Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	1.2MB
Покупки	2
Дата загрузки	18 Апрель 2024
Расширение	pptx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Купить

Investitsiya risklari va ularni
pasaytirish yo’llari
Reja:
1. Investitsiya faoliyatida risklar va ularning tasniflanishi.
2. Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning mazmuni,
mohiyati va bosqichlari.
3. Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya loyihalarini tahlil
qilish va baholash usullari.
4. Investitsiya risklarini pasaytirish yo’llari.

•
Investitsion faoliyatda risk - bu investitsiyalarni qisman yoki to’liq
yo’qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko’zlangan
maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko’p miqdorda
daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi.
•
“ Risk” so’zi Ye vropaning ko’p tillarida mavjud. Misol uchun greklarda
ridsikon so’zi mavjud bo’lib, u qoya, cho’qqi ma’nosini bildiradi. Italiyaliklar tilida
risiko so’zi xatar, tahdid ma’nosini, risicare so’zi qoyadan mohirona o’tish
ma’nosini bildiradi. Frantsuzlardagi risdoe so’zi taxdid, qoyani aylanib o’tmoq
ma’nosini beradi.
•
Vobster lug’atida risk – xavf-xatar, zarar va yo’qotish ehtimoli deb
ta’riflangan.
•
Ojegova lug’atida risk - xavf ehtimoli yoki muvaffaqiyat umidida xavf tomon
borish ma’nosida kelishi ko’rsatilgan.
•
Iqtisodchi E.S.Stoyanovaning “Moliyaviy menejment” kitobida “Risk - bu
zararning paydo bo’lishi yoki prognozlashtirilganidek daromad ololmaslik xavfi
ehtimoli” deb ta’rif beradi.
•
Graboviy.P.G, Petrova S.N.larning “Zamonaviy biznesda risk” kitobida
ta’riflanishicha, “Risk deganda ma’lum bir ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyat
natijasida korxona tomonidan o’z resurslarini ma’lum qismidan ayrilish, foyda
ololmaslik yoki qo’shimcha xarajatlar qilish ehtimoli”dir.

Risk suzining Venn diagrammasiga ko’ra
tahliligrekcha
“ridsikon”
so'zi qoya,
cho'qqi ispancha -
portugalcha ,
“ suv ostidasgi
qoya ” Qo
ya

Risk suzining Venn diagrammasiga ko’ra tahlili Fransuzlardagi
“risdoe” so'zi
tahdid , qoyani
aylanib o'tmoq
ma'nosini beradi Italiyan tilida
“risicare” so'zi
qoyadan
mohirona o'tish
ma'nosini bildiradiQo
yad
an
o’ti
sh

Ijobiy tariflar Salbiy tariflar

R isk - bu muvaffaqiyatga intilish,
baxtli hodisadan umid ;

R isk - bu holat, bir ishlab
chiqaruvchining situativ holati . 
R isk - bu xavf, zarar yoki talofat
ko’rish ehtimoli ;

R isk - bu zarar ko’rish yoki
manfaatni qo’ldan chiqarish
bilan bog’liq ehtimollar
o’lchamidir;

Risk doimo noaniqlik bilan birga
kelib, oxirgi, o’z navbatida
oldindan ko’ra bilish qiyin yoki
mumkin bo’lmagan voqealar
bilan bog’liq bo’ladi;

R isk - bu rejalashtirilgan
variantga nisbatan daromad ola
bilmaslik yoki zarar ko’rish
ehtimolidir .

Investitsiya faoliyatida risk turlari bo’yicha yuzaga
kelishsabablari
Ishlab chiqarish
riski T ijorat riski M oliyaviy risklar

I shlab chiqarish
hajmining ko’zda
tutilgan darajadan
pasayishi;

M oddiy yoki boshqa
xarajatlarning o’sishi;

S oliqlar va boshqa
majburiy ajratmalarni
to’lash 
B ozor kon’yuktura -
sining o’zgarishi
natijasida sotish
hajmining kamayishi;

M ahsulotlar sotish
bahosining ko’tarilishi;

K o’zda tutilmagan
holda sotib olish
xajmining pasayishi;

M uomala jarayo - nida
mahsulotlarning
ko’payib ketishi 
Qarz – kreditorlik
mablag’larining ortib
ketishi;

Valyuta kursining
keskin o’zgarishi;

Qayta moliyalash
stavkasining o’zgarishi;

Ilflyasiya darajasining
o’zgarishi .

Olinadigan natijaga qarab risk tur lar i
RISKLAR
Spekulyativ risklarSof risklar
Tabiiy
risklar Transport
risklar Mulkiy
risklar Ishlab
chiqarish
risklari Savdo
risklari Moliyaviy
risklar
Tijorat risklariEkologik
risklar Siyosiy
risklar
Pulning to’lov qobiliyati bilan
bog’liq risklar Investitsion
risklar
Inflyatsion va
deflyatsion
risklar Valyuta
risklari Likvidlilik
risklari Foydaning boy
berilishi risklar Daromadlilik -
ning pasayishi
risklari To’g’ri moliyaviy
yo’qotishlar
risklari
foiz risklari Selektiv
risklarBankrotlilik
risklariKredit
risklari Birjaviy
risklar

