investitsiyalar - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	1.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Май 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Shahzod Shosaidov

Дата регистрации 06 Май 2024

0 Продаж

investitsiyalar

Купить

TOG‘- KON SANOATI VA GEOLOGIYA VAZIRLIGI

GEOLOGIYA FANLARI UNIVERSITETI
NEFT VA GAZ KONLARI GEOLOGIYASI FAKULTETI
‹‹IQTISODIY GEOLOGIYA›› KAFEDRASI
“Ro‘yxatga olindi” “Ro‘yxatga olindi”
Neft va gaz konlari geologiyasi Iqtisodiy geologiya
fakulteti kafedrasi
_________________ _________________
“____”___________20____y. “____”___________20____y.
“KORXONA IQTISODIYOTI” FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: “Investitsiya manbalari va ularning korxonaga qo‘yish usullari”
BAJARDI: 60310600 – Iqtisodiyot (tarmoqlar
va sohalar bo‘yicha) II – kurs o‘zbek guruh
talabasi Shosaidov Shahzod G‘ayrat o‘g‘li
ILMIY RAHBAR: Professor
Tuxtabayev Jamshid Sharafetdinovich
Toshkent – 2023

2MUNDARIJA
KIRISH 3
1-BOB . INVESTITSIYA MANBALARI VA ULARNING MAZMUN
MOHIYATI ...............…………………………………………………..................5
1.1. Investitsiya va uning manbalari haqida tushuncha 5
1.2. Investitsiya faoliyati manbalari…………………………………………. …11
1.3 Korxonani rivojlantirishda investitsiyalarni roli va ahamiyati…...……….15
2 - BOB . KORXONA FAOLIYATIDA INVESTITSIYALARDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH ………………..19
2.1. Korxonalarga investitsiyani kiritish va baholash usullari tahlili……………..19
2.2. Korxonada investitsiya faoliyatini oshirishga tasir etuvchi
omillar………………………………………………………………………...26
2.3. Korxonaga investitsiya qo‘yishning samaradorligi………………….….…... 31
XULOSA 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 38

3KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi . Bugungi kunda birinchidan
investitsiyalarni amalga oshirish korxonaning rivojlanishi va samarali faoliyatining
strategik va taktik vazifalarini amalga oshirishning eng muhim sharti ekanligi
bilan bog‘liq. Mavzuning amaliy ahamiyati shundan iboratki, investitsiyalarni
amaliy amalga oshirish korxonaning iqtisodiy faoliyat turlaridan biri bo‘lgan va
uning iqtisodiy manfaatlarini amalga oshirishning eng muhim shakli bo‘lgan
investitsiya faoliyati bilan ta'minlanadi.
Ikkinchidan Investitsiya siyosatining asosiy maqsadi iqtisodiyotni
investitsion rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, keyinchalik ishlab chiqarish
salohiyatining investitsion o‘sishi xarajatlarini kamaytirish va jalb qilingan asosiy
vositalarni intensivlashtirishga investitsiyalarni ko‘paytirish masalalari bozor
iqtisodiyoti davrida o‘ta muhim yo‘nalishdir.
Uchinchidan korxona faoliyatida investitsiyalardan foydalanish
samaradorligini tahlil iqtisodiy muammolardan biri. Moliyaviy va iqtisodiy nuqtai
nazardan, investitsiyalarni kelajakda foyda olish va yaratish uchun resurslarni
uzoq muddatli investitsiya qilish deb ta'riflash mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki,
kapital resurs sifatida bepul emas va ma'lum bir qiymatga ega, bu uni turli
manbalardan jalb qilish narxida ifodalanadi. Kapital ishlab chiqarishning asosiy
omillaridan biri bo‘lganligi sababli, uning qiymati korxonaning joriy va
investitsiya xarajatlari hajmiga sezilarli ta'sir qiladi, shuning uchun ushbu
masalaga alohida e'tibor berilishi kerak.
Agar siz naqd pulingizni biron bir joyga investitsiya qilishga qaror qilgan
bo‘lsangiz, bu sizning tashkilotingiz qaysi sohada bo‘lishidan va faoliyat
yuritishidan qat'i nazar, juda muhim va mas'uliyatli qadam ekanligini tushunish
muhimdir. Sizning investitsiya investitsiyalaringiz haqiqatan ham samarali bo‘lishi

4uchun siz ma'lum bir investitsiya loyihasini amalga oshirish uchun mo‘ljallangan
daromadlarni ham, zarur xarajatlarni ham har tomonlama tahlil qilishingiz kerak.
Investitsion investitsiyalarning samaradorligini baholashning bir qismi sifatida
menejerning asosiy vazifasi iloji boricha ko‘proq foyda keltiradigan bunday
loyihani (shu jumladan uni amalga oshirish yo‘lini) tanlashdir.
Kurs ishi mavzusining obyekti va predmeti: Investitsiya manbalari va
ularning korxonaga qo‘yish.Shuningdek investetsiya va uning manbalarini organib
chiqamiz hamda investetsiyalarning ahamiyati va roli korxonaga qoyish usullarini
o‘rganib chiqamiz.
Kurs ishining maqsadi: Investitsiya manbalari va ularning korxonaga
qo‘yish usullarini o‘rganish va tahlil qilish va investitsiyalar hamda investitsiya
faoliyati asoslari borasida chuqur nazariy bilim berish va atroflicha amaliy
ko‘nikmalar hosil qilishdan iborat. Bunday maqsadga erishish uchun sohaning
bo‘lg‘usi mutaxassislari investitsiyalarning iqtisodiy mazmuni va mohiyati,
investitsiya jarayonlarining mazmuni, investitsiya faoliyati va investitsiya siyosati,
xorijiy investitsiyalarning iqtisodiyotdagi roli, investitsiya muhiti, investitsiya
faoliyatida kapital qurilish, Davlat investitsiya dasturi, investitsiya loyihalarining
iqtisodiy samaradorligini baholash, investitsiya faoliyatini moliyalashtirish,
investitsiya risklari va ularni pasaytirish to‘g‘risida aniq tasavvurga va mustahkam
pozitsiyaga ega bo‘lmoqliklari darkor.
Kurs ishining vazifalari: Ishning asosiy maqsadi, investitsiya va uning
manbalari haqida o‘rganish, investitsiya faoliyati manbalarini tahlil qilish, korxona
faoliyatida investitsiyalardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish korxonaning
moliyaviy va investitsiya resurslari tushunchasini o‘rganish, korxonaga
investitsiya qo‘yishning samaradorligini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi quyidagilardan iborat:
- kurs ishining muqovasi (titul varag‘i);
- ish mazmunining mundarijasi (rejasi);
- kirish – 2 bet;

