Dokument ma'lumotlari

Narxi 16000UZS
Hajmi 1.9MB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 02 May 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Komronbek Fayziyev

Ro'yxatga olish sanasi 11 Aprel 2024

7 Sotish

Investitsiyaga talab funksiyasi. Bank foiz stavkasi va kutilayotgan sof foyda normasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI “IQTISODIYOT” KAFEDRASI “MAKROIQTISODIYOT” fanidan INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI.BANK FOIZ STAVKASI VA KUTILAYOTGAN SOF FOYDA NORMASI mavzusida KURS ISHI Guliston – 202 4«Himoyadan o’tdi» Baholandi __________________ «____» _____________ 2024 г . Qabul qildi: __________________________ __________________________ Bajardi: II kurs, 43-22 guruh talabasi Jumayev Abdulla Ilmiy raxbar: i.f.n., dot. G.R.Mahmudova MUNDARIJA KIRISH ........................................................................................................................................ 3 I BOB.INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI TAHLILI. BANK FOIZ STAVKASI. IQTISODIY MOHIYATI VA SOF FOYDA NORMASI. ..................................................................... 6 1.1 Investitsiya muhiti va unga ta`sir etuvchi omillar va investitsiyaga talab funksiyasi .............. 6 1.2 Bank foiz stavkasi ,mohiyati va ahamiyati ............................................................................ 13 1.3 Kutilayotgan sof foyda normasi ahamiyati va zarurligi ........................................................ 15 II BOB O`ZBEKISTONDAGI INVESTITSIYA MUHITI VA BANK FOIZ STAVKASI ....... 19 2.1 Rivojlangan davlatlarda investitsiyaga talab funksiyasi ........................................................ 19 2.2 O`zbekistondagi investitsiya muhiti va unga talab funksiyasi ............................................... 21 2.3 O`zbekistonda bank foiz stavkasi ahamiyati ......................................................................... 26 13 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Har bir mamlakat har qanday siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy harakatlarini joriy etish va ularni amaliyotga tatbiq etishdan maqsadi, aholi turmush darajasini oshirish, ulaming manfaatlarini ko‘zlash va oxir oqibat mamlakatda iqtisodiy o‘sishga erishishdir. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev ta‘kidlaganlaridek: ―O‘tgan 2021-yil bizning bosh maqsadimiz bo‘lmish asosiy vazifa – odamlarimizning munosib hayot darajasi va sifatini ta‘minlash va rivojlangan demokratik davlatlar qatoridan o‘rin egallash bo‘yicha avvalo muhim islohotlarni amalga oshirish yo‘lida katta qadam bo‘ldi, deb aytishga to‘liq asoslarimiz bor. Bu borada gap, avvalo, har tomonlama puxta o‘ylangan, uzoqni ko‘zlaydigan keng ko‘lamli dasturni hayotga joriy etish haqida bormoqda. Ushbu dastur mohiyat e‘tibori bilan chuqur tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik manfaatlarini ishonchli himoya qilish, eng muhimi, Konstitutsiyamizda ko‘zda tutilganidek, xususiy mulkning qonuniy, me‘yoriy- huquqiy va amaliy jihatdan ustuvor rolini ta‘minlash, O‘zbekiston iqtisodiyotida davlat ishtirokini bosqichma-bosqich kamaytirishga qaratilgani sizlarga yaxshi ma‘lum, albatta 1 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, yurtimizda yashayotgan har qaysi inson millati, tili va dinidan qat'iy nazar, erkin, tinch va badavlat umr kechirishi, bugungi hayotdan rozi bo’lib yashashi - bizning bosh maqsadimizdir. Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligi birinchi navbatda ijtimoiy sohadagi islohotlarimiz samarasi bilan chambarchas bog’liq. D e mak, aholining turmush darajasi jihatidan farqlanishini aniqlash maqsadida tirikchilik minimumi aniqlanadi. Tirikchilik minimumi-iste’mol savatiga asosan belgilanadi. Iste’mol savatini aniqlash uchun unga kiradigan eng zarur oziq-ovqat va nooziq ovqat mahsulotlari hamda xizmatlar guruhi belgilanadi hamda ularni jon boshiga iste’mol me’yori aniqlanadi. 1 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning mamlakatimizni 20 20 -yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 20 21 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan ― Bosh maqsadimiz 13 Kurs ishining maqsadi. Investisiyaga talab funksiyasi hamda Bank foiz stavkasi normasi mazmun mohiyatini ochib berish, unga oid nazariy qarashlar va bilimlarni o‘rganib tegishli xulosalar shakllantirish hamda ularning negizida amaliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish kurs ishi mavzusini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining vazifasi. Investisiyaga talab funksiyasi hamda Bank foiz stavkasi oid ma`lumotlarni o’rganish, ko’rib chiqish, tahlil qilish va unga qoshimcha ma’lumotlar kiritish. Kurs ishining ob `e kti va predmeti. Investisiyaga talab funksiyasi hamda Bank foiz stavkasi bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxatidan iborat. Kirish qismida kurs ishi maqsadi vazifasi, kurs ishi obyekti va predmeti, shuningdek bir qator ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Asosiy qism 5 ta rejadan iborat va ularda narxning shakllanishi yoritib berilgan. 13 13 I BOB.INVESTITSIYAGA TALAB FUNKSIYASI TAHLILI. BANK FOIZ STAVKASI. IQTISODIY MOHIYATI VA SOF FOYDA NORMASI. 1.1 Investitsiya muhiti va unga ta`sir etuvchi omillar va investitsiyaga talab funksiyasi Investitsiya (lotincha: investio — „o rash“)ʻ — iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida o z mamlakatida yoki chet ellarda turli tarmoqlarga, ijtimoiy- ʻ iqtisodiy dasturlarga, innovatsiya, tadbirkorlik loyihalariga uzoq, muddatli kapital kiritish (qo yish). Pulning vaqt (zamon)ga bog liq qiymati nazariyasiga ʻ ʻ ko ra, investitsiya kelajakda naf olish maqsadida mablag lar qo yishdir. ʻ ʻ ʻ Investitsiya kapitalni muayyan muddatga bog lashni yoki band qilishni bildiradi. ʻ Bundan asosiy maqsad kapital qiymatini saqlab qolish yoki bo lmasa kapital ʻ qiymatini vaqtda o stirib borishdir. Iqtisodiy mazmuni jihatdan investitsiya turli ʻ faoliyatlarga safarbar etilgan moddiy, nomoddiy boyliklar va ularga bo lgan ʻ huquqlarni aks ettiradi. Investitsiya sifatida pul, qimmatli qog ozlar (aksiya, ʻ obligatsiya, sertifikat, veksel), yer, bino, inshoot kabi boyliklar, intellektual mulk bo lgan ilmiy kashfiyotlar, ixtirolar va b. ishlatiladi. Investitsiya ʻ loyihalariga mablag qo yuvchilar ʻ ʻ — investorlar davlat, kompaniya, korxona, chet ellik fuqarolar, aholi va boshqalar bo lishi mumkin. ʻ 2 (1.1.1-rasm.) 1.1.1-rasm. Inv estitsiya turlari Manbaa: https://cedr.tsue.uz/index.php/journal/article/ Uning quyidagi turlari mavjud: 2 O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son. https://www.lex.uz 13 - davlat investitsiyasi — davlat byudjeti va moliya manbalari hisobidan kiritiladi; chet el investitsiyasi — xorijiy davlatlar, banklar, kompaniyalar, tadbirkorlar tomonidan kiritiladi; -xususiy investitsiya — xususiy, korporativ xo jalik va tashkilotlar,ʻ fuqarolar mablag lari, shu jumladan, shaxsiy va jalb qilingan mablag lar ʻ ʻ hisobidan qo yiladi. Investitsiya qo yilish shakliga qarab moliyaviy (portfel) va ʻ ʻ real (ishlab chiqarish) investitsiyaga bo linadi. Moliyaviy (portfel) ʻ investitsiya — aksiya, obligatsiya va b. qimmatli qog ozlarni sotib olishga ʻ qo yiladigan investitsiya; ʻ -real investitsiya — moddiy ishlab chiqarish (sanoat, qishloq xo jaligi, ʻ qurilish va b.) sohasiga, moddiy-ashyoviy faoliyat turlariga uzoq, muddatli mablag lar qo yish shakllarida amalga oshiriladi. Jahon tajribasida investitsiyani ʻ ʻ moliyalashtirish turli usul va shakllarda, shu jumladan, korxonalarni aksiyadorlashtirish va aksiyalarni joylashtirish, byudjet mablag lari, ʻ bank kreditlari lizing, bevosita chet el investitsiyalari, ipoteka, byudjetdan tashqari maxsus fondlar, amortizatsiya va xo jalik yuritish sub yektlarining boshqa ʻ ʼ mablag lari hisobiga amalga oshiriladi.YaIMning ikkinchi komponenti bo’lgan ʻ investitsiyalarga to’xtalib o’tamiz.(1.1.2-rasm.) 1.1.2-rasm.Mamlakatning investitsiya muhitini keltirib chiqaradigan omillar Manbaa:Mavjud ma`lumotlar asosida muallif tomonidan tuzildi. 