Risklarning kengaytirilgan tasnifi
Tasnifiy belgilari turlari tavsifi
Paydo bo’lish
xususiyati gako’ra Sub’ektiv Malaka, ish tajribasi va bilimning etishmasligi, bozor qoidalariga rioya etmasligi, bitim mazmun-mohiyatini
to’liq tushunib etmasligi va boshq.
Ob’ektiv Ma’lumotlarning etishmasligi: bozor konyu’yunkturasining, qonunchilik, kreditlash shart-sharoilari, soliqqa
tortish, investitsiyalash va boshqalarning kutilmagan holda o’zgarishi
Qarorni qabulqilish
bosqichiga bog’liq
holda Qarorlar qabul qilish
bosqichida Ma’lumotlarni etishmasligi natijasida risk darajasini aniqlashga imkon beruvchi usullarni qo’llashdagi
xatoliklar
Qarorlarni tatbiq etish
bosiqichda To’g’ri qarorlar qabul qilishdagi xatoliklar
Ko’lami bo’yicha Lokal (mikroiqtiodiy) Alohida firmalar riski
Tarmoqlar Tarmoq xususiyati bilan bog’liq bo’lgan risklar
Hududiy Mamlakat iqtisodiy tumanlari darajasidagi tabdirkorlikni qamrab olishi
Milliy (makroiqtisodiy) Makroiqtisodiyot darajasida (qonunchilik, kreditlash, soliqqa tortishdagi kutilmagan o’zgarishlar
ko’rinishida)
Xalqaro (global) Jahon bozori konyu’nkturasining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan risklar
Paydo bo’lish sohasiga
ko’ra Tashqi Makroiqtisodiy ishlab chiqarishdagi iqtisodiy-siyosiy kutilmagan o’zgarishlar natijasida paydo bo’ladigan
risklar, masalan valyuta riski.
Ichki Korxona ixtisoslashui bilan bog’liq risklar: ishlab chiqarish, moliyaviy, sug’urta.
Sug’urtalash
imkoniyatlariga qarab Sug’urtalanidan Vaziyatlarning vujudga kelish ehtimolligini sug’urtalash
Sug’urtalanmaydigan Fors-major risklar va moliyaviy risklarning shunday guruhlari mavjudki, ularni sug’urta kompaniyalari
sug’urtalashdan bosh tortadi. Ammo aynan sug’urtalanmaydigan risklar korxona qo’shimcha daromadining
potentsial manbalari bo’lib hisoblanadi.
Tadbirkorlik faoliyati
turlari bo’yicha Moliyaviy Fond bozoridagi risklar: likvidlik, axborot, valyuta va boshq.; bank risklari – kredit, foiz, portfel; inflyatsiya,
bank mijozlarining xususiyatiga bog’liq bo’lgan lizing va faktoring risklari
Yuridik Qonunchilik hujjatlari sifatining pastligi va qonunchilikdagi kutilmagan o’zgarishlar
Ishlab chiqarish Ishlab chiqarish fondlarining ishdan chiqishi, ishlab chiqarishdagi uzilishlar, aylanma mablag’larning
yo’qotilishi, xom ashyo va uskunalarni o’z muddatida etkazib berilmasligi
Tijorat Bozor konyu’nkturasidagi kutilmagan o’zgarishlar va tijorat faoliyati bilan bog’liq boshqa shart-sharoitlar
Investitsion Investitsion muhitda, innovatsiya faoliyatida kutilmagan holatlar va noaniqliklar
Sug’urta Sug’urt fondini shakllantirish va boshq.
Innovatsion Innovatsion sohada noaniqlik sababli yuzaga keluvchi holatlar (innovatsion g’oyaning yaratilishidan
boshlab to uni hayotga tatbiq etishgacha bo’lgan jarayon)
Diversifiktsiyalash
imkoniyatlari bo’yicha Tizimli Tadbirkorlik faoliyatining u yoki bu ko’rinishlariga xos bo’lgan
O’ziga xos xususiyatga ega
bo’lgan Aniq sharoitda tadbirkorlik faoliyatidan daromad olish bilan bog’liq bo’lgan

Risklarning kengaytirilgan tasnifi
tasnifiy belgilari turlari tavsifi
Kutilishi mumkin bo’lgan
oqibatlar Foyda Riskka borgani uchun olinadigan mukofot
Zararlar Zararlar faqat nomaqbul vaziyatlardagina yo’l qo’yilgan xatolar va kamchiliklar oqibatida kelib chiqadi
Yo’qotishlar Yo’qotishlar, odatda, oldindan rejalashtirilmaydi, lekin ro’y berishi mumkinligi ko’zda tutilishi mumkin.
Bankrot bo’lishi Korxona barcha mulkining yo’qotilishi va faoliyatini to’xtatishi
Kelib chiqishi mumkin
bo’lgan natijasiga bog’liq
holda Sof risklar Salbiy natija olish imkonini anglatadi. Unga ekologik, siyosiy, tabiiy, transport va tijorat risklari (mulkiy,
ishlab chiqarish, savdo risklari) tegishlidir
Spekulyativ risk Ijobiy natijalar bilan birga salbiy natijalarni olish imkoniyatida namoyon bo’ladi, ular moliyaviy risklardan
iborat
Ta’sir vaqtiga ko’ra Retrospektiv Kichik biznes korxonalarining o’tgan davrdagi turli risklarga bog’liqligini ifodalaydi va joriy hamda
istiqboldagi risklarni baholashga yordam beradi
Joriy Kichik biznes korxonalarining amaldagi faoliyati barqarorligiga ta’sir etuvchi risklar
Istiqboldagi Kelajakda kichik biznes korxonasi duch kelishi mumkin bo’lgan risk
Ta’sir etish vaqt uzoqligi
bilan belgilanishi
bo’yicha
Uzoq muddatli Bu risk turi asosan korxona kengaytirilish, rivojlanish va takomillashtirish uchun amalga oshiriladigan
tadbirlar bilan bog’liq bo’ladi. Uning natijalari istiqbolda namoyon bo’ladi.
Qissqa muddatli U ko’pincha tarmoqli bo’lib, kundalik hayotda qabul qilinayotgan qarorlar bilan bog’liq bo’ladi. Uning
natijalari qisqa vaqt ichida namoyon bo’ladi.

