Investitsiyaga talab funksiyasi. Bank foiz stavkasi va kutilayotgan sof foyda normasi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	1.9MB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	02 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Komronbek Fayziyev

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2024

28 Sotish

Investitsiyaga talab funksiyasi. Bank foiz stavkasi va kutilayotgan sof foyda normasi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR
FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan
INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI.BANK FOIZ
STAVKASI VA KUTILAYOTGAN SOF FOYDA NORMASI
mavzusida
KURS ISHI
Guliston – 202 4«Himoyadan o’tdi»
Baholandi
__________________
«____» _____________ 2024 г .
Qabul qildi:
__________________________
__________________________ Bajardi:
II kurs, 43-22 guruh talabasi
Jumayev Abdulla
Ilmiy raxbar:
i.f.n., dot. G.R.Mahmudova

MUNDARIJA
KIRISH ........................................................................................................................................ 3
I BOB.INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI TAHLILI. BANK FOIZ STAVKASI.
IQTISODIY MOHIYATI VA SOF FOYDA NORMASI. ..................................................................... 6
1.1 Investitsiya muhiti va unga ta`sir etuvchi omillar va investitsiyaga talab funksiyasi .............. 6
1.2 Bank foiz stavkasi ,mohiyati va ahamiyati ............................................................................ 13
1.3 Kutilayotgan sof foyda normasi ahamiyati va zarurligi ........................................................ 15
II BOB O`ZBEKISTONDAGI INVESTITSIYA MUHITI VA BANK FOIZ STAVKASI ....... 19
2.1 Rivojlangan davlatlarda investitsiyaga talab funksiyasi ........................................................ 19
2.2 O`zbekistondagi investitsiya muhiti va unga talab funksiyasi ............................................... 21
2.3 O`zbekistonda bank foiz stavkasi ahamiyati ......................................................................... 26
13

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Har bir mamlakat har qanday siyosiy,
iqtisodiy, ijtimoiy harakatlarini joriy etish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan
maqsadi, aholi turmush darajasini oshirish, ulaming manfaatlarini ko‘zlash va
oxir oqibat mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishishdir.
Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta‘kidlaganlaridek: ―O‘tgan
2021-yil bizning bosh maqsadimiz bo‘lmish asosiy vazifa – odamlarimizning
munosib hayot darajasi va sifatini ta‘minlash va rivojlangan demokratik
davlatlar qatoridan o‘rin egallash bo‘yicha avvalo muhim islohotlarni amalga
oshirish yo‘lida katta qadam bo‘ldi, deb aytishga to‘liq asoslarimiz bor. Bu
borada gap, avvalo, har tomonlama puxta o‘ylangan, uzoqni ko‘zlaydigan keng
ko‘lamli dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur mohiyat
e‘tibori bilan chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi,
Konstitutsiyamizda ko‘zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me‘yoriy-
huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta‘minlash, O‘zbekiston iqtisodiyotida
davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani sizlarga yaxshi
ma‘lum, albatta 1
.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek,
yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati, tili va dinidan qat'iy nazar,
erkin, tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi hayotdan rozi bo’lib yashashi -
bizning bosh maqsadimizdir. Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi
birinchi navbatda ijtimoiy sohadagi islohotlarimiz samarasi bilan chambarchas
bog’liq. D e mak, aholining turmush darajasi jihatidan farqlanishini aniqlash
maqsadida tirikchilik minimumi aniqlanadi. Tirikchilik minimumi-iste’mol
savatiga asosan belgilanadi. Iste’mol savatini aniqlash uchun unga kiradigan eng
zarur oziq-ovqat va nooziq ovqat mahsulotlari hamda xizmatlar guruhi
belgilanadi hamda ularni jon boshiga iste’mol me’yori aniqlanadi.
1 1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 20 20 -yilda ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlantirish yakunlari va 20 21 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan
― Bosh maqsadimiz
13

Kurs ishining maqsadi. Investisiyaga talab funksiyasi hamda Bank foiz
stavkasi normasi mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar
va bilimlarni o‘rganib tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida
amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish kurs ishi mavzusini o‘rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining vazifasi. Investisiyaga talab funksiyasi hamda Bank foiz
stavkasi oid ma`lumotlarni o’rganish, ko’rib chiqish, tahlil qilish va unga
qoshimcha ma’lumotlar kiritish.
Kurs ishining ob `e kti va predmeti. Investisiyaga talab funksiyasi
hamda Bank foiz stavkasi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Kirish qismida kurs ishi
maqsadi vazifasi, kurs ishi obyekti va predmeti, shuningdek bir qator
ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Asosiy qism 5 ta rejadan iborat va ularda
narxning shakllanishi yoritib berilgan.
13

I BOB.INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI TAHLILI. BANK
FOIZ STAVKASI. IQTISODIY MOHIYATI VA SOF FOYDA
NORMASI.
1.1 Investitsiya muhiti va unga ta`sir etuvchi omillar va investitsiyaga
talab funksiyasi
Investitsiya (lotincha: investio — „o rash“)ʻ — iqtisodiyotni rivojlantirish
maqsadida o z mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy-
ʻ
iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli
kapital kiritish (qo yish). Pulning vaqt (zamon)ga bog liq qiymati nazariyasiga
ʻ ʻ
ko ra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablag lar qo yishdir.
ʻ ʻ ʻ
Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bog lashni yoki band qilishni bildiradi.
ʻ
Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo lmasa kapital
ʻ
qiymatini vaqtda o stirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli
ʻ
faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga bo lgan
ʻ
huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qog ozlar (aksiya,
ʻ
obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual
mulk bo lgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya
ʻ
loyihalariga mablag qo yuvchilar
ʻ ʻ — investorlar davlat, kompaniya, korxona,
chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar bo lishi mumkin.
ʻ 2
(1.1.1-rasm.)
1.1.1-rasm. Inv estitsiya turlari
Manbaa: https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/
Uning quyidagi turlari mavjud:
2
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son. https://www.lex.uz
13

- davlat investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan
kiritiladi;
chet el investitsiyasi — xorijiy davlatlar, banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar
tomonidan kiritiladi;
-xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xo jalik va tashkilotlar,ʻ
fuqarolar mablag lari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablag lar
ʻ ʻ
hisobidan qo yiladi. Investitsiya qo yilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va
ʻ ʻ
real (ishlab chiqarish) investitsiyaga bo linadi. Moliyaviy (portfel)
ʻ
investitsiya — aksiya, obligatsiya va b. qimmatli qog ozlarni sotib olishga
ʻ
qo yiladigan investitsiya;
ʻ
-real investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xo jaligi,
ʻ
qurilish va b.) sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli
mablag lar qo yish shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani
ʻ ʻ
moliyalashtirish turli usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni
aksiyadorlashtirish va aksiyalarni joylashtirish, byudjet mablag lari,
ʻ bank
kreditlari lizing, bevosita chet el investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari
maxsus fondlar, amortizatsiya va xo jalik yuritish sub yektlarining boshqa
ʻ ʼ
mablag lari hisobiga amalga oshiriladi.YaIMning ikkinchi komponenti bo’lgan
ʻ
investitsiyalarga to’xtalib o’tamiz.(1.1.2-rasm.)
1.1.2-rasm.Mamlakatning investitsiya muhitini keltirib chiqaradigan
omillar
Manbaa:Mavjud ma`lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi.
13

Investitsiyalar yoki kapital qo’yilmalar – bu, hali buyumlashmagan, lekin
ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan kapitaldir. O’zining moliyaviy shakliga
ko’ra, ular foyda olish maqsadida xo’jalik faoliyatiga qo’yilgan aktivlar
hisoblansa, iqtisodiy mohiyatiga ko’ra investitsiyalar yangi korxonalar qurish,
uzoq muddat xizmat ko’rsatuvchi mashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib
olishga hamda shu bilan bog’liq bo’lgan aylanma kapitalning o’zgarishiga
ketgan xarajatlardir. Shuningdek investitsiyalar tarkibiga uy-joy qurilishiga
ketgan xarajatlar ham kiritiladi.
Investitsiyalarni turlicha guruhlash mumkin. Makroiqtisodiy tahlilda eng
ko’p duch kelinadigan guruhlashda investitsiyalar investitsiyalash ob’ektiga
ko’ra uch turga bo’linadi:
1. Ishlab chiqarish investitsiyalari.
2. Tovar-moddiy zahiralariga investitsiya.
3. Uy-joy qurilishiga investitsiya.
Makroiqtisodiy tahlilda investitsiyalar dinamikasini belgilovchi omil
sifatida real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi bilan investitsiyalar
hajmi kamayishini kuzatishimiz mumkin. Chunki investorlar uchun qarz bahosi
ortib, ular ko’radigan foyda me’yor ini pasaytirib qo’yadi.
Investitsiya muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar
Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, investitsiya faolligining o’sish
sur’atlari investitsiya muhitiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Investitsiya muhitining
jozibadorligi xorijiy investitsiyalar oqimini ko’paytirishning muhim omili
hisoblanadi. Iqtisodiyotda investitsiya faoliyatining rivojlanishi, ichki va tashqi
investitsiyalarni jalb qilishning ko’lami, yo’nalishlari va samaradorligi, bevosita,
investitsiya muhitiga bog’liqdir.
Iqtisodchi-olimlardan A.Vaxabov, Sh.Xajibakiev, N.Muminovlar
investitsiya muhiti to’g’risida quyidagilarni ta’kidlab o’tadilar: «Investitsiya
muhiti – bu xorijiy kapital qo’yilmalarining qaltislik darajasini va ulardan
mamlakatda samarali foydalanish imkoniyatlarini oldindan belgilaydigan
iqtisodiy, siyosiy, yuridik va ijtimoiy omillar yig’indisidir. Investitsiya muhiti
kompleks, ko’pqirrali tushuncha bo’lib, milliy qonunchilik, iqtisodiy shart-
13