5 - kurs ishining asosiy matn qismi – 29 bet;
- xulosa va takliflar;
- foydalanilgan adabiyotlar.
1-BOB . INVESTITSIYA MANBALARI VA ULARNING MAZMUN-
MOHIYATI
1.1 Investitsiya manbalari haqida tushuncha
Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi korxonalar va tashkilotlarning investitsiya
faoliyatini faollashtirish bilan uzviy bog‘liqdir. Investitsiyalar foyda olish va
(yoki) boshqa foydali ta'sirga erishish uchun tadbirkorlik va (yoki) boshqa faoliyat
ob'ektlariga investitsiya qilingan pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar, boshqa mol-
mulk, shu jumladan mulkiy huquqlar, pul qiymatiga ega bo‘lgan boshqa
huquqlardir. Shunday qilib, investitsiyalar pul (pul mablag‘lari, qimmatli
qog‘ozlar), moddiy (ko‘chmas mulk, mashinalar, uskunalar, boshqa mulk) va
nomoddiy shakllarda (mulkiy va boshqa huquqlar) amalga oshiriladi. Investitsiya
faoliyati investitsiya kiritish va foyda olish va (yoki) boshqa foydali ta'sirga
erishish uchun amaliy harakatlarni amalga oshirish orqali amalga oshiriladi.
Investitsiya faoliyatini amalga oshiradigan korxonalar va tashkilotlar
investitsiyalarni investitsiyalashning eng foydali yo‘nalishlarini aniqlash
muammosiga duch kelishmoqda. Investitsion investitsiyalarning joriy va istiqbolli
yo‘nalishlarini ishlab chiqish korxonaning investitsiya siyosatini ishlab chiqish
jarayonida amalga oshiriladi.
Investitsiya manbalarining tasnifi. Investitsiyalar manbalarini turli
mezonlarga ko‘ra tasniflash mumkin:
 Kapitalga egalik huquqi bo‘yicha: o‘z va qarzga olingan;
 Kapitalni jalb qilish manbalari bo‘yicha: ichki va tashqi;
 Mulkchilik turi bo‘yicha: davlat, xususiy va aralash;

6 Mamlakat iqtisodiyotiga jalb qilish manbalari bo‘yicha: mahalliy va
xorijiy;
 Vaqt bo‘yicha: qisqa muddatli, o‘rta muddatli va uzoq muddatli.
Investitsion manbalarning qiymati. Shuni ta'kidlash kerakki, kapital resurs
sifatida erkin emas va ma'lum bir narxga ega bo‘lib, uni turli manbalardan jalb
qilish bahosida ifodalanadi. Kapital ishlab chiqarishning asosiy omillaridan biri
bo‘lganligi sababli uning tannarxi korxonaning joriy va investitsiya xarajatlari
hajmiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi, shuning uchun bu masalaga alohida e'tibor
qaratish lozim.
O‘z kapitalining bahosi - bu aksiyalar bo‘yicha to‘lanadigan dividendlar
miqdori yoki aktsiyalar depozitlari bo‘yicha to‘langan foyda miqdori, shuningdek,
ular bilan bog‘liq xarajatlar (masalan, aksiyalarning yangi chiqarilishini
joylashtirish bilan bog‘liq xarajatlar). O‘z kapitalining qiymati - bu emitent
kompaniyasining aktsiyalari egalarining moliyaviy investitsiyalaridan talab
qilinadigan daromad darajasi. Qarz kapitalining narxi - bu bank krediti yoki
obligatsiyalar chiqarishdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan foizlar miqdori.
Taqsimlanmagan foyda korxona o‘z kapitalining tarkibiy qismi bo‘lib, mulkiy
moliyalashtirishning ichki manbai hisoblanadi. Bir qarashda, taqsimlanmagan
daromad mulkni moliyalashtirishning “bepul” manbai bo‘lib tuyulishi mumkin.
Ammo, aslida, bu fikr noto‘g‘ri. Taqsimlanmagan foyda aktsiyadorlarga tegishli.
Aynan ular investitsiya yo‘nalishini tanlaydilar - ishlab chiqarishga, qayta
investitsiyalash orqali yoki dividendlar to‘lash uchun. Shunday qilib,
taqsimlanmagan foyda aktsiyadorlar qo‘shimcha daromad olishni istagan
aktsiyadorlarning o‘z kapitali sifatida qaraladi. Shuning uchun taqsimlanmagan
foyda qiymati odatda ustav kapitalining qiymatiga tenglashtiriladi.
Moliyalashtirish manbai sifatida taqsimlanmagan foydaning o‘ziga xos xususiyati
shundaki, u safarbar etilganda qo‘shimcha mablag‘ yig‘ish xarajatlari bo‘lmaydi.
O‘z navbatida, investitsiyalar Real (moliyaviy bo‘lmagan aktivlarga) va
moliyaviy bo‘linadi; kapitalni shakllantirish va portfel. Moliyaviy bo‘lmagan

7aktivlarga investitsiyalar-bu asosiy kapitalga, nomoddiy aktivlarga, aylanma
mablag‘lar zaxiralarining o‘sishiga kiritilgan investitsiyalar. Boshqa moliyaviy
bo‘lmagan aktivlar. Moliyaviy-daromad olish uchun turli xil moliyaviy vositalarga
uzoq muddatli va qisqa muddatli investitsiyalarni kiritishimiz mumkin 1
.
1
Экономика предприятия: Учебник для вузов /Под ред. проф. В.Я. Горфинкеля, проф. В.А.
Швандара. - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ-ДИНА, 2004. - 670 с. - (Серия "Золотой фонд
российских учебников").

81-rasm. Investitsiyalarning tavsiflanishi
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishning vazifalari
quyidagilardir:

9—uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni va ular bo‘yicha olingan
daromadlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri aniqlash;
—uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar uchun ajratilgan mablag‘larni o‘z
vaqtida hisobdan chiqarishni ta’minlash;
— uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda BHMS larni
keng qo‘liash;
— uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalardan olingan daromadlarni
korxona moliyaviy natijalarida aks ettirilishini ta’minlash;
—uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalardan olingan daromadlardan
budjetga tegishli qismini amaldagi me’yoriy hujjatlarga, Soliq kodeksining
talabiga muvofiq to‘g‘ri hisoblashni tashkil qilish, budjetga tegishli qismini o‘z
vaqtida o‘tkazishni ta’minlash;
—uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar hisobiga kelib tushgan
mablag‘lardan korxonani kengaytirish, rivojlantirish va korxona jamoasi ehtiyoji
uchun ishlatishni ta’minlash.
Uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalarni buxgalteriya hisobida hisobga
olishni yengillashtirish uchun quyidagi guruhlarga ajratiladi:
—qimmatli qog‘ozlar;
—sho‘ba korxonalariga investitsiyalar;
—qaram birlashmalarga investitsiyalar;
—qo‘shma korxonalarga investitsiyalar;
—boshqa uzoq muddatli investitsiyalar.
Qimmatli qog‘ozlar uzoq muddatli investitsiyalarning asosiy qismini tashkil
etadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida qimmatli qog‘ozlar investitsiyalar
yo‘naltirishning asosiy vositasi hisoblanadi.
Kapitalni shakllantirish investitsiyalari (kapital qo‘yilmalar) - bu asosiy
kapitalga (asosiy vositalarga) investitsiyalar, shu jumladan mavjud korxonalarni
yangi qurish, kengaytirish, rekonstruktsiya qilish va texnik qayta jihozlash,