•
Investitsiya risklarini turli belgilar bo’yicha tasniflash mumkin .
•
1. Tarkibi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar : iqtisodiy risk ;
bozor riski; inflyatsiya riski ; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik
risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski ; bankrotlik riski;
ilm-texnika riski; informatsion risk va boshqalar .
•
2. Muddati bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar : qisqa muddatli
risklar; uzoq muddatli risklar .
•
3. Olinadigan natijaga qarab risklar : s pekulyativ risk - ular ta’sirida katta
zarar yoki katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng
bo’lgan zarar(foyda) ko’rish mumkin.
•
4. Loyihaga ta’sir etish darajasi bo’yicha risklar quyidagilarga
bo’linadi : mumkin bo’lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish
mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar
- daromaddan va kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari.
•
Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi
(fazasi) o’ziga xos risklar bilan bog’liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi
fazasida) ko’proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga,
informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo’ladi. Investitsiya bosqichida
ko’proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy
risklar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari
texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan
yuzma-yuz bo’lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko’p
uchraydigan risklar ham mavjud.

•
Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo’lgan soha deb hisoblanadi.
Undagi risklar ikkita katta guruhga bo’linadi:
•
- tizimli risklar;
•
- tizimsiz risklar .
•
Tizimli risklar (investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta’siriga ba’zi bir
qimmatli kog’ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga
uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko’ra
ko’pchilik emitent va qimmatli qog’ozlar egalari zarar ko’rishlari mumkin. Tizimli
risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy
risklar.
•
Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar yoki ularni majmuasi
uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog’ozlari yoki tarmoqning
qimmatli qog’ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski;
moliyaviy risklar; nolikvidlik riski.

Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha
faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin:
1. l oyi h a ishtirokchilari riski;
2. l oyi h a smeta q iymatining oshish riski;
3. q urilishni o’ z va q tida tugamaslik riski;
4. i sh va ob’ekt sifatining pastligi riski;
5. k onstruktsion va texnik risklar;
6. i shlab chi q arish riski;
7. b osh q aruv riski;
8. s otish riski;
9. m oliyaviy risk;
10. m amlakat riski;
11. m a’muriy risk;
12. h u q u q iy risk;
13. f ors-major riski.

•
Loyi h a ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyi h a faoliyati
doirasida o’ z majburiyatlarini anglagan h olda yoki majburiy tarzda bajarmaslik
riski. Birgina loyi h a ishtirokchisining o’ z majburiyatlarini bajarmasligi, bosh q a
ishtirokchilarning o’ z majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi, natijada
loyi h a barbod b o’ lishi mumkin. Loyixa ishtirokchilari riskiga q uyidagilar sabab
b o’ lishi mumkin: ishtirokchilarning vijdonsizligi; ularning professionallik darajasi,
moliyaviy h olatining no bar q aror ligi , ishtirokchilarni turli risklardan etarlicha
su g’ urtalanmaganligi natijasida kelib chikadi. Masalan, loyi h a smeta
q iymatining oshish riski q urilish tashkilotining vijdonsizligi natijasida r o’ y berishi
mumkin. Ish sifatining pastligi riski, k o’ p h ollarda, tanlangan pudratchi va
bosh q a ishtirokchilarning etarli tajribaga ega emasligi bilan bo g’ li q b o’ ladi.
•
Loyi h a smeta q iymatining oshish riskiga q uyidagilar sabab b o’ lishi
mumkin: loyi h alash jarayonidagi xatolar, pudratchi lar ning resurslardan samarali
foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyi h ani amalga oshirish shartlarini o’ zgarishi
va boshq.
•
Q urilishni o’ z va q tida tugallanmaslik riskiga q uyidagilar ta’sir
k o’ rsatadi: pudratchi larning o’z majburiyat larini bajarmasli klari ; tash q i shart-
sharoitlarning o’ zgarishi , qurilish i sh lari muddatining ch o’ zilib ketishi natijasida
qo’ shimcha xarajatlar kelib chi qishi : kredit b o’ yicha foizlarni h isoblash,
narxlarning inflyatsiya natijasida o’ sishi o q ibatida ish va material q iymatining
oshishi kabi qo’ shimcha xarajatlarni keltirib chi q aradi. Bundan tash q ari, bu risk
natijasida kelgusidagi ob’ektga xom ashyo etkazib beruvchilar bilan va
kelgusidagi loyi h a ma h suloti iste’molchilari bilan shartnomaviy munosabatlar
t o’ xtashi mumkin.