sharoitlar (inqiroz, o’sish, stagnatsiya), bojxona rejimi, valyuta siyosati,
iqtisodiy o’sish sur’atlari, inflyatsiya sur’atlari, valyuta kursining barqarorligi,
tashqi qarzdorlik darajasi kabi ko’rsatkichlarga ega». Shuningdek,
mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy,
me’yoriy-huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmui investitsiya
muhitini anglatadi.
«Investitsiya muhiti» va «investitsiya iqlimi» sinonim tushunchalar sifatida
ishlatiladi. Bu xususda iqtisodchi-olimlardan D.G’ozibekov va T.Qoralievlar
tomonidan quyidagi fikrlar bildirilgan: «Investitsiya iqlimi juda keng ma’noda
ishlatiladigan tushuncha bo’lib, investor tomonidan hisobga olinadigan barcha
muammo va masalalarni mujassamlashtiradi. Investor tomonidan ma’lum bir
mamlakatga kapital ajratishning qulay va noqulay tomonlari belgilanadi, shu
bilan bir qatorda, o’z kapitalini kiritmoqchi bo’lgan mamlakat mafkurasi,
siyosati, iqtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat beriladi».
Investitsiya muhitining holatini investitsiya faoliyatini amalga oshirishning
maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini aniqlaydigan iqtisodiy, ijtimoiy,
tashkiliy, huquqiy, siyosiy, ekologik va boshqa shart-sharoitlarning
umumlashtiruvchi xususiyatlari belgilab beradi. Investitsiya muhiti deganda,
mamlakat iqtisodiyoti yoki uning ma’lum bir hududiga kiritiladigan
investitsiyalarning samaradorligini va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan
iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, tashkiliy-huquqiy, ekologik, madaniy va boshqa
shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. U muayyan hududga investitsiyalar
kiritishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini belgilaydigan shart-
sharoitlarning mavjud ijobiy va salbiy tomonlarini anglatadi. Investitsiya muhiti
holati yaratilgan huquqiy baza va uning asoslari, qonun hujjatlarining sifatli
tuzilishi va ularga rioya qilinishini talab etadi.
Investitsiyaviy jozibadorlik – mamlakat, tarmoq yoki alohida olingan biror-
bir korxona investitsiyalarining daromadliligi, rivojlanish istiqbollari va
investitsiya riski darajasi nuqtai nazaridan baholanishi. Investitsiyaviy
jozibadorlik investitsiya salohiyati va investitsiya riski darajasini
shakllantiradigan ikki guruh omillarning bir vaqtda ta’sir etishi orqali
13

aniqlanadi. Bu kabi ko’rsatkichlarga baho berish orqali investitsiyalarning
maqsadga muvofiqligi hamda jozibadorligi, investitsiya riski darajasini aniqlash
mumkin. Investitsiya riski darajasi investitsiya muhitiga, bevosita, to’g’ridan-
to’g’ri bog’liqdir.
Investitsiya muhiti tabiiy shart-sharoitlar, foydali qazilmalar zahiralari,
ishchi kuchi malakasi va o’rtacha ish haqi darajasi, iqtisodiy kon’yunktura
holati, ichki bozor sig’imi, tovarlarni tashqi bozorda sotish imkoniyatlari,
valyuta siyosati, kredit tizimi holati, soliqqa tortish darajasi, ishlab chiqarish va
ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi, xorijiy kapitalga nisbatan davlat
siyosati, unga nisbatan imtiyozli shart-sharoitlarning yaratilganligi kabi omillar
orqali belgilanadi.
Sodda qilib aytganda, investitsiya muhiti investitsiya munosabatlarini
amalga oshirish mumkin bo’lgan imkoniyatlar va qulayliklar majmuasini o’zida
aks ettirgan voqelikdir. Investitsiya muhitini yaxshilashdan maqsad investitsiya
salohiyatini oshirish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratish,
investitsiya faoliyatini jadallashtirish va pirovardida, iqtisodiyotni yuksaltirish,
ijtimoiy muammolarni hal etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish
imkonini yaratishdan iborat.
Respublikada siyosiy-iqtisodiy sharoitning mavjudligi, ya’ni qulay
investitsiya muhitining yaratilishi va xorijiy kapitalni qabul qilish tizimining
samarali bo’lishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning zaruriy shartidir.
Investitsiya muhiti investitsiya resurslarini joylashtirish uchun umumiy mezon
bo’lib, birinchi navbatda, kapital mablag’larning daromadliligini ta’minlab
beradi. Har qanday davlatga investitsiyalarning kirib kelishi va rivojlanishi
mazkur mamlakatdagi investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillarga bevosita
bog’liq bo’ladi.
Ta’kidlash joizki, investitsiya muhitiga ayrim qonunlarning yoki me’yoriy
hujjatlarning to’laqonli bo’lmasligi salbiy ta’sir etadi. Bunday kamchiliklarning
mavjudligi investorning o’z istiqbolini belgilash, qo’yilmaning foydalilik
darajasini aniqlash borasidagi qobiliyatini kamaytiradi. Agar investor
investitsiya muhitidan qoniqmasa, uning asosiy maqsadi xavf ostida qoladi,
13

ya’ni investitsiyalash natijasida olinishi ko’zda tutilgan daromadning risk
darajasi yuqori bo’ladi. Albatta, bunday sharoitda u investitsiyalashni istamaydi.
Bu ma’lum omillarning ijobiy yoki salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi.
Davlat hokimiyatining ta’sirchanligi investitsiya muhitini aniqlovchi
omillardan biridir. Shundan kelib chiqib, har bir kapital jalb qiluvchi mamlakat
ma’lum bir investitsiya tizimiga egaligini ta’kidlash mumkin. Bu tizim huquqiy
me’yorlar va muassasalardan iborat xorijiy investitsiyalarni qabul qilish tizimi
va investitsiya muhitini o‘z ichiga oladi. Investitsiya muhiti yoki iqlimi juda
keng ma’noli bo‘lib, iqtisodiyot holatini ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini,
tadbirkorlik faoliyati qay darajada rivojlanganligi, ularning samarali faoliyat
ko‘rsatishlari uchun chiqarilgan qonun va qarorlarni, madaniyatini,
ma’naviyatini investorlar o‘z mablag‘larini yo‘naltirish uchun e'tiborga oladigan
hamda ulardan xulosa chiqaradigan boshqa omillarni o‘z ichiga oladi.
Investitsiya muhitiga ta’sir qiluvchi omillar to‘g‘risida ham turli xil iqtisodiy
qarashlar bor. Masalan, V.V.Tsaryevning fikricha, investitsiya muhiti - ikki
asosiy komponet: alohida korxona mintaqa, mamlakat (investitsiya salohiyati)
va investor faoliyati sharoitlarini (investitsiya xatarini) o‘z ichiga oladi.
N.V.Igoshinning fikricha, investitsiya muhitini aniqlashda uch
yondashuvdan foydalaniladi: tor yondashuv, omilli yoki keng yondashuv va
xatarli yondashuv. Yana bir investitsion muhit holatini aniqlaydigan omil bo‘lib
investitsion tushkunlik hisoblanadi. Bundan tashqari jamg‘arma taqchilligi foiz
stavkalarining yuqoriligi bilan ham bog‘liqdir. Bu esa kichik va o‘rta
tadbirkorlikni bank kreditlaridan foydalanishlarini qiyinlashtiradi. Inflyatsiya
sababli, beriladigan kreditlarning katta qismi qisqa muddatli bo‘lib, bu ulardan
ishlab chiqarishda foydalanishni cheklab qo‘yadi. Korxonalar bir-birlariga
bo‘lgan qarzlarini to‘lay olmaslik holatining kuchayishi ham investitsion
muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori ham investitsion
muhitga ta’sir etadigan faktlar bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiy siyosatni olib
borish davlat boshqarish organlarini investitsion jarayonlarni tartibga solish,
13