10mashinalar, uskunalar, asboblar, inventarlarni sotib olish, loyihalash va qidirish
ishlari va boshqa xarajatlar.
Portfel - bu uzoq muddatli qimmatli qog‘ozlarga (aktsiyalar, obligatsiyalar,
veksellar va boshqalar) investitsiyalaridir. Investitsiyalar-kelajakda kapitalning
o‘sishi va daromad olishiga imkon beradigan aktivlarni sotib olishadi. Ular
investorlarga ikki yo‘l bilan pul ishlashga imkon beradi.
Birinchisi, sotib olish va sotishda aktivlar narxidagi farq bo‘yicha daromad.
Ikkinchisi-foizlar yoki dividendlar shaklida muntazam daromad olish.
Moliya bozorida turli xil investitsiyalar mavjud. Eng mashhurlari aktsiyalar,
obligatsiyalar, valyuta yoki kripto valyutasiga sarmoya kiritishdir. Har qanday
aktivga sarmoya kiritish, turiga qarab, ma'lum bir xavf ulushiga ega. Ammo aktiv
qanchalik xavfli bo‘lsa, investor shuncha ko‘p foyda olishi mumkin.
Yo‘qotish xavfini minimallashtirish uchun tajribali investorlar investitsiya
portfelini diversifikatsiya qiladilar 2
. Ya'ni, ular bitta aktiv formatiga, masalan,
boshlang‘ich aktsiyalariga emas, balki bir nechta aktivlarga sarmoya kiritadilar.
Masalan, boshlang‘ich aktsiyalarda va korporativ obligatsiyalarda. Shunday qilib,
ular obligatsiyalar orqali barqaror daromad olishadi va agar boshlang‘ich
aktsiyalar narxi tushib qolsa, yo‘qotishlar kamroq seziladi.
Investitsiya ob’ektlari . Biz yozganimizdek, moliya bozorida investitsiya
qilish uchun turli xil ob'ektlar mavjud.
Aktsiyalar. Ular qisqa, o‘rta yoki uzoq muddatli istiqbolda dastlabki
investitsiyalar qiymatini oshirishga yordam beradigan qimmatli qog‘ozlardir. Agar
investor aktsiyadorga aylansa, u dividendlardan daromad olishi yoki aktivlar
kursining sakrashidan daromad olishi mumkin.
2
Фозилчаев, Ш. К,., & Хидиров, Н. F . (2017). Инвестиция ва лизинг асослари. Укув кулланма. Т.:
Молия

112-rasm. Investitsiya obektlari
Obligatsiyalar. Investor va kompaniya o‘rtasidagi kredit shartnomasi
bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar. Investor kompaniyaga aniq belgilangan davr uchun
ma'lum miqdordagi mablag‘ni qarz beradi, masalan, bir yil, ikki yil va hokazo.
Ushbu muddat tugagandan so‘ng, kompaniya investorga har olti oyda bir marta
investitsiya qilingan summani foizni to‘laydi. Obligatsiyalar barqaror daromad
manbai bo‘lib, tavakkal qilishni yoqtirmaydigan va qancha mablag‘ va qaysi
davrda olishlarini aniq bilishni istagan investorlar uchun juda yaxshi.
Mulk. Uylar yoki kvartiralar kabi mulkka to‘g‘ridan-to‘g‘ri ularni sotib
olish yoki ko‘chmas mulk investitsiya fondlari orqali sarmoya kiritish mumkin.
Ko‘chmas mulk narxi, aktsiyalar singari, bozorga qarab farq qiladi va narxning
pasayishi yoki ko‘tarilishi mumkin.
Valyuta. Valyuta investitsiyalari valyuta yoki Forex bozorlarida amalga
oshiriladi. Valyuta investitsiyalarining asosiy afzalligi qisqa muddatli
investitsiyalar orqali tez daromad olishdir. Masalan, siz valyutalar narxlari
farqidan ularni bitta narxda sotib olib, qimmatroq sotish orqali pul ishlashingiz
mumkin. Valyuta bozoriga sarmoya kiritish orqali pul ishlash uchun ko‘plab
strategiyalar mavjud: bosh terisi, kunlik savdo, belanchak savdosi, pozitsion
savdo.
Kripto valyutasi. Birinchi kripto valyutasi Bitcoin 2008 yilda paydo
bo‘lganiga qaramay, raqamli valyutalar 2017-2018 yillarda asosiy mashhurlikka

12erishdi. Bu qisqa vaqt ichida maksimal daromad olishga imkon beradigan nisbatan
yosh va xavfli investitsiya manbai. Kripto-valyuta bozori juda o‘zgaruvchan
bo‘lganligi sababli, aktivlar kursining o‘zgarishi bilan siz ham yaxshi pul
ishlashingiz, ham katta yo‘qotishlarga duch kelishingiz mumkin. Kriptovalyutaga
sarmoya kiritishning kamroq xavfli usuli bu staking. Ish sxemasiga ko‘ra, u
bankdagi depozitga o‘xshaydi. Investor ma'lum vaqt davomida aktivlar miqdorini
"muzlatib qo‘yadi" va buning uchun foizlar oladi — 5 dan 10% gacha.
Investitsiyalarning foydalari va xatarlari. Investitsiyalarning eng muhim
xavfi-bu investitsiyalarning qaytarilishi kafolatlarining yo‘qligi. Investor uchun
doimiy va barqaror daromad har qanday holatda ham mumkin emasligini,
shuningdek, muvaffaqiyatli investitsiya qilish aktivning o‘zi va iqtisodiy omillar
to‘g‘risida qat'iy bilimga muhtojligini tushunish muhimdir. Investitsiyalarning
asosiy afzalligi-to‘g‘ri strategiya va barcha omillarni tushunish bilan cheksiz
daromad olish imkoniyati. Agar investor barcha xatarlarni hisoblab chiqa olsa,
ularni minimallashtirish uchun investitsiya portfelini diversifikatsiya qilsa va
mablag‘larni tegishli yo‘nalishga yo‘naltirsa, ular investitsiyalarni tezda
qoplashlari va katta daromad olishlari mumkin. S-Group investitsiya fondi
investitsiyalarda ishonchli sherik va yordamchidir. Investorlar o‘zlari uchun eng
mos yo‘nalishni tanlashlari mumkin: Forex Market, S-IPO, S-Pharmaceutical,
SNT va pul ishlash. Har bir yo‘nalishda investitsiya qilishning eng yaxshi usulini
tanlashda va xatarlarni tahlil qilishda yordam beradigan professional tahlilchilar
guruhi mavjud 3
.
1.2 Investitsiya faoliyati manbalari
Investitsiya faoliyati manbalari quyidagilar bo‘lishi mumkin: investorning
o‘z moliyaviy resurslari va xo‘jalik ichidagi zaxiralari, ular kompaniyani tashkil
etish paytida mutaxassislarning dastlabki badallarini va xo‘jalik faoliyati natijasida
olingan mablag‘larning bir qismini, ya'ni foyda, amortizatsiya ajratmalari, sug‘urta
3
Экономика / Под ред. Булатова А.С. - М.: Экономистъ, 2008. - 831 с.