13 Investitsiyalar yoki kapital qo’yilmalar – bu, hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan kapitaldir. O’zining moliyaviy shakliga ko’ra, ular foyda olish maqsadida xo’jalik faoliyatiga qo’yilgan aktivlar hisoblansa, iqtisodiy mohiyatiga ko’ra investitsiyalar yangi korxonalar qurish, uzoq muddat xizmat ko’rsatuvchi mashina va asbob-uskunalarni yakuniy sotib olishga hamda shu bilan bog’liq bo’lgan aylanma kapitalning o’zgarishiga ketgan xarajatlardir. Shuningdek investitsiyalar tarkibiga uy-joy qurilishiga ketgan xarajatlar ham kiritiladi. Investitsiyalarni turlicha guruhlash mumkin. Makroiqtisodiy tahlilda eng ko’p duch kelinadigan guruhlashda investitsiyalar investitsiyalash ob’ektiga ko’ra uch turga bo’linadi: 1. Ishlab chiqarish investitsiyalari. 2. Tovar-moddiy zahiralariga investitsiya. 3. Uy-joy qurilishiga investitsiya. Makroiqtisodiy tahlilda investitsiyalar dinamikasini belgilovchi omil sifatida real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi bilan investitsiyalar hajmi kamayishini kuzatishimiz mumkin. Chunki investorlar uchun qarz bahosi ortib, ular ko’radigan foyda me’yor ini pasaytirib qo’yadi. Investitsiya muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, investitsiya faolligining o’sish sur’atlari investitsiya muhitiga ko’p jihatdan bog’liqdir. Investitsiya muhitining jozibadorligi xorijiy investitsiyalar oqimini ko’paytirishning muhim omili hisoblanadi. Iqtisodiyotda investitsiya faoliyatining rivojlanishi, ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilishning ko’lami, yo’nalishlari va samaradorligi, bevosita, investitsiya muhitiga bog’liqdir. Iqtisodchi-olimlardan A.Vaxabov, Sh.Xajibakiev, N.Muminovlar investitsiya muhiti to’g’risida quyidagilarni ta’kidlab o’tadilar: «Investitsiya muhiti – bu xorijiy kapital qo’yilmalarining qaltislik darajasini va ulardan mamlakatda samarali foydalanish imkoniyatlarini oldindan belgilaydigan iqtisodiy, siyosiy, yuridik va ijtimoiy omillar yig’indisidir. Investitsiya muhiti kompleks, ko’pqirrali tushuncha bo’lib, milliy qonunchilik, iqtisodiy shart- 13 sharoitlar (inqiroz, o’sish, stagnatsiya), bojxona rejimi, valyuta siyosati, iqtisodiy o’sish sur’atlari, inflyatsiya sur’atlari, valyuta kursining barqarorligi, tashqi qarzdorlik darajasi kabi ko’rsatkichlarga ega». Shuningdek, mamlakatdagi investitsiya jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy, me’yoriy-huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmui investitsiya muhitini anglatadi. «Investitsiya muhiti» va «investitsiya iqlimi» sinonim tushunchalar sifatida ishlatiladi. Bu xususda iqtisodchi-olimlardan D.G’ozibekov va T.Qoralievlar tomonidan quyidagi fikrlar bildirilgan: «Investitsiya iqlimi juda keng ma’noda ishlatiladigan tushuncha bo’lib, investor tomonidan hisobga olinadigan barcha muammo va masalalarni mujassamlashtiradi. Investor tomonidan ma’lum bir mamlakatga kapital ajratishning qulay va noqulay tomonlari belgilanadi, shu bilan bir qatorda, o’z kapitalini kiritmoqchi bo’lgan mamlakat mafkurasi, siyosati, iqtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat beriladi». Investitsiya muhitining holatini investitsiya faoliyatini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini aniqlaydigan iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, huquqiy, siyosiy, ekologik va boshqa shart-sharoitlarning umumlashtiruvchi xususiyatlari belgilab beradi. Investitsiya muhiti deganda, mamlakat iqtisodiyoti yoki uning ma’lum bir hududiga kiritiladigan investitsiyalarning samaradorligini va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, tashkiliy-huquqiy, ekologik, madaniy va boshqa shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. U muayyan hududga investitsiyalar kiritishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini belgilaydigan shart- sharoitlarning mavjud ijobiy va salbiy tomonlarini anglatadi. Investitsiya muhiti holati yaratilgan huquqiy baza va uning asoslari, qonun hujjatlarining sifatli tuzilishi va ularga rioya qilinishini talab etadi. Investitsiyaviy jozibadorlik – mamlakat, tarmoq yoki alohida olingan biror- bir korxona investitsiyalarining daromadliligi, rivojlanish istiqbollari va investitsiya riski darajasi nuqtai nazaridan baholanishi. Investitsiyaviy jozibadorlik investitsiya salohiyati va investitsiya riski darajasini shakllantiradigan ikki guruh omillarning bir vaqtda ta’sir etishi orqali 13 aniqlanadi. Bu kabi ko’rsatkichlarga baho berish orqali investitsiyalarning maqsadga muvofiqligi hamda jozibadorligi, investitsiya riski darajasini aniqlash mumkin. Investitsiya riski darajasi investitsiya muhitiga, bevosita, to’g’ridan- to’g’ri bog’liqdir. Investitsiya muhiti tabiiy shart-sharoitlar, foydali qazilmalar zahiralari, ishchi kuchi malakasi va o’rtacha ish haqi darajasi, iqtisodiy kon’yunktura holati, ichki bozor sig’imi, tovarlarni tashqi bozorda sotish imkoniyatlari, valyuta siyosati, kredit tizimi holati, soliqqa tortish darajasi, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi, xorijiy kapitalga nisbatan davlat siyosati, unga nisbatan imtiyozli shart-sharoitlarning yaratilganligi kabi omillar orqali belgilanadi. Sodda qilib aytganda, investitsiya muhiti investitsiya munosabatlarini amalga oshirish mumkin bo’lgan imkoniyatlar va qulayliklar majmuasini o’zida aks ettirgan voqelikdir. Investitsiya muhitini yaxshilashdan maqsad investitsiya salohiyatini oshirish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratish, investitsiya faoliyatini jadallashtirish va pirovardida, iqtisodiyotni yuksaltirish, ijtimoiy muammolarni hal etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini yaratishdan iborat. Respublikada siyosiy-iqtisodiy sharoitning mavjudligi, ya’ni qulay investitsiya muhitining yaratilishi va xorijiy kapitalni qabul qilish tizimining samarali bo’lishi xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning zaruriy shartidir. Investitsiya muhiti investitsiya resurslarini joylashtirish uchun umumiy mezon bo’lib, birinchi navbatda, kapital mablag’larning daromadliligini ta’minlab beradi. Har qanday davlatga investitsiyalarning kirib kelishi va rivojlanishi mazkur mamlakatdagi investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillarga bevosita bog’liq bo’ladi. Ta’kidlash joizki, investitsiya muhitiga ayrim qonunlarning yoki me’yoriy hujjatlarning to’laqonli bo’lmasligi salbiy ta’sir etadi. Bunday kamchiliklarning mavjudligi investorning o’z istiqbolini belgilash, qo’yilmaning foydalilik darajasini aniqlash borasidagi qobiliyatini kamaytiradi. Agar investor investitsiya muhitidan qoniqmasa, uning asosiy maqsadi xavf ostida qoladi, 13 ya’ni investitsiyalash natijasida olinishi ko’zda tutilgan daromadning risk darajasi yuqori bo’ladi. Albatta, bunday sharoitda u investitsiyalashni istamaydi. Bu ma’lum omillarning ijobiy yoki salbiy ta’siri natijasida yuzaga keladi. Davlat hokimiyatining ta’sirchanligi investitsiya muhitini aniqlovchi omillardan biridir. Shundan kelib chiqib, har bir kapital jalb qiluvchi mamlakat ma’lum bir investitsiya tizimiga egaligini ta’kidlash mumkin. Bu tizim huquqiy me’yorlar va muassasalardan iborat xorijiy investitsiyalarni qabul qilish tizimi va investitsiya muhitini o‘z ichiga oladi. Investitsiya muhiti yoki iqlimi juda keng ma’noli bo‘lib, iqtisodiyot holatini ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini, tadbirkorlik faoliyati qay darajada rivojlanganligi, ularning samarali faoliyat ko‘rsatishlari uchun chiqarilgan qonun va qarorlarni, madaniyatini, ma’naviyatini investorlar o‘z mablag‘larini yo‘naltirish uchun e'tiborga oladigan hamda ulardan xulosa chiqaradigan boshqa omillarni o‘z ichiga oladi. Investitsiya muhitiga ta’sir qiluvchi omillar to‘g‘risida ham turli xil iqtisodiy qarashlar bor. Masalan, V.V.Tsaryevning fikricha, investitsiya muhiti - ikki asosiy komponet: alohida korxona mintaqa, mamlakat (investitsiya salohiyati) va investor faoliyati sharoitlarini (investitsiya xatarini) o‘z ichiga oladi. N.V.Igoshinning fikricha, investitsiya muhitini aniqlashda uch yondashuvdan foydalaniladi: tor yondashuv, omilli yoki keng yondashuv va xatarli yondashuv. Yana bir investitsion muhit holatini aniqlaydigan omil bo‘lib investitsion tushkunlik hisoblanadi. Bundan tashqari jamg‘arma taqchilligi foiz stavkalarining yuqoriligi bilan ham bog‘liqdir. Bu esa kichik va o‘rta tadbirkorlikni bank kreditlaridan foydalanishlarini qiyinlashtiradi. Inflyatsiya sababli, beriladigan kreditlarning katta qismi qisqa muddatli bo‘lib, bu ulardan ishlab chiqarishda foydalanishni cheklab qo‘yadi. Korxonalar bir-birlariga bo‘lgan qarzlarini to‘lay olmaslik holatining kuchayishi ham investitsion muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Qimmatbaho qog‘ozlar bozori ham investitsion muhitga ta’sir etadigan faktlar bo‘lib xizmat qiladi. Iqtisodiy siyosatni olib borish davlat boshqarish organlarini investitsion jarayonlarni tartibga solish, 13 iqtisodiyotda davlat aralashuvi, xalqaro bitimlarda ishtirok etish va chet el investitsiyalarini jalb qilish investitsion muhitga katta ta’sir ko‘rsatadi. 