iqtisodiyotda davlat aralashuvi, xalqaro bitimlarda ishtirok etish va chet el
investitsiyalarini jalb qilish investitsion muhitga katta ta’sir ko‘rsatadi. 3
Yana bir muhim omil mamlakatdagi hukumat rahbarlari, mehnat jamoalari,
muxolif partiya vakillari va xalqning xorijiy investorlarga nisbatan bo‘lgan
do‘stona munosabatlaridir. Undan tashqari oddiy xalqning xorijliklarga ,ularning
mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy faoliyatiga bo‘lgan munosabati ham katta
ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil ham investorlarning mamlakatdagi
faoliyatlariga katta ta’sir o‘tkazadi. Hukumatning siyosati yana bir muhim omil
hisoblanib, investorlarning faoliyatiga turli xil ta’sir o‘tkazishi mumkin. Albatta,
hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat bevosita yoki bilvosita biznes, savdo
va investitsiyalash jarayoniga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunda uch jihatga alohida
e’tibor berilishi zarur. Xorijiy investorlarning loyihalarda qatnashish darajasi.
Xorijiy investorlarni o‘z biznesining qanday qismiga egalik qilishlari qiziqtiradi.
Bu esa loyiha turiga bog‘liq. Xorijliklarning mehnati. Xorijiy investorlar o‘z
biznesi va daromadlarini hamyurtlari nazorati ostida bo‘lgani ma"qul deb
fikralashadi. Ammo ishga juda ko‘p xorijliklarni jalb etish xarajatlarni oshirib
yuboradi. Valyuta muomalasini tartibga solish. Xorijiy investorlarni mamlakatga
mablag‘ olib kirish, uni sarflash imkoniyatlaridan tashqari biznesdan topilgan
daromadni konvertirlangan valyutaga ayirboshlash, chetga olib chiqish, valyuta
hisob raqamiga ega bo‘lish imkoniyatlari nihoyatda qiziqtiradi. Mamlakat olib
borayotgan makroiqtisodiy siyosat ham muhim omillar qatoriga kiradi.
O‘zbekiston Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi va boshqa xalqaro tashkilotlar
bilan mustahkam amaliy aloqalar o‘rnatdi. Bu munosabatlar o‘zaro hurmat
hamda umumiy vazifalarni amaliy hal qilishga intilish asosiga
qurilgan.O‘zbekistonning bu tashkilotlar bilan samarali va foydali munosabatlar
chet ellik investorlar respublikada o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohatlarning
orqaga qaytmasligiga bosh kafolat bo‘ladi. Keyingi omil infrastruktura holati
bo‘lib, u mamlakatdagi yuqoridagi sanab o‘tilgan omillarning mavjud
bo‘lishidan keyingi muhim omillardandir. Ishchi kuchi. Ko‘pincha xorijiy
investitsiyalarni kiritishning asosiy sababi qilib qabul qiluvchi mamlakatda ish
3
www.lex.uz
13

kuchining arzonligi ko‘rsatiladi. Banklar va moliya. Mamlakatda jahon savdosi
va investitsiya sohasida foydalaniladigan barcha moliyaviy instrumentlar
mavjudligi ushbu sohadagi xizmatlar sifatini anglatadi. Hukumat
strukturalaridagi rasmiyatchilik. Hukumat o‘z investitsiya siyosatini qanday
baholashi muhim emas. Bunda katta tajribaga ega bo‘lgan tadbirkorlar bergan
baho muhimdir. Mahalliy ishbilarmonlik muhiti. Bu tushuncha juda keng bo‘lib,
unga: advokat, maslahatchilarning ko‘pligi, malakali ish
yurituvchilar, buxgalterlar, arxitektorlar va konstruktorlarning mavjudligi kiradi.
Yashash sifati. Ushbu omil xorijiy investorga taklif qilinayotgan barcha
narsalarda o‘z aksini topadi. Aholi turmush tarzi va daromadlarining darajasi
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning xilma-xilligi va mehnat uchun qilinadigan
xarajatlar hajmida o‘z aksini topadi
1.2 Bank foiz stavkasi ,mohiyati va ahamiyati
Markaziy bank asosiy stavkasi - pul-kredit siyosatining asosiy
instrumentlaridan biri hisoblanadi.
Banklararo pul bozoridagi foiz stavkalari, shuningdek, Markaziy bank
tomonidan bank tizimiga likvidlikni taqdim etish bevosita asosiy stavkaga
bog'liq.
Shunday qilib, asosiy stavka iqtisodiyotdagi foiz stavkalari darajasiga,
shuningdek, aholi va biznesning iste'mol va investitsion (sarmoya kiritish)
qarorlariga ta'sir ko'rsatgan holda ichki talab va inflyatsiya darajasi o'zgarishida
ahamiyat kasb etadi.
Asosiy stavka darajasi Markaziy bank boshqaruvi majlislarida pul-kredit siyosati
sharoitlari, joriy va kutilayotgan inflyatsiya darajasi hamda makroiqtisodiy
holatni inobatga olgan holda belgilanadi. Odatda, agar inflyatsiya darajasi
ko'tarilsa, Markaziy bank ham asosiy stavkani ko'taradi. Agar inflyatsiya
darajasi pasaysa, bunda Markaziy bank asosiy stavkani pasaytiradi.
Markaziy bank asosiy stavkani o'zgartirishga qaror qilsa, bozorni mumkin
bo'lgan o'sish yoki pasayish haqida avvaldan xabardor qiladi.
13

O`z navbatida, tijorat banklari asosiy stavkaning traektoriyasini kuzatib,
pul bozoridagi likvidlik yaqin kelajakda arzon yoki qimmatlashishini
tushunadilar.
Tabiiyki, bu esa, banklarni o'z mahsulotlari va xizmatlari narxlarini
o'zgartirishga undaydi (masalan, aholi va tadbirkorlardan jalb etiladigan
omonatlar va ularga ajratiladigan kreditlar bilan bog'liq xarajatlar).
Agar iqtisodiyotda inflyatsiya darajasining o'sish sur'ati jiddiy tezlashsa va
Markaziy bank asosiy stavkani ko'tarsa, ushbu holat banklar tomonidan depozit
va kreditlar bo'yicha foiz stavkalarini oshirish ehtimolini yuzaga keltiradi. Bu
esa, banklararo (joriy likvidlikni ta'minlash maqsadida banklar bir-birlariga pul
mablag'larini ma'lum bir foiz evaziga taqdim etadigan bozor) va umuman
olganda pul bozorida mablag'larni jalb etish bilan bog'liq xarajatlarni oshishiga
olib keladi.
Inflyatsiya darajasi hamda asosiy stavkaning pasayishi banklararo pul bozorida
pul mablag'larini jalb etish arzonlashishiga, bu esa, yuqori bo'lmagan foiz
stavkalarida kreditlar ajratish orqali aholi va tadbirkorlar uchun moliyaviy
manbalarning maqbullashishiga sabab bo'ladi.
Markaziy bank asosiy stavkasi kredit tashkilotlari tomonidan mijozlar
bilan shartnomalar tuzishda qo'llanilishi mumkin. Bunday hollarda kredit
bo'yicha foiz stavkasi asosiy stavkaga "bog'langan" va foiz to'lovlari miqdori
asosiy stavka darajasiga qarab o'zgaradi.
Bank foiz stavkasi - bank foydalanganlik uchun belgilangan haq miqdori;
qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi. Uning miqdori kredit turi,
muddati va qarzning vaqtida qaytarilishiga bog liq. Tijorat va davlatʻ
banklari Markaziy (milliy) bank boshchiligida kreditlar uchun belgilaydigan
Bank foiz stavkasi s. miqdori foiz stavkalarning butun bir tizimini tashkil etadi.
Davlat shu tizimga investitsiyalar darajasi va pul muomalasini tartibga soladigan
yo nalishda ta sir ko rsatadi, ya ni qulay iqtisodiy kon yunkturani yaratadi.
ʻ ʼ ʻ ʼ ʼ
Bank foiz stavkasi s. qarzning kaysi tarzda va qanday berilishiga ham bog liq.
ʻ
Uzoq muddatli qarzning Bank foiz stavkasi s. past, qisqa muddatlisiniki yuqori
bo ladi. Qarz yordam tarzida berilganda ham Bank foiz stavkasi s. imtiyozli
ʻ
13

bo ladi. Agar korxona va tashkilotlarni o z qo lidagi mablag ni yaxshiʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatishga undash zarur bo lsa, Bank foiz stavkasi s. oshiriladi. Bank foiz
ʻ
stavkasi s.ning minimal va maksimal darajasi bor. Minimal darajadagi Bank foiz
stavkasi s. bankning harajatlarini qoplab, zarar ko rmasligini ta minlashi kerak,
ʻ ʼ
maksimali esa bankka el qatori foyda ko rishni ta minlashi lozim. Bank
ʻ ʼ
omonat depozitlar (uchun to laydigan foiz stavkalari ssudadan foydalanganlik
ʻ
uchun belgilangan foiz stavkalaridan past bo ladi, bu esa banklarning foyda olib
ʻ
ishlashini ta minlaydi.
ʼ 4
1.3 Kutilayotgan sof foyda normasi ahamiyati va zarurligi
Kutilayotgan sof foyda normasi (KSFN), bir investitsion loyihani yoki
proyektni qabul qilish yoki rad etish uchun o'rtacha foyda va xarajatlarni
hisobga oluvchi nazariy tizimdir. KSFN, investitsion qarorlarni qabul qilish
jarayonida foyda va xarajatlarni ta'riflash, taqqoslash va baholashning boshqa
usullaridan farq qiladi.
KSFN ni belgilash uchun quyidagi asosiy nazariy asoslar mavjud:
1. Foyda va xarajatlar: KSFN, investitsion loyihani amalga oshirish bilan
bog'liq bo'lgan barcha foydalarning va xarajatlarining aniq va to'g'ri
hisoblanishini talab qiladi. Foydalar umumiy darajada moliyalashtirilgan
daromad, o'zaro moslashuvchanlik, ijtimoiy foydalar va boshqa
ko'rsatkichlardan iborat bo'lishi mumkin. Xarajatlar esa to'lovlar, loyihani
bajarishga sarflangan resurslar va boshqa yuridik va ijtimoiy xarajatlardan iborat
bo'lishi mumkin.
2. Valyutaviy qiymatlandirish: Foyda va xarajatlarni birlashtirish uchun
ulardan foydalanish va xarajatlarni bir biriga o'zgartirish uchun ularning
qiymatlarini bir vaqtda taqqoslash zarur. Bu uchun foyda va xarajatlarni
kelgusidagi valyutaviy qiymatlar bilan biriktirish vaqti talab etadi.
3. Vaqt qiymatlandirish: KSFN, foyda va xarajatlarning vaqtga bog'liq
bo'lgan o'zgaruvchanligini hisobga oladi. Bu, kelgusidagi foyda va
xarajatlarning bugungi qiymatini aniqlash uchun foyda va xarajatlarni
4
https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Depozit)
13