Ish va ob’ekt sifatining pastligi riski pudratchilar majburiyatining buzilishi,
loyixalashtirishdagi xatolar va bosh q alar natijasida kelib chi q ishi mumkin. Ob’ekt
sifatining pastligi natijasida loyi h a b o’ yicha qo’ shimcha investitsion h arajatlar q ilinishi
kerak b o’ ladi. Bu xarajatlar kamchiliklarni tuzatishga sarflanishi mumkin. Agar kamchilik
sa q lanib q oladigan b o’ lsa, loyi h a ma h sulotini ishlab chi q arishga qo’ shimcha xarajatlar
q ilish kerak b o’ ladi.
Konstruktsion va texnologi k risk . Konstruktsi on risk - bu investitsiya fazasidayo q
loy iha ning texnik amalga oshmaslik riski dir . Bu loyi h a h ujjatlarini ishlab
chi q uvchilarning xatolari , bu h ujjatlarni ishlab chi q ishda zarur b o’ lgan ma ’ lumotlarni
etarli yoki ani q emasligi natijasida r o’ y berishi mumkin .
Texnologik risk - bu ishlab chi q arish texnologiyalarining sanoat darajasida
qo’ llanilmasligi natijasida ma ’ lum texnik - i q tisodiy parametrlardan ob ’ ekt
ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski . Bunga ekspluatatsiya xarajatlarining oshishi ,
ekologik me’yorlarga mo s kelmaslik kabilar ta ’ sir etadi .
Ishlab chi q arish riski - bu ishlab chi q arish jarayonida kamchiliklarni yuzaga kelish
riski . Bu ishlab chi q arish davomiyligining buzilishida , ob ’ ektning loyi h aviy q uvvatga
erishmasligida , qo’ shimcha ishlab chi q arish xarajatlarida namoyon buladi . Ishlab
chi q arish riskining bir turi bu texnologik ri s kdir . Bu risklar t a ’ minotdagi uzilishlar , resurs
zaxiralarining etishmasligi , xom ashyo sifatining pastligi , transport masalalari va
bosh q alar sabab kelib chi q adi . Ishlab chi q arish xarajatlarining yu q ori darajasi
xarajatlarni xato h isoblash , xom ashyo va bosh q a resurlar mi q dori va sifatiga ma ’ lum
talablarni ani q emasligi natijasida b o’ ladi .

•
Bosh q aruv riski - bu ishlab chi q arish riskining bir turi , bosh q aruv chi shaxsning
tajriba va malakasini etarli darajada emasligi natijasida r o’ y beradi . Ayrim h ollarda ,
bosh q aruv riski deganda , loyi h a faoliyatining barcha faza va bos q ichlaridagi menejment
darajasining pastligi va xatolari bilan bo g’ li q risklar tushuniladi .
•
Sot i sh riski - bu loyi h a ma h suloti sotish xajmining va shu ma h sulot baxosining
kamayish riski dir . Sotish riski bozor kon ’ yunkturasining o’ zgarishi , marketing yoki baxo
riski deb h am ataladi . Sotish riski , ayni q sa ba h oni taxmin q ilish ancha q iyin b o’ lgan ,
yangi ma h sulot ishlab chi q arish bilan bo g’ li q loyi h alarda yu q ori b o’ ladi .
•
Moliya viy risk . Bu riskning loyi h a faoliyatidagi asosiy turlari :
•
a ) kredit riski ;
•
b ) valyuta riski ;
•
v ) foiz stavkasini o’ zgarish riski dir .
•
Kredit risk i - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit
shartnomasi bo’yicha to’lov majburiyatlarini to’liq yoki umuman to’lay olmaslik riski. Bu
risk asosan loyihani moliyalashtirishda loyihani kreditlovchi bankning riskidir.
•
Valyuta riski - bu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va xokimiyat
mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo’ladi. Bu risk
loyiha mahsulotini sotishdan olinadigan valyuta bilan kredit valyutasi bir xil bo’lmagan
hollarda yuzaga keladi.
•
Foiz stavkasining o’zgarish riski - bu risk kredit resurslari o’zgaruvchan stavkada
qo’llanilganda ro’y beradi. Bunday resurslarni jalb qilishda loyihada qo’llanilgan kapital
qiymatining oshishi va mahsulot rentabelligining kamayish xavflari mavjud bo’ladi.

•
Mamlakat riski - bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib, uning mazmuni
shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy
jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar
yaratishi va xatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Mamlakat riskining
omillari: markaziy va mahalliy xokimiyatlarning harakati, urushlar, ish
tashlashlar, terrorchilik harakatlari va boshqalar bo’lib, bular loyiha
ishtirokchilari ta’siri doirasidan tashqarida bo’ladi. Davlatning siyosati bilan
bog’liq mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo’lish mumkin:
siyosiy va iqtisodiy. Siyosiy mamlakat riski - hukumatning chet el investorlari va
kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to’xtatish yoki cheklashga qaratilgan
xarakati bilan bog’liq. Bularga foydani boshqa mamlakatga olib o’tishdagi
ta’qiqlashlar va cheklashlar, chet el kapitali uchun avval yaratilgan
imtiyozlardan mahrum qilish, kontseptsiya va litsenziyalarni qaytarib olish va
boshqalar kiradi.
•
Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida
qo’llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart-sharoitlarni
o’zgartirishi bilan bog’liq.
•
Ma’muriy risklar - loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa
ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli
litsenziyalar, ruxsatlarni olishi bilan bog’liq. Litsenziyalar, ruxsatlar loyiha
faoliyatining barcha faza va bosqichlarida talab qilinishi mumkin: loyiha
hujjatlarini ishlab chiqishda, tenderlar o’tkazishda, mashina va asbob-
uskunalarni etkazib berishda, qurilishda, dastlabki ishlar va ob’ektning ishga
tushirilishida talab qilinadi. Litsenziyalar, ruxsatnomalar soni ayrim loyihalar
bo’yicha juda ko’p bo’lishi mumkin: loyiha faoliyatining u yoki bu turi bilan
shug’ullanish huquqini beruvchi, tabiiy resurslardan foydalanish, tabiiy
resurslarni va valyutani chetga olib chiqish huquqini beruvchi litsenziyalar,
ruxsatlar bo’lishi mumkin.