3 Yana bir muhim omil mamlakatdagi hukumat rahbarlari, mehnat jamoalari, muxolif partiya vakillari va xalqning xorijiy investorlarga nisbatan bo‘lgan do‘stona munosabatlaridir. Undan tashqari oddiy xalqning xorijliklarga ,ularning mamlakatdagi iqtisodiy-ijtimoiy faoliyatiga bo‘lgan munosabati ham katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil ham investorlarning mamlakatdagi faoliyatlariga katta ta’sir o‘tkazadi. Hukumatning siyosati yana bir muhim omil hisoblanib, investorlarning faoliyatiga turli xil ta’sir o‘tkazishi mumkin. Albatta, hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat bevosita yoki bilvosita biznes, savdo va investitsiyalash jarayoniga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunda uch jihatga alohida e’tibor berilishi zarur. Xorijiy investorlarning loyihalarda qatnashish darajasi. Xorijiy investorlarni o‘z biznesining qanday qismiga egalik qilishlari qiziqtiradi. Bu esa loyiha turiga bog‘liq. Xorijliklarning mehnati. Xorijiy investorlar o‘z biznesi va daromadlarini hamyurtlari nazorati ostida bo‘lgani ma"qul deb fikralashadi. Ammo ishga juda ko‘p xorijliklarni jalb etish xarajatlarni oshirib yuboradi. Valyuta muomalasini tartibga solish. Xorijiy investorlarni mamlakatga mablag‘ olib kirish, uni sarflash imkoniyatlaridan tashqari biznesdan topilgan daromadni konvertirlangan valyutaga ayirboshlash, chetga olib chiqish, valyuta hisob raqamiga ega bo‘lish imkoniyatlari nihoyatda qiziqtiradi. Mamlakat olib borayotgan makroiqtisodiy siyosat ham muhim omillar qatoriga kiradi. O‘zbekiston Jahon banki, Xalqaro valyuta fondi va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan mustahkam amaliy aloqalar o‘rnatdi. Bu munosabatlar o‘zaro hurmat hamda umumiy vazifalarni amaliy hal qilishga intilish asosiga qurilgan.O‘zbekistonning bu tashkilotlar bilan samarali va foydali munosabatlar chet ellik investorlar respublikada o‘tkazilayotgan iqtisodiy islohatlarning orqaga qaytmasligiga bosh kafolat bo‘ladi. Keyingi omil infrastruktura holati bo‘lib, u mamlakatdagi yuqoridagi sanab o‘tilgan omillarning mavjud bo‘lishidan keyingi muhim omillardandir. Ishchi kuchi. Ko‘pincha xorijiy investitsiyalarni kiritishning asosiy sababi qilib qabul qiluvchi mamlakatda ish 3 www.lex.uz 13 kuchining arzonligi ko‘rsatiladi. Banklar va moliya. Mamlakatda jahon savdosi va investitsiya sohasida foydalaniladigan barcha moliyaviy instrumentlar mavjudligi ushbu sohadagi xizmatlar sifatini anglatadi. Hukumat strukturalaridagi rasmiyatchilik. Hukumat o‘z investitsiya siyosatini qanday baholashi muhim emas. Bunda katta tajribaga ega bo‘lgan tadbirkorlar bergan baho muhimdir. Mahalliy ishbilarmonlik muhiti. Bu tushuncha juda keng bo‘lib, unga: advokat, maslahatchilarning ko‘pligi, malakali ish yurituvchilar, buxgalterlar, arxitektorlar va konstruktorlarning mavjudligi kiradi. Yashash sifati. Ushbu omil xorijiy investorga taklif qilinayotgan barcha narsalarda o‘z aksini topadi. Aholi turmush tarzi va daromadlarining darajasi ishlab chiqarilayotgan mahsulotning xilma-xilligi va mehnat uchun qilinadigan xarajatlar hajmida o‘z aksini topadi 1.2 Bank foiz stavkasi ,mohiyati va ahamiyati Markaziy bank asosiy stavkasi - pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Banklararo pul bozoridagi foiz stavkalari, shuningdek, Markaziy bank tomonidan bank tizimiga likvidlikni taqdim etish bevosita asosiy stavkaga bog'liq. Shunday qilib, asosiy stavka iqtisodiyotdagi foiz stavkalari darajasiga, shuningdek, aholi va biznesning iste'mol va investitsion (sarmoya kiritish) qarorlariga ta'sir ko'rsatgan holda ichki talab va inflyatsiya darajasi o'zgarishida ahamiyat kasb etadi. Asosiy stavka darajasi Markaziy bank boshqaruvi majlislarida pul-kredit siyosati sharoitlari, joriy va kutilayotgan inflyatsiya darajasi hamda makroiqtisodiy holatni inobatga olgan holda belgilanadi. Odatda, agar inflyatsiya darajasi ko'tarilsa, Markaziy bank ham asosiy stavkani ko'taradi. Agar inflyatsiya darajasi pasaysa, bunda Markaziy bank asosiy stavkani pasaytiradi. Markaziy bank asosiy stavkani o'zgartirishga qaror qilsa, bozorni mumkin bo'lgan o'sish yoki pasayish haqida avvaldan xabardor qiladi. 13 O`z navbatida, tijorat banklari asosiy stavkaning traektoriyasini kuzatib, pul bozoridagi likvidlik yaqin kelajakda arzon yoki qimmatlashishini tushunadilar. Tabiiyki, bu esa, banklarni o'z mahsulotlari va xizmatlari narxlarini o'zgartirishga undaydi (masalan, aholi va tadbirkorlardan jalb etiladigan omonatlar va ularga ajratiladigan kreditlar bilan bog'liq xarajatlar). Agar iqtisodiyotda inflyatsiya darajasining o'sish sur'ati jiddiy tezlashsa va Markaziy bank asosiy stavkani ko'tarsa, ushbu holat banklar tomonidan depozit va kreditlar bo'yicha foiz stavkalarini oshirish ehtimolini yuzaga keltiradi. Bu esa, banklararo (joriy likvidlikni ta'minlash maqsadida banklar bir-birlariga pul mablag'larini ma'lum bir foiz evaziga taqdim etadigan bozor) va umuman olganda pul bozorida mablag'larni jalb etish bilan bog'liq xarajatlarni oshishiga olib keladi. Inflyatsiya darajasi hamda asosiy stavkaning pasayishi banklararo pul bozorida pul mablag'larini jalb etish arzonlashishiga, bu esa, yuqori bo'lmagan foiz stavkalarida kreditlar ajratish orqali aholi va tadbirkorlar uchun moliyaviy manbalarning maqbullashishiga sabab bo'ladi. Markaziy bank asosiy stavkasi kredit tashkilotlari tomonidan mijozlar bilan shartnomalar tuzishda qo'llanilishi mumkin. Bunday hollarda kredit bo'yicha foiz stavkasi asosiy stavkaga "bog'langan" va foiz to'lovlari miqdori asosiy stavka darajasiga qarab o'zgaradi. Bank foiz stavkasi - bank foydalanganlik uchun belgilangan haq miqdori; qarz summasiga nisbatan foiz hisobida undiriladi. Uning miqdori kredit turi, muddati va qarzning vaqtida qaytarilishiga bog liq. Tijorat va davlatʻ banklari Markaziy (milliy) bank boshchiligida kreditlar uchun belgilaydigan Bank foiz stavkasi s. miqdori foiz stavkalarning butun bir tizimini tashkil etadi. Davlat shu tizimga investitsiyalar darajasi va pul muomalasini tartibga soladigan yo nalishda ta sir ko rsatadi, ya ni qulay iqtisodiy kon yunkturani yaratadi. ʻ ʼ ʻ ʼ ʼ Bank foiz stavkasi s. qarzning kaysi tarzda va qanday berilishiga ham bog liq. ʻ Uzoq muddatli qarzning Bank foiz stavkasi s. past, qisqa muddatlisiniki yuqori bo ladi. Qarz yordam tarzida berilganda ham Bank foiz stavkasi s. imtiyozli ʻ 13 bo ladi. Agar korxona va tashkilotlarni o z qo lidagi mablag ni yaxshiʻ ʻ ʻ ʻ ishlatishga undash zarur bo lsa, Bank foiz stavkasi s. oshiriladi. Bank foiz ʻ stavkasi s.ning minimal va maksimal darajasi bor. Minimal darajadagi Bank foiz stavkasi s. bankning harajatlarini qoplab, zarar ko rmasligini ta minlashi kerak, ʻ ʼ maksimali esa bankka el qatori foyda ko rishni ta minlashi lozim. Bank ʻ ʼ omonat depozitlar (uchun to laydigan foiz stavkalari ssudadan foydalanganlik ʻ uchun belgilangan foiz stavkalaridan past bo ladi, bu esa banklarning foyda olib ʻ ishlashini ta minlaydi. ʼ 4 1.3 Kutilayotgan sof foyda normasi ahamiyati va zarurligi Kutilayotgan sof foyda normasi (KSFN), bir investitsion loyihani yoki proyektni qabul qilish yoki rad etish uchun o'rtacha foyda va xarajatlarni hisobga oluvchi nazariy tizimdir. KSFN, investitsion qarorlarni qabul qilish jarayonida foyda va xarajatlarni ta'riflash, taqqoslash va baholashning boshqa usullaridan farq qiladi. KSFN ni belgilash uchun quyidagi asosiy nazariy asoslar mavjud: 1. Foyda va xarajatlar: KSFN, investitsion loyihani amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan barcha foydalarning va xarajatlarining aniq va to'g'ri hisoblanishini talab qiladi. Foydalar umumiy darajada moliyalashtirilgan daromad, o'zaro moslashuvchanlik, ijtimoiy foydalar va boshqa ko'rsatkichlardan iborat bo'lishi mumkin. Xarajatlar esa to'lovlar, loyihani bajarishga sarflangan resurslar va boshqa yuridik va ijtimoiy xarajatlardan iborat bo'lishi mumkin. 