moslashtirish vaqtini hisobga oladi. Bu esa foyda va xarajatlarni bir vaqtda
taqqoslashga imkon beradi.
4. Quvvat va risklar: KSFN, investitsion loyihani amalga oshirishning
quvvat va risklarini hisobga oladi. Bu, loyihada qo'llaniladigan ma'lumotlarning
to'g'ri va aniqlik darajasini, loyihada sifatli ishchi kuchini, bajarilish vaqti,
loyihada yashirin risklar va xatolar haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu
risklar va quvvat hisoblanib, investitsion loyihani qabul qilishda kutilayotgan
foyda normasini ta'minlashga yordam beradi.
KSFN, investitsion qarorlarni qabul qilishda yordam beradi va loyihani
amalga oshirishning iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini baholashda asosiy
asosdir. Bu asoslar bilan investitsiyalar o'rganib, loyihalarni baholashda aniq
hisob-kitoblarni olib chiqishga yordam beradi.
Kutilayotgan sof foyda normasining ahamiyati moliyaviy boshqaruv
sohasida bir nechta asosiy faktorlarga bog'liq. Quyidagi ahamiyatlariga e'tibor
berishimiz mumkin:
1. Moliyaviy resurslarning optimallashtirilishi: Kutilayotgan sof foyda
normasi, moliyaviy resurslarni o'zaro taqsimlash va investitsiya qilishni
rejalashtirishda yordam beradi. Norma yuqori bo'lsa, bu investitsiya rejalarining
moliyaviy foydasi katta bo'ladi va moliyaviy resurslar yaxshi foydalanilgan
bo'ladi. Buning natijasida, moliyaviy resurslardan maksimal foyda olishning
imkoniyati oshiriladi.
2. Moliyaviy qarorlar uchun ma'lumot asoslanishi: Kutilayotgan sof foyda
normasi, moliyaviy boshqaruvchilar uchun ma'lumotlar va analizlar beradi. Bu
norma, moliyaviy qarorlar qabul qilishda asosiy ma'lumot manbai bo'ladi va
investitsiya rejalarini baholash, moliyaviy resurslarni qanday taqsimlash va
boshqarish, riskni tahlil qilish kabi jarayonlarda qaror qabul qilishni
osonlashtiradi.
3. Riskni boshqarish: Kutilayotgan sof foyda normasi, investitsiya
o'rtasidagi riskning tahlil qilinishida muhim ahamiyatga ega. Norma past bo'lsa,
bu investitsiyalar uchun kutilayotgan daromadning kamligini anglatadi va
shunga bog'liq ravishda riskning o'lchami ham kam bo'ladi. Bu moliyaviy
13

boshqaruvchilarga, risklarni tahlil qilish, risklarni boshqarish va moliyaviy
strategiyalarni rejalashtirishda yordam beradi.
4. Moliyaviy transparensiya: Kutilayotgan sof foyda normasi moliyaviy
transparensiyani oshiradi. Bu norma, moliyaviy institutsiyalar, investitsiya
kompaniyalari, fondlar va boshqalar o'rtasidagi ma'lumot almashishni
yaxshilaydi. Moliyaviy boshqaruvchilar hamkorlik qilish, moliyaviy natijalar va
investitsiya yo'nalishlarini taqqoslashda normadan foydalanishadi. Bu esa
moliyaviy operatsiyalarda ishtirok etuvchi shaxslar uchun ko'proq
transparensiya va ishonch yaratadi.
Kutilayotgan sof foyda normasining ahamiyati, moliyaviy boshqaruv
sohasidagi amaliyotlarni rivojlantirish, moliyaviy resurslarni rivojlantirish,
riskni boshqarish va moliyaviy transparensiya kabi muhim maqsadlarni
erishishda katta ahamiyatga ega. Bu norma, moliyaviy boshqaruvchilar uchun
kritik ma'lumotlar taqdim etadi va ularning moliyaviy qarorlarini ma'lumot
asosida o'rganish va qabul qilishda yordam beradi.
Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy boshqaruv sohasida zarur
bo'lgan bir ma'lumot turi hisoblanadi. Quyidagi zaruratlarga e'tibor berish
mumkin:
1. Investitsiyalar o'rtasidagi taqqoslash: Kutilayotgan sof foyda normasi,
bir nechta investitsiya variantlari o'rtasidagi foyda-narxlilik nisbati taqqoslashga
imkon beradi. Bu norma orqali, moliyaviy boshqaruvchilar investitsiya rejalarini
taqqoslash va eng yuqori daromad va minimal riskni ta'minlashga qaratilgan
investitsiyalarni tanlashda yordam beradi. Bu esa moliyaviy resurslarni samarali
va ishonchli shu yerga o'rnatishga imkon beradi.
2. Riskni tahlil qilish: Kutilayotgan sof foyda normasi, investitsiyalar
uchun kutilayotgan daromad va riskni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu
norma, moliyaviy boshqaruvchilarni investitsiyalar qilishda o'zgartirishlarga,
daromadning o'zgarishlarga va risklarga qarshi ta'sirga ega bo'lishga imkon
beradi. Moliyaviy boshqaruvchilar norma asosida investitsiya portfelli va
strategiyalarini belgilashadi va riskni minimallashtirishga intiladi.
13

3. Moliyaviy boshqaruvning isloh qilinishi: Kutilayotgan sof foyda
normasi, moliyaviy boshqaruvning isloh qilinishini oshiradi. Norma yordamida,
moliyaviy boshqaruvchilar moliyaviy resurslarni samarali va ishonchli
boshqarishga imkon beradigan investitsiya rejalarini tanlashadi. Bu esa
moliyaviy boshqaruvning yuqori darajada isloh qilinishini ta'minlaydi va
moliyaviy natijalarni oshiradi.
4. Moliyaviy transparensiya: Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy
transparensiyani oshiradi. Bu norma orqali moliyaviy boshqaruvchilar, fondlar,
investitsiya kompaniyalari va boshqalar o'rtasidagi ma'lumot almashishning
osonlashishi mumkin bo'ladi. Transparensiya moliyaviy operatsiyalarda
qatnashuvchilar uchun ishonch va isloh qilishni oshiradi.
Kutilayotgan sof foyda normasi moliyaviy boshqaruv sohasidagi
moliyaviy qarorlar qabul qilish, investitsiya rejalarini tahlil qilish, riskni
boshqarish va moliyaviy natijalar ustidan transparensiya yaratishda zarur bo'lgan
ma'lumotdir. Bu norma, moliyaviy boshqaruvchilar uchun ma'lumotlar va
analizlar taqdim etadi va moliyaviy faoliyatni samarali va isloh qilishga yordam
beradi.
13

II BOB O`ZBEKISTONDAGI INVESTITSIYA MUHITI VA BANK
FOIZ STAVKASI
2.1 Rivojlangan davlatlarda investitsiyaga talab funksiyasi
AQSHda investitsiyaga talab funksiyasi Amerika Qo shma Shtatlaridaʻ
(AQSh) investitsiyaga talabni ifodalovchi funksiya hisoblanadi. Ushbu talabga
turli omillar ta'sir qiladi va odatda quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi:
1. Iqtisodiy o'sish: AQShda iqtisodiy o'sish investitsiyalarga bo'lgan talabni
oshiradi. Yuqori o'sish sur'ati korxonalarni kengaytirish va yangi imkoniyatlarni
izlash uchun sarmoya kiritishga undaydi. Bundan tashqari, iste'mol xarajatlari va
uy xo'jaliklari daromadlarining o'sishi investitsiyalar talabiga ham ta'sir qiladi.
2. Innovatsiyalar va texnologik rivojlanish: Qo'shma Shtatlar innovatsiyalar
va texnologik rivojlanish bo'yicha global yetakchi hisoblanadi. Yangi
texnologiyalar va ishlanmalarning paydo bo'lishi korxonalarni raqobatbardosh
ustunlikni saqlab qolish va ularning mahsuldorligini oshirish uchun sarmoya
kiritishga undaydi. Shuning uchun investitsiyalarga talab texnologik taraqqiyot
bilan ortib bormoqda.
3. Infratuzilmani rivojlantirish: Infratuzilmadagi kamchiliklar va
takomillashtirish AQShda muhim masala hisoblanadi. Infratuzilma loyihalari
qatoriga avtomobil yo llari, ko priklar, temir yo llar, energiya tarmoqlari va
ʻ ʻ ʻ
telekommunikatsiya tizimlari kabi infratuzilma ob yektlarini qurish yoki
ʼ
takomillashtirish kiradi. Infratuzilmani rivojlantirish loyihalari korxonalarni o'z
faoliyatini davom ettirish va rivojlanish uchun sarmoya kiritishga undaydi.
4. Fiskal siyosat va soliq siyosati: AQSh hukumatining soliq siyosati va
soliq siyosati investitsiyalarga bo'lgan talabga ham ta'sir qiladi. Tadbirkorlik
sub'ektlarini rag'batlantirish, soliqlarni kamaytirish, kapital xarajatlarni
rag'batlantirish va past foiz stavkalari kabi siyosatlar biznesning sarmoya kiritish
tendentsiyasini oshiradi.
5. Tarmoq va mintaqaviy omillar: investitsiyalarga bo'lgan talabga tarmoq
va mintaqaviy omillar ham ta'sir qiladi. Masalan, yuqori o'sish potentsiali
bo'lgan tarmoqlarga, texnologiya markazlariga yoki maxsus iqtisodiy zonalarga
investitsiyalar yuqori talabga ega bo'lishi mumkin.
13

AQSHda investitsiyaga talab funksiyasi yuqoridagi omillarni o‘z ichiga
olgan kompleks tahlilni talab qiladi. Ushbu omillarning kombinatsiyasi Qo'shma
Shtatlardagi investitsiyalarga bo'lgan talabni belgilaydigan va investitsiya
qarorlariga ta'sir qiluvchi naqsh yaratadi.
Buyuk Britaniyada talab funksiyasining asosiy elementlari:
Talab funktsiyasi bir nechta elementlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan
narx, daromad darajasi, tegishli tovarlar yoki xizmatlar narxi, afzalliklar.
Narx: Tovar yoki xizmatning narxi talab miqdoriga sezilarli ta'sir qiladi.
Umuman olganda, narxning oshishi talabning pasayishiga olib keladi va
aksincha, boshqa barcha omillar doimiy bo'lib qoladi. Bu tushuncha “talab
qonuni” deb ataladi.
Daromad darajasi: Tovar yoki xizmatga bo'lgan talab ko'pincha
iste'molchining daromad darajasi bilan bevosita bog'liq. Yuqori daromad odatda
tovarlar va xizmatlarga talabning oshishiga olib keladi va aksincha.
Tegishli tovarlar yoki xizmatlar narxlari: Bir-birini to'ldiruvchi yoki o'rnini
bosuvchi tovarlar yoki xizmatlar narxlari mahsulotga bo'lgan talabga ta'sir
qilishi mumkin. Masalan, sariyog' narxining o'zgarishi nonga bo'lgan talabga
ta'sir qilishi mumkin.
Afzalliklar: iste'molchilarning didi yoki afzalliklari mahsulot yoki xizmatga
bo'lgan talabga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Trendlar, turmush tarzi
o'zgarishlari va marketing harakatlari vaqt o'tishi bilan iste'molchilarning didi va
afzalliklariga ta'sir qilishi mumkin.
Ushbu elementlarni tushunish firmalarga talabdagi o'zgarishlarni bashorat
qilishda yordam beradi va shu bilan ishlab chiqarish, aktsiyalarni boshqarish va
umumiy biznesni rejalashtirish bilan bog'liq yaxshiroq qaror qabul qilishga
yordam beradi.
Tahlil: Talab funksiyasini topishdagi umumiy muammolar
Talab funksiyangizni shakllantirishda siz bir nechta to'siqlarga duch kelishingiz
mumkin. Ushbu keng tarqalgan qiyinchiliklarga quyidagilar kiradi: Ma'lumot
to'plash: Keng va aniq ma'lumotlarni to'plash qiyinchilik tug'diradi. Masalan,
13

iste'molchilarning daromadlari to'g'risidagi ma'lumotlarni olish yoki did va
imtiyozlardagi aniq o'zgarishlarni aniqlash soliqqa tortilishi mumkin. Ceteris
Paribus farazi: Talab funktsiyasi tabiiy ravishda narxlarning doimiy qolishi
(Ceteris Paribus) dan tashqari boshqa omillarni ham o'z ichiga oladi, bu
haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Omillar o'zgarib turadi va bu talab funktsiyasining
to'g'riligiga ta'sir qiladi. Narxni aniqlash: Ko'pincha narxlar faqat talab va taklif
bilan emas, balki bozor raqobati bilan belgilanadi. Ushbu hodisa haqiqiy talab
funktsiyasini baholashni qiyinlashtirishi mumkin. Statistik bilimlarning
zarurligi: Koeffitsientlarni baholash statistik bilimlarni qattiq egallashni talab
qiladi.
Chiziqli bo'lmagan munosabatlar: talab miqdori va narx o'rtasidagi
munosabatlar har doim ham chiziqli funktsiyaga amal qilmaydi, bu esa talab
funktsiyasini shakllantirishni murakkablashtiradi. Ushbu qiyinchiliklarni engib
o'tishni osonlashtirish uchun to'plangan ma'lumotlar imkon qadar to'liq va aniq
bo'lishini ta'minlang. O'zgaruvchan bozor dinamikasini hisobga olgan holda o'z
taxminlaringizni va funktsiyangizning dolzarbligini doimiy ravishda ko'rib
chiqing. Shuningdek, ma'lumotlarni sharhlash jarayonini osonlashtirib, tahliliy
vositalarga yoki statistikani yaxshi biladigan shaxslarga sarmoya kiritishni
o'ylab ko'ring. Ushbu umumiy to'siqlarni va tegishli qarshi choralarni tan olish
orqali, biznesning talab funktsiyasini aniqlash vazifasi yanada halol bo'lib,
yanada oqilona qarorlar qabul qilish yo'lini ochib beradi. 5
2.2 O`zbekistondagi investitsiya muhiti va unga talab funksiyasi
So‘nggi yillarda mamlakatda investitsion muhitni yaxshilash va
tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 12 dan ortiq Qonun, 60 dan ortiq
Farmon va qaror qabul qilindi.
Tadbirkorlarning murojaatlarini ko‘rib chiqish uchun Prezident huzurida
“Biznes Ombudsman” instituti, Bosh vazir qabulxonalari hamda investorlar
uchun yagona markaz tashkil etildi.
5
https://cbu.uz/uz/press_center/releases/39405/
13

2021-yilda mamlakat tarixida ilk bor qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan
yerlarni xususiylashtirish jarayoni boshlandi.(2.2.1-rasm.)
2.2.1-rasm.Banklararo pul bozoridagi operatsiyalar
(manbaa: https://cbu.uz )
Agar 2016-yilda fuqarolari O‘zbekistonga vizasiz kirib chiqa oladigan
mamlakatlar soni 9 tani tashkil qilgan bo‘lsa, viza tizimi isloh qilinishi natijasida
bunday mamlakatlar soni 2022-yilda 90 tadan ortdi. Shuningdek, investorlar va
ularning oila a’zolari uchun alohida “investitsion viza” tizimi joriy qilindi.
Amalga oshirilgan islohotlar o‘z natijasini berdi. Masalan, 2017—2022-
yillarda O‘zbekiston xalqaro Iqtisodiy erkinlik indeksi umumiy reytingida o‘z
o‘rnini 31 pog‘onaga yaxshilab, 148-o‘rindan 117- o‘ringa ko‘tarildi.
2017-yilda iqtisodiyotga kiritilgan jami investitsiyalar hajmi 14 milliard
dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1,7 barobar oshib, 24
milliard dollarga yetdi.
Bugungi kunda jahonning 50 dan ortiq mamlakati O‘zbekistonga barqaror
tarzda investitsiya kiritmoqda. Ular iqtisodiyotimizning asosan metallurgiya,
energetika, kimyo sanoati, elektrotexnika, mashinasozlik, yengil sanoat
tarmoqlarida faoliyat yuritmoqda.
O‘zbekistonda investitsion muhit rivojlanishiga salbiy ta'sir qilayotgan
omillar ma'lum qilindi;
13

“Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonun konsepsiyasida
ta'kidlanishicha, O‘zbekistonda investorlar uchun soliq og‘irligini pasaytirishga
va soliqqa tortish tizimini soddalashtirishga, sog‘lom raqobat muhitini qo‘llab-
quvvatlashga yo‘naltirilgan soliq siyosati va soliq-tarif boshqaruvi islohotlari
jadal sur'atlarda amalga oshirilmoqda.
“Shu bilan birga, investorlar bilan ishlashda, ayniqsa, joylarda,
investorlarning tashabbuslari barcha darajadagi hokimliklar tomonidan lozim
darajada qo‘llab-quvvatlanmasligi, bu borada vazirlik va idoralar faoliyati aniq
muvofiqlashtirilmaganligi bilan bog‘liq byurokratik to‘siq va g‘ovlar hali ham
mavjudligi qulay investitsiya muhitini shakllantirish bo‘yicha davlat
siyosatining izchilligiga bo‘lgan ishonchning mustahkamlanishiga to‘sqinlik
qilmoqda”, deyiladi unda.
Hujjatda aytilishicha, vaziyat tahlili va uning investitsiya faoliyat
sub'yektlari bilan birga muhokama qilinishi natijasida hozirgi vaqtda
investitsiyalash shartlarini yomonlashtiruvchi quyidagi salbiy omillar mavjudligi
ma'lum bo‘ldi:
- olingan investitsiya resurslaridan mintaqaviy va korporativ boshqaruv
darajalarida samarasiz foydalanish;
- investitsion menejmentning boshqaruvning barcha darajalaridagi past
sifati;
- mulkchilik huquqining belgilanmaganligi, investorlarning ham,
investitsiyalash obektlari korxonalarining ham moliyaviy ahvolining past
darajasi sababli qo‘shilgan mablag‘larni qaytarib berilmaslik ehtimoliga bog‘liq
bo‘lgan yuqori investitsiya xatarlari;
- davlatning moliyaviy va soliq siyosatidagi o‘zgarishlarning kutilmagan
yuqori darajasi;
- korporativ investitsiya bitimlarining (konsessiyalar, davlat-xususiy
hamkorligining) rivojlanmaganligi;
- investorlarga qo‘shimcha majburiyatlar orqali noqonuniy malollik
keltirish;
13

- nazorat organlarini investorlarning xo‘jalik faoliyatiga aralashtirmaslik;
- investorlarga materiallar, uskunalar, ularning butlovchi qismlari hamda
ular narxlari va sifati bo‘yicha manfaatdor bo‘lmagan boshqa tovarlarni sotib
olish yuzasidan majburiyatlar yuklash;
- yangi tashkil etilayotgan korxonalarda qarzdorlik yuklamalarini oshirish;
- soliq va bojxona soliqlari, shuningdek, davlat kafolatlari berilishining
notiniq tizimi.
“Davlat organlarining “milliy manfaatlari” va ko‘rsatmalariga amal qilib
sudlar odatda milliy hamkorlik tomonini qabul qilib va oqibatda ko‘pincha
keyinchalik xalqaro sudlarda ko‘rib chiqiladigan noqonuniy qarorlar qabul
qilganlarida investitsiya nizolari bo‘yicha O‘zbekiston sudlarining huquqni
qo‘llash amaliyoti ham investitsion muammolarni yanada kuchaytiradi”,
deyiladi hujjatda.
Natijada, O‘zbekistonning investitsiya imijiga to‘ldirib bo‘lmaydigan zarar
yetkaziladi.(2.2.2-rasm.)
2.2.2-rasm.Investitsiya muhitining shakllanishi
Manbaa: www.arxiv.uz
E'tirof etilishicha, yuqorida qayd etib o‘tilgan omillar tufayli investitsiyalar
sohasidagi asosiy xalqaro hujjatlarga binoan, O‘zbekiston Respublikasida
investitsion faoliyatni tartibga solish bo‘yicha samarali investitsion siyosatni
amalga oshirilishini ta'minlashga qodir bo‘lgan ilg‘or, milliy va xorijiy
13

tajribalarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan yagona unifikatsiyalangan
qonunchilik hujjat doirasida barcha uyushmagan amaldagi qonunchilik
hujjatlarini mustahkamlash imkoniyatini ko‘rib chiqish zarurati tug‘ilmoqda.
O‘zbekistonda investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha quyidagi chora-
tadbirlar amalga oshirilishi mumkin:
Huquqiy va me'yoriy islohotlar: investitsiyalarni rag'batlantirish uchun
huquqiy va tartibga soluvchi islohotlarni amalga oshirish kerak. Investitsion
jarayonlarni soddalashtiradigan, byurokratiyani kamaytiradigan va biznes
yuritish qulayligini oshiradigan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilishi kerak. Qonun
ustuvorligi, mulkiy huquqlarni hurmat qilish va shartnomalarning ishonchliligi
kabi asosiy huquqiy tamoyillar qo'llanilishi kerak.
Rag'batlantirish va soliq siyosati: investorlarni rag'batlantirish uchun soliq
imtiyozlari, soliqlarni pasaytirish va rag'batlantirish kabi iqtisodiy imtiyozlar
berilishi kerak. Raqobatbardosh soliq siyosatini amalga oshirish, soliq
stavkalarining pastligi va tadbirkorlik sub’ektlarining kapital qo‘yilmalardan
olinadigan foydasiga soliq yukini kamaytirish zarur.
Infratuzilmani rivojlantirish: infratuzilma investitsiyalarni samarali amalga
oshirish uchun muhim omil hisoblanadi. O‘zbekiston infratuzilmani
rivojlantirish loyihalariga sarmoya kiritish orqali transport, energetika, suv
resurslari va kommunikatsiyalar kabi muhim sohalarni yaxshilashi kerak.
Yaxshi transport tarmog'i, energiya xavfsizligi va internetga kirish kabi
infratuzilma elementlari investorlar uchun o'z faoliyatini davom ettirish va
o'sishda muhim ahamiyatga ega.
Ishchi kuchi malakalarini rivojlantirish: Malakali ishchi kuchi
investitsiyalarni jalb qilish va barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega. Ta'lim va ish ko'nikmalarini rivojlantirish dasturlari ishchi kuchining
malakasini oshiradi, investorlarning malakali kadrlar topish borasidagi
tashvishlarini kamaytiradi. Oliy o‘quv yurtlari va kasb-hunar ta’limi
muassasalari bilan hamkorlik ishchi kuchi malakasini oshirishga xizmat
qilmoqda.
13

Chet el investitsiyalarini rag'batlantirish: xorijiy investitsiyalarni jalb qilish
uchun maxsus imtiyozlar va qulayliklar taklif qilinishi kerak. Xorijiy
investorlarga mulk huquqi, kapitalni o'tkazish erkinligi va investitsiyalarni
himoya qilish kabi kafolatlar berilishi kerak. Sarmoyadorlar uchun qulay muhit
yaratish mamlakatga xorijiy kapital oqimini oshirishi mumkin.
Hamkorlik va savdo kelishuvlari: Xalqaro hamkorlik va savdo
shartnomalari investorlarning ishonchini oshiradi va bozorga kirishni
kengaytiradi. O‘zbekiston investitsiya kelishuvlari, ikki tomonlama savdo
shartnomalari va erkin savdo zonalari kabi mexanizmlar orqali savdo va
sarmoyaviy munosabatlarni mustahkamlashga qaratilgan sa’y-harakatlarga
e’tibor qaratishi kerak.
Bu chora-tadbirlar O‘zbekistonda sarmoyaviy muhitni yaxshilash va
sarmoyalarni jalb qilish bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan chora-
tadbirlarning bir qismidir. Bundan tashqari, investitsiya muhitini yaxshilashda
shaffoflik, barqarorlik va doimiy siyosat islohotlari kabi omillar ham muhim
ahamiyatga ega. 6
2.3 O`zbekistonda bank foiz stavkasi ahamiyati
Markaziy bank asosiy stavkani 14 foiz darajasida o‘zgarishsiz qoldirishga
qaror qildi. O‘zbekistonda 2024-yilda umumiy inflyatsiya 8−9 foiz, YAIMning
real o‘sishi 5,5−6 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda.“Iqtisodiyotdagi yuqori talab
dinamikasi ta’sirida shakllanayotgan kutilamalarni inobatga olib asosiy stavka
darajasi o‘zgarishsiz qoldirildi. Prognozlarga ko‘ra, inflyatsiya yil yakunida 8−9
foizni tashkil etishi kutilmoqda”, — deyiladi hisobotda.Shakllantirilayotgan pul-
kredit sharoitlari inflyatsiyani 5 foizlik target darajasigacha barqaror pasayish
trayektoriyasini ta’minlashga qaratilgan. 7
6
*
Ходиев. Б. , Бекмуродоа А. ва бошқалар. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом
Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф
этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.:
Иқтисодиёт, 2009, 51-б.
7
www.norma.uz
13

Umumiy inflyatsiya so‘nggi oylarda 8,8 foiz darajasida saqlanib qoldi.
Iste’mol savatidagi tovarlar guruhida inflyatsiyaning pasayishiga qaramasdan,
xizmatlar inflyatsiyasi oxirgi chorakda biroz tezlashdi. Bu esa kelgusida talab
tomonidan umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi bosimlarning kuchayish ehtimoli
mavjudligini ko‘rsatadi.Bundan tashqari, so‘nggi so‘rovlar natijalariga ko‘ra,
sezilgan inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar yuqori darajalarda saqlanib
qolmoqda.(2.3.1-rasm.)
2.3.1-rasm. Umumiy inflyatsiya so‘nggi oylarda
Manbaa: www.gazeta.uz
2023-yilda iqtisodiy o‘sishning 6 foizgacha tezlashishiga, asosiy kapitalga
investitsiyalar hajmining yuqori sur’atda o‘sishi muhim ahamiyat kasb etdi.
Iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning ijobiy dinamikasi, fiskal
rag‘batlantirishlarning yuqori bo‘lganligi va pul o‘tkazmalari iqtisodiy o‘sish
13

sur’atlarini qo‘llab-quvvatlovchi omillardan bo‘ldi, deya ta’kidladi Markaziy
bank.
Regulyator jahon iqtisodiyotdagi qat’iy moliyaviy sharoitlar, mehnat
bozorlarining muvozanatlashishi va xomashyo tovarlari narxlarining pasayuvchi
dinamikasi ta’sirida global inflyatsiyaning joriy yilda ham sekishlashishda
davom etishini kutmoqda.Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning
qisqarib borishi bilan bir qatorda pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi
kuzatilmoqda. Pul bozoridagi qisqa muddatli foiz stavkalarining 2024-yil
davomida ham monetar operatsiyalarni faol qo‘llagan holda foiz koridori
doirasida shakllanishi uchun sharoit yaratib boriladi.
Joriy yilda makroiqtisodiy rivojlanishning qaysi ssenariy shartlari asosida
kechishi tashqi iqtisodiy omillar bilan birga maqroiqtisodiy barqarorlikni
ta’minlashning ichki omillari, ya’ni tarkibiy islohotlar sur’atlari, fiskal intizom
va pul-kredit siyosati ta’sirchanligiga bog‘liq bo‘ladi.
Shu bilan birga, ayrim tartibga solinadigan narxlarda kutilayotgan
o‘zgarishlar, aksiz va qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha kiritilgan so‘nggi
o‘zgartirishlar hisobiga keyingi oylarda ichki narxlarga bir martalik ta’sir
ehtimollarini pasaytirish choralari ko‘rilmoqda.Markaziy bank ma’lumotlariga
ko‘ra, asosiy tashqi xatarlar, global fragmentatsiyaning kuchayishi va yuqori
global inflyatsion jarayonlarning uzoqroq muddat saqlanib qolishi bilan bog‘liq
bo‘ladi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat
obligatsiyalarini (qimmatli qog’ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish
va ularga sotish bo’yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan
yoki aholidan bu qimmatli qog’ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari
zahiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko’paytiradi. Bu
zahiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo’lganligi uchun pul
taklifi multiplikativ ko’payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga
obligatsiyalarni sotish bilan zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish
qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi.
13

Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq
bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog’ozlarini taklif qilish
usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan
nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi.
Markaziy Bank bir vaqtning o’zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini
o’zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o’sgan holatlarda maqsad foiz
stavkasining barqarorligini ta’minlash bo’lsa Markaziy Bank pul taklifini
oshirishga majbur bo’ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Pul massasining ko’payib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun pul taklifini cheklash
siyosatini qo’llash foiz stavkasining ko’tarilishiga olib keladi va bu siyosat
qattiq pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko’paysa qattiq pul kredit siyosatini
qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va
daromadlarning o’sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo’llash
o’rinlidir.
Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo’llab-
quvvatlashni amalga oshirmoqchi bo’lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi
ko’proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog’liq. Chunki, bu
mo’ljallanayotgan xarajatlar qimmatli qog’ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni
chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga bo’lgan talab oshadi va natijada esa foiz
stavkalari ko’tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib
keladi. Yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qo’llab-
quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda ko’paytirsa, pul qadrsizlanishi
mumkin. Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning qisqarib borishi bilan
bir qatorda pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Pul
bozoridagi qisqa muddatli foiz stavkalarining 2024-yil davomida ham monetar
operatsiyalarni faol qo‘llagan holda foiz koridori doirasida shakllanishi uchun
sharoit yaratib boriladi.
13

Shuningdek, ma'lumotlarni sharhlash jarayonini osonlashtirib, tahliliy
vositalarga yoki statistikani yaxshi biladigan shaxslarga sarmoya kiritishni
o'ylab ko'rishdan iborat.
“O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklarning kapitallashuvini
yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi investitsiya
jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2021
yil 12 iyuldagi 670-sonli Qaroriga asosan banklarning nizom jamg’armasini
ko’paytirish va investitsion resurs bazasini kengaytirishga alohida e’tibor
qaratildi. 8
*
Banklarning aktivlari o’sib borishi tijorat banklari tomonidan yuridik va
jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini bank depozitlariga jalb
qilinishi tufayli ham ta’minlandi.
Bugungi kunda mamlakatimiz bank tizimi kapitalining etarlilik darajasi
Bank nazorati bo’yicha xalqaro Bazel qo’mitasi talablari asosida belgilangan
xalqaro standartlardan qariyb uch barobar ko’p ekanini ta’kidlash joiz.
Hozirgi vaqtda respublikamiz bank tizimining umumiy joriy likvidligi
dollar hisobida 1,5 milliard dollardan ortiqdir. Bu tashqi nodavlat qarzlar
bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan to’lovlar hajmidan 10 barobar ko’pdir. Bu esa
bizda likvidlik, ya’ni to’lovlarga qodirlik darajasi bo’yicha muammo yo’q, deb
aytish uchun asos beradi.
“Bundan tashqari, 2021 yilda tijorat banklari tomonidan xalqaro reyting
olish uchun «Mudis», «Fitch Reytings», «Standart end Purs», «Tompson
Faynenshl Bank Votch», «Japan Kredit Reyting Ejensi», «Reyting Ejensi
Malayziya» kabi nufuzli xalqaro reyting kompaniyalari bilan o’zaro hamkorlik
ishlari davom ettirildi.” 9
8
Пул-кредит соҳасидаги мавжуд вазият ва пул-кредит сиёсатининг 2008 йилга
мўлжалланган асосий йўналишлари./ Банк ахборотномаси, №6, 2008 йил февраль
9
13

20 21 yilda respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklarining 12
tasi xalqaro «Mudis», «Fitch Reytings» va «Standart end Purs» reyting
kompaniyalarining «barqaror» reyting bahosini olishga erishdilar .
Manbaa: www.stat.uz saytidan olindi.
Shuningdek, xalqaro amaliyot negizida banklar tomonidan chiqarilgan
qimmatli qog’ozlarning milliy individual reyting tizimini joriy etish maqsadida,
O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi tomonidan Markaziy bank hamda qimmatli
qog’ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi bilan
kelishilgan holda tegishli chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqilgan.
Tijorat banklari aktivlarining o’sishi asosan banklar kredit mablag’larining
sur’ati hisobiga ta’minlanayotir. Agar banklarning kreditlari 20 20 yilda bor
yo’g’i 982,9 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 20 21 yilda 3 trln. 409 mlrd. 800
mln so’mga etdi. 2022 yilda 2021 yildagiga nisbatan bank kreditlari 443,5 mln.
so’mga ortdi va 3 trln. 853 mlrd. 300 mln. so’mga etdi. 2020 yilda banklar
tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga berilgan kredit qoldiqlari 19,2 %ga
oshdi va 2021 yilning 1 yanvari holatiga ko’ra 4757,4 mlrd. so’mni tashkil qildi.
Shu bilan birga tijorat banklarining real sektorga bergan kreditlari miqdori
Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab quvvatlashni kengaytirish
maqsadida kichik biznes sub’ektlariga 743,7 mlrd. so’m miqdorida mablag’lar
ajratildi., bu 2019 yilga nisbatan 36 %ga ko’pdir. Shu bilan birga kichik biznes
sub’ektlariga berilgan mikrokreditlar hg’ajmi 2020 yilga nisbatan 70 %ga o’sdi
va 110 mlrd. so’mni tashkil etdi. 10
Birgina 2020 yilda xo’jalik sub’ektlarini modernizatsiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan loyihalarni
moliyalashtirish uchun tijorat banklari tomonidan 1 trln. 534 mlrd. so’m
miqdorida investitsion kreditlar ajratildi. Qaror Markaziy bank Boshqaruvining
26 yanvardagi yig ilishidaʻ qabul qilindi.Iqtisodiyotda talab tomonidan bo lgan ʻ
ichki va tashqi omillarning rag batlantiruvchi ta’siri saqlanib qolmoqda.
ʻ
10
www.gazeta.uz
13

Kuchaygan tashqi inflyatsiya muhiti bilan aholi daromadlarining o sishi so nggiʻ ʻ
oylarda bazaviy inflyatsiyaning o sish sur’atida aks etdi.
ʻ
Asosiy stavkaning hozirgi darajasi iqtisodiyotdagi mo ’tadil qat’iy bo lgan
ʻ ʻ
pul-kredit shart-sharoitlarini saqlab qolish uchun yetarli deb baholanmoqda.
Fiskal siyosatdagi yuzaga kelayotgan sharoitlar va uning хarakteridan kelib
chiqib, yaqin choraklarda yalpi talab va taklifni muvozanatlashtirishga doir
qo shimcha chora-tadbirlarni qabul qilish zarurati paydo bo lishi mumkin.
ʻ ʻ
So nggi choraklarda iqtisodiy o sishning turg un yuqori sur’ati
ʻ ʻ ʻ
kuzatilmoqda. Talab tomonidan asosiy harakatlantiruvchi kuch o rnida,
ʻ
birmuncha mo ’tadil investitsiyaviy faollik bo lishiga qaramasdan, yalpi
ʻ ʻ
iste’molning o sishi
ʻ kuzatildi. 2022 yilning yakunlari bo yicha YaIMning o sish ʻ ʻ
sur’ati 5,7%ni tashkil qildi.
Joriy yildagi fiskal rag batlarning kutilayotgan bir qadar mo ’tadilligiga
ʻ ʻ
qaramasdan, so nggi 3 yildagi yuqori fiskal tanqislikning yalpi talabga doir
ʻ
kechiktirilgan samaralarining muhim darajadagi rag batlantiruvchi ta’siri hali
ʻ
ham saqlanib turmoqda.
Mehnat bozorida barqarorlikning saqlanishi, mehnat haqlarining o sishi
ʻ
hamda transchegaraviy pul o tkazmalarining katta hajmlari uzoq
ʻ
foydalaniladigan tovarlarga, shu bilan birga ko chmas mulkka bo lgan talabning
ʻ ʻ
o sishiga yordam berib, bu, o z o rnida, bu segmentlardagi narхlarning o sishida
ʻ ʻ ʻ ʻ
aks etadi.
Umuman olganda, yaqin choraklar ichida iqtisodiy faollikka doir ijobiy
yo nalishlarning hosil bo lishi taklif omillarining barqarorligiga bog liq
ʻ ʻ ʻ
bo ladi.Shu bilan birga, anomal ob-havo sharoitlari munosabati bilan taklif
ʻ
tomonidan ayrim qisqa muddatli хatarlar ham o zini namoyon qilayotgan bo lib,
ʻ ʻ
ular ayrim turdagi tovarlarni ishlab chiqarish va yetkazib berish hajmlariga o z
ʻ
ta’sirini o tkazishi mumkin.2022 yil mobaynida iqtisodiyot tashqi sharoitlarga
ʻ
moslashdi. Tashqi iqtisodiy хatarlarning ta’siri birmuncha qisqa muddatli va shu
bilan birga, dastlabki baholarga qaraganda ancha kam ahamiyatli bo lib chiqdi,
ʻ
bu esa eksportdan va transchegaraviy pul o tkazmalaridan valyuta
ʻ
tushumlarining o sishida aks etdi.Shu bilan birga, tashqi bozorlardagi ijobiy
ʻ
13

narх kon’yunkturasi bilan bog liq umidlar bilan bir vaqtda, globalʻ
iqtisodiyotning va asosiy savdo hamkorlari iqtisodiyotining o sish prognozlari
ʻ
yomonlashuvi bilan bog liq noaniqliklar va хatarlar yuqori darajada saqlanib
ʻ
qolmoqda.
2022 yil mobaynida keng turdagi tovarlar bo yicha narхlarning o sishi yuz
ʻ ʻ
bergan bo lib, bu umumiy yillik inflyatsiya darajasining 12,3%ga qadar
ʻ
tezlashishida o z aksini topdi.
ʻ
So nggi yarim yil ichidagi bazaviy inflyatsiya ko rsatkichi ham barqaror
ʻ ʻ
o sishda davom etib, yil oхirida 13,8%ga yetdi. Ishlab chiqaruvchilar narхlari
ʻ
indeksining bir qadar yuqori dinamikasi bilan birga bu kelgusida inflyatsiya
bosimining o sishidan хabar beradi.
ʻ
Inflyatsiya bilan bog liq taхminlar ham so nggi uch oyda mo ’tadil o sib
ʻ ʻ ʻ ʻ
bormoqda. Ularning yo nalishi inflyatsiya хatarlarining o sishi ehtimolini
ʻ ʻ
oshirmoqda.
Ayni bir vaqtda, dunyo bo ylab global inflyatsiya jarayonlarining susayishi
ʻ
kutilmoqda. Boz ustiga, asosiy iste’mol tovarlariga bo lgan jahon birja narхlari
ʻ
dinamikasining bir qadar pasayishi hamda ayirboshlanadigan kursning
birmuncha barqaror dinamikasi inflyatsiya jarayonlarini to хtatib turuvchi
ʻ
omillar sifatida qaralmoqda.
13

O zbekistonda investitsiya muhitini rivojlantirish uchun quyidagi takliflarniʻ
keltirish mumkin:
1. Investitsiya qilish jarayonlarini sodda va tezlashtirish: Boshlang ich
ʻ
investitsiyalarni olish jarayonlarini sodda va qulaylashtirish, shuningdek,
investitsiya uchrashuvlarini tezlashtirish uchun investitsiya dasturlarini va
jarayonlarini osonlashtirish.
2. Infrastruktur rivojlantirish: O zbekistonning transport, energiya,
ʻ
kommunikatsiya va boshqa infrastruktur tarmoqlarini rivojlantirish orqali
investitsiya muhitini o sish. Bunday qadam investitsiya qilishning ko proq
ʻ ʻ
daromad ko rsatkichlariga olib keladi va yangi sohalar uchun imkoniyatlar
ʻ
yaratadi.
3. Investitsionlar uchun sifatli xizmat ko rsatish: Investitsionlar uchun
ʻ
qulay sharoit yaratish, masalan, investitsiya litsenziyalarini olish jarayonlarini
osonlashtirish va investitsiya jarayonlariga yordam ko rsatish orqali
ʻ
investitsiyani raqobatbardosh qilish.
4. Korruptsiyaga qarshi kurash: Korruptsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish
va biznesning transparensiyasini oshirish orqali investitsiyalarni jalb etish.
Sifatli investitsiyalar olish uchun shaffof, maslahatli va o zgaruvchan siyosatlar
ʻ
muhimdir.
5. Tanlovga yo naltirilgan sohalarni aniqlash: O zbekistonning strategik
ʻ ʻ
sohalari va rivojlanishi mumkin bo lgan sohalarini aniqlash va investitsiya
ʻ
dasturlarini ular bo yicha yo naltirish. Bu sohalar agrar, sanoat, texnologiyalar,
ʻ ʻ
energiya va turizm kabi sohalar bo lishi mumkin.
ʻ
6. Xalqaro hamkorlikni rivojlantirish: Xalqaro savdo va investitsiya
partnyorlarini jalb etish orqali investitsiya muhitini rivojlantirish. Xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik qilish orqali investitsiyalarni jalb etish va
rivojlantirish uchun ko plab imkoniyatlar yaratiladi.
ʻ
Bu takliflar O zbekistonda investitsiya muhitini rivojlantirish uchun
ʻ
boshlang ich yo nalishlar bo lib, sodda va sifatli investitsiyalar olish uchun
ʻ ʻ ʻ
kafolatlangan muhit yaratishda yordam berishi kutiladi.
13

Xulosa
Ayni paytda mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalarning
moliyalashtirish manbalariga, sarflanish ob’ektlariga ko’ra va texnologik
tuzilmasi ham takomillashib bormoqda.
Investitsiya yoki kapital qo’yilmalar hali buyumlashmagan, lekin ishlab
chiqarish vositalariga qo’yilgan mablag’ hisoblanadi. Investitsiya xarajatlari
dinamikasi, foiz stavkasi , KSFM va boshqa bir qancha omillarga bog’liq.
Investitsiya hajmining Ya I M hajmiga bog’liqligini xarakterlovchi model -
akselerator modeli deyiladi.
Pul to’lov, jamg’arish va qiymat o’lchovi funktsiyalarini bajaruvchi, yuqori
likvidli tovardir. Pul tushunchasi vaqatgina naqd pullar bilan cheklanib
qolmasdan , uning tarkibiy elimentlari likvidlilik darajasi tushib borishiga qarab
agregatlarga ajratilgan. Makroiqtisodiy tahlilda e’tibor ko’proq M1 va M2
agregatlariga qaratiladi.
Pulga bo’lgan umumiy talab bitimlar uchun pulga talab, ehtiyotkorlik
vajidan pulga talab va moliyaviy aktivlar uchun pulga talab yig’indisidn iborat.
Pulga bo’lgan talab hajmi YaIM (daromad) hajmi, baholar darajasi, pulning
aylanish tezligi va foiz stavkasiga bog’liq.
Bank tizimi Markaziy bank va tijorat banklarini o’z ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimi shakllangan.
Markaziy banning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlashdan iborat.
Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy
o’sish, to’liq bandlikni, baholarning hamda to’lov balansining barqarorligini
ta’minlashdan iborat.
Pul-kredit siyosatini amalga oshirishda foiz stavkasi, majburiy zahiralash
normasi va ochiq bozordagi operatsiyalar kabi vositalardan foydalaniladi.
Ochiq bozordagi operatsiyalar pul-kredit siyosatining eng progressiv usuli
bo’lib, uni qo’llash ko’lami ortib boradi.
13

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ – Huquqiy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi
Qonuni. –– T., 1996. https://www.arhiv.uz
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017
yildagi PQ-3272-son. https://www.lex.uz
3. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yilʼ
19 noyabrdagi 27/5-sonli Qarori. https://www.lex.uz
4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ-
1464-sonli Qarori. https://www.arhiv.uz
5. O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2017 yil 24 yanvardagi
“O‘zagroeksportbank” aktsiyadorlik tijorat bankini tashkil qilish to‘g‘risida”gi
PQ-2740-sonli Qarori. https://www.lex.uz
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi PF-4947sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. https://www.lex.uz
7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi PF-4947- sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. https://www.lex.uz
II. O’quv qo’llanmalar
8. Abdullayeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2017.
9. «Bank ishi» ta'lim yo'nalishi talabalari uchun darslik 10. Yu.
Rashidov [va boshq./]; mas'ul muharrir B. Yu. Xodiyev; O'zR oliy va o'rta
maxsus ta'lim vazirligi. - T j: Cho'lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2011;
13

10. Qoraliyev.T.M. Omonov. A.A. Pul va banklar: Darslik / “Iqtisod-
Moliya”, 2019.
11. Qoraliyev. T.M. Omonov. A. A. Pul, kredit va banklar. Darslik.
Soliq akademiyasi, Toshkent moliya instituti. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2012.
12. Pul-kredit siyosati sharhi, 2023-yil IV chorak;
13. Rashid о v О .YU., T о ymuhamed о v I.R., Alim о v I.I., T о jiev R.R.
Pul, kredit va banklar: Darslik. –T.: TDIU, 2009.
14. Saidov D. va boshqalar. Pul, kredit va pul muomalasi. O’quv
qo’llanma/T.: Extremum-press, 2018.
15. Shodmonov.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik.T.: - “Fan va
texnologiyalar”, 2021;
16. Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga
mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki.
2020.
17. Роуз Питер. «Банковский менеджмент», М. Дело ЛТД. 1995;
18. 2017-2023-yillar mobaynida O'zbekistonda pul-kredit va bank
tizimida ro'y bergan o'zgarishlar tahlili.
III. Internet saytlari:
19. www.mygov.uz
20. www.stat.uz
21. www.mineconomy.uz
22. www.strategy.uz
23. www.uza.uz
24. www.cer.uz
13

Investitsiyaga talab funksiyasi. Bank foiz stavkasi va kutilayotgan sof foyda normasi

Sotib olish