajada O’ziga ishonadi -0,186 -0,111 0,027 0,036 -0,169* O’ziga bino qo’ygan 0,157 0,187 0,208* 0,132 -0,028 Izoh; (*) - past statistik ahamiyatga ega (p≤0,05). 5-jadval tahlilida muloqotga kirishuvchanlik xulq-atvori yuqori namoyon bo’lgan talaba-yoshlar - o’zlariga mutlaq ishonmaydilar (r=0,200*), ishonchdan ko’ra ishonchsizlik kuchliroq (r=0,403*), ishonch o’rta darajada (r=0,235*) ekanligin kuzatish mumkin (p≤0,05). Bu shuni anglatadiki, internetdan faol foydalanuvchi yoshlar onlayn muloqotda ko’p bo’lishligi sabab real hayotda jonli muloqotga kirishishda o’zlariga ishonchi past darajadadir. Ijtimoiy talabchanlik xulq-atvori va o’ziga ishonch o’rta darajaning ijobiy bog’lanishi (r=0,275*; p≤0,05) aniqlandi. Demak, ijtimoiy talabchan bo’lgan yoshlarda o’ziga ishonch me’yorda bo’ladi degan xulosaga kelish mumkin. Ijtimoiy moslashuvchanlik xulq-atvori bilan o’zlariga mutlaq ishonmaydilar (r=0,239*), ishonchdan ko’ra ishonchsizlik kuchliroq (r=0,224*), ishonch o’rta darajada (r=0,239*), o’ziga bino qo’yish (r=0,208*) bilan ijobiy bog’lanishlari aniqlandi (p≤0,05). Ushbu natijalar bizga ijtimoiy moslashuvchan bo’lgan talabayoshlar real hayotda atrofdagilarga ishonmaydigan, o’ziga bino qo’ygan shaxslardir degan xulosaga kelishga asos bo’la oladi. Namoyishkorona xulq-atvorning ishonchdan ko’ra ishonchsizlik kuchliroq bo’lgan o’ziga ishonch darajasi bilan salbiy (r=-0,311*; p≥0,05) bog’liqligi aniqlandi. Mazkur holatda, talaba-yoshlarda namoyishkorona xulq-atvor qanchalik yuqori bo’lsa, ularda ishonchdan ko’ra ishonchsizlikning bo’lishi shunchalik past namoyon bo’lishini bildiradi. O’zini namoyish qiluvchilarda ishonuvchanlik kuzatilar ekan, yoki real muloqotda o’zlariga bo’lgan ishonchning yetishmasligini atrofdagilarga bilintirmaslik xususiyatini shakllanganligini bildiradi. 20 Oshkoraliklik xulq-atvorining o’ziga ishonch shaxs xususiyati bilan salbiy korrelyatsion bog’liqligi (r=-0,169*; p≥0,05) aniqlandi. Bu natija esa kuchli taqlid, shon-shuhrat, mashhurlikka intilish hamma internetga moyil yoshlarga xos shaxs xususiyati ekanligini bildiradi. Tadqiqot natijalariga asoslanib, shartli ravishda internet muloqotidan faol foydalanadigan talaba-yoshlarning shaxs xususiyatlariga bog’liqlikning komponentlari, omillari hamda mexanizmlarini ajratib olindi va ta’riflandi (2-rasmga qarang). 21 2-rasm. Internet aloqalaridan faol foydalanayotgan talaba-yoshlarning ijtimoiy xulq-atvori modeli . 22 XULOSA «Internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiypsixologik xususiyatlari» mavzusi bo’yicha o’tkazilgan tadqiqot natijalari quyidagi xulosalarni shakllantirish imkonini berdi: 1. Internetdan faol foydalanuvchi talaba-yoshlar uchun ratsionallik, boshqalarning baxti, rostgo’ylik, hissiy sezgirlik, ijtimoiy mavqe, lavozimga ega bo’lish qadriyatlari muhim ekanligi xosdir. 2. Internetdan faol foydalanuvchi talaba-yoshlarning shaxs xususiyatlarida muloqotga kirishuvchanlik, ijtimoiy talabchanlik, moslashuvchanlik, namoyishkorona xulq-atvor, oshkoralik komponentlari ustuvor ahamiyatlidir. 3. Internetdan faol foydalanuvchi talaba-yoshlarda ijtimoiy- psixologik va shaxs xususiyatlaridan ijtimoiy kirishimlilik, sezgirlik, e’tibordan tushib qolmaslik, o’zgalar fikriga qaramlik hamda psixologik omillardan konformizm, taqlidchanlik, mashhurlikka intilish muhim ahamiyatli bo’ladi. 4. Talaba yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotining ta’siri natijasida internetga qaramlik xavfining darajaviy ifodalanishidagi gender tafovutlari namoyon bo’ladi hamda internet foydalanuvchilarini differensiatsiyasini ijtimoiy jihatdan ko’rsatadi. 5. Internetdan faol foydalanuvchilarning qadriyatlari va ijtimoiy xulq-atvori orasidagi korrelyatsion bog’liqlarga ko’ra faol hayot, hissiyotlarning boyligi, onlayn munosabatlarda o’zini realizatsiyalashning kuchliligi tufayli muloqotga kirishuvchanlikning ustuvor xarakterga ega ekanligi kuzatiladi. 6. Talaba yoshlar ijtimoiy xulq-atvoriga internet muloqotining ta’siri natijasida kirishuvchanlik va talabchanlikning ijtimoiy yordam izlash, oshkoralikning mas’uliyatidan qochish bilan integrativ namoyon bo’lishi tufayli koping xulq strategiyalarini ustuvor rivojlanishi dalillandi. 23 7. Internet aloqalaridan faol foydalanuvchi yoshlarning ijtimoiy xulq- atvor modeli onlayn muloqotda integrativ namoyon bo’lishi tufayli «muloqotga kirishuvchanlik», «ijtimoiy talabchanlik», «ijtimoiy moslashuvchanlik», «namoyishkorona xulq-atvor» mezonlarini kiritish asosida takomillashtirish maqsadlidir. Xulosalarga asoslanib, quyidagi amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi: 1. Oliy ta’lim muassasalarida o’tiladigan ijtimoiy-gumanitar fanlar blokidagi fanlarda «Internet psixologiyasi», «Innovatsion g’oyalarni rasmiylashtirish tartibi», «Ijtimoiy tarmoqlar psixologiyasi» kabi mavzularni kiritish zarurdir. 2. Ta’lim muassasalari psixologlarining faoliyati uchun «Yoshlarga internet g’oyalari va talabalar» bilan ishlovchi tizim yaratish maqsadida, «Internet psixologiyasi» mavzusida psixodiagnostik testlar tizimini tayyorlash va ulardan foydalanishni joriy qilish kerak. 3. Talabalarni ijtimoiy faoliyatga yo’naltirishda ular bilan «O’ziga ishonch hosil qilishning asoslari», «O’z fikrini asoslash texnikasi» mavzularida psixologik treninglar tashkil qilish lozim. 24

Internetdan faol foydalanuvchi talaba yoshlar shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlari

Купить