2. Valyutaviy qiymatlandirish: Foyda va xarajatlarni birlashtirish uchun ulardan foydalanish va xarajatlarni bir biriga o'zgartirish uchun ularning qiymatlarini bir vaqtda taqqoslash zarur. Bu uchun foyda va xarajatlarni kelgusidagi valyutaviy qiymatlar bilan biriktirish vaqti talab etadi. 3. Vaqt qiymatlandirish: KSFN, foyda va xarajatlarning vaqtga bog'liq bo'lgan o'zgaruvchanligini hisobga oladi. Bu, kelgusidagi foyda va xarajatlarning bugungi qiymatini aniqlash uchun foyda va xarajatlarni 4 https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Depozit) 13 moslashtirish vaqtini hisobga oladi. Bu esa foyda va xarajatlarni bir vaqtda taqqoslashga imkon beradi. 4. Quvvat va risklar: KSFN, investitsion loyihani amalga oshirishning quvvat va risklarini hisobga oladi. Bu, loyihada qo'llaniladigan ma'lumotlarning to'g'ri va aniqlik darajasini, loyihada sifatli ishchi kuchini, bajarilish vaqti, loyihada yashirin risklar va xatolar haqida ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bu risklar va quvvat hisoblanib, investitsion loyihani qabul qilishda kutilayotgan foyda normasini ta'minlashga yordam beradi. KSFN, investitsion qarorlarni qabul qilishda yordam beradi va loyihani amalga oshirishning iqtisodiy va moliyaviy samaradorligini baholashda asosiy asosdir. Bu asoslar bilan investitsiyalar o'rganib, loyihalarni baholashda aniq hisob-kitoblarni olib chiqishga yordam beradi. Kutilayotgan sof foyda normasining ahamiyati moliyaviy boshqaruv sohasida bir nechta asosiy faktorlarga bog'liq. Quyidagi ahamiyatlariga e'tibor berishimiz mumkin: 1. Moliyaviy resurslarning optimallashtirilishi: Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy resurslarni o'zaro taqsimlash va investitsiya qilishni rejalashtirishda yordam beradi. Norma yuqori bo'lsa, bu investitsiya rejalarining moliyaviy foydasi katta bo'ladi va moliyaviy resurslar yaxshi foydalanilgan bo'ladi. Buning natijasida, moliyaviy resurslardan maksimal foyda olishning imkoniyati oshiriladi. 2. Moliyaviy qarorlar uchun ma'lumot asoslanishi: Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy boshqaruvchilar uchun ma'lumotlar va analizlar beradi. Bu norma, moliyaviy qarorlar qabul qilishda asosiy ma'lumot manbai bo'ladi va investitsiya rejalarini baholash, moliyaviy resurslarni qanday taqsimlash va boshqarish, riskni tahlil qilish kabi jarayonlarda qaror qabul qilishni osonlashtiradi. 3. Riskni boshqarish: Kutilayotgan sof foyda normasi, investitsiya o'rtasidagi riskning tahlil qilinishida muhim ahamiyatga ega. Norma past bo'lsa, bu investitsiyalar uchun kutilayotgan daromadning kamligini anglatadi va shunga bog'liq ravishda riskning o'lchami ham kam bo'ladi. Bu moliyaviy 13 boshqaruvchilarga, risklarni tahlil qilish, risklarni boshqarish va moliyaviy strategiyalarni rejalashtirishda yordam beradi. 4. Moliyaviy transparensiya: Kutilayotgan sof foyda normasi moliyaviy transparensiyani oshiradi. Bu norma, moliyaviy institutsiyalar, investitsiya kompaniyalari, fondlar va boshqalar o'rtasidagi ma'lumot almashishni yaxshilaydi. Moliyaviy boshqaruvchilar hamkorlik qilish, moliyaviy natijalar va investitsiya yo'nalishlarini taqqoslashda normadan foydalanishadi. Bu esa moliyaviy operatsiyalarda ishtirok etuvchi shaxslar uchun ko'proq transparensiya va ishonch yaratadi. Kutilayotgan sof foyda normasining ahamiyati, moliyaviy boshqaruv sohasidagi amaliyotlarni rivojlantirish, moliyaviy resurslarni rivojlantirish, riskni boshqarish va moliyaviy transparensiya kabi muhim maqsadlarni erishishda katta ahamiyatga ega. Bu norma, moliyaviy boshqaruvchilar uchun kritik ma'lumotlar taqdim etadi va ularning moliyaviy qarorlarini ma'lumot asosida o'rganish va qabul qilishda yordam beradi. Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy boshqaruv sohasida zarur bo'lgan bir ma'lumot turi hisoblanadi. Quyidagi zaruratlarga e'tibor berish mumkin: 1. Investitsiyalar o'rtasidagi taqqoslash: Kutilayotgan sof foyda normasi, bir nechta investitsiya variantlari o'rtasidagi foyda-narxlilik nisbati taqqoslashga imkon beradi. Bu norma orqali, moliyaviy boshqaruvchilar investitsiya rejalarini taqqoslash va eng yuqori daromad va minimal riskni ta'minlashga qaratilgan investitsiyalarni tanlashda yordam beradi. Bu esa moliyaviy resurslarni samarali va ishonchli shu yerga o'rnatishga imkon beradi. 2. Riskni tahlil qilish: Kutilayotgan sof foyda normasi, investitsiyalar uchun kutilayotgan daromad va riskni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu norma, moliyaviy boshqaruvchilarni investitsiyalar qilishda o'zgartirishlarga, daromadning o'zgarishlarga va risklarga qarshi ta'sirga ega bo'lishga imkon beradi. Moliyaviy boshqaruvchilar norma asosida investitsiya portfelli va strategiyalarini belgilashadi va riskni minimallashtirishga intiladi. 13 3. Moliyaviy boshqaruvning isloh qilinishi: Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy boshqaruvning isloh qilinishini oshiradi. Norma yordamida, moliyaviy boshqaruvchilar moliyaviy resurslarni samarali va ishonchli boshqarishga imkon beradigan investitsiya rejalarini tanlashadi. Bu esa moliyaviy boshqaruvning yuqori darajada isloh qilinishini ta'minlaydi va moliyaviy natijalarni oshiradi. 4. Moliyaviy transparensiya: Kutilayotgan sof foyda normasi, moliyaviy transparensiyani oshiradi. Bu norma orqali moliyaviy boshqaruvchilar, fondlar, investitsiya kompaniyalari va boshqalar o'rtasidagi ma'lumot almashishning osonlashishi mumkin bo'ladi. Transparensiya moliyaviy operatsiyalarda qatnashuvchilar uchun ishonch va isloh qilishni oshiradi. Kutilayotgan sof foyda normasi moliyaviy boshqaruv sohasidagi moliyaviy qarorlar qabul qilish, investitsiya rejalarini tahlil qilish, riskni boshqarish va moliyaviy natijalar ustidan transparensiya yaratishda zarur bo'lgan ma'lumotdir. Bu norma, moliyaviy boshqaruvchilar uchun ma'lumotlar va analizlar taqdim etadi va moliyaviy faoliyatni samarali va isloh qilishga yordam beradi. 13 II BOB O`ZBEKISTONDAGI INVESTITSIYA MUHITI VA BANK FOIZ STAVKASI 2.1 Rivojlangan davlatlarda investitsiyaga talab funksiyasi AQSHda investitsiyaga talab funksiyasi Amerika Qo shma Shtatlaridaʻ (AQSh) investitsiyaga talabni ifodalovchi funksiya hisoblanadi. Ushbu talabga turli omillar ta'sir qiladi va odatda quyidagi elementlarni o'z ichiga oladi: 1. Iqtisodiy o'sish: AQShda iqtisodiy o'sish investitsiyalarga bo'lgan talabni oshiradi. Yuqori o'sish sur'ati korxonalarni kengaytirish va yangi imkoniyatlarni izlash uchun sarmoya kiritishga undaydi. Bundan tashqari, iste'mol xarajatlari va uy xo'jaliklari daromadlarining o'sishi investitsiyalar talabiga ham ta'sir qiladi. 2. Innovatsiyalar va texnologik rivojlanish: Qo'shma Shtatlar innovatsiyalar va texnologik rivojlanish bo'yicha global yetakchi hisoblanadi. Yangi texnologiyalar va ishlanmalarning paydo bo'lishi korxonalarni raqobatbardosh ustunlikni saqlab qolish va ularning mahsuldorligini oshirish uchun sarmoya kiritishga undaydi. Shuning uchun investitsiyalarga talab texnologik taraqqiyot bilan ortib bormoqda. 3. Infratuzilmani rivojlantirish: Infratuzilmadagi kamchiliklar va takomillashtirish AQShda muhim masala hisoblanadi. Infratuzilma loyihalari qatoriga avtomobil yo llari, ko priklar, temir yo llar, energiya tarmoqlari va ʻ ʻ ʻ telekommunikatsiya tizimlari kabi infratuzilma ob yektlarini qurish yoki ʼ takomillashtirish kiradi. Infratuzilmani rivojlantirish loyihalari korxonalarni o'z faoliyatini davom ettirish va rivojlanish uchun sarmoya kiritishga undaydi. 4. Fiskal siyosat va soliq siyosati: AQSh hukumatining soliq siyosati va soliq siyosati investitsiyalarga bo'lgan talabga ham ta'sir qiladi. Tadbirkorlik sub'ektlarini rag'batlantirish, soliqlarni kamaytirish, kapital xarajatlarni rag'batlantirish va past foiz stavkalari kabi siyosatlar biznesning sarmoya kiritish tendentsiyasini oshiradi. 5. Tarmoq va mintaqaviy omillar: investitsiyalarga bo'lgan talabga tarmoq va mintaqaviy omillar ham ta'sir qiladi. Masalan, yuqori o'sish potentsiali bo'lgan tarmoqlarga, texnologiya markazlariga yoki maxsus iqtisodiy zonalarga investitsiyalar yuqori talabga ega bo'lishi mumkin. 13 AQSHda investitsiyaga talab funksiyasi yuqoridagi omillarni o‘z ichiga olgan kompleks tahlilni talab qiladi. Ushbu omillarning kombinatsiyasi Qo'shma Shtatlardagi investitsiyalarga bo'lgan talabni belgilaydigan va investitsiya qarorlariga ta'sir qiluvchi naqsh yaratadi. Buyuk Britaniyada talab funksiyasining asosiy elementlari: Talab funktsiyasi bir nechta elementlarni o'z ichiga oladi, shu jumladan narx, daromad darajasi, tegishli tovarlar yoki xizmatlar narxi, afzalliklar. Narx: Tovar yoki xizmatning narxi talab miqdoriga sezilarli ta'sir qiladi. Umuman olganda, narxning oshishi talabning pasayishiga olib keladi va aksincha, boshqa barcha omillar doimiy bo'lib qoladi. Bu tushuncha “talab qonuni” deb ataladi. Daromad darajasi: Tovar yoki xizmatga bo'lgan talab ko'pincha iste'molchining daromad darajasi bilan bevosita bog'liq. Yuqori daromad odatda tovarlar va xizmatlarga talabning oshishiga olib keladi va aksincha. Tegishli tovarlar yoki xizmatlar narxlari: Bir-birini to'ldiruvchi yoki o'rnini bosuvchi tovarlar yoki xizmatlar narxlari mahsulotga bo'lgan talabga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, sariyog' narxining o'zgarishi nonga bo'lgan talabga ta'sir qilishi mumkin. Afzalliklar: iste'molchilarning didi yoki afzalliklari mahsulot yoki xizmatga bo'lgan talabga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Trendlar, turmush tarzi o'zgarishlari va marketing harakatlari vaqt o'tishi bilan iste'molchilarning didi va afzalliklariga ta'sir qilishi mumkin. Ushbu elementlarni tushunish firmalarga talabdagi o'zgarishlarni bashorat qilishda yordam beradi va shu bilan ishlab chiqarish, aktsiyalarni boshqarish va umumiy biznesni rejalashtirish bilan bog'liq yaxshiroq qaror qabul qilishga yordam beradi. Tahlil: Talab funksiyasini topishdagi umumiy muammolar Talab funksiyangizni shakllantirishda siz bir nechta to'siqlarga duch kelishingiz mumkin. Ushbu keng tarqalgan qiyinchiliklarga quyidagilar kiradi: Ma'lumot to'plash: Keng va aniq ma'lumotlarni to'plash qiyinchilik tug'diradi. Masalan, 13 iste'molchilarning daromadlari to'g'risidagi ma'lumotlarni olish yoki did va imtiyozlardagi aniq o'zgarishlarni aniqlash soliqqa tortilishi mumkin. Ceteris Paribus farazi: Talab funktsiyasi tabiiy ravishda narxlarning doimiy qolishi (Ceteris Paribus) dan tashqari boshqa omillarni ham o'z ichiga oladi, bu haqiqatga to'g'ri kelmaydi. Omillar o'zgarib turadi va bu talab funktsiyasining to'g'riligiga ta'sir qiladi. Narxni aniqlash: Ko'pincha narxlar faqat talab va taklif bilan emas, balki bozor raqobati bilan belgilanadi. Ushbu hodisa haqiqiy talab funktsiyasini baholashni qiyinlashtirishi mumkin. Statistik bilimlarning zarurligi: Koeffitsientlarni baholash statistik bilimlarni qattiq egallashni talab qiladi. Chiziqli bo'lmagan munosabatlar: talab miqdori va narx o'rtasidagi munosabatlar har doim ham chiziqli funktsiyaga amal qilmaydi, bu esa talab funktsiyasini shakllantirishni murakkablashtiradi. Ushbu qiyinchiliklarni engib o'tishni osonlashtirish uchun to'plangan ma'lumotlar imkon qadar to'liq va aniq bo'lishini ta'minlang. O'zgaruvchan bozor dinamikasini hisobga olgan holda o'z taxminlaringizni va funktsiyangizning dolzarbligini doimiy ravishda ko'rib chiqing. Shuningdek, ma'lumotlarni sharhlash jarayonini osonlashtirib, tahliliy vositalarga yoki statistikani yaxshi biladigan shaxslarga sarmoya kiritishni o'ylab ko'ring. Ushbu umumiy to'siqlarni va tegishli qarshi choralarni tan olish orqali, biznesning talab funktsiyasini aniqlash vazifasi yanada halol bo'lib, yanada oqilona qarorlar qabul qilish yo'lini ochib beradi. 5 2.2 O`zbekistondagi investitsiya muhiti va unga talab funksiyasi So‘nggi yillarda mamlakatda investitsion muhitni yaxshilash va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash maqsadida 12 dan ortiq Qonun, 60 dan ortiq Farmon va qaror qabul qilindi. Tadbirkorlarning murojaatlarini ko‘rib chiqish uchun Prezident huzurida “Biznes Ombudsman” instituti, Bosh vazir qabulxonalari hamda investorlar uchun yagona markaz tashkil etildi. 5 https://cbu.uz/uz/press_center/releases/39405/ 13 2021-yilda mamlakat tarixida ilk bor qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yerlarni xususiylashtirish jarayoni boshlandi.(2.2.1-rasm.) 2.2.1-rasm.Banklararo pul bozoridagi operatsiyalar (manbaa: https://cbu.uz ) Agar 2016-yilda fuqarolari O‘zbekistonga vizasiz kirib chiqa oladigan mamlakatlar soni 9 tani tashkil qilgan bo‘lsa, viza tizimi isloh qilinishi natijasida bunday mamlakatlar soni 2022-yilda 90 tadan ortdi. Shuningdek, investorlar va ularning oila a’zolari uchun alohida “investitsion viza” tizimi joriy qilindi. Amalga oshirilgan islohotlar o‘z natijasini berdi. Masalan, 2017—2022- yillarda O‘zbekiston xalqaro Iqtisodiy erkinlik indeksi umumiy reytingida o‘z o‘rnini 31 pog‘onaga yaxshilab, 148-o‘rindan 117- o‘ringa ko‘tarildi. 2017-yilda iqtisodiyotga kiritilgan jami investitsiyalar hajmi 14 milliard dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2022-yilda bu ko‘rsatkich 1,7 barobar oshib, 24 milliard dollarga yetdi. Bugungi kunda jahonning 50 dan ortiq mamlakati O‘zbekistonga barqaror tarzda investitsiya kiritmoqda. Ular iqtisodiyotimizning asosan metallurgiya, energetika, kimyo sanoati, elektrotexnika, mashinasozlik, yengil sanoat tarmoqlarida faoliyat yuritmoqda. O‘zbekistonda investitsion muhit rivojlanishiga salbiy ta'sir qilayotgan omillar ma'lum qilindi; 13 “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonun konsepsiyasida ta'kidlanishicha, O‘zbekistonda investorlar uchun soliq og‘irligini pasaytirishga va soliqqa tortish tizimini soddalashtirishga, sog‘lom raqobat muhitini qo‘llab- quvvatlashga yo‘naltirilgan soliq siyosati va soliq-tarif boshqaruvi islohotlari jadal sur'atlarda amalga oshirilmoqda. “Shu bilan birga, investorlar bilan ishlashda, ayniqsa, joylarda, investorlarning tashabbuslari barcha darajadagi hokimliklar tomonidan lozim darajada qo‘llab-quvvatlanmasligi, bu borada vazirlik va idoralar faoliyati aniq muvofiqlashtirilmaganligi bilan bog‘liq byurokratik to‘siq va g‘ovlar hali ham mavjudligi qulay investitsiya muhitini shakllantirish bo‘yicha davlat siyosatining izchilligiga bo‘lgan ishonchning mustahkamlanishiga to‘sqinlik qilmoqda”, deyiladi unda. Hujjatda aytilishicha, vaziyat tahlili va uning investitsiya faoliyat sub'yektlari bilan birga muhokama qilinishi natijasida hozirgi vaqtda investitsiyalash shartlarini yomonlashtiruvchi quyidagi salbiy omillar mavjudligi ma'lum bo‘ldi: - olingan investitsiya resurslaridan mintaqaviy va korporativ boshqaruv darajalarida samarasiz foydalanish; - investitsion menejmentning boshqaruvning barcha darajalaridagi past sifati; - mulkchilik huquqining belgilanmaganligi, investorlarning ham, investitsiyalash obektlari korxonalarining ham moliyaviy ahvolining past darajasi sababli qo‘shilgan mablag‘larni qaytarib berilmaslik ehtimoliga bog‘liq bo‘lgan yuqori investitsiya xatarlari; - davlatning moliyaviy va soliq siyosatidagi o‘zgarishlarning kutilmagan yuqori darajasi; - korporativ investitsiya bitimlarining (konsessiyalar, davlat-xususiy hamkorligining) rivojlanmaganligi; - investorlarga qo‘shimcha majburiyatlar orqali noqonuniy malollik keltirish; 13 - nazorat organlarini investorlarning xo‘jalik faoliyatiga aralashtirmaslik; - investorlarga materiallar, uskunalar, ularning butlovchi qismlari hamda ular narxlari va sifati bo‘yicha manfaatdor bo‘lmagan boshqa tovarlarni sotib olish yuzasidan majburiyatlar yuklash; - yangi tashkil etilayotgan korxonalarda qarzdorlik yuklamalarini oshirish; - soliq va bojxona soliqlari, shuningdek, davlat kafolatlari berilishining notiniq tizimi. “Davlat organlarining “milliy manfaatlari” va ko‘rsatmalariga amal qilib sudlar odatda milliy hamkorlik tomonini qabul qilib va oqibatda ko‘pincha keyinchalik xalqaro sudlarda ko‘rib chiqiladigan noqonuniy qarorlar qabul qilganlarida investitsiya nizolari bo‘yicha O‘zbekiston sudlarining huquqni qo‘llash amaliyoti ham investitsion muammolarni yanada kuchaytiradi”, deyiladi hujjatda. Natijada, O‘zbekistonning investitsiya imijiga to‘ldirib bo‘lmaydigan zarar yetkaziladi.