•
Huquqiy risk - bu risk qaysidir darajada mamlakat, ma’muriy
va boshqaruv risklari bilan bog’lik. Avvalo, bu risk kreditorning
kafolat bermaslik va boshqa kredit bilan ta’minlashlar ehtimoli
bilan bog’liq noaniqlik va ishonchsizligida namoyon bo’ladi.
Bunday noaniqlik va ishonchsizlik sabablari quyidagilar bo’lishi
mumkin: qonunlar majmuining va xalqaro huquq normalarining
mukammal emasligi, huquqiy hujjatlar sifatining pastligi, sud
mexanizmidagi kamchiliklar va boshqalar. Ayrim huquqiy risklar
loyiha ishtirokchilari nazoratidan tashqarida bo’lib, ular mamlakat
va siyosiy risklarga yaqin. Bundan boshqa huquqiy risklarni milliy
qonunchilikni, xalqaro investitsion huquqlarni yaxshi biluvchi,
shartnoma, kelishuvlar va boshqa loyihaning huquqiy hujjatlarida
ishtirok etuvchi malakali huquqshunos maslahatchini jalb qilish
bilan echish mumkin.
•
Fors-major riski - loyixa faoliyatiga tegishli bo’lmagan tashqi
risklardan biri bo’lib, unga er silkinishi, yong’inlar, suv toshqini,
bo’ronlar va boshqa tabiiy hodisalar kiradi. Fors-majorga ayrim
ijtimoiy va siyosiy tabiiy hodisalar ham kiradi: ish tashlashlar,
inqiloblar, qo’zg’olonlar va boshqalar. Shunday yo’l bilan mamlakat
riskining bir qismi fors-major riski sifatida namoyon bo’ladi.

Investitsion loyihalarni moliyalashtirishdagi risklarni yuzaga
kelish sabablarini ikki yirik guruhga ajratish mumkin:
1. Tashqi sabablar
-davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish
tadbirlarining o’zgarishi;
-mamlakatda siyosiy vaziyatning o’zgarishi;
-tabiiy halokatlar;
-ekologik muhitning buzilishi;
-iqtisodiyotning investitsiya kiritilayotgan
tarmog’idagi shart-sharoitlarning yomonlashuvi.

Tashqi sabablar
•
moddiy-texnika ta’minoti;
•
atrof-muhitni qo’riqlash tadbirlari;
•
loyihaviy normativlarning o’zgarishi;
•
ishlab chiqarish me’yorlarining o’zgarishi;
•
eksport-import tartibining o’zgarishi;
•
baholarni shakllantirish mexanizmining o’zgarishi;
•
soliqqa tortish tizimidagi o’zgarishlar;
•
loyiha bo’yicha pudratchilarning bankrot bo’lishi;
•
banklarning inqirozi;
•
xom-ashyo va energiya bahosining oshishi;
•
iste’molchilar talablarining o’zgarishi;
•
raqobatning kuchayishi;
•
valyutalar almashuv kursining o’zgarishi;
•
inflyatsiyaning kuchayishi.

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirishdagi risklarni
yuzaga keltiruvchi ichki sabablarga quyidagilar
kiradi
•
boshqarish samaradorligining pastligi;
•
samarasiz marketing;
•
mahsulotlarning noraqobatbardoshligi;
•
ishlab chiqarish salohiyatining etarli
emasligi;
•
moliyaviy holatning yomonlashuvi;
•
huquqiy risklar.

Risk va noaniqlik sharoitida investitsiya
loyihalarini tahlil qilish va baholash usullari .
Investitsiya risklarini tahlil qilish va baholash
usullariga quyidagilar kiradi:
•
- Sezgirlik tahlili usuli;
•
-“Zararsizlik nuqtasi”ni aniqlash usuli;.
•
-Barqarorlikni tekshirish usuli;
•
-Matematik usullar (o’rtacha kvadratik
chetlanish, dispersiya va variatsiya);
•
- “Qarorlar daraxti” barpo etilishi usuli;
•
-Stsenariylar usuli;
•
-Monte-Karlo usuli .

Investitsiya loyihalarini amalga oshirishdagi alohida risklar ta’sirini
yo’qotish yoki yumshatish uchun bir qancha yo’llardan
foydalaniladi.
•
1. Riskdan qochish - risk bilan bog’liq tadbirlardan voz kechishni
(demak, bunda foydadan ham voz kechishni) bildiradi.
•
2. Riskni ushlab qolish – investor zimmasiga riskni qoldirish, bunda
investor o’z kapitalini riskli tadbirlarga yo’naltirayotganda, risklardan
ko’riladigan zararlarni qoplash uchun mablag’i bo’lishi kerak.
•
3. Riskni uzatish (sug’urtalash ) – investor risk havfini kimningdir
zimmasiga yuklaydi. Riskni sug’urtalash, mantiqan olganda, muayyan
risklarni sug’urta kompaniyalariga berishni anglatadi. Uning mohiyati
investorning riskdan qutilish maqsadida daromadning bir qismidan voz
kechish orqali aks ettiriladi. Bunda investorning risk darajasini “nol”ga
tushirish uchun to’lovni amalga oshirishga tayyor ekanligini tushunish
mumkin. Ko’p hollarda, sug’urta kompaniyalari moliyaviy risklarni
sug’urtalash bilan risk darajasini pasaytirishga to’liq erishishiga xizmat
qiladilar.
•
4. Riskni pasaytirish - ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun
zahira mablag’larini tashkil etish yo’li bilan yo’qotishlar hajmini qisqartirish
hisoblanadi. Ko’zda tutilmagan xarajatlarni qoplash uchun zahira
mablag’larini tashkil etishdagi asosiy muammo risklarning jiddiy
oqibatlarini baholash hisoblanadi. Buning uchun loyiha qiymatini
boshlang’ich baholashni hisobga olish lozim. Bu esa zahira summasini
aniqlashga katta yordam beradi.

