Инвестиция фаолиятини кредитлаш - Iqtisodiyot - Slaydlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	1.7MB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	18 Aprel 2024
Kengaytma	pptx
Bo'lim	Slaydlar
Fan	Iqtisodiyot

Инвестиция фаолиятини кредитлаш

Sotib olish

Инвестиция фаолиятини
кредитлаш

Режа:
•
Узоқ муддатли кредитларнинг моҳияти ва
уларни расмийлаштириш
•
Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилиги, уни
аниқлаш кўрсаткичлари ва такомиллаштириш
йўллари.
•
Кредит баҳоси, кредитни ва унга ҳисобланган
фоизларни сўндириш
•
Узоқ муддатли кредитлардан фойдаланиш
устидан банк назорати

1. Узоқ муддатли кредитларнинг моҳияти ва
уларни расмийлаштириш
•
Инвестицияларни молиялаштириш айрим манбаларининг ўрни ва
роли, кўп жиҳатдан, макроиқтисодий мувозанат ҳамда ўсиш
барқарорлиги, мулкчилик шаклларининг ривожланиш даражаси ва
ўзаро нисбатлари, банк-молия тизимининг ривожланганлиги ва
бошқалар билан белгиланади. Инвестиция лойиҳалари бўйича
қарорлар қабул қилишда иқтисодиётнинг молия секторининг
ривожланишидаги объектив шарт-шароитларни, инвестиция
қарорларини қабул қилишга аниқлик киритадиган ва таъсир
қўрсатадиган молиявий воситачилик даражасини, улардан
фойдаланиш воситалари ҳамда механизмларини ҳисобга олишга
тўғри келади.

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda bank kreditlarining
roli va ahamiyati shundaki:
•
Birinchidan, zamonaviy texnika va texnologiyalarni
rivojlantirishga yo’naltirilgan investitsiya loyihalarini
ro’yobga chiqarish orqali iqtisodiyotning
modernizatsiyalashuvini ta’minlaydi;
•
Ikkinchidan , iqtisodiyotda yangi ish o’rinlarini yaratib,
ijtimoiy muammolarni hal etishga ko’maklashadi;
•
Uchinchidan , mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish
va xizmatlar ko’rsatish doirasi kengaytiradi;
•
To’rtinchidan , yangi korxonalarning paydo bo’lishiga va
ularning iqtisodiy hayotiyligini ta’minlashga ko’maklashadi.

•
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида банклар томонидан хўжалик
юритувчи субъектларни Узоқ муддатли кредитлашни ташкил қилиш
тартиби тижорат банкларининг ички кредит сиёсати , Ўзбекистон
Республикаси “Марказий банк тўғрисида”, "Инвестиция фаолияти
тўғрисида"ги қонунларга, Марказий банкнинг “Тижорат банкларининг
кредит сиёсатига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисида” ги Низоми ва
бошқа амалдаги қонун ҳужжатларга мувофиқ ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон
Республикаси Ҳудудида банклар томонидан хўжалик юритувчи
субъектларнинг узоқ муддатли кредитлаш жараёнларини тартибга солади.
•
Ҳозирги кунда кўпгина тижорат банклари узоқ муддатли кредитлаш
жараёнини ўзларининг ички кредит сиёсатидан келиб чиққан ҳолда
мустақил амалга оширадилар.
•
Узоқ муддатли кредитлар - ишлаб чиқариш ва ижтимоий мақсадлар учун
мўлжалланган объектларни, қурилиш, реконструкция қилиш, техник қайта
жиҳозлашга оид ҳаражатлар билан боғлиқ капитал қўйилмаларни
молиялаш, техника, технологиялар ва ускуналарни ҳарид қилиш, асосий
чорва, кўп йиллик ўсимликларни шакллантириш, шунингдек, бошқа
инвестиция мақсадлари учун мўлжалланган кредитлардир.

•
Ma’lumki, Uzoq muddatli kreditlar
- o’z kapitali
- mustqil balansiga,
- yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan,
- mulkchilik shaklidan qat’iy nazar mustaqil xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarga ajratiladi,
Bunda
- zarar ko’rib ishlaydigan,
- nolikvid balansga ega bo’lgan
- moliyaviy nobarqaror ishlayotgan korxonalarga kreditlar
ajratilishiga ruxsat berilmaydi .
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2004 yil 17 iyuldagi 478-sonli
yo’riqnomasiga asosan respublikamiz bank amaliyotidagi o’rta muddatli
kreditlar toifasi bekor qilindi. Unga ko’ra, o’rta muddatli kreditlar ham uzoq
muddatli kreditlar toifasiga kiritildi.

•
Юзага келган ушбу вазиятда, хусусан, инфляцион жараёнларни жиловлаш ва
пул массасининг ўсишини чеклаш ҳамда иқтисодиётга ажратилаётган
кредитлар ҳажмини мақбуллаштириш мақсадларида Марказий банкнинг
қайта молиялаш ставкаси жорий йил 28 июнь куни 9 фоиздан 14
фоизгача кўтарилди.
•
Айни пайтда, тижорат банклари кредит портфели ҳажмининг тез
суръатларда ошишининг банклар ва умуман банк тизимининг молиявий
ҳолатига салбий таъсирининг олдини олиш бўйича ўз вақтидаги банк
назорати чоралари кўрилди.
•
Пул-кредит сиёсатининг қатъийлаштирилиши июль ойидан бошлаб тижорат
банклари томонидан кредитлаш ҳажмлари ва пул массаси ўсиш
суръатларини сезиларли даражада пасайтириш ҳамда вужудга келган
инфляцион босимни камайтириш имконини берди.
•
Натижада, 2017 йилнинг июль ойидан бошлаб кредитлар ва пул массаси
ўсиш суръатларининг пасайиши монетар омилларнинг йилнинг иккинчи
ярмида инфляцияни жиловловчи характерга эга бўлгани билан
изоҳланади.

Мажбурий резервлар меъёрлари (фоизда)
Амал қилиш
муддати Юридик
шахсларнинг
талаб қилиб
олингунча ва 1
йилдан ортиқ
бўлмаган муддатли
депозитлари учун Юридик
шахсларнинг
муддати
1 йилдан 3 йилгача
бўлган муддатли
депозитлари учун Юридик
шахсларнинг
3 йилдан ошиқ
муддатли
депозитлари учун Юридик шахсларнинг чет эл
валютасидаги депозитлари учун
1994 йил 1 майдан 30 10 30
1995 йил 1
январдан 25 10 25
1996 йил 1 июлдан 25 10
1997 йил 1
декабрдан 20 10
2000 йил 1 майдан 20
2005 йил 1
февралдан 15 5
2005 йил 1
августдан 15 8
2007 йил 1
сентябрдан 13
2008 йил 1
ноябрдан 15
2009 йил 1
сентябрдан 15 12 10,5 Чет эл валютасидаги депозитлар
учун ҳам шу меъёрлар ўрнатилган

•
BMTning 2016-2020 yillardagi O‘zbekiston Respublikasi
uchun rivojlanish maqsadlariga ko‘maklashishga doir
doiraviy dasturi (YuNDAF) tadbirkorlik daromadlarining
barqaror o‘sishni ta’minlash va aholi bandligini oshirish
omili sifatida ishbilarmonlik muhitini asosiy maqsadlardan
biri bo‘lib hisoblanishini nazarda tutadi. Shunday qilib,
davlat–xususiy muloqoti doirasida takliflar ishlab chiqish va
normativ-huquqiy islohotlarni amalga oshirish yo‘li bilan
O‘zbekistonning 2020 yilga qadar biznes yuritish yengilligi
bo‘yicha top-50 mamlakatlar reytigiga erishishini
ta’minlovchi ishlarni tashkil etish hamda aniq chora-
tadbirlarni amalga oshirish nazarda tutilgan.

Bugungi kunda turli ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik jarayonlarni hamda turli
mamlakatlardagi iqtisodiy holatni o‘rganuvchi ko‘p sonli halqaro tadqiqotlar,
hisobotlar, indayekslar va reytinglar mavjud. Masalan, “Global
raqobatbardoshlik to‘g‘risidagi hisobot” ( Global Competitiveness Report )
Butunjahon iqtisodiy forumi tomonidan hamkor tashkilotlar tarmog‘i –
yetakchi tadqiqot institutlari va kompaniyalar bilan hamkorlikda tahlil
etilayotgan mamlakatlarda o‘tkazilgani holda, umumfoydalanishdagi statistik
ma’lumotlar va tashkilotlar rahbarlari so‘rovi natijalariga asoslangan.
Metodologiya shunday tarzda tashkil etilganki, u raqobat muhitiga ta’sir
ko‘rsatuvchi keng doiradagi omillarni qamrab olishga imkon beradi. Hisobotga
138 ta mamlakatning raqobatbardoshlik sohasidagi kuchli va kuchsiz
tomonlarining batafsil tavsifi kiritilgani holda bu iqtisodiy rivojlanish siyosati
hamda asosiy islohotlarni shakllantirish uchun istiqbolli sohalarni belgilab
olish imkonini beradi

•
100dan ortiq mamlakatlarda milliy mohiyatdagi tadbirkorlik faoliyatini
baholovchi, London Biznes Maktabi (Buyuk britaniya) tomonidan
tuziladigan “Tadbirkorlikning global monitoringi” (
Global Entrepreneurship Monitor ) yana bir qiziqarli tadqiqotlardan biri
bo‘lib hisoblanadi.
•
Taqdim etilayotgan davlat xizmatlari sifatini anglab yetishni baholovchi,
hukumatning samaradorligi asosiy me’zonlaridan biri bo‘lgan Jahon
bankining “Global boshqaruv indikatori” (
Worldwide Governance Indicators )) ham alohida ahamiyatga ega.
Shuningdek, Jahon banki tomonidan normativ-huquqiy hujjatlar
shakllanishi va muhokamasida fuqarolar hamda tadbirkorlik
sub’ektlarining ishtiroki darajasi bo‘yicha 185 ta mamlakatni
baholovchi “Boshqarishni tartibga solishga doir global indikatorlar” (
Global Indicators of Regulatory Governance ) tuzib kelinadi.

Банк депозитларининг муддатига кўра мажбурий
заҳира талаблари
Депозит турлари Мажбурий заҳира фоизлари
1 йилгача бўлган депозитлар 15 фоиз
1 йилдан 3 йилгача бўлган
депозитлар 12 фоиз
3 йилдан ортиқ бўлган депозитлар 10,5 фоиз

Мамлакатимиздаги тижорат
банклари
•
Давлат банклари (3)
•
Акциядорлик тижорат банклар (12)
•
Хусусий банклар (8)
•
Чет эл капитали иштирокидаги банклар (5)

Тижорат банкларининг инвестицион лойиҳаларга кредитлар
бериш салоҳиятини ошириш мақсадида банкларнинг ресурс
базасини мустаҳкамлаш борасидаги чора-тадбирлар
қуйидагилардан иборат:
•
Банклардаги аҳоли омонатларининг Давлат томонидан
100 фоиз кафолатланганлиги, “Ўзбекистон
Республикасининг Фуқароларнинг банклардаги
омонатларини ҳимоялаш кафолатлари тўғрисида”ги
Қонуни (2002 й.);
•
Тижорат банклари томонидан жалб этилган
депозитларга нисбатан Марказий банк мажбурий захира
нормаларининг депозит муддатига боғланган
табақалаштирилган ставкаларни қўлланиши, шунингдек
жисмоний шахслар депозитлари мажбурий заҳираларга
тортилмаслиги ;

•
Аҳолининг тижорат банкларидаги
омонатларидан олган даромадлари даромад
солиғидан озод э тилганлиги;
•
Тижорат банкларининг депозитларига ва
қимматли қоғозларига бир йилдан ортиқ
муддатга жойлаштиришдан олинадиган фоизли
даромадлари бўйича юридик шахслар беш йил
муддатга солиқдан озод этилган;
•
Замонавий банк хизматлари кўрсатиш
кўламининг кенгайтирилаётганлиги (банк
пластик карточкалари, интернет банкинг, смс
банкинг ва бошқалар)

Кредитлаш учун қуйидаги шартларнинг бажарилиши чоғида ишлаб чиқаришга
ихтисослаштирилган объектларнинг, шунингдек қуйидаги объектларнинг
қурилиши, реконструкциялаш ва техник қайта жиҳозлаш объектлари қабул
қилиниши мумкин:
•
амалдаги тартибга мувофиқ келишилган экспертиза қилинган ва
тасдиқланган, лойиҳалаш-смета ҳужжатлари асосида белгиланган тартибда
тасдиқлар билан таъминланган;
•
қурилиш барча турларининг, унинг мулкчилик усули ва шаклларидан қатъий
назар, юритилишига оид Давқўмархитектқурилиш қўмитаси назорати ёки
унинг маҳаллий инспекцияларининг ёзма рухсатномаси бўлган ҳолларда;
•
технологик ускуналар ва хом ашёнинг етказиб берилишига оид шартномалар
билан таъминланган;
•
давлат экология экспертизасининг хулосаси;
•
шартнома баҳолар қайдномаси ;
•
қурилиш учун ажратилган ҳудудга шартнома;
•
инфляция жараёнларини ҳисобга олган ҳолда пудрат ишларига оид
контрактлари билан таъминланган;
•
қарз олувчи томонидан тақдим этилган иқтисодий қоплашга оид ҳисоб-
китобларнинг банк экспертизаси билан таъминланган объектлар .

Кредитни расмийлаштириш жараёни ўз ичига:
•
а) кредит олишга оид буюртманоманинг кўриб
чиқилиши ва бўлғуси қарз олувчининг ҳуқуқий
мақомини аниқлаш мақсадида унинг
ўрганилишини;
•
б) қарз олувчининг молиявий ҳолати таҳлилини ва
кредитга баҳолашни;
•
в) кредитланаётган лойиҳанинг комплекс
экспертизасининг ўтказилишини;
•
г) кредит шартномасини расмийлаштириш ва
тузишни олади.

Кредит буюртманомасида қуйидагилар кўрсатилади:
•
қарз олувчи тўғрисидаги маълумотлар (ташкилий-ҳуқуқий шакл, муассислар
фаолиятининг асосий тури ва ҳ. к.);
•
сўралаётган сумма ссуданинг белгиланиши ва лойиҳанинг мақсади;
•
кредит бериш муддати;
•
актив суммаси билан сўраб олинадиган кредит суммаларининг ўзаро
мувофиқлиги;
•
кредитлаш объектининг қоплаш муддати;
•
кредит ва унга оид фоизларни ҳисоблаш ва сундириш муддатлари;
•
агар кредит қимматликлар гарови остида берилаётган бўлса, кредитни
таъминлаш сифатида гаровга қўйилаётган қимматликлар тўғрисидаги
маълумотлар;
•
корхонанинг қарз маблағлари тўғрисидаги маълумотлар;
•
корхонанинг бошқа банкларда очилган банк ҳисоб рақамлари хақидаги
маълумотлар,
•
корхонанинг бошқа корхоналарнинг капиталида қатнашиш ҳақида
маълумотлар.

•
Агар молиявий ҳолат, кредитланаётган лойиҳанинг кредитга қобиллигини
баҳолаш ва комплекс экспертиза қилинишини ўтказишни баҳолашни таҳлил қилиниши
учун ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилган объектларнинг қурилиши, қайта
таъмирланиши ва техник жиҳатдан қайта жиҳозланиш кредитлаш объекти бўлиб
ҳисобланса, қарз олувчи банкка қуйидагиларни тақдим этиши шарт:
•
1) белгиланган тартибда тасдиқланган лойиҳанинг техник иқтисодий
асосланмаси ва лойиҳалаш смета ҳужжатлари;
•
қурилиш қийматининг йиғма молиявий смета ҳисоб-китоблари;
•
қурилишнинг белгиланган тартибда тасдиқланган, йиллар бўйича бўлиб юборилган
ҳолдаги манзиллар рўйхати;
•
бажарилган ишлар учун ҳисоб-китоб шакллари кўрсатилган ҳолдаги жами қурилиш
даврига бўлган пудрат шартномалари;
•
техник ускунани етказиб беришга оид контрак лойиҳаси;
•
Давқумархитектқурилиш қўмитаси назорат экспертизаси хулосаси ва лойиҳалаш
хужжатлари бўйича давлат экологик экспертизаси хулосаси;
•
қарз олувчининг сўнгги 3 йил учун, унинг кредитга қобиллигини аниқлаб олиш учун
(юридик шахслар учун) молиявий ҳисоботлари (молиявий ҳисоботнинг 1, 2, 2"а", 3, 4, 5
сон шакллари ), кредитнинг таъминланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, объект
жойлашган ер участкасига бўлган хуқуқини тасдиқловчи, янгидан бошланаётган
қурилиш бўйича қурилиш ишларига маҳаллий ҳокимият органлари рухсат беришига оид
ҳужжатлар;
•
зарурат туғилганда банк инвестиция лойиҳасининг амалга оширилишини ва қарз
олувчини тўловга қобиллигини тасдиқловчи бошқа ҳужжатларни ҳам талаб қилиши
мумкин.

•
Бунда қарз олувчининг кредитга қобиллиги тўғрисидаги хулоса банкнинг тегишли
бўлинмаси томонидан корхона молиявий ҳисоботини кўриб чиқиш йўли орқали энг
камида сўнгги 3 йил учун бўлган даврдаги асосий молиявий кўрсаткичларнинг таҳлил
этиш асосида берилади.
•
Кредитланаётган лойиҳанинг комплекс экспертизаси қарз олувчи томонидан такдим
этилган қуйидаги маълумотлар таҳлилига асосланади:
•
техник экспертиза ўтказишдаги, яъни лойиҳада фойдаланиладиган ускуналар, асбоблар,
ва шу кабилар технологиялари ва техник тавсифларини ўрганилиши;
•
маркетинг тадкиқотлари ва ахборот таъминотининг ўтказилиши, яъни ишлаб
чиқарилаётган маҳсулотга бўлган талаб ва таклифнинг ўрганилиши, рақобатчилар ва
лойиҳа маҳсулотининг ҳаракатланиш омилларини таҳлил қилиниши;
•
молиявий иқтисодий экспертиза ўтказилиши, лойиҳанинг тадбиқ этилиши, пул
маблағлари оқимини лойиҳалаштирилиши ва молияллаш чизмаларини танлаш бўйича
тавсияларни берилишини иқтисодий жиҳатдан мувофиқлилиги таҳлили;
•
хатарларни баҳолашнинг ўтказилиши ва лойиҳага таъсир этувчи (рисклар) хатарларни
пасайтириш омилларини ишланмалари;
•
қарз олувчи ва гаров таъминоти асосий фондлари баҳоланишини, яъни бинолар,
иншоотлар, ускуналар ва бошқа объектлар қийматини баҳоланиши ва таҳлил
қилинишининг ўтказилиши;
•
капитал ҳаражатлар қиймати ошишини реал кўрсаткичлар базасида шартнома
нархларини тўғри баҳолаш;
•
тегишли келишувлар билан тасдикланган Ўзбекистондан ташқарида ускуна ва
материалларни сотиб олиниши масалаларини ишлаб чиқиш ҳолати, ускуналарни
етказиб берувчилар билан шартномаларнинг мавжудлиги, маблағларнинг эркин
алмаштириладиган валютада ундириб олиш борасида унинг тўланиши
масалаларининг мавжудлиги;

•
ускунанинг етказиб берилиши ва уларнинг монтаж қилиниши билан ишларни
ва ишлаб чиқариш жадвалларидаги боғлиқлик;
•
лойиҳанинг ўзини-ўзи қоплашига таъсир этувчи бошқа омилларни
ўрганилиши.
Қурилиш объектларининг ҳукумат кафолати остида кредитланиши қурилиш
пудрати шартномалари бўйича молиялашлар фақат қарз олувчилар томонидан пудрат
ташкилотлари ўртасида тузилган объектларнинг қурилиши чорида мажбурий
суғурталаш ҳақидаги суғурта полиси ва шартноманинг нотариал тасдиқланган
нусҳасидан банкка берилиши чоғидагина очилади.
Жами ҳужжатлар пакетини таҳлил қилиб бўлгач, кредитлаш бўлими банкнинг
кредит қўмитасига кредитлашнинг мақсадга мувофиқлиги тўғрисида ёки бўлмаса
кредит беришни рад этиш тўғрисидаги қарорни кўриб чиқилиши ва чиқарилиши учун
хулосани такдим этади.
Кредит қарорларидан сўнг банк қарз олувчи билан кредит шартномасини имзолайди.
Кўриб чиқилаётган объектлар (корхоналар)нинг раҳбарияти билан кредит
шартномаларини тузишга йўл қуйилмайди.
Кредит шартномаси банк билан қарз олувчи ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг асоси
бўлиб ҳисобланади, олинган кредитлар, комиссиялар уларга оид фоизлар ва пенялар
бўйича агар шартноманинг ўзида ўзгача ҳол назарда тутилмаган бўлса, улар имзолаган
вақтдан бошлаб амал қилади.

Банкларнинг хўжалик юритувчи субъектларини
кредитлаш жараёнини 5-босқичга бўлиб ўрганиш
мумкин.
Маълумки, инвестиция лойиҳаларини кредитлаш
жараёнининг
1-босқичида хўжалик юритувчи субъектлар кредит
олиши учун банкка қуйидаги ҳужжатларни:
•
кредит буюртмаси;
•
қарз олувчининг бизнес-режаси;
•
бухгалтерлик баланси, дебиторлик ва
кредиторлик қарзлар ҳақидаги маълумотлар,
молиявий натижалар ҳақида ҳисобот (деҳқон
хўжаликлари бундан мустасно) ҳамда
таъминот шаклларидан бирини тақдим
этадилар.

•
2-босқич энг муҳими бўлгани ҳолда қарз
олувчининг кредитга лаёқати таҳлил этилади ва
синфларга ажратилади ҳамда маълум мезонлар
бўйича кредитни қайтаришга қобиллиги
ўрганилади.
•
3-босқич да х ўжалик юритувчи субъектларининг
молиявий ҳолати таҳлил этилиб, кредитга
лаёқатлилик даражаси ижобий баҳоланган
тақдирда кредит лойиҳаси кредит ходимининг
ёзма хулосаси билан кредит қўмита ҳукмига
ҳавола этилади.

•
4-босқич да банкда қарз олувчи учун махсус ҳисоб рақам
очилади ва кредит мазкур ҳисоб рақамига ўтказилади
ҳамда кредит шартномаси шартлари бажарилиши назорат
қилинади. Бу босқичнинг асосий мақсади кредит
маблағларидан самарали фойдаланишни таъминлаш,
фоиз тўловларининг ўз вақтида тўлаб борилишини,
шунингдек, кредитнинг белгиланган вақтида
қайтарилишини таъминлашдан иборатдир.
•
5-босқич да берилган кредитнинг ишлатилиши устидан
мониторинг ишлари олиб борилади. Кредит берилган
пайтдан бошлаб, қарз олувчининг кредитга
лаёқатлилигини таҳлил этишдан кам аҳамиятга эга
бўлмаган кредит мониторинги жараёни бошланади.

2. Корхоналарнинг кредитга лаёқатлилиги, уни аниқлаш
кўрсаткичлари ва такомиллаштириш йўллари.
•
Инвестицион лойиҳаларни кредитлаш жараёни жуда кўп ва турли хил
хавф-хатарлар (рисклар) билан боғлиқ бўлиб, қайсики кредитларни
белгиланган муддатда қопланмаслик муаммосини келтириб
чиқаради. Шу сабабли банклар ўз мижозларига кредит беришда,
мижознинг кредитга лаёқатлилигини таҳлил қиладилар.
•
Банк мижози кредитга лаёқатлиги деганда мижознинг ўз қарз
мажбуриятлари бўйича тўлиқ ва ўз вақтида ҳисоблашиш қобилияти
тушинилади.
•
Мижознинг кредитга лаёқатлилик даражаси банклар учун жуда зарур,
чунки ҳар бир берилган кредит риск билан боғлиқ. Агар банк рискни
ҳисобга олмаса, кредит ўз вақтида қайтмаслиги ёки умуман
тўланмаслиги мумкин. Шу сабабли, банклар ўз мижозлари молиявий
ҳолатини, тўловга қобиллигини ва албатта, кредитга лаёқатлилигини
таҳлил қилади.

•
Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилишдан асосий мақсад, бу қарз олувчи,
хўжалик юритувчи субъектнинг имкониятлари, қарзни ўз вақтида қоплашни,
риск даражасини, кредит миқдори ва бошқа омилларни белгиланган
шароитда ва ҳолатда таҳлил қилишдан иборатдир. Банклар учун бу
масалаларни амалга ошириш жуда қийин бўлсада, худди ана шу мақсад
амалга оширилсагина берилган кредитдан фойда олинади.
•
Кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилиш вазифаси бўлиб қуйидагилар
ҳисобланади:
•
1. Кредитга лаёқатлиликни ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш;
•
2. Кўрсаткичларни таҳлил қилиш (йил боши ва йил охирини таққослаш);
•
З. Кўрсаткичларга таъсир этувчи омилларни аниқлаш;
•
4. Кредитга лаёқатлиликни мустахкамлаш йўлларини аниқлаш;
•
Бозор муносабатларининг ривожланиб бориши билан тижорат банклари
томонидан кредитга лаёқатлиликни таҳлил қилувчи янги методлар ишлаб
чиқилмоқда, қайсиким корхона ҳақидаги (кредитга лаёқатлиги ҳақидаги)
таҳлилни чуқурроқ олиб боришни кўрсатади. Ҳозирги вақтда жаҳон
амалиётида (ЮНИДО тасдиқлаган стандарт бўйича) молиявий кўрсаткичлар
системаси бўйича таҳлил ва рейтинг методи бўйича таҳлил усуллари
қўлланилади.

Кредитга лаёқат ли лик – бу
хўжалик субъектларининг
молиявий ҳолатини, уларнинг
кредитини ўз вақтида ва тўла
қайт а риш қобилиятини баҳолаш
тушунилади.

Жаҳонда ва мамалакатимиз амалиётида кредитга
лаёқатликни баҳолашда қуйидаги мезонларга таянилади.
•
мижознинг х арактери (Феъл атвори);
•
мижознинг қарз олиш қобилияти;
•
олинган қарзни узиш юзасидан маблағлар
ишлаб топишга қобиллиги;
•
мижознинг капитали;
•
кредитнинг таъминланганлиги;
•
кредит операцияларини амалга ошириш
чоғидаги шарт шароитлар;
•
мижоз фаолиятининг қонуний жиҳатларини
назорат қилиш даражаси.

Таҳлил учун асосий манба бўлиб корхона бухгалтерия
баланси ва молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдан
фойдаланилади.
Кредитга лаёқатлиликни ифодаловчи асосий ва қўшимча
кўрсаткичлар қуйидагилар:
•
1. Қоплаш коэффициенти;
•
2. Ликвидлик коэффициенти;
•
3. Мустақиллик коэффиценти
Қўшимча коэффициентлар:
•
1. Айланма маблағларининг айланувчанлик коэффициенти;
•
2. Ўз айланма маблағлари мавжудлиги;
Жаҳон амалиётида корхона ликвид маблағлари иккига
бўлинади:
•
абсолют ликвид маблағлар;
•
жорий ликвид маблағлар.

Кредитга лаёқатлиликнинг зарур мажбурий
кўрсаткичлари(ЎзСҚБ мисолида):
–
Ўз айланма маблағларининг мавжудлиги
(НСОС)
–
Қоплаш коэффиценти
–
Ликвидлилик коэффициенти
–
Ўз маблағлари билан таъминланганлик
(мустақиллик коэффиценти)
–
Қўшимча шартлар: тўланмаган қарзлар,
фойда олиб фаолият кўрсатиши ва айланма
маблағларнинг айланувчанлиги ва бошқ.

Қ оплаш к оэф ф и ци енти :
Қк = ЖА(390) – КДХ(190) – КХ(200) – МУДҚ(211) /
ЖМ(600)
390-Жорий активлар жами , 190 -келгуси давр харажатлари, 200-
кечиктирилган харажатлар, 211- муддати ўтган дебиторлик қарзлари,
600-жорий мажбуриятлар жами
№ Мезон (критерий)нинг чегараси Балл
1 Қк > 2 12
2 2 > Қк > 1 8
3 1> Қк > 0,5 3
4 0,5 дан кам 0

Лик ви д лилик к оэф ф ициенти :
Лк = ПМ( 320 ) + ҚМИ(370) + ДҚ(210) – МУДҚ(211) /
ЖМ(600)
320- пул маблағлари жами, 370-қисқа муддатли инвестициялар, 210-дебиторлар
жами, 211-муддати ўтган дебиторлик қарзлари, 600-жорий мажбуриятлар жами .
№ Мезон (критерий)нинг чегараси Балл
1 Лк > 1,5 15
2 1,5 > Лк > 1 10
3 1> Лк > 0,5 3
4 0,5 дан кам 0

Мустақиллик коэффициенти:
Мк = ХК ( 480 – 470 – 460 ) / БС (780)
Мустақиллик коэффициентига баҳо беришда 100 га кўпайтириб фоизда
ифодалаб оламиз.
•
480 Ўз маблағлари жами
•
470 келгуси давр харажатлари ва тўловлари учун захиралар
•
460 мақсадли тушумлар
•
780-баланс пассиви жами
№ Мезон (критерий)нинг чегараси Балл
1 Мк > 60% 12
2 60% > Мк > 30% 8
3 30% > Лк > 15% 3
4 15% дан кам 0

Ўз ай ланм а м аблағ ларининг
м авж уд лиги (НСОС)
НСОС = ( X усусий капитал (480 – 470 – 460 ) + Узоқ
муддатли кредит ва қарзлар (570+580) – Узоқ муддатли
активлар (130)
•
480 Ўз маблағлари жами
•
470 келгуси давр харажатлари ва тўловлари учун захиралар
•
460 мақсадли тушумлар
•
570 узоқ муддатли банк кредитлари
•
580 узоқ муддатли қарзлар
•
130 Узоқ муддатли активлар жами
•
Корхонанинг узоқ муддатли активлари (Баланс активининг I
бўлими) хусусий капиталидан ошиб кетса, ноликвид баланс
вужудга келади. Ноликвид балансга эга бўлган корхона Банк
кредитидан фойдаланишга ҳақли эмас.

•
Корхона (мижоз) кредит олишга лаёқатлилигининг таҳлилида қўлланиладиган қўшимча
кўрсаткичлар бўлиб, айланма маблағларининг айланувчанлик коэффициентини ва
айланма маблағларининг кунлардаги айланувчанлиги кўрсаткичлари қўлланилади.
•
Айланма маблағлари айланувчанлиги коэффициенти айланма маблағлари ҳаракатининг
тезлигини таърифлайди ва таҳлил қилинаётган давр учун маҳсулот сотишдан олинган
тушум ва айланма маблағларининг ўртача қиймати ўртасидаги тафовут сифатида
аниқланади. Таҳлил учун маълумотлар йиллик ҳисоботнинг 1-шакли баланс ва 2-шакли
молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисоботдан олинади.
•
С
•
Айланувчанлик коэф. = -----------------
•
У К
•
бу ерда,
•
С-(маҳсулот сотишдан тушган тушум )
•
У К-(оборот маблағлари ўртача қолдиқлари)
•
УК х Д
•
A K = -------------
•
C
•
A K - (оборот маблағларининг кунлардаги айланувчанлиги).
•
Д – даврлар.

Корхоналарнинг кредитга лаёқатлик кўрсаткичлари
бўйича синфларга бўлиниши.
К.к К.лК.мТ/
р Номи 1-синф 2-синф 3-синф
1. Қ оплаш коэф. (Қ.к)
Бали қ.к>2
12 2>қ.к>1
8 1>қ.к>0,5
3
2. Ликвидлик коэф.(К.л)
Бали к.л>1.5
15 1.5>к.л>1
10 1>к.л>0,5
3
3. Мухторият коэф.(Км)
Бали к.м>60%
12 60%>к.м>30%
8 30%>к.м>15%
3

Корхоналарнинг кредитга лаёқатлик кўрсаткичларининг баллари
бўйича синфларга бўлиниши.
К.к К.лК.мТ/
р Номи 1-синф 2-синф 3-синф
1. Коплаш коэф. (Қ.к) 12 8
3
2. Ликвидлик коэф.(К.л) 15 10
3
3. Му стақиллик коэф.
(Км) 12 8 3

Кредит берилиш шарти
Агар кредитни тўлай олиш қобилиятининг ушбу
учта кўрсаткичи ҳисоблаб чиқилгандан кейин
сумма 9 баллдан камни ташкил этган бўлса,
корхонага кредит берилмаслиги керак.
Агар баллар суммаси 9 дан 19 баллгача бўлса,
бундай корхона кредитни тўлай олмайдиган
ҳисобланади ва фақат алоҳида ҳоллардагина юқори
ликвидли активлар билан таъминланган ҳолда
кредит берилиши мумкин.
Агар баллар йиғиндиси 19 баллдан юқори бўлса
кредит ажратилади

•
Агар корхона 1-синфга киритилса, унда умумий асосларда
кредитланади. Уларга нисбатан кредит беришнинг имтиёзли тартиби
ҳам назарда тутилиши мумкин, яъни ишонч кредити берилиши,
қўшимча маълумотлар ва ҳисоб-китобларсиз кредит берилиши ва
бошқа имтиёзлар тақдим этилиши мумкин.
•
Агар корхона 2-синфга киритилса, хўжалик юритувчи субъект манфий
қўшимча кўрсаткичларга эга бўлса, беқарор (барқарор эмас) деб
ҳисоблаш лозим, бундай корхоналар билан кредит шартномалари
тузилганида унинг фаолияти ва кредитнинг қайтарилиши устидан
назоратнинг қўшимча чоралари кўзда тутилиши керак. Хусусан, гаров
ҳуқуқи қаттиқлаштирилиши, фоиз ставкалари оширилиши,
кафолатлар берилиши ҳамда кредитдан фойдаланиш миқдорлари ва
муддатлари чекланиши керак.
•
Агар корхона 3-синфга киритилса, бу корхоналарга фақат фавқулодда
ҳолларда юқори ташкилот кафолатлари ёки оширилган фоиз
ставкасини ундириш билан мол-мулк гаровга қўйилгандагина
кредитланади.

Кредитга лаёқатликни баҳолашни хориж
тажрибалари
Ғарб мамлакатларида кредитга қодирликни баҳолашда энг
муҳим қоида сифатида шартли “C-1-5” қоидасига амал
этилади. Бу қоида қуйидаларни ҳарактерлайди.
C1-character - қарз олувчининг бозордаги обрўси, унинг
ҳолатини аниқлаш
C2-capacity - қарз олувчининг фаолиятни якунига етказа
олиши, тегишли даромадга эга бўлиши ҳамда олинган
кредитларни қайтариб бера олиш қобилияти
C3-capital - қарз олувчининг сармоясининг етарлиги
C4-conditions - бизнеснинг ривожланиши юзасидан
шартлар
C5- collateral - гаров

Moliyaviy leveraj
•
Kreditlarni jalb qilishda moliyaviy leverajdan foydalanish katta ahamiyatga
ega. Korxonaning aylanmasidagi qarz mablag’larini jalb qilish evaziga
samaradorlikning o’sishiga moliyaviy leveraj deyiladi. Moliyaviy leveraj
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar qarz kapitalining o’z kapitaliga nisbatini
ko’rsatuvchi moliyaviy faollik koeffitsienti orqali ifodalanadi. Shuningdek,
bu ko’rsatkich korxonaning tashqi qarzlarga bog’liqligini tavsiflab beradi.
Uning miqdori qanchalik yuqori bo’lsa, korxonaning bankrotlik riski
shuncha yuqori bo’ladi va pul mablag’lari taqchilligi mavjud bo’ladi. Bozor
talablariga ko’ra bu ko’rsatkich 1 dan oshmasligi lozim va u quyidagicha
aniqlanadi:
•
Kmf = Kq : Ko’
•
bu y erda: Kmf – moliyaviy faollik koeffitsienti yoki moliyaviy leveraj; Kq –
qarz kapitali; Ko’ – o’z kapitali.

•
Кредитга лаёқатлиликни мустаҳкамлаш йўллари деганда, бу иложи борича асосий ва
қўшимча кўрсаткичларни юқори бўлишини таъминлашдир. Демакки, ҳар бир кўрсаткич
бўйича юқориликка эришишдир. Бунинг учун корхона барқарор ишлаб чиқариш
жараёнини биринчи галда ташкил этиши лозим. Пул маблағларининг ортиши
корхонанинг бирламчи тўловларни ошириш учун керак маблағларга бўлган
эхтиёжларни камайтиради ва корхонада ишлаб чиқариш маромийлиги бузилмаслигига
олиб келиши мумкин.
•
Ўз айланма маблағлари билан таъминланиш коэффициенти бўйича эса, юқори
натижаларга эришиш учун ўз маблағлари манбаини ортишини таъминлаш керак. Чунки
оборотда ишлатиладиган маблағларда ўз айланма маблағлари улуши қанча кўп бўлса,
унинг кредитга лаёқатлилиги ортади. Узоқ муддатли активлар ортиши салбий таъсир
этсада, уларнинг ортиш темпини ўз айланма маблағлари мавжуд суммасини ортиш
темпидан пастрок бўлишини таъминлаш зарур. Яна корхонада ўз айланма
маблағларини иммобилизациясига йўл қўймаслик зарур, яъни уларнинг ўз мақсадидан
бошқа мақсадларда ишлатилишига йўл қўймаслик керак. Чунки улар
иммобилизациясига йўл қўйилса, уларнинг баланс бўйича ҳисобланган қийматидан
ҳақиқатда оборотда қатнашаётган айланма маблағлари кам чиқади. Бунинг натижасида
эса, айланма маблағлари айланиш коэффициенти пасаяди, оқибатда ўз айланма
маблағлари етишмовчилиги юзага келади. Кредитга лаёқатлилик таҳлилида айланма
маблағлари иммобилизациясини ҳам ҳисобга олиш керак. Кредитга лаёқатлиликни
мустаҳкамлаш йўлларидан яна фойда ва рентабеллик кўрсаткичларини
ошириш ҳисобланади. Корхона соф фойдаси ўтган йилга нисбатан ҳисобот йилида
ортишини таъминлаш лозим, бунинг учун эса унга салбий таъсир этувчи омиллар
камайиши ва ижобий таъсир этувчи омиллар кўпайишини таъминлаш керак.

3. Кредит баҳоси, кредитни ва унга ҳисобланган
фоизларни сўндириш
•
Кредитлар бўйича фоиз ставкалари миқдори турли
омилларга боғлиқ бўлади. Жумладан:
•
мамлакатдаги инфляция даражаси;
•
Марказий банкнинг қ айта молиялаштириш ставкаси;
•
банклараро кредит б ў йича ў ртача фоиз ставкаси;
•
ЛИБОР ставкаси (валютадаги кредитлар учун);
•
депозитлар б ў йича банкнинг ў ртача фоиз ставкаси;
•
• банк кредит ресурсларининг тузилиши: банк
пассивида "баланд нарх" ресурсларининг салмо ғ и қ анча
ю қ ори б ў лса, шунча бериладиган кредит қ иммат б ў лади;
•
• ссуданинг ма қ сади ва шартлари ҳ амда бош қ алар.

•
Шу муносабат билан сузиб юрувчи ставкаларда фоиз
тўланадиган депозитларни жалб қилиш ва улар ҳисобидан
сузиб юрувчи ставкаларда кредитлар беришни ташкил
қилиш мақсадга мувофиқдир. Бундай шароитда банк
спрэд ёки маржани барқарор тарзда сақлаб қола олади.
Аммо республикамиз шароитида маржа миқдорини
белгилаш ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Бунинг сабаби
шундаки банк кредитларнинг юқори фоиз ставкаси
лимитлаштирилган шароитда кредитларнинг бозор баҳоси
тўлиқ шакллана олмайди. Шу сабабли, маржа миқдори
аниқ белгиланиб, у орқали депозитларга тўланадиган
фоиз миқдори аниқланиши керак.

•
Бу ерда,
•
Кб – кредитнинг баҳоси;
•
Кбб – кредитнинг бозор баҳоси;
•
Ох – операцияни амалга ошириш билан боғлиқ ҳаражатлар;
•
Крд – кредитлар бўйича риск даражаси;
•
Кф – банкнинг ўз капиталига фоиз ставкаси.
•
Узоқ муддатли кредитлардан фойдаланганлик учун фоизлар банклар
томонидан кредитлаш муддатининг давомийлиги, қарз олувчилар томонидан
берилган кредитнинг ўз вақтида қайтарилиши кафолатлари, кредит
ресурслари талаб ва таклифи ва улар баҳоси, шунингдек, шартнома асосидаги
кредит хатарининг мавжудлиги ҳисобга олинган ҳолда белгиланади
•
Кредит шартномаси тузиб бўлингандан сўнг қарз олувчи номига ссуда ҳисоб
варағи очилади. Ссуда ҳисоб варағига оид барча операциялар шартнома
шартларига мувофиқ амалга ошириладиф рд х бб б К К О К K     Назарий жиҳатдан кредитнинг баҳосини
қуйидагича аниқлаш мумкин : ф рд х бб б К К О К K    

•
Банкларда асосий қарз ва у бўйича
ҳисобланган фоизларни сўндиришни 2 хил
усулда кўриб чиқамиз:
•
1) Асосий қарзни тенг улушларда қайтариш
усули , яъни Дифференциаллашган усул ;
•
2) Умумий тўловни бир хилда қайтариш
усули, яъни аннуитетга асосланган тўлов.

Мисол.
•
Банкдан 3 йил муддатга, 16% йиллик ставка
асосида, 6 ойлик имтиёзли давр билан
кредит берилди. Тўловлар ҳар ярим йилда
амалга оширилади. Кредитни қайтариш
графигини икки усул бўйича ҳисобланг.

Асосий қарзни тенг улушларда қайтариш усули
(Дифференциаллашган усул)
Тўлов
лар
I Давр бошига
қарз
II Қарзни
қайтарилиши
III Фоиз
тўловлари
IV (II*r) Умумий тўлов
V (III + IV) Давр охирига
қарз
VI (II – III)
1
2
3
4
5
6

Асосий қарзни тенг улушларда
қайтариш усули
Тўлов
лар Давр бошига
қарз Қарзни
қайтарилиши Фоиз
тўловлари Умумий тўлов Давр охирига
қарз
1 10 000 000 - 800 000 800 000 10 000 000
2 10 000 000 2 000 000 800 000 2 800 000 8 000 000
3 8 000 000 2 000 000 640 000 2 640 000 6 000 000
4 6 000 000 2 000 000 480 000 2 480 000 4 000 000
5 4 000 000 2 000 000 320 000 2 320 000 2 000 000
6 2 000 000 2 000 000 160 000 2 160 000 0
сумм
а 10 000 000 3 200 000 13 200 000

Аннуитетга асосланган тўлов
Тўлов
лар
I Давр бошига
қарз
II (VI) Қарзни
қайтарилиши
III (V – IV) Фоиз
тўловлари
IV (II * r) Умумий тўлов
V (A) Давр охирига
қарз
VI (II – III)
1
2
3
4
5
6
A = PVA : (1 / r - (1 /( r * ( 1+ r ) ^ n ))))

Аннуитетга асосланган тўлов
Тўлов
лар Давр бошига
қарз Қарзни
қайтарилиши Фоиз
тўловлари Умумий тўлов Давр охирига
қарз
1 10 000 000 - 800 000 800 000 10 000 000
2 10 000 000 1 704 564, 55 800 000 2 504 564,55 8 295 435,45
3 8 295 435,45 1 840 929, 714 663 634, 836 2 504 564,55 6 454505,736
4 6 454 505,736 1 988 204, 091 516 360, 46 2 504 564,55 4 466 301,64
5 4 466 301,64 2 147 260, 42 357 304, 13 2 504 564,55 2 319 041,2
6 2 319 041,2 2 319 041,2 185 523, 3 2 504 564,55 0

4. Кредитлардан фойдаланиш устидан банк назорати
•
Кредитлардан самарали ва мақсадли фойдаланиш устидан назорат қуйидаги
шакллар ва йўналишлар бўйича амалга оширилади:
•
а) тўлов хужжатларининг ссуда ҳисобварағидан обьектнинг сметасига
ва мақсадли белгиланишига, уларнинг мувофиқлигини кредит ўтказилиши чоғида
назорат қилиш;
•
б) кредит шартномасида кўрсатилган шартларда қурилиш жойига
чиқиш билан кредитдан мақсадли фойдаланишни текшириш;
•
в) бажарилган ишларнинг назорат ўлчашларини ўтказиш ва
кредит шартномасида келтирилган тартиб ва муддатларда ҳарид қилинган ускунани
инвентарлаш.
•
Назорат ўлчашлари банк кредити ҳисобидан молияланадиган
объектларда ишлаб чиқариш жойининг ўзида амалга оширилади.
•
Банклар шартномавий ва тўлов асосида буюртмачиларнинг буюртманомалари бўйича
бошқа манбалар ҳисобидан молияланадиган қурилишлар бўйича назорат ўлчовларини
амалга оширишлари мумкин.
•
Ҳажмлар ва бажарилган қурилиш-монтаж ишлари қийматининг текширилиши уларнинг
натурада ўлчаниши ва буюртмачидаги ҳамда пудрат ташкилотининг бажарилган ишлар
ҳажмларини ҳисобга олиш маълумотлари билан тегишлича лойиҳалаш смета
ҳужжатлари билан таққослаш йўли билан амалга оширилади.

Банкларда мониторинг қуйидаги
соҳаларда олиб борилади:
•
молиялаштиришни назорат қилиш;
•
лойиҳани ишга туширишни назорат қилиш;
•
кредитнинг мақсадли ишлатилишини назорат
қилиш;
•
кредит қайтарилишини назорат қилиш.
Ушбу соҳалар мониторингига параллел
равишда гаровга қўйилган мулк предметлари
ҳолатини ва корхонанинг молиявий-хўжалик
фаолиятини баҳолаш ҳам олиб борилади.

Лойиҳаларни кредитлаш ва уларнинг ҳаётийлиги
юзасидан банкларда мониторинг ўтказиш қуйидаги
шаклларда амалга оширилади:
•
Жорий мониторинг.
•
Муаммоли кредитлар мониторинги.
Жорий мониторингнинг бошланиши лойиҳа бўйича
хулосани асбоб-ускуналарни олиб келиш битимини,
кредит шартномасини ва мониторинг режасини ўз ичига
оладиган ҳужжатларни қабул қилиш билан бошланади.
Қарз олувчи билан савол-жавоб ўтказилади ва қарз олувчи
банкка лойиҳанинг техник-иқтисодий асослашни тақдим
этади.

•
Ўзбекистон Республикаси банк тизимининг самарадорлигини ошириш
банкларнинг иқтисодиётнинг реал секторини кредитлашдаги фаол
иштироки билан боғлиқдир. Мамлакатимиз тижорат банклари
кредитлаш фаолиятини олиб боришда қатор муаммоларга дуч
келмоқда. Амалиётда банклар томонидан ўз мижозларини кредитлаш
ҳамиша самарали натижалар билан якунланавермайди. Айрим
ҳолларда корхоналарнинг ўз бизнес - режаларининг номукаммал
ишлаб чиқишлари ва фаолиятини мақсадли амалга
оширилмаганликлари, шунингдек бошқа турли сабаблар натижасида
банклар томонидан такдим этилган кредитларнинг қайтарилиш
муаммоси вужудга келади.
•
Банк кредитларининг сифати банк тизими ва бутун иқтисодиётнинг
ҳолатини тавсифловчи муҳим кўрсаткичлардан бири бўлиб
ҳисобланади. Халқаро экспертларнинг фикрича, ялпи кредит
портфелида муаммоли кредитлар улушининг 10 % дан ортиши банк
секторида тизимли инқироздан дарак беради.[1] Аксарият
мамлакатлар кредит портфелининг қониқарсиз сифати муаммосини
ечиш учун қатор чора-тадбирлар қўллашга мажбур эдилар.
•
[1] Казарцев А. Решение проблемы «плохих» кредитов:
международный опыт // Банковское дело. – 2007. – №3. – С. 63.

•
Президентимиз И.А.Каримовнинг “Қарз олиш осон, бу ҳаммамизга
маълум, лекин уни бир кун келиб тўлаш ҳам керак”, “…қарз олишдан
олдин узишни ўйлаш керак...”, деган фикрлари муҳимдир.
•
Ўзининг иқтисодий моҳиятига кўра, муаммоли кредитлар кредит
рискларини тўғри бошқара олмаслик туфайли вужудга келади.
“Муаммоли кредит” тушунчаси кредит рисклари билан бевосита
боғлиқдир.
•
Замонавий иқтисодий адабиётда ва банк амалиётида кредит
рискларини бошқаришга банк фаолиятининг марказий бўғини
сифатида қаралади. Иқтисодий адабиётда “муаммоли кредит”
терминига ҳозирга қадар умумэътироф этилган таъриф берилмаган.
•
Банк менежменти соҳасида самарали илмий тадқиқотлар олиб
борган америкалик мутахассис П.Роузнинг фикрича, қарз олувчи бир
ёки бир неча тўловларни амалга оширмаганлиги ёки кредит
таъминоти қийматининг пасайиши кредитни муаммоли кредитлар
туркумига ўтишини англатади.

•
Маълумки, республикамиз банк амалиётида
“субстандарт”, “шубҳали” ва “умидсиз” кредитлар
сифатида таснифланган кредитлар муаммоли
ҳисобланади.
•
Муаммоли кредитларни бартараф этиш амалиёти
самарали бўлиши учун уларнинг келиб чиқиш
сабабларини аниқлаш, таснифлаш муаммоли кредитларни
бартараф этиш жараёнининг асосий ва дастлабки
босқичларидан биридир.
•
Юқорида келтирилган фикрларни ягона тизимга жамлаган
ҳолда муаммоли кредитларга қуйидагича таъриф бериш
мумкин: кредит рискларини амалда яққол намоён
бўлишининг натижаси бўлиб, объектив ва субъектив
сабабларга кўра, кредит шартномаси шартларининг
бузилиши оқибатида, “субстандарт”, “шубҳали” ҳамда
“умидсиз” кредитлар категориясига ўтиб қолган кредитлар
муаммолидир.

Кредитнинг
сифатлари бўйича
таснифланиши
Яхши Стандарт Субстандарт
Шубҳали Умидсиз
Бу кредит эга си
молиявий барқа - рор
хўжалик субъекти
бўлиб, юқори
даражада - ги
таъминотга эга . Мижознинг
молиявий ёки
кредитга
лаёқатлилигининг
заифлигининг
аниқлиги. Тўлов
муддатининг
кечикиши 30 – 60
кунгача Асосий қарз ва
фоизларни
қайтармаслик
хатари мавжуд.
Тўлов муддатининг
кечикиши 60 – 90
кунгача Ссуда тўлиқ
қайтарилиши
гумонли. Зарар
кўриш эҳтимоли
юқори.
Тўлов муддатининг
кечикиши 90 – 180
кунгача Бу кредитлар
бўйича қарзларнинг
тўланиш эхтимоли
деярли йуқ. Тўлов
муддатининг
кечикиши 180 – 360
кунгача

Муаммоли кредитлар
•
муаммоли кредитларга қуйидагича таъриф
бериш мумкин: кредит рискларини амалда
яққол намоён бўлишининг натижаси бўлиб,
объектив ва субъектив сабабларга кўра,
кредит шартномаси шартларининг
бузилиши оқибатида, “субстандарт”,
“шубҳали” ҳамда “умидсиз” кредитлар
категориясига ўтиб қолган кредитлар
муаммолидир. O‘zmilliybank
O‘zsanoatqurilishbank
Asaka bank
Ipoteka-bank
Agrobank
Xalq banki
Qishloq qurilish bank
Aloqabank
Turon bank
Mikrokreditbank
Asia Alliance bank
Poytaxt bank
O`zagroeksportbank 0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100%
1 511 1 725 1 460 623 248 483 165 130 11 85 43 1 7

2021 yil 1 iyun holatida O‘zbekistondagi banklarning muammoli kreditlari ulushi berilgan kreditlar
umumiy hajmining 4,7% ini tashkil etdi. Markaziy bank ma’lumotlari bunga guvohlik bermoqda.
Ma’lumot uchun: Muammoli kreditlar (NPL, Non-performing loan, ishlamaydigan kreditlar) muddatidan
90 kundan ortiq vaqt o‘tgan, qoniqarsiz, shubhali va umidsiz deb tasniflangan kreditlarni o‘z ichiga oladi.

O‘zmilliybank
O‘zsanoatqurilishbank
Asaka bank
Ipoteka-bank
Agrobank
Xalq banki
Qishloq qurilish bank
Aloqabank
Turon bank
Mikrokreditbank
Asia Alliance bank
Poytaxt bank
O`zagroeksportbank0%10%20%30%40%50%60%70%80%90%100%
61,103.54
36,121.51
31,515.38
20,806.05
21,019.93
15,396.60
11,902.94
5,431.50
5,303.32
6,483.80
1,707.36
91.34
87.56
1 511
1 725 1 460 623 248
483 165
130 11
85
43 1
7

•
Муаммоли кредитларни юқоридаги
йўналишлар бўйича таснифлаш уларни
бартараф этиш учун ишларни тўғри ва
самарали режалаштиришга ёрдам беради.
Банк амалиёти кўрсатишича, кредитни
қайтаришга қаратилган чора-тадбирларни
ишлаб чиқишда кредит бўйича ундирувни
нимага қаратиш лозимлигини аниқлаб
олиш муҳим аҳамиятга эга.

•
Банклар хатарни бошқариш фаолиятининг қатъий барқарорлигини
таъминлан учун, кредит портфелини доимий таҳлил қилиб боради.
•
Кредит портфелини бошқариш бир неча босқичлардан иборат :
•
алоҳида ажратиб олинган ссуданинг сифатини баҳолаш учун
мезонларни танлаш;
•
асосий гуруҳларни, улар билан боғлик хатар даражаларни
кўрсатган ҳолда аниқлаш;
•
танлаб олинган мезонлардан келиб чиққан ҳолда банк
томонидан берилган ҳар бир ссудани баҳолаш ва шу билан уларни
тегишли гуруҳлар ҳисобига олиб бориш;
•
таснифланган ссудалар доирасида кредит портфелининг
структурасини аниқлаш;
•
кредит портфелининг умумий сифатини аниқлаш;
•
кредит портфелининг структурасига таъсир этувчи
омилларнинг динамикасини таҳлил қилиш;
•
банк кредит портфелининг умумий риск суммасига адекват заҳира
фонди суммасини аниқлаш;
•
кредит портфели сифатини ошириш чора табдирларини ишлаб чиқиш.

•
Муаммоли кредитларнинг келиб чиқиш сабаблари қарздор-мижоз ва
банк фаолияти билан боғлиқ бўлиши мумкин.
•
Бизнинг фикримизча, Ўзбекистон Республикасида муаммоли
кредитлар келиб чиқишининг сабабларини қуйидагича гуруҳлаш
мумкин:
•
- кредит олувчининг молиявий кўрсаткичларини, кредит
маблағларидан фойдаланиш бўйича бизнес-режаларини,
инвестицион лойиҳаларнинг техник-иқтисодий асосланишини паст
даражада таҳлил қилиниши;
•
- қарздорнинг кредит маблағларидан фойдаланиши устидан
мониторингнинг яхши олиб борилмаслиги, яъни қарздорнинг
молиявий ҳолати ёмонлашиши, пул оқимларининг салбий
динамикаси ҳолатларида кредитни реструктуризациялаш ҳамда
кредит статусини ўзгартиришни қамраб олувчи чораларни ўз вақтида
кўрмаслик;
•
- банклар ва хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятига турли давлат
органларининг аралашуви;
•
- миллий валюта девальвацияси.

Муаммоли кре -
дитларнинг келиб
чиқиш сабаблари
Банкка боғлиқ бўлган Мижозга боғлиқ бўлган Банкка ва мижозга
боғлиқ бўлмаган
Кредитга лаёқат -
лиликнинг чуқур таҳлил
этилмаслиги Бошқарувдаги хатолар Кутилмаган сиёсий ва
иқтисодий воқеалар
Таниш-билишчилик ёки
пора эвазига кредит
бериш
Рискни нотўғри баҳолаш
Гаровни юқори баҳолаш
Мижоз обрўсини
эътборга олмаслик
Мижознинг кредит
тарихини билмаслик Самарасиз маркетинг
Маҳсулот
сифатининг ёмонлашиши
Дебитор қарздорликнинг
ўсиши Қонунчиликдаги
ўзгаришлар
Табиий офатлар
Ўғирлик
Ички молиявий
назоратнинг кучсизлиги Етказиб берувчилар билан
боғлиқ муаммолар
Технологик ривожланиш
Кредит монито - ринги ни
яхши олиб борилмаслиги

•
Ҳар қандай банк ссуда портфелини бошқаришда банкнинг
стратегияси ва тактикасига асосланади. Ўзбекистон
Республикаси тижорат банкларининг кредит сиёсатининг
устувор йўналишидан бири яхши гаров объекти билан
таъминланган ссудалар бериш ҳажмини кўпайтиришдир.
Лекин банк кредити ҳажмини бундай асосда кўпайтириш
имконияти банкларга боғлик бўлмаган омиллар таъсирида
чекланган. Бунинг маъноси шундан иборатки,
республикамизда ишончли ва юқори ликвидли гаров
объектлари (ҳукумат қисқа муддатли облигацияларидан
ташқари) мавжуд эмас. Бундан ташқари Республикамизда
гаровга олинган объектни, агар берилган кредитлар ўз
вақтида қайтмаса, уни реализация қилиш механизми
унчалик мукаммал ишлаб чиқилмаган.
•
Бундай ҳолат, мамлакат банк тизимининг барқарорлигини
таъминлашга ва банкнинг ўз мижозлари олдидаги
мажбуриятларини ўз муддатида ижро этишига салбий
таъсир кўрсатмоқда.

•
Муаммоли кредитлардан келиб чиқадиган зарарлар
қуйидагиларда намоён бўлади:
•
- тижорат банклари даромад келтирувчи активларинининг
музлатилиши;
•
- омонатчилар, инвесторларнинг банкка бўлган ишончи
йўқолиши ва банк нуфузининг пасайиши;
•
- тижорат банкларининг муаммоли кредитларни бартараф
этишни назорат қилиши сабабли, банкнинг маъмурий
харажатларининг ортиб кетиши;
•
- кредит операцияларидан олинаётган фойда ҳажмининг
қисқариши туфайли, моддий рағбатлантиришларнинг
сусайиши, банкнинг малакали кадрларидан маҳрум бўлиш
рискининг ортишига олиб келади.

М уаммоли кредитлар ўз - ўзидан пайдо бўлмайди ва
уларни вужудга келтиришнинг ўзига хос омиллари
мавжуд бўлади.
Муаммоли кредитларни
келтириб чиқарадиган
омиллар
Кредитнинг мўлжалланган
мақсадлари бўйича
ишлатилмаслиги Қарз олувчининг молиявий -
иқтисодий ҳолати нин г
ёмонлашиш тенденцияси
Шартнома , бошқа кредит
ҳужжатларида кўрсатилган
жадвалларнинг амалга
ошмаслиги " Ф орс- мажор" ҳолатларининг
вужудга келиши

•
Муаммоли кредитларни келтириб чиқарадиган омилларнинг белгилари
қуйидагилар ҳисобланади:
•
1. Кредитнинг мўлжалланган мақсадлари бўйича ишлатилмаслиги. Бизга
маълумки, мақсадлилик кредитлаш тамойилларидан бири бўлиб, бу
тамойилга риоя қилинмаслик натижасида бир қатор муаммолар келиб
чиқади.
•
2. Шартнома, бизнес - режада, техник - иқтисодий асослаш ва бошқа кредит
ҳужжатларида кўрсатилган жадвалларнинг амалга ошмаслиги:
•
- Молиявий статистик ҳисоботни " у затиш" жадвалининг амалга ошмаслиги;
•
- сифатсиз асбоб-ускуналар, хом ашё ва материалларни ўзлаштириш ва
рақобатбардош бўлмаган маҳсулотларни ишлаб чикариш.
•
3. Қарз олувчининг молиявий - иқтисодий ҳолати нин г ёмонлашиш
тенденцияси, шу жумладан :
•
Муддати ўтган дебиторлик ва кредиторлик қарзларини вужудга келиши
(Амалиётда 90 кундан ошган) ;
•
Маҳсулот сотилишининг сустлашиши;
•
Қарз олувчининг фаолиятидаги режаларида кескин ўзгаришлар юз бериши;
•
Қарз олувчининг ҳолатининг тармоқларда ёки сотиш бозорида ёмонлашиши.

•
4. Қарз олувчининг банк олдидаги мажбуриятини бажара
олмаслигига олиб келувчи "форс- мажор" ҳолатларининг
вужудга келиши, жумладан:
•
- Қарз олувчининг ишлаб чиқарган маҳсулоти нархининг
пасайишига сабаб бўлувчи омилларнинг келиб чиқиши;
•
- раҳбарият ва мулкдорлар таркибидаги радикал
ўзгаришлар оқибатида менежментнинг ёмонлашуви;
•
- мол етказиб берувчиларнинг хом-ашё ва материалларни
ўз вақтида етказиб бера олмасликлари;
•
- қарздорнинг бизнес ҳамкорлари ишончсизлигини
кўрсатувчи далиллар вужудга келиши.

Муаммоли кредитларда
қўлланиладиган тадбирлар
Мижознинг молиявий ҳолати ҳақида
раҳбариятга хабар берилади
Мижознинг умумий ташкилий асоси
ҳақида маълумот йиғилади
Кредит ҳужжатлари кўриб чиқилади
Муаммоли ҳолатдан чиқиш режаси
кўрилади

•
Тижорат банкларида муаммоли кредитлар
билан боғлиқ йўқотишларни камайтириш
мақсадида махсус заҳиралар ташкил
этилади. Қуйидаги жадвалда ушбу
заҳиралар нормаси келтирилган.

Кредитларнинг сифати
бўйича
синфлари Эҳтимолий йўқотишлар
бўйича захиралар учун
ажратмалар нормаси
Яхши
Стандарт
Субстандарт
Шубҳали
Умидсиз -
10%
25%
50%
100%Кредитларнинг сифати бўйича шакллантирилиши лозим бўлган
заҳиралар нормаси

Ташкилий тадбирлар
•
Кредитлар муаммоли бўлиб колган пайтларда тўрт босқич асосида ташкилий
тадбирлар ўтказилади.
•
Биринчи босқич. Агар қарз олувчининг вақтинчалик молиявий
қийинчиликлари туфайли лойиҳалар амалага оширилишида содир бўлган
ўзгаришлар кузатилса, қуйидаги тадбирлар ўтказилади:
•
а) Банк бўлинмаларининг маъсул ходимлари билан фикр алмашиши;
•
б ) қуйидаги мақсадларда хўжалик органларига ташриф буюриш;
•
л ойиҳанинг бажарилишини баҳолаш;
•
қарз олувчининг рахбарлари билан музокаралар ўтказиш;
•
л ойиҳанинг ривожланиш муаммоларини ўрганиш;
•
р искларни баҳолаш;
•
кредитнинг ўзлаштиришнинг қолган даврига лойиҳанинг бизнес - режаси
(ТИА) ўрганиб чиқиш;
•
корхона ишлаб чиқаришини бир маромда ташкил этиши учун қарз олувчилар
ва манфатдор шахслар ўртасида музокаралар олиб бориш;
•
м уаммоли кредитларнинг ҳал этилишини ташкил этиш мақсадида кредит
комитетини жалб этиш ва улар билан м у зокаралар олиб бориш .

•
Иккинчи босқич. Қарз олувчининг кредит юзасидан муддати ўтган
қарзлар бўйича мажбурияти. Бу босқичда кўриладиган чора -
тадбирлар қуйидагилар:
•
а) қарз олувчининг дебиторлик мажбуриятлари билан ишлаш. Бу
қарз олувчи фаолиятига боғлиқ ҳамма фаолиятлар таҳлилини талаб
этади. Мажбуриятлар занжири тузилади, бир - бирига боғлиқ
мажбуриятлар қопланиши схемаси ишлаб чиқилади;
•
б) мижознинг ҳисоб - рақами ёпилади. (Амалиётда фақат чиқим
қисми). Таъсир этишнинг бу тури жуда эҳтиёткорлик билан амалга
оширилади, чунки бу қарз олувчининг айланма маблағларини
бутунлай йўқотишга олиб келиши мумкин;
•
в) тўлов муддатини узайтириш кредитни узайтиришни амалга
оширишда барча молиявий - иқтисодий кўрсаткичлар таҳлили амалга
оширилади, пул билан таъминланганлик текширилади, бизнес - режа
ишлаб чиқилади ва материаллар лойиҳалар мониторинги
бошқармасига тақдим этилади.

•
Учинчи босқич. Хизмат кўрсатувчи банк мутахассислари, лойиҳалар
мониторинги бошқармаси ходимлари, лойиҳа экспертлари, ҳокимият
вакиллари ва бошқа манфаатдор шахслар билан биргаликда
корхонанинг ишлаб чиқариш ва молиявий - иқтисодий фаолияти
ишлаб чиқаришни маромийлаштириш мақсадида текширилади.
Тегишли ҳолларда корхонанинг раҳбарларини ўзгартириш масалалари
кўриб чиқилади.
•
Тўртинчи босқич. Муддати узайтирилган мажбуриятларини қоплаш
мақсадида ўтказиладиган мониторинг гаровга қўйилган мулкни сотиш
йўли билан амалга оширилади.
•
Вужудга келган муамоли кредитларнинг юқоридаги босқичлар
асосида ҳал этиш тамойили муаммоли кредитлар бўйича қуриладиган
чора-тадбирларнинг ижобий натижаси, самарасини таъминлаши
билан ўз аҳамиятини кўрсатиб туради. Лекин ҳар бир инвестор ёки
кредитловчи банк ва ташкилотлар ўзларининг мақсадлари ва фаолият
йўналишидан келиб чиқиб мустақил тарзда ўзига хос усул бўйича
муаммоли кредитларни ҳал этиш чора-тадбирлари тизимини ишлаб
чиқадилар. Тижорат банкларида бу вазифа, банкларнинг ички кредит
сиёсати асосида олиб борилади.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАҲМАТ!

Инвестиция фаолиятини кредитлаш

Sotib olish