(2.2.2-rasm.) 2.2.2-rasm.Investitsiya muhitining shakllanishi Manbaa: www.arxiv.uz E'tirof etilishicha, yuqorida qayd etib o‘tilgan omillar tufayli investitsiyalar sohasidagi asosiy xalqaro hujjatlarga binoan, O‘zbekiston Respublikasida investitsion faoliyatni tartibga solish bo‘yicha samarali investitsion siyosatni amalga oshirilishini ta'minlashga qodir bo‘lgan ilg‘or, milliy va xorijiy 13 tajribalarni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan yagona unifikatsiyalangan qonunchilik hujjat doirasida barcha uyushmagan amaldagi qonunchilik hujjatlarini mustahkamlash imkoniyatini ko‘rib chiqish zarurati tug‘ilmoqda. O‘zbekistonda investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha quyidagi chora- tadbirlar amalga oshirilishi mumkin: Huquqiy va me'yoriy islohotlar: investitsiyalarni rag'batlantirish uchun huquqiy va tartibga soluvchi islohotlarni amalga oshirish kerak. Investitsion jarayonlarni soddalashtiradigan, byurokratiyani kamaytiradigan va biznes yuritish qulayligini oshiradigan me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilishi kerak. Qonun ustuvorligi, mulkiy huquqlarni hurmat qilish va shartnomalarning ishonchliligi kabi asosiy huquqiy tamoyillar qo'llanilishi kerak. Rag'batlantirish va soliq siyosati: investorlarni rag'batlantirish uchun soliq imtiyozlari, soliqlarni pasaytirish va rag'batlantirish kabi iqtisodiy imtiyozlar berilishi kerak. Raqobatbardosh soliq siyosatini amalga oshirish, soliq stavkalarining pastligi va tadbirkorlik sub’ektlarining kapital qo‘yilmalardan olinadigan foydasiga soliq yukini kamaytirish zarur. Infratuzilmani rivojlantirish: infratuzilma investitsiyalarni samarali amalga oshirish uchun muhim omil hisoblanadi. O‘zbekiston infratuzilmani rivojlantirish loyihalariga sarmoya kiritish orqali transport, energetika, suv resurslari va kommunikatsiyalar kabi muhim sohalarni yaxshilashi kerak. Yaxshi transport tarmog'i, energiya xavfsizligi va internetga kirish kabi infratuzilma elementlari investorlar uchun o'z faoliyatini davom ettirish va o'sishda muhim ahamiyatga ega. Ishchi kuchi malakalarini rivojlantirish: Malakali ishchi kuchi investitsiyalarni jalb qilish va barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ta'lim va ish ko'nikmalarini rivojlantirish dasturlari ishchi kuchining malakasini oshiradi, investorlarning malakali kadrlar topish borasidagi tashvishlarini kamaytiradi. Oliy o‘quv yurtlari va kasb-hunar ta’limi muassasalari bilan hamkorlik ishchi kuchi malakasini oshirishga xizmat qilmoqda. 13 Chet el investitsiyalarini rag'batlantirish: xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun maxsus imtiyozlar va qulayliklar taklif qilinishi kerak. Xorijiy investorlarga mulk huquqi, kapitalni o'tkazish erkinligi va investitsiyalarni himoya qilish kabi kafolatlar berilishi kerak. Sarmoyadorlar uchun qulay muhit yaratish mamlakatga xorijiy kapital oqimini oshirishi mumkin. Hamkorlik va savdo kelishuvlari: Xalqaro hamkorlik va savdo shartnomalari investorlarning ishonchini oshiradi va bozorga kirishni kengaytiradi. O‘zbekiston investitsiya kelishuvlari, ikki tomonlama savdo shartnomalari va erkin savdo zonalari kabi mexanizmlar orqali savdo va sarmoyaviy munosabatlarni mustahkamlashga qaratilgan sa’y-harakatlarga e’tibor qaratishi kerak. Bu chora-tadbirlar O‘zbekistonda sarmoyaviy muhitni yaxshilash va sarmoyalarni jalb qilish bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan chora- tadbirlarning bir qismidir. Bundan tashqari, investitsiya muhitini yaxshilashda shaffoflik, barqarorlik va doimiy siyosat islohotlari kabi omillar ham muhim ahamiyatga ega. 6 2.3 O`zbekistonda bank foiz stavkasi ahamiyati Markaziy bank asosiy stavkani 14 foiz darajasida o‘zgarishsiz qoldirishga qaror qildi. O‘zbekistonda 2024-yilda umumiy inflyatsiya 8−9 foiz, YAIMning real o‘sishi 5,5−6 foiz atrofida bo‘lishi kutilmoqda.“Iqtisodiyotdagi yuqori talab dinamikasi ta’sirida shakllanayotgan kutilamalarni inobatga olib asosiy stavka darajasi o‘zgarishsiz qoldirildi. Prognozlarga ko‘ra, inflyatsiya yil yakunida 8−9 foizni tashkil etishi kutilmoqda”, — deyiladi hisobotda.Shakllantirilayotgan pul- kredit sharoitlari inflyatsiyani 5 foizlik target darajasigacha barqaror pasayish trayektoriyasini ta’minlashga qaratilgan. 7 6 * Ходиев. Б. , Бекмуродоа А. ва бошқалар. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт, 2009, 51-б. 7 www.norma.uz 13 Umumiy inflyatsiya so‘nggi oylarda 8,8 foiz darajasida saqlanib qoldi. Iste’mol savatidagi tovarlar guruhida inflyatsiyaning pasayishiga qaramasdan, xizmatlar inflyatsiyasi oxirgi chorakda biroz tezlashdi. Bu esa kelgusida talab tomonidan umumiy inflyatsiyaga oshiruvchi bosimlarning kuchayish ehtimoli mavjudligini ko‘rsatadi.Bundan tashqari, so‘nggi so‘rovlar natijalariga ko‘ra, sezilgan inflyatsiya va inflyatsion kutilmalar yuqori darajalarda saqlanib qolmoqda.(2.3.1-rasm.) 2.3.1-rasm. Umumiy inflyatsiya so‘nggi oylarda Manbaa: www.gazeta.uz 2023-yilda iqtisodiy o‘sishning 6 foizgacha tezlashishiga, asosiy kapitalga investitsiyalar hajmining yuqori sur’atda o‘sishi muhim ahamiyat kasb etdi. Iqtisodiyotga ajratilgan kreditlarning ijobiy dinamikasi, fiskal rag‘batlantirishlarning yuqori bo‘lganligi va pul o‘tkazmalari iqtisodiy o‘sish 13 sur’atlarini qo‘llab-quvvatlovchi omillardan bo‘ldi, deya ta’kidladi Markaziy bank. Regulyator jahon iqtisodiyotdagi qat’iy moliyaviy sharoitlar, mehnat bozorlarining muvozanatlashishi va xomashyo tovarlari narxlarining pasayuvchi dinamikasi ta’sirida global inflyatsiyaning joriy yilda ham sekishlashishda davom etishini kutmoqda.Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning qisqarib borishi bilan bir qatorda pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Pul bozoridagi qisqa muddatli foiz stavkalarining 2024-yil davomida ham monetar operatsiyalarni faol qo‘llagan holda foiz koridori doirasida shakllanishi uchun sharoit yaratib boriladi. Joriy yilda makroiqtisodiy rivojlanishning qaysi ssenariy shartlari asosida kechishi tashqi iqtisodiy omillar bilan birga maqroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning ichki omillari, ya’ni tarkibiy islohotlar sur’atlari, fiskal intizom va pul-kredit siyosati ta’sirchanligiga bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga, ayrim tartibga solinadigan narxlarda kutilayotgan o‘zgarishlar, aksiz va qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha kiritilgan so‘nggi o‘zgartirishlar hisobiga keyingi oylarda ichki narxlarga bir martalik ta’sir ehtimollarini pasaytirish choralari ko‘rilmoqda.Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, asosiy tashqi xatarlar, global fragmentatsiyaning kuchayishi va yuqori global inflyatsion jarayonlarning uzoqroq muddat saqlanib qolishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar – Markaziy bank tomonidan davlat obligatsiyalarini (qimmatli qog’ozlarni) tijorat banklari va aholidan sotib olish va ularga sotish bo’yicha operatsiyalardir. Markaziy bank tijorat banklaridan yoki aholidan bu qimmatli qog’ozlarni sotib olar ekan, tijorat banklari zahiralarini sotib olingan obligatsiyalar miqdori hajmida ko’paytiradi. Bu zahiralar pul bazasiga kiradi, ya’ni yuqori quvvatli pullar bo’lganligi uchun pul taklifi multiplikativ ko’payadi. Markaziy bank tijorat banklari va aholiga obligatsiyalarni sotish bilan zahiralarni hamda tijorat banklarining kredit berish qobiliyatini kengaytiradi. Bu holda pul taklifi qisqaradi. 13 Hozirda hamma mamlakatlarda pul miqdorini tartibga solishda ochiq bozordagi operatsiyalarni, ya’ni davlat qimmatli qog’ozlarini taklif qilish usulidan keng foydalanilmoqda. Ushbu operatsiyalarni Markaziy bank asosan nufuzi katta banklar guruhi bilan birgalikda amalga oshiradi. Markaziy Bank bir vaqtning o’zida ham pul massasini, ham foiz stavkasini o’zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o’sgan holatlarda maqsad foiz stavkasining barqarorligini ta’minlash bo’lsa Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur bo’ladi. Bu tadbir yumshoq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining ko’payib ketishiga yo’l qo’ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini qo’llash foiz stavkasining ko’tarilishiga olib keladi va bu siyosat qattiq pul kredit siyosati deb yuritiladi. Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko’paysa qattiq pul kredit siyosatini qo’llash maqsadga muvofiq bo’ladi. Mabodo pulga talab ishlab chiqarish va daromadlarning o’sishi oqibatida oshsa yumshoq pul kredit siyosatini qo’llash o’rinlidir. Agarda hukumat iqtisodiyotni davlat xarajatlarini oshirish orqali qo’llab- quvvatlashni amalga oshirmoqchi bo’lsa, uning muvaffaqiyatli amalga oshishi ko’proq pul-kredit siyosatining xarakteriga bog’liq. Chunki, bu mo’ljallanayotgan xarajatlar qimmatli qog’ozlar (ya’ni, obligatsiyalar)ni chiqarish evaziga amalga oshsa, pulga bo’lgan talab oshadi va natijada esa foiz stavkalari ko’tariladi. Bu esa investitsiya xarajatlarining kamayishiga olib keladi. Yoki Markaziy bank hukumatning yuqoridagi siyosatini qo’llab- quvvatlash uchun pul taklifini ma’lum miqdorda ko’paytirsa, pul qadrsizlanishi mumkin. Bank tizimida likvidlikdagi tarkibiy profitsitning qisqarib borishi bilan bir qatorda pul bozorida operatsiyalarning faollashuvi kuzatilmoqda. Pul bozoridagi qisqa muddatli foiz stavkalarining 2024-yil davomida ham monetar operatsiyalarni faol qo‘llagan holda foiz koridori doirasida shakllanishi uchun sharoit yaratib boriladi. 13 Shuningdek, ma'lumotlarni sharhlash jarayonini osonlashtirib, tahliliy vositalarga yoki statistikani yaxshi biladigan shaxslarga sarmoya kiritishni o'ylab ko'rishdan iborat. “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to’g’risida» 2021 yil 12 iyuldagi 670-sonli Qaroriga asosan banklarning nizom jamg’armasini ko’paytirish va investitsion resurs bazasini kengaytirishga alohida e’tibor qaratildi. 8 * Banklarning aktivlari o’sib borishi tijorat banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini bank depozitlariga jalb qilinishi tufayli ham ta’minlandi. Bugungi kunda mamlakatimiz bank tizimi kapitalining etarlilik darajasi Bank nazorati bo’yicha xalqaro Bazel qo’mitasi talablari asosida belgilangan xalqaro standartlardan qariyb uch barobar ko’p ekanini ta’kidlash joiz. Hozirgi vaqtda respublikamiz bank tizimining umumiy joriy likvidligi dollar hisobida 1,5 milliard dollardan ortiqdir. Bu tashqi nodavlat qarzlar bo’yicha to’lanishi kerak bo’lgan to’lovlar hajmidan 10 barobar ko’pdir. Bu esa bizda likvidlik, ya’ni to’lovlarga qodirlik darajasi bo’yicha muammo yo’q, deb aytish uchun asos beradi. “Bundan tashqari, 2021 yilda tijorat banklari tomonidan xalqaro reyting olish uchun «Mudis», «Fitch Reytings», «Standart end Purs», «Tompson Faynenshl Bank Votch», «Japan Kredit Reyting Ejensi», «Reyting Ejensi Malayziya» kabi nufuzli xalqaro reyting kompaniyalari bilan o’zaro hamkorlik ishlari davom ettirildi.” 9 8 Пул-кредит соҳасидаги мавжуд вазият ва пул-кредит сиёсатининг 2008 йилга мўлжалланган асосий йўналишлари./ Банк ахборотномаси, №6, 2008 йил февраль 9 13 20 21 yilda respublikamizda faoliyat yuritayotgan tijorat banklarining 12 tasi xalqaro «Mudis», «Fitch Reytings» va «Standart end Purs» reyting kompaniyalarining «barqaror» reyting bahosini olishga erishdilar . Manbaa: www.stat.uz saytidan olindi. Shuningdek, xalqaro amaliyot negizida banklar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlarning milliy individual reyting tizimini joriy etish maqsadida, O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi tomonidan Markaziy bank hamda qimmatli qog’ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish markazi bilan kelishilgan holda tegishli chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqilgan. Tijorat banklari aktivlarining o’sishi asosan banklar kredit mablag’larining sur’ati hisobiga ta’minlanayotir. Agar banklarning kreditlari 20 20 yilda bor yo’g’i 982,9 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lsa, 20 21 yilda 3 trln. 409 mlrd. 800 mln so’mga etdi. 2022 yilda 2021 yildagiga nisbatan bank kreditlari 443,5 mln. so’mga ortdi va 3 trln. 853 mlrd. 300 mln. so’mga etdi. 2020 yilda banklar tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga berilgan kredit qoldiqlari 19,2 %ga oshdi va 2021 yilning 1 yanvari holatiga ko’ra 4757,4 mlrd. so’mni tashkil qildi. Shu bilan birga tijorat banklarining real sektorga bergan kreditlari miqdori Markaziy bank va tijorat banklari tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab quvvatlashni kengaytirish maqsadida kichik biznes sub’ektlariga 743,7 mlrd. so’m miqdorida mablag’lar ajratildi., bu 2019 yilga nisbatan 36 %ga ko’pdir. Shu bilan birga kichik biznes sub’ektlariga berilgan mikrokreditlar hg’ajmi 2020 yilga nisbatan 70 %ga o’sdi va 110 mlrd. so’mni tashkil etdi. 10 Birgina 2020 yilda xo’jalik sub’ektlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirish uchun tijorat banklari tomonidan 1 trln. 534 mlrd. so’m miqdorida investitsion kreditlar ajratildi. Qaror Markaziy bank Boshqaruvining 26 yanvardagi yig ilishidaʻ qabul qilindi.Iqtisodiyotda talab tomonidan bo lgan ʻ ichki va tashqi omillarning rag batlantiruvchi ta’siri saqlanib qolmoqda. ʻ 10 www.gazeta.uz 13 Kuchaygan tashqi inflyatsiya muhiti bilan aholi daromadlarining o sishi so nggiʻ ʻ oylarda bazaviy inflyatsiyaning o sish sur’atida aks etdi. ʻ Asosiy stavkaning hozirgi darajasi iqtisodiyotdagi mo ’tadil qat’iy bo lgan ʻ ʻ pul-kredit shart-sharoitlarini saqlab qolish uchun yetarli deb baholanmoqda. Fiskal siyosatdagi yuzaga kelayotgan sharoitlar va uning хarakteridan kelib chiqib, yaqin choraklarda yalpi talab va taklifni muvozanatlashtirishga doir qo shimcha chora-tadbirlarni qabul qilish zarurati paydo bo lishi mumkin. ʻ ʻ So nggi choraklarda iqtisodiy o sishning turg un yuqori sur’ati ʻ ʻ ʻ kuzatilmoqda. Talab tomonidan asosiy harakatlantiruvchi kuch o rnida, ʻ birmuncha mo ’tadil investitsiyaviy faollik bo lishiga qaramasdan, yalpi ʻ ʻ iste’molning o sishi ʻ kuzatildi. 2022 yilning yakunlari bo yicha YaIMning o sish ʻ ʻ sur’ati 5,7%ni tashkil qildi. Joriy yildagi fiskal rag batlarning kutilayotgan bir qadar mo ’tadilligiga ʻ ʻ qaramasdan, so nggi 3 yildagi yuqori fiskal tanqislikning yalpi talabga doir ʻ kechiktirilgan samaralarining muhim darajadagi rag batlantiruvchi ta’siri hali ʻ ham saqlanib turmoqda. Mehnat bozorida barqarorlikning saqlanishi, mehnat haqlarining o sishi ʻ hamda transchegaraviy pul o tkazmalarining katta hajmlari uzoq ʻ foydalaniladigan tovarlarga, shu bilan birga ko chmas mulkka bo lgan talabning ʻ ʻ o sishiga yordam berib, bu, o z o rnida, bu segmentlardagi narхlarning o sishida ʻ ʻ ʻ ʻ aks etadi. Umuman olganda, yaqin choraklar ichida iqtisodiy faollikka doir ijobiy yo nalishlarning hosil bo lishi taklif omillarining barqarorligiga bog liq ʻ ʻ ʻ bo ladi.Shu bilan birga, anomal ob-havo sharoitlari munosabati bilan taklif ʻ tomonidan ayrim qisqa muddatli хatarlar ham o zini namoyon qilayotgan bo lib, ʻ ʻ ular ayrim turdagi tovarlarni ishlab chiqarish va yetkazib berish hajmlariga o z ʻ ta’sirini o tkazishi mumkin.2022 yil mobaynida iqtisodiyot tashqi sharoitlarga ʻ moslashdi. Tashqi iqtisodiy хatarlarning ta’siri birmuncha qisqa muddatli va shu bilan birga, dastlabki baholarga qaraganda ancha kam ahamiyatli bo lib chiqdi, ʻ bu esa eksportdan va transchegaraviy pul o tkazmalaridan valyuta ʻ tushumlarining o sishida aks etdi.Shu bilan birga, tashqi bozorlardagi ijobiy ʻ 13 narх kon’yunkturasi bilan bog liq umidlar bilan bir vaqtda, globalʻ iqtisodiyotning va asosiy savdo hamkorlari iqtisodiyotining o sish prognozlari ʻ yomonlashuvi bilan bog liq noaniqliklar va хatarlar yuqori darajada saqlanib ʻ qolmoqda. 2022 yil mobaynida keng turdagi tovarlar bo yicha narхlarning o sishi yuz ʻ ʻ bergan bo lib, bu umumiy yillik inflyatsiya darajasining 12,3%ga qadar ʻ tezlashishida o z aksini topdi. ʻ So nggi yarim yil ichidagi bazaviy inflyatsiya ko rsatkichi ham barqaror ʻ ʻ o sishda davom etib, yil oхirida 13,8%ga yetdi. Ishlab chiqaruvchilar narхlari ʻ indeksining bir qadar yuqori dinamikasi bilan birga bu kelgusida inflyatsiya bosimining o sishidan хabar beradi. ʻ Inflyatsiya bilan bog liq taхminlar ham so nggi uch oyda mo ’tadil o sib ʻ ʻ ʻ ʻ bormoqda. Ularning yo nalishi inflyatsiya хatarlarining o sishi ehtimolini ʻ ʻ oshirmoqda. Ayni bir vaqtda, dunyo bo ylab global inflyatsiya jarayonlarining susayishi ʻ kutilmoqda. Boz ustiga, asosiy iste’mol tovarlariga bo lgan jahon birja narхlari ʻ dinamikasining bir qadar pasayishi hamda ayirboshlanadigan kursning birmuncha barqaror dinamikasi inflyatsiya jarayonlarini to хtatib turuvchi ʻ omillar sifatida qaralmoqda. 13 O zbekistonda investitsiya muhitini rivojlantirish uchun quyidagi takliflarniʻ keltirish mumkin: 1. Investitsiya qilish jarayonlarini sodda va tezlashtirish: Boshlang ich ʻ investitsiyalarni olish jarayonlarini sodda va qulaylashtirish, shuningdek, investitsiya uchrashuvlarini tezlashtirish uchun investitsiya dasturlarini va jarayonlarini osonlashtirish. 2. Infrastruktur rivojlantirish: O zbekistonning transport, energiya, ʻ kommunikatsiya va boshqa infrastruktur tarmoqlarini rivojlantirish orqali investitsiya muhitini o sish. Bunday qadam investitsiya qilishning ko proq ʻ ʻ daromad ko rsatkichlariga olib keladi va yangi sohalar uchun imkoniyatlar ʻ yaratadi. 3. Investitsionlar uchun sifatli xizmat ko rsatish: Investitsionlar uchun ʻ qulay sharoit yaratish, masalan, investitsiya litsenziyalarini olish jarayonlarini osonlashtirish va investitsiya jarayonlariga yordam ko rsatish orqali ʻ investitsiyani raqobatbardosh qilish. 4. Korruptsiyaga qarshi kurash: Korruptsiyaga qarshi kurashni kuchaytirish va biznesning transparensiyasini oshirish orqali investitsiyalarni jalb etish. Sifatli investitsiyalar olish uchun shaffof, maslahatli va o zgaruvchan siyosatlar ʻ muhimdir. 5. Tanlovga yo naltirilgan sohalarni aniqlash: O zbekistonning strategik ʻ ʻ sohalari va rivojlanishi mumkin bo lgan sohalarini aniqlash va investitsiya ʻ dasturlarini ular bo yicha yo naltirish. Bu sohalar agrar, sanoat, texnologiyalar, ʻ ʻ energiya va turizm kabi sohalar bo lishi mumkin. ʻ 6. Xalqaro hamkorlikni rivojlantirish: Xalqaro savdo va investitsiya partnyorlarini jalb etish orqali investitsiya muhitini rivojlantirish. Xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik qilish orqali investitsiyalarni jalb etish va rivojlantirish uchun ko plab imkoniyatlar yaratiladi. ʻ Bu takliflar O zbekistonda investitsiya muhitini rivojlantirish uchun ʻ boshlang ich yo nalishlar bo lib, sodda va sifatli investitsiyalar olish uchun ʻ ʻ ʻ kafolatlangan muhit yaratishda yordam berishi kutiladi. 13 Xulosa Ayni paytda mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalarning moliyalashtirish manbalariga, sarflanish ob’ektlariga ko’ra va texnologik tuzilmasi ham takomillashib bormoqda. Investitsiya yoki kapital qo’yilmalar hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo’yilgan mablag’ hisoblanadi. Investitsiya xarajatlari dinamikasi, foiz stavkasi , KSFM va boshqa bir qancha omillarga bog’liq. Investitsiya hajmining Ya I M hajmiga bog’liqligini xarakterlovchi model - akselerator modeli deyiladi. Pul to’lov, jamg’arish va qiymat o’lchovi funktsiyalarini bajaruvchi, yuqori likvidli tovardir. Pul tushunchasi vaqatgina naqd pullar bilan cheklanib qolmasdan , uning tarkibiy elimentlari likvidlilik darajasi tushib borishiga qarab agregatlarga ajratilgan. Makroiqtisodiy tahlilda e’tibor ko’proq M1 va M2 agregatlariga qaratiladi. Pulga bo’lgan umumiy talab bitimlar uchun pulga talab, ehtiyotkorlik vajidan pulga talab va moliyaviy aktivlar uchun pulga talab yig’indisidn iborat. Pulga bo’lgan talab hajmi YaIM (daromad) hajmi, baholar darajasi, pulning aylanish tezligi va foiz stavkasiga bog’liq. Bank tizimi Markaziy bank va tijorat banklarini o’z ichiga oladi. O’zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimi shakllangan. Markaziy banning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan iborat. Pul kredit siyosatini amalga oshirishning pirovard maqsadlari iqtisodiy o’sish, to’liq bandlikni, baholarning hamda to’lov balansining barqarorligini ta’minlashdan iborat. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishda foiz stavkasi, majburiy zahiralash normasi va ochiq bozordagi operatsiyalar kabi vositalardan foydalaniladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar pul-kredit siyosatining eng progressiv usuli bo’lib, uni qo’llash ko’lami ortib boradi. 13 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI I. Normativ – Huquqiy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonuni. –– T., 1996. https://www.arhiv.uz 2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qonuni, 13.09.2017 yildagi PQ-3272-son. https://www.lex.uz 3. O zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2022 yilʼ 19 noyabrdagi 27/5-sonli Qarori. https://www.lex.uz 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 7 yanvardagi PQ- 1464-sonli Qarori. https://www.arhiv.uz 5. O‘zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining 2017 yil 24 yanvardagi “O‘zagroeksportbank” aktsiyadorlik tijorat bankini tashkil qilish to‘g‘risida”gi PQ-2740-sonli Qarori. https://www.lex.uz 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. https://www.lex.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947- sonli Farmoni. 2017 yil 7 fevral. https://www.lex.uz II. O’quv qo’llanmalar 8. Abdullayeva SH.Z. Pul, kredit va banklar. Darslik. T.: “Iqtisod- Moliya”, 2017. 9. «Bank ishi» ta'lim yo'nalishi talabalari uchun darslik 10. Yu. Rashidov [va boshq./]; mas'ul muharrir B. Yu. Xodiyev; O'zR oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi. - T j: Cho'lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011; 13 10. Qoraliyev.T.M. Omonov. A.A. Pul va banklar: Darslik / “Iqtisod- Moliya”, 2019. 11. Qoraliyev. T.M. Omonov. A. A. Pul, kredit va banklar. Darslik. Soliq akademiyasi, Toshkent moliya instituti. - Т.: «Iqtisod-Moliya», 2012. 12. Pul-kredit siyosati sharhi, 2023-yil IV chorak; 13. Rashid о v О .YU., T о ymuhamed о v I.R., Alim о v I.I., T о jiev R.R. Pul, kredit va banklar: Darslik. –T.: TDIU, 2009. 14. Saidov D. va boshqalar. Pul, kredit va pul muomalasi. O’quv qo’llanma/T.: Extremum-press, 2018. 15. Shodmonov.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik.T.: - “Fan va texnologiyalar”, 2021; 16. Monetar siyosatning 2020 yil va 2020-2021 yillar davriga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. 2020. 17. Роуз Питер. «Банковский менеджмент», М. Дело ЛТД. 1995; 18. 2017-2023-yillar mobaynida O'zbekistonda pul-kredit va bank tizimida ro'y bergan o'zgarishlar tahlili. III. Internet saytlari: 19. www.mygov.uz 20. www.stat.uz 21. www.mineconomy.uz 22. www.strategy.uz 23. www.uza.uz 24. www.cer.uz 13

Investitsiyaga talab funksiyasi. Bank foiz stavkasi va kutilayotgan sof foyda normasi

Sotib olish