Riskni pasaytirishning aniq vositasini tanlashda investor quyidagi
tamoyillarga asoslansa, maqsadga muvofiq bo’ladi:
•
- ortiqcha tavakkal qilish kerak emas;
•
- risk oqibatlari to’g’risida o’ylash lozim;
•
- kam narsa uchun risk qilish kerak emas.
•
Birinchi tamoyilga asosan, investor o’z kapitalidan ko’ra ko’proq risk qilishi
mumkin emas, ya’ni investor investitsiya loyixasini amalga oshirish to’g’risida
qaror qabul qilishidan avval quyidagilarga amal qilishi lozim:
•
- loyihaga ta’sir etuvchi risk bo’yicha mumkin bo’lgan zararning maksimal
hajmini aniqlab olishi;
•
- uni qo’yilayotgan kapital va o’zining barcha moliyaviy mablag’lari bilan
taqqoslashi lozim.
•
- ushbu kapitalning yo’qotilishi investorning bankrot bo’lishiga olib kelish-
kelmasligini risk koeffitsientini hisoblash asosida aniqlashi lozim.

Investitsiya risklarini pasaytirish usullari quyidagilardan iborat:
•
- risklarni diversifikatsiyalash;
•
- risklarni sug’urtalash;
•
- risklarni loyiha qatnashchilari o’rtasida taqsimlash;
•
- risklar uchun moliyaviy zahiralar ajratish.
•
- qo’shimcha ma’lumotlar va axborotlarga ega bo’lish.
•
Risklarni diversifikatsiyalash bir-biriga bog’liq bo’lmagan turli xil
faoliyatlar o’rtasida risklarni taqsimlash xisoblanadi. Diversifikatsiya turli xil
faoliyatlar o’rtasida investitsiyalarni taqsimlash asosida riskning bir
qismidan qutulish imkonini beradi (investitsiya portfelini shakllantirish).
•
Investitsiya portfelini shakllantirishda risklarni taqsimlashning quyidagi
shakllari mavjud:
•
- tovar va xizmatlar, faoliyat turlari bo’yicha diversifikatsiyalash;
•
- iste’molchilarni diversifikatsiyalash;
•
- mol etkazib beruvchilarni diversifikatsiyalash;
•
- loyiha qatnashchilarni diversifikatsiyalash.

Bugungi kun amaliyotida loyiha risklarini tahlil
qilishda bir qancha usullardan foydalaniladi:
•
Ekspert baholash usuli;
•
Zararsizlik nuqtasi (sezgirlik)
tahlili;
•
Qarorlar daraxtini barpo etilishi
usuli;
•
Monte-Karlo usuli va boshq

1. Ekspert baholash usuli.
Bu usul riskni tahlil qiluvchi iqtisodchi (ekspert)ning malaka
darajasiga asoslanadi. Ehtimollik subektiv tarzda
aniqlanganida har bir kishi bitta hodisasining qiymatini turlicha
belgilashi va u haqda turlicha qaror qabul qilishi mumkin.
Bu usulda bankning faoliyatida o’tkazilgan barcha operatsiyalar
bo’yicha mavjud statistik malumotlar tahlil qilinishi lozim. Bunda
imkoni boricha ko’proq yo’qotishlarga olib kelishi mumkin
bo’lgan operatsiyalarni tahlil qilish ko’zda tutiladi. Bank riski
aniqlanganida bankning o’zidagi va bo’lish ehtimoli bo’lgan
yo’qotishlar va ularning davr oralig’ini aniqlab olmoqlari lozim.
Bu oraliqni aniqlash ham risk darajasini kamaytirishga yordam
beradi. Yo’qotishlar oralig’ini quyidagi tenglama bo’yicha
aniqlash mumkin:

Y = YX / S
Bu erda: Y - yo’qotishlar oralig’i darajasi;
YX - yo’qotishlarga olib keluvchi holatlar soni;
S – statistik tahlil qilinayotgan holatlarning
umumiy soni.
Y – yo’qotishlar oralig’i darajasi 0< Y < 1 oralig’ida bo’lib, ushbu “Y” qancha “0” soniga
yaqin bo’lsa, risk darajasi shuncha kichik bo’ladi. Agar “Y” qanchali “1” soniga yaqin
bo’lsa, risk darajasi shunchali yuqori bo’ladi.

Loyiha risklarini ekspert baholash
algoritmi quyidagilarni qamrab oladi:
•
- loyiha hayotiyligi tsiklidagi fazalarda yuzaga
kelishi mumkin bo’lgan risklar tarkibini ishlab
chiqish;
•
- risklarni muhimlik darajasi bo’yicha
himoyalash. Bu maqsadda risklarning
ehtimolligi, ushbu riskning xavflilik darajasi
ekspert yo’li bilan aniqlanadi.