13organlari tomonidan baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar va shunga o‘xshash
yo‘qotishlarni qoplash shaklida to‘lanadigan mablag‘larni o‘z ichiga oladi;
 bank krediti, investitsiya soliq krediti, byudjet krediti va boshqa vositalar
bo‘lgan investorning qarzga olingan moliyaviy mablag‘lari;
 investorning jalb qilingan moliyaviy mablag‘lari, yuridik shaxslar va
kompaniya xodimlarining aktsiyalarini, ulushlarini va boshqa badallarini sotishdan
olingan mablag‘lar;
 markazlashtirilgan investitsiya fondlari, konsernlar, uyushmalar va
korxonalarning boshqa birlashmalaridan qayta taqsimlash tartibida tushadigan pul
mablag‘lari;
xorijiy investorlarning qo 'shma korxonalarning ustav kapitalida moliyaviy
yoki boshqa ishtirok etish shaklida, shuningdek xalqaro tashkilotlar va moliya
institutlari, davlatlar, mulkchilikning turli shakllaridagi korxonalar, xususiy
shaxslarning pul shaklida to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘yilmalar shaklida taqdim etiladigan
mablag‘lari. xorijiy investitsiyalarni jalb etish xalqaro iqtisodiy aloqalarni
rivojlantirishni va ilg‘or ilmiy-texnik yutuqlarni joriy etishni ta’minlaydi.
Kompaniyaning investitsiya faoliyatini moliyalashtirish uchun qaysi
moliyalashtirish manbalarini jalb qilishiga qarab, investitsiyalarni
moliyalashtirishning asosiy shakllari mavjud:
O‘z-o‘zini moliyalashtirish-bu investitsiya faoliyatini butunlay ichki
manbalardan hosil bo‘lgan o‘z moliyaviy resurslari hisobidan moliyalashtirish.
Moliyalashtirishning ushbu shakli odatda rentabellik darajasi past bo‘lgan qisqa
muddatli investitsiya loyihalarini amalga oshirishda qo‘llaniladi.
Kreditni moliyalashtirish, qoida tariqasida, investitsiyalarning rentabelligi
yuqori bo‘lgan qisqa muddatli investitsiya loyihalarini amalga oshirish jarayonida
qo‘llaniladi. Qarz kapitalining o‘ziga xos xususiyati shundaki, uni oldindan
belgilangan shartlar asosida qaytarish kerak, shu bilan birga kreditor
investitsiyalarni sotishdan tushgan daromadda ishtirok etishni talab qilmaydi.
Kapital moliyalashtirish yoki aralash moliyalashtirish bir nechta moliyalashtirish

14manbalarining kombinatsiyasidir. Bu investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning
eng keng tarqalgan shakli bo‘lib, u turli xil investitsiya loyihalarini amalga
oshirishda qo‘llanilishi mumkin.
Investitsion faoliyatni moliyalashtirish manbalarini tanlashda masala
kompaniya tomonidan ko‘plab omillarni hisobga olgan holda hal qilinishi kerak:
jalb qilingan kapitalning qiymati, unga qaytish samaradorligi, kompaniyaning
moliyaviy mustaqilligi darajasini belgilaydigan kapital va qarz kapitalining nisbati,
ma'lum bir moliyalashtirish manbasidan foydalanishda yuzaga keladigan xavf,
shuningdek investorlarning iqtisodiy manfaatlari. Tashqi manbalarga quyidagilar
kiradi: davlat byudjetidan qaytarib bo‘lmaydigan asosda tadbirkorlikni qo‘llash
uchun turli xil fondlarning ajratmalari; xorijiy investitsiyalar; qaytariladigan
asosda qarz mablag‘larining turli shakllari.
Investitsiyalarning quvvatlash ichki manbalari. Investitsiyalarni
moliyalashtirishning ichki imkoniyatlari holatiga ta'sir qiluvchi asosiy omil
moliyaviy-iqtisodiy beqarorlikdir. Inflyatsiya korxonalar va aholining to‘planishini
pasaytiradi, bu ularning investitsiya imkoniyatlarini sezilarli darajada kamaytiradi.
Shunga qaramay, ichki investitsiya salohiyatining etishmasligi nisbiy deb
hisoblanishi mumkin.
Korxona nuqtayi nazaridan investitsiya manbalari - ularning o‘z mablaglari
(foyda, amortizatsiya, boshqa pul jamg‘armalari); qarzga olingan mablag‘lar (bank
krediti va boshqa tashkilotlaming omonatlari); boshqa jalb qilingan mablag‘lar
(aksiya va boshqa qimmatbaho qog‘ozlami sotishdan kelgan daromadlar); budjet
va budjetdan tashqi mablagMami tashkil qiladi. Rejalashtirish va boshqaruv
tizimida, shuningdek, investitsiya manbalarini aniqlashning ichki va tashqi
turlaridan ham foydalaniladi. Investitsiyalarning ichki manbalari quyidagilar:
• ishlab turgan asosiy kapitalga hisoblanuvchi amortizatsiya ajratmalari
natijasida shakllanuvchi, korxonaning o‘z moliyaviy vositalari;
• foydaning investitsiya ehtiyojlariga ajratiluvchi qismi;