Loyiha sezgirligini tahlil qilish usuli shunday usullar
qatoriga kiradiki, bu usulni qo’llash orqali loyiha
hisob-kitoblari natijalarining ishonchliligiga
erishish mumkin. Bu usul loyiha bo’yicha barcha
risklarni baholamaydi, lekin riskning eng kritik
bo’lgan omillarini aniqlab beradi hamda loyiha
samaradorligiga riskning potentsial ta’sirini
baholashga imkon beradi. Loyiha sezgirligi tahlili
investitsiya loyihasining aniq bir parametri salbiy
tomonga qarab o’zgarganda (bunda loyihaning
boshqa parametrlari o’zgarmas deb olinganda),
loyihaning foydaliligiga qanday ta’sir qilishini
aniqlab beradi.

Investitsiya loyihasining asosiy parametrlarining ( ya’ni sotish
hajmi, sotish bahosi, ishlab chiqarish harajatlari va h.k.) bazaviy
qiymatlarini aniqlash;
Shu qiymatlar asosida loyiha samaradorligini hisob-kitobini
amalga oshirib, ularni NPVo yoki IRRo deb belgilash;
Loyiha samaradorligiga eng ko’p ta’sir etuvchi, uning asosida
loyiha sezgirligini tahlil qilinuvchi ko’rsatkichlardan birini tanlash
(NPV yoki IRR);
Samaradorlik ko’rsatkichiga eng ko’p darajada ta’sir etuvchi
omillarni aniqlash;
O’zgaruvchan omillardan biri o’zgarganda asosiy ko’rsatkich
qanchaga o’zgarishini hisob-kitob qilish. Loyiha sezgirligi tahlil i q uyidagi tartibda olib boriladi :

2. Zararsizlik nuqtasi
(sezgirlik) tahlili.
Zararsizlik tahlili deganda loyiha bo’yicha ishlab
chiqarish jarayonida ishlab chiqarish hajmi,
mahsulot tannarxi va foydaning bir-biriga
bog’liqligini tadqiq qilish tushuniladi. Ba’zi
hollarda bunday tahlil harajatlar, ishlab chiqarish
hajmi va foydaning bir-biriga nisbatini tahlil qilish
db ham ataladi. Bunda eng asosiy maqsad
harajatlarni qoplash uchun zarur bo’lgan ishlab
chiqarish hajmini aniqlashdan iborat va bu holat
korxona rahbarlariga va loyiha menejerlariga
quyidagi omillarning o’zgarishi foydaga ta’sirini
aniqlash imkoniyatini beradi:

Zararsizlik tahlili quyidagi omillarning
o’zgarishi foydaga ta’sirini aniqlash
imkoniyatini beradi
- doimiy harajatlar (miqdori ishlab chiqarish
hajmiga qarab o’zgarmaydigan harajatlar, masalan,
qarz foizi, garov puli, ijara haqi, renta to’lovari va
boshqalar);
- o’zgaruvchan xarajatlar (miqdori ishlab chiqarish
hajmiga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda o’zgarib
turuvchi harajatlar, masalan, ish haqi, xom ashyo,
yoqilg’i, yuk tashish harajatlari va boshqalar);
- sotish hajmi;
- mahsulot tannarxi;
- sotilishi ko’zda tutilgan mahsulot assortimenti.

Zararsizlik nuqtasini aniqlash uchun, eng
avvalo, sotish hajmi (Q) o’zgarishining foydaga
(P) ta’sirini aniqlash lozim bo’ladi. Bunday
o’zgarishlar nisbatini aniqlashdagi elementlar
bo’lib, mahsulot birligi narxi (P), mahsulot
birligidagi o’zgaruvchan xarajatlar (V) va
mahsulot birligidagi doimiy harajatlar (C).
Formula quyidagi ko’rinishga ega:
P = P*Q – (V*Q + C)
bu erda: Q - sotish hajmi; P – foyda; P -
mahsulot birligi narxi;V – mahsulot birligidagi
o’zgaruvchan xarajatlar; C - mahsulot birligidagi
doimiy harajatlar.

Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasida P = 0
ga teng bo’ladi va bundan zararsizlik nuqtasi
kelib chiqadi:
Q = C / P -V
Shunday qilib, zararsizlik nuqtasini aniqlashda
sotish narxi, mahsulot birligiga ketgan
o’zgaruvchan harajatlar hamda ma’lum vaqt (yil
yoki oy) davomidagi doimiy harajatlar eng muhim
omillardandir.

Zararsizlik tahlilidan quyidagi amaliy xulosalarni
qilish mumkin:
- yuqori zararsizlik nuqtasi, u firma ishlab chiqarish
(mahsulot sotish) darajasining o’zgarishiga bog’liq
bo’ladi;
- doimiy xarajatlar qanchalik yuqori bo’lsa, zararsizlik
nuqtasi shunchalik yuqori bo’ladi;
- sotiladigan mahsulot birligi bahosi va o’zgaruvchan
nisbiy xarajatlar o’rtasidagi farq qanchalik katta bo’lsa,
zararsizlik nuqtasi shanchalik kichik bo’ladi.

3. Qarorlar daraxtini barpo etilishi
usuli.
Bu usul loyiiha rivojlanishining turli xil
variantlari mavjud bo’lganda uning eng
optimal variantlarini tanlash va tegishli
qarorlar qabul qilish, shuningdek, loyiha
bo’yicha turli xil oraliqlarda qarorlar qabul
qilinishi avvalgi qabul qilingan qarorlarga
bevosita bog’liqligi va uni istiqbolda yanada
rivojlantirish holatini aniqlab beradi. Bunda
riskni tahlil qiluvchi barcha ma’lumotlarga
ega bo’lishi kerak.

“ Qarorlar daraxti”ni barpo etish uchun
ma’lumotlar to’plashning ketma-ketligi
quyidagicha:
•
loyiha hayotiyligi tsiklining davomiyligi va tarkibini
aniqlash;
•
loyihaning istiqboldagi rivojlanishiga ta’sir etuvchi asosiy
holatlarni aniqlash;
•
asosiy holatlarning sodir bo’lish vaqtini aniqlash;
•
asosiy holatlarning sodir bo’lishi natijasida qabul qilinishi
mumkin bo’lgan qarorlarni shakllantirish;
•
har bir qabul qilingan qarorlarning ehtimolligini aniqlash;
loyihani amalga oshirish har bir bosqichining qiymatini
aniqlash hamda olingan ma’lumotlar asosida “Qarorlar
daraxti”ni barpo etiladi.

4. Monte-Karlo usuli.
Monte – Karlo usuli - bu loyiha sezgirligini tahlil qilish
usuli va stsenariylar usulining uyg’unlashtiruvchi usul
bo’lib, uni asosi bo’lib ehtimollar nazariyasi xizmat qiladi.
Agar stsenariylar tahlilida mutahassis 3 xil variantdagi
stsenariy tuzsa, Monte– Karlo usulida bu variantlar soni
500 ta va minglab stsenariylarni tashkil etadi.
Ba’zi bir (yoki bir nechta) loyiha parametrlarini o’zgartirib
tahlilchi ularni uchta variantdan ko’rib chiqadi va har bir
variantga loyiha natijasini hisoblab chiqadi.
Ushbu natijalar yig’indisi asosida qaror qabul qilinadi.

Monte–Karlo usulini qo’llashda
zamonaviy kompyuter texnologiyalari
bo’lishi zarur. Ularsiz hisob-kitoblar juda
ko’p vaqtni oladilar va mutaxassis bu
murakkab jarayonda xatolarga yo’l qo’yishi
mumkin. Ulardan Risk Master, Risk,
Crystall Ball va boshqa kompyuter
dasturlari tahlilga katta yordam beradi.
Ko’p xollarda kompyuterlarni o’zi bir nechta
parametrlarni o’zgargan miqdorini olib,
loyihaning tasodif variantlarini ishlab
chiqadilar.

Monte-Karlo usulining asosiy bosqichlari:
- usul modelini tayyorlash, ya’ni tahlil uchun asos
qilib olingan ko’rsatkichlarni( NPV, IRR, sof foyda,
naxt pul oqimi yoki boshq.) matematik ko’rinishini
kompyuterga kirgizish lozim;
- ehtimollarni taqsimlash bosqichi, ya’ni
parametrlarni o’zgarish chegaralarini va ehtimollik
qonuniyatlarini aniqlash;
-
korreletsiya shartlarini belgilash
-
-o’zgaruvchan miqdorlarni o’zaro bog’lanishini
ko’rsatib berish;
- immitatsiya natijalarini yig’ish;
- natijalarini statistik tahlil qilish.

Rivojlangan davlatlarda investitsion risklarning
darajasini pasaytirishning muhim vositasi sifatida
kompaniyalarni ISO 9000 standarti bo’yicha xalqaro
sertifikatlashtirishdan foydalanilmoqda. Bunday
sertifikatlarni beruvchi nufuzli xalqaro
kompaniyalarga quyidagilar kiradi:
* ABS Quality Evaluations (Buyuk Britaniya).
* Veritas Quality International (Frantsiya).
* Det Norske Veritas (Norvegiya).
* Germanischer Lloyd (Germaniya).
* Lloyds Register Quality Assurance (Buyuk Britaniya).
* SGS International Certification Services (Shveytsariya).
* NUV Zeertifizierungsgemeinscahft (Germaniya).

Riskni boshqarishda asosiy
yo’llar quyidagilar:
• riskni ajratish;
• riskni ishtirokchilar o’rtasida taqsimlash;
• moddiy ta’minotni olish (garov);
• moliyaviy ta’minotni olish (kafolat yoki kafillik);
• riskni kredit bo’yicha yuqori foiz stavkasiga
ko’chirish;
• riskni venchur kreditlashga qabul qilish;
• qarzlar bo’yicha yo’qotishlarni qoplash uchun
fondlarni shakllantirish;
• sug’urtalash.

Investitsiya faoliyatida risklarni boshqarishning
mazmuni, mohiyati va bosqichlari.
•
Risklarni boshqarish - bu risk va foyda miqdorini
oqilona qo’shilmasini aniqlashga qaratilgan xarakatlardir.
Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi - ularni
pasaytirish hisoblanadi.
•
Risklarni boshqarish quyidagi asosiy bosqichlarga
bo’linadi:
1. Risk omilini ani q lash ;
2. Risk omilini ta h li l q ilish va ba h olash ;
3. Risklarni pasaytirish b o’ yicha ishlarni rejalashtirish
yoki risk oqibatlarini bartaraf etish;
4. Risklarni oldini olish va nazorat qilish;
5. Risklarni bosh q arish usullarini tanlash va qo’ llash ;
6. Risk vaziyatlari va ularni oqibati xaqida ma’lumot
to’plash va kelajakka tavsiyalar tuzish. .

Investitsiya risklari va ularni pasaytirish yo’llari

Купить