15• sug‘urta kompaniyalari va muassasalari tomonidan tabiiy ofat va boshqa
hodisalarda to‘lanuvchi mablag‘lar;
• korxonaning aksiyalar chiqarishi va sotishi natijasida olinuvchi
mablag‘lar;
• yuqori turuvchi va boshqa organlar tomonidan qaytarib bermaslik asosida
ajratiluvchi mablag‘lar;
• xayriya va shu kabi boshqa mablag‘lar.
Investitsiyalaming tashqi manbalari quyidagilar:
• markaziy va mahalliy budjetdan, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi turli
xil fondlar tomonidan ajratiluvchi qaytarib bermaslik asosidagi mablag‘lar;
• korxonalar nizom jamg‘armasida moliyaviy yoki boshqa moddiy va
nomoddiy ishtirok shaklida, shuningdek, xalqaro moliya institutlari va alohida
shaxslarning to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘yilmalari shaklida kiritiluvchi xorijiy
investitsiyalar;
• davlat va turli xil fondlar tomonidan qaytarib berish sharti bilan beriluvchi
kreditlar, jumladan imtiyozli kreditlar;
Korxonalarning mustaqil xo‘jalik faoliyati sharoitlarida ichki mablag‘lar
tarkibida amortizatsiya ajratmalari asosiy o‘rinni egallaydi. Uning korxona
investitsion resurslaridagi ulushi 50% va undan ko‘proqni tashkil etadi.
Iqtisodiyotdagi tarkibiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, korxonalarning
investitsion faoliyatini yanada jonlantirish, xorijiy investitsiyalarni, avvalo
to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilish va ulardan samarali
foydalanish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik qayta
qurollantirish, yangi ish o‘rinlarini shakllantirish va bular asosida milliy
iqtisodiyotimizni barqaror va dinamik rivojlanishini ta’minlash maqsadida
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1213-sonIi «0‘zbekiston
Respublikasining 2019-yilga investitsion dasturi haqida»gi Qarori tasdiqlangan
bo‘lib, ushbu dastur asosidagi kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish manbalari
tarkibida bank tizimi investitsion kreditlarning ahamiyati yuqori bo‘lmoqda. Buni

16quyidagi jadval ma’lumotlari orqali ko‘rishimiz mumkin. Investitsiya manbalarini
uning tarkibidan kelib chiqib moliyaviy va moddiy resurslarga ajratish mumkin.
Moliyaviy manbalarga - naqd pul; chet el valutasi; xalqaro to‘lov pullari;
aksiyalar; zayomlar; korxonalar mablag‘lari; amortizatsiya fondi kiradi. Moddiy
resurslarga - xomashyo resurslari; ko‘chmas mulk; jamoa-shirkat xo‘jalik mulki;
fermerlar mulki; dehqon xo‘jalik mulki; tadbirkorlar mulki kiradi. Investitsiya
manbalarini shakllantirishda moliya bozori va uning infratuzilmasi muhim
ahamiyatga ega. Moliya bozorining asosiy maqsadi muomoladagi ortiqcha bo‘lgan
pul resurslarini aktiv kapital sifatida ishlab chiqarishga jalb qilishdan iborat.
Moliya bozori juda keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, u doimo paydo bo‘ladigan
jamg‘armalardan samarali foydalanish jarayonini o‘zida ifodalaydi.
1.3 Koronani rivojlantirishda investitsiyalarni roli va ahamiyati
Investitsiyalar korxonani rivojlantirishda juda katta ahamiyatga ega.
Ularning rivojlantirishda o‘rnini va ahamiyatini tushuntirishga harakat qilib, ularni
organizatsiyalarning taraqqiyoti va samaradorlikka olib kelishiga yordam berish
mumkin.
1. O‘sish uchun kapital: Investitsiyalar, korxonaning faoliyatini o‘stirish,
yangi bozorlarga kirish va texnologiyalarni yangilash uchun moliyaviy resurslarni
ta'minlashda katta yordam beradi. Bu investitsiyalar, yangi infratuzilmalar, yangi
texnologiyalar va kishini o‘zlashtirish uchun xarajatlar, sotib olish kerak bo‘lgan
yangi uskunalar olish uchun moliyalashtirishni o‘z ichiga oladi.
2. Innovatsiyalar va tadqiqotlar: Investitsiyalar, korxonalarda innovatsiyalar
va mahsulotlarni yanada rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarni ta'minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘sish, korxonalarning bozorda raqobatbardoshligini
oshirishga imkon beradi va uning samaradorligini oshirishga qaratilgan mahsul va
xizmatlarni yaratishga yordam beradi.
3. Ish bilan ta'minlash imkoniyatlari: Investitsiyalar, korxonalarning
keskinroq rivojlanishini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Ularning imloviy ish

17o‘rinlarini yaratish, ishsizlik darajasini pasaytirish va jamiyatning istiqbolligi
uchun ko‘p yopiq ko‘rsatkichlar qo‘yadi.
4. Bozor raqobatbardoshligi: Investitsiyalar, korxonalarni
raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi va ularning bozordagi o‘rnini
oshirishga imkon beradi. Bu esa uning daromadlarini oshirish va bu sohada
samaradorlikni oshirishga olib keladi.
5. Uzoq muddatli barqarorlik: Investitsiyalar, korxonalarga uzoq muddatli
barqarorligini ta'minlash uchun imkon beradi. Bu, atrof-muhitga ta'sirini
kamaytirishi, energiyani qayta tiklash va ekologik jarayonlarni rivojlantirish uchun
zarur bo‘lgan investitsiyalar bilan bog‘liq.
6. Iqtisodiy rivojlanish: Investitsiyalar, iqtisodiy o‘sish va samaradorlikni
oshirishda katta muhim ahamiyatga ega. Ular iqtisodiyotga tovarlar va xizmatlarga
talabni oshirish, dehqonchilikni yangilash va boshqa sohalar uchun zarur bo‘lgan
investitsiyalar qabul qilinishini ta'minlaydi.
Investitsiyalar korxonalarni rivojlantirishda o‘rin olishi uchun muhimdir.
Ular rivojlanish, innovatsiyalar va samaradorlikka olib kelishda katta o‘rin
o‘ynaydi va ularga investitsiyani qo‘llab-quvvatlashning mahsulotlari oshirish
uchun zarur bo‘lgan kapitalni olishadi.
Mamlakatning zamonaviy iqtisodiy rivojlanish darajasi
shuningdek, olib
borilayotgan investitsion faollikning o‘sish sur‘atlari investitsion
muhitga bog‘liq
bo‘ladi. Investitsion muhit investitsion resurslarni joylashtirish uchun
umumiy mezon bo‘lib, birinchi navbatda kapital mablag‘larning
daromadliligini ta‘minlab beradi. Qulay investitsion muhit mamlakatga
kapital olib kelishni rag‘batlantiradi,
investorlar faoliyati faolligi ko‘tarilishiga xizmat qiladi aksincha,
investitsion muhit ma‘qul bo‘lmasa, kapital chiqib ketadi, investitsion

18faoliyat so‘na boshlaydi.
Qayerdaki qulay investitsion muhit mavjud ekan o‘sha tomonga
investitsiyalar oqimi tezlashadi. Darhaqiqat, investitsiyalar iqtisodiyotni
harakatga keltiruvchi kuchdir. Investitsion muhit mavhum tushuncha
bo‘lib, uning muayyanligini investitsion faoliyatni amalga oshirishning
maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini aniqlaydigan iqtisodiy,
ijtimoiy, tashkiliy, huquqiy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlarning
umumlashtiruvchi xususiyatlarini belgilab beradi.
Qulay investitsion muhit yaratishning muhim tashkil
etuvchilaridan biri huquqiy-me‘yoriy baza bo‘lib, u har bir salohiyatli
investorning mulkiy manfaatlarini himoyalashi, kafolatlashi va
shuningdek, mamlakatdagi mavjud investitsiya mexanizmining
tushunarli va aniq bo‘lishini ta‘minlashi lozim.
Sodda qilib, e’tirof etganda investitsion muhit investitsion
munosabatlarni
amalga oshirish mumkin bo‘lgan imkoniyatlar va qulayliklar
majmuasini o‘zida aks ettirgan voqelikdir.
Investitsion muhitni yaxshilashdan maqsad investitsion
salohiyatni oshirish
uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratish, investitsion
faoliyatni
jadallashtirish va provardida iqtisodiyot yuksalishi, ijtimoiy
muammolar hal etilishi, ishlab chiqarish samaradorligi ortishidir.
Investitsion muhit - muayyan mamlakatga (yoki hududga)
investitsiyalar

19kiritishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini belgilaydigan
iqtisodiy,
ijtimoiy, tashkiliy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlar mavjudligining
ijobiy yoki salbiy tomonlarini anglatadi. Hududiy investitsion muhitni
yaxshilashda ustuvor ishlab chiqarishga asoslangan korxonalarning
tashkiliy-huquqiy shakllari qanday bo‘lishidan qat‘iy nazar, ularning
investitsion faoliyatlarini qo‘llab-quvvatlash lozim. Bu esa mavjud
ishlab chiqarish quvvatlarini va bino-inshootlarni imtiyozli narxlarda
sotish, investitsion kredit, soliq va o‘zaro qarzlarni restrukturizatsiya
qilish yo‘llari bilan amalga oshiriladi. Shuningdek, investorlarni
qonunchilik yo‘li bilan himoya qilish, ularni investitsion dasturlarga
kiritish, budjet mablag‘larini jalb qilish kabilar ham katta ahamiyatga
ega.
Albatta, bu yerda xorijiy investor u yoki bu mamlakatda o‘z
kapitalining
xavfsizligini ta‘minlash masalalariga birinchi navbatda, e‘tiborini
qaratadi. Shundan keyin, u o‘z kapitalidan foyda olishning qanchalik
samaradorligi haqida o‘ylab ko‘radi. Demak, investitsion muhit investor
uchun shunday bir shart ekanki, unda investor u yoki bu mamlakatga
kiritayotgan kapitalning riski haqida o‘ylab ko‘radi. Buning uchun esa u
kapital riskiga ta‘sir etuvchi quyidagi omillarni e‘tiborga oladi:
 mamlakat ichkarisidagi siyosiy barqarorlik;
 mintaqadagi yaqin qo‘shnichilik munosabatlari;
 hukumatning investitsion munosabatlarni rivojlantirishga
qaratilgan qonun-qoidalarining mukammallik darajalari.

20Investitsion salohiyat makroiqtisodiy xususiyatlar, hududning
ishlab chiqarish omillari bilan to‘yinganligi, aholining xaridorgir
talablari va boshqalarni hisobga oladi. Investitsion risk darajasining
yuqoriligi investitsiya va undan keladigan daromadni yo‘qotish
ehtimolini ko‘rsatadi. Oxir-oqibat investitsion faollik uning investitsion
jozibadorligiga bog‘liq. Investitsion faollik – asosiy kapitalga qo‘yilgan
investitsiya ko‘rinishidagi investitsion faoliyatning real (haqiqiy)
rivojlanishi hisoblanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun qulay
investitsion shart-sharoitlarni yaratish bo‘yicha chora-tadbirlar
quyidagilar hisoblanadi:
 investitsion faoliyatni me‘yoriy-huquqiy ta‘minlashni
takomillashtirish;
 ustuvor ishlab chiqarish sohalaridagi xususiy sektorga
investitsion loyihalarni berish va ularni o‘zlashtirishda davlat
ko‘magining ahamiyatini oshirish;
 investitsion dasturlarni ishlab chiqish orqali investitsiyalarni
iqtisodiyotning ustuvor yo‘nalishlariga yo‘naltirish;
 investitsion siyosatga zarur o‘zgarishlarni tezkor ravishda
kiritish maqsadida, investitsion jarayonlarining doimiy monitoringini
olib borish.

212 - BOB . KORXONA FAOLIYATIDA INVESTITSIYALARDAN
FOYDALANISH SAMARADORLIGINI TAHLIL QILISH
2.1. Korxonalarga investitsiyani kiritish va baholash usullari tahlili
Korxonaga investitsiya kiritish va baholash usullari ehtimol, turli xil shart-
sharoitlarga, muntazam ravishda baholangan usullardir. Investitsiyalar korxonani
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu jarayonda investitsiya kiritish va
uning samaradorligini baholash muhim bo‘ladi.
Investitsiya kiritish va uning samaradorligini
baholash usullari
Finansiy baholash Risk-analiz
Sarmoya qiymatini
baholash Tushum baholash
3-Rasm. Korxonaga investitsiya kiritish va uning samaradorligini
baholash usullari

22Quyidagi usullar investitsiya kiritish va uning samaradorligini baholash
uchun mashhur usullardir:
1. Finansiy baholash: Bu usul investitsiya kiritish va uning samaradorligini
baholashda amaliy yordam beradi. Korxona moliyaviy ko‘rinishdagi ma'lumotlar
va yuqori darajada hisob-kitob jarayonlariga asoslangan holda investitsiyalarni
ko‘rsatadi. Bu usul moliyaviy natijalarga asoslanganligi uchun samarali bo‘lishi
mumkin.
2. Risk-analiz: Investitsiya kiritish, joriy kattalikdagi va kelajakdagi
risklarni tahlil qilishga asoslangan usuldir. Bu usul korxona uchun muhim
investitsiya qilish va risklarini va uning samaradorligini baholash imkonini beradi.
3. Sarmoya qiymatini baholash: Bu usul korxona sarmoya qiymatini
oshirish uchun harakat qilish uchun ushbu investitsiyalar yordamida yangi sifatli
uskunalar, sohasi, sarmoya qiymatini oshirish uchun muhim bo‘lgan obyektlar,
kafolatlangan sotib olish va boshqa sarmoya operatsiyalariga qaratilgan miqdorlar
uchun chiqariladigan hisob-kitoblarni o‘z ichiga oladi.
4. Tushum baholash: Usul shakllantirilishi, investitsiyalarni kiritishda va
ularning amalda tartibga solinishida qanday samaradorliklarni saqlab qoladi.
Tushum baholashda ikki yuli elon qilingan; tartibga solinayotgan investitsiya
samaradorligi, ya'ni maqsadga muvofiq olib kelishni ta'minlash va uning
samaradorligi baholangan holda tartibga solinadi. Investitsiya kiritish va
samaradorlik baholashning ko‘rsatkichlari korxonalar uchun katta ahamiyatga ega
bo‘lib, ular korxona maqsadlarni tanlash, tahlil qilish va strategik rejalashtirishga
yordam beradigan muhim jihozlardir.
Hоzir O‘zbеkistоndа mоliya bоzоri yеtаrlichа rivоjlаnmаgаnligi
sаbаbli, lоyihаviy mоliyalаsh ko‘p hоllаrdа bаnk krеditlаshi shаklidа
аmаlgа оshirilmоqdа. Bundа jаhоndа kеng yoyilgаn bоshqа usullаr –
qimmаtli qоg‘оzlаr chiqаrish (o‘z kаpitаli), investitsiya fоndlаri, bаnk
kоnsоrsiumlаri, nаfаqа jаmg‘аrmаlаri, lizing kоmpаniyalаri vа

23bоshqаlаrdаn yеtаrlichа fоydаlаnilmаyapti. Qаtоr аfzаlliklаrgа, shu
jumlаdаn, sоliq sоhаsidа imtiyozlаrgа egа bo‘lgаn lizing invеstitsiya
lоyihаlаrini mоliyalаshning kеng tаrqаlgаn usullаridаn biridir, lеkin u
hаli yеtаrlichа rivоjlаnmagаn. O‘zbеkistоndа lоyihаviy mоliyalаsh
kоrхоnаlаrning, аyniqsа, kichik biznеs kоrхоnаlаrining o‘z mаblаg‘lаri
yеtishmаsligi, shuningdеk, tijоrаt bаnklаri bеrаdigаn krеditning nаrхi
аmаldа bаrchа turdаgi mаhsulоtlаr ishlаb chiqаrishdаgi uning
mоliyaviy sаmаrаsidаn yuqоrirоq ekаnligi tufаyli muаmmоlаr pаydо
bo‘lmоqdа. Hоzirgi pаytdа investitsiya lоyihаsi qаrz mаblаg‘lаri
qаytаrilishining o‘rtаchа muddаti 5–8 yildir. Ekspоrtgа yo‘nаltirilgаn
lоyihаlаr ustuvоr dеb tоpilgаnligi sаbаbli, lоyihаlаrning kаttа qismi
rаqоbаtbаrdоsh mаhsulоtlаr chiqаrish imkоnini bеrаdigаn zаmоnаviy
yuqоri unumli tехnоlоgiyalаr vа uskunаlаrni jоriy etish yo‘li bilаn
аmаlgа оshirilmоqdа. O‘zbеkistоndа yangi lоyihаlаrni аmаlgа оshirish
uchun аsоsаn tijоrаt bаnklаrining krеditlаri jаlb etilmоqdа. Bundа
uskunаning pirоvаrd qiymаti uskunаning hisоblаb chiqilgаn nаrхi
(yеtkаzib bеrish vа mоntаj qilishni hаm hisоbgа оlgаn hоldа), krеdit
liniyalаri ekspоrt sug‘urtа mukоfоtining qiymаti, krеdit uchun
to‘lаnаdigаn fоizlаr, mаhsulоt yеtkаzib bеruvchi firmаlаr хizmаtlаrining
qiymаti, investitsiya dаvridаgi fоizlаr vа bаnk kоmissiyalаri,
shuningdеk, uskunаlаrni sug‘urtаlаsh qiymаtidаn tаrkib tоpаdi.
Lоyihаni bаhоlаshdа ushbu lоyihаni tаklif etuvchi kоmpаniyaning
mоliyaviy-iqtisоdiy tаhlili zаruriy kоmpоnеnt bo‘lаdi. Kоmpаniyaning
lаyoqаti vа bаrqаrоrligigа ishоnch hоsil qilgаndаn kеyinginа
lоyihаning o‘zini tаhlil qilish vа mоliyalаsh to‘g‘risidа qаrоr qаbul qilish

24mumkin bo‘lаdi. Investitsiya kiritish аsоsidа kеlgusida fоydа оlish
ko‘zdа tutilаdi. Buning uchun аlbаttа, puхtа o‘ylаb ish tutish lоzim.
Dаstlаb investitsiya kiritish lоyihаsi tuzib оlinishi shаrt. Hаr qаndаy
lоyihа tuzish аsоsidа, аlbаttа, bir qаnchа fikrlаr mаjmuаsi, nаzаriy yoki
аmаliy tаdqiqоtlаr аsоsidа mаlаkаli kоnstruktоrlаrni yangi mаhsulоt vа
tехnоlоgiyalаrni yarаtishgа undаydi. Bundаy fikrlаrni аlbаttа,
mutахаssislаr, оlimlаr vа mаlаkаli ishchi-хizmаtchilаr bildirаdi. Fikrlаr
mаrkеting tаdqiqоtlаridа unumli sаmаrа bеrishi mumkin. Shulаrdаn
rеаl fikrlаrgа ko‘prоq e’tibоr bеrish lоzimki, bu fikrlаr quyidаgi
ko‘rsаtkichlаr bilаn bаhоlаnаdi:
–ishlаb chiqаrilаyotgаn mаhsulоt rаqоbаtbаrdоshligi;
– fоydаning o‘sish dаrаjаsi;
– mаhsulоt hаjmining оrtishi;
– mаhsulоtni bоshqа bоzоrlаrgа chiqish imkоniyati;
– mаhsulоtning turib qоlishini kаmаytirish;
– fоydаlаnilаyotgаn kаpitаlning sаmаrаdоrligi;
– firmа imidjining o‘sishi.
Bundаn ko‘rinаdiki, hаr qаndаy firmа yoki kоrхоnаning
sаmаrаdоrligini yuqоridаgi omillаr yordаmidа аniqlаsh mumkin. Hаr
qаndаy lоyihаlаr ma’lum bir muddаtgа tuzilib, vаqt o‘tishi bilаn o‘z
sаmаrаsini yo‘qоtаdi. Investitsiya lоyihаlаrini bаhоlаshdа yanа bir
аsоsiy ahamiyatga ega vаqtlilik оmili mаvjuddir. Bu оmil investitsiya
jаrаyonining lоkоmоtivi hisоblаnаdi. Shuni аlоhidа tа’kidlаsh
mumkinki, investitsiyalаshtirish vа uni mоliyalаshtirish invеstоrning

25tаlаbigа muvоfiq o‘zgаrib turishi mumkin. Investitsiyalаshtirishdаn
оldingi o‘rgаnish jаrаyoni quyidаgilаrgа аjrаtilаdi:
–imkоniyatlаrni o‘rgаnib chiqish;
–tаyyorlоv yoki lоyihаlаshtirishdаn оldingi izlаnish;
–iqtisоdiy-tехnik izlаnish.
Investitsiyaviy izlаnishning оrаliq fаrq dаrаjаlаri dоim shаrtli
bеlgilаnаdi Investitsiyalаshtirishdаn оldingi kuzаtish ishlаrini оlib
bоrish uchun kаpitаl qo‘yilmаning umumiy qiymаtidаn 0,8 –5% gаchа
аjrаtilаdi. Investitsiyallаshdаn оldingi bоsqichning muddаtini аniq
bеlgilаsh judа murаkkаb bo‘lib, u lоyihаlаshtirishgа bоg‘liq. Lоyihаlаrni
investitsiyalаsh jаrаyoni dаvоmidа kоrхоnа аktivlаri, ya’ni o‘z
mаblаg‘lаri shаkllаnib bоrаdi. Shu bilаn birgа bоshqа kоrхоnаlаr bilаn
mаhsulоtlаr yеtkаzib bеrish bo‘yichа shаrtnоmаlаr tuzilib bоrаdi,
ishchi хizmаtchilаrni ishgа qаbul qilish jаrаyoni bоshlаb yubоrilаdi
Investitsiyalar iqtisodiy munosabatlarning muhim qismidir. Ularning o‘ziga
xos xususiyati qaytarilmaslikdir, shuning uchun omonatchilar investitsiya qilingan
mablag‘larni to‘liq yo‘qotish xavfi mavjud. Investitsiyalar pul, aktsiyalar,
qimmatli qog‘ozlar, aktsiyalar, nomoddiy aktivlar, Real kapital, huquqlar bo‘lishi
mumkin. Korxona ishida investitsiyalar quyidagi vazifalarni bajaradi:
 Ishlab chiqarish salohiyatini yaratish.
 Strategik maqsadlarni amalga oshirish.
 Kapitalning uzoq muddatli tuzilishini shakllantirish.
 Korxona qiymatining o‘sishini ta'minlash.
 Uzoq muddatli fondlarni ko‘paytirishni kengaytirish.
 Xodimlarning ijtimoiy rivojlanishi.
Ma'lum bo‘lishicha, pul mablag‘larini shakllantirish, uchinchi tomon
manbalaridan mablag‘ yig‘ish zamonaviy sharoitda korxonaning normal ishlashi

26uchun zaruriy shartdir. O‘z mablag‘lari ko‘pincha etarli emasligi sababli, iqtisodiy
faoliyat dinamik va uni aniq bashorat qilish mumkin emasligi sababli, ba'zi
davrlarda korxona qo‘shimcha moliyalashtirish manbalariga murojaat qilishi
kerak. Bunday holda, pul yoki boshqa qaramlikka tushib qolmaslik uchun o‘z va
qarz mablag‘lari o‘rtasidagi muvozanatni saqlash kerak.
Kompaniya investitsiya faoliyatini amalga oshiradi, bu samarali investitsiya
ob'ektlarini topishdan iborat. Ushbu darajada korxona investitsiyalariga aktivlar
hajmi, tarkibi va tarkibining o‘zgarishi, investitsiya investitsiyalaridan tushadigan
daromadlar va kapital ta'mirlash va modernizatsiya xarajatlari kiradi. Sarmoya
kiritish uchun kompaniya boshqaruv qarorini qabul qilish uchun etarli ma'lumotga
ega bo‘lishi kerak. Investitsiyalarning maqsadga muvofiqligi mablag‘larni
qaytarish qobiliyatiga va faoliyatning boshqa sohalarida investitsiya qilingan
mablag‘lardan foydalanishni vaqtincha rad etish uchun kompensatsiya miqdoriga
bog‘liq.
Korxona investitsiyalarini shakllantirish manbalari. Kompaniya
investitsiyalarni shakllantirish uchun ikki turdagi manbalardan foydalanishi
mumkin – ichki va tashqi. Ichki manbalarga foyda, amortizatsiya, korxona
egalarining investitsiyalari kiradi. Tashqi manbalar davlat tomonidan
moliyalashtirish, investitsiya kreditlari, korxona mablag‘larini qimmatli
qog‘ozlarga joylashtirish orqali jalb qilinadigan mablag‘lar bo‘lishi mumkin.
Mablag‘lar o‘z mablag‘lari va qarz mablag‘lari bo‘lishi mumkin. O‘z
mablag‘larining asosiy manbai foyda, ya'ni soliqlardan keyin qolgan daromadning
bir qismidir. Amortizatsiya ajratmalari ikkinchi darajali manba hisoblanadi.
Ularning hajmi korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida qaysi asosiy vositalardan
foydalanilishiga bog‘liq. O‘z manbalariga joriy aktivlardan tashqarida qayta
investitsiya qilingan qism ham kiradi. Bu asosiy vositalarni sotishdan olingan
mablag‘lar, shuningdek zararni qoplash uchun sug‘urta summalari, zaxiralar va
boshqalar bo‘lishi mumkin. Ichki manbalar eng qulay va ishonchli hisoblanadi.

27Ularni boshqarish oson va ularni jalb qilish oson 4
. Ular yuqori daromad keltiradi,
to‘lovga layoqatsizlik, bankrotlik xavfini kamaytiradi. Biroq, ularning bir qator
kamchiliklari bor. Ular cheklangan, shuningdek tashqi nazoratni amalga
oshirishning iloji yo‘q, bu tashqi investorlarning ishonchini pasaytiradi.
Kreditlarni jalb qilish korxona ishiga investitsiyalarning eng oddiy shakllaridan
biridir. Kompaniyaning moliyaviy holatini to‘g‘ri baholash va kelajakda ushbu
mablag‘lar qaytarilishi kerakligini tushunish muhimdir. Investitsiyalar nuqtai
nazaridan uzoq muddatli kreditlash eng mos keladi. Ammo obligatsiyalar
chiqarish va investitsiya lizingi unchalik mashhur emas. Obligatsiyalar, ayniqsa
rivojlanmagan bozorlarda kerakli samarani bermaydi, investitsiya lizingi so‘nggi
yillarda mashhurlikka erishayotgan shakllardan biridir. Davlat tomonidan
maqsadli moliyalashtirish jozibali, ammo uni olish juda qiyin 5
.
Korxonani investitsiya faoliyatining asosiy prinsiplari. Korxonaning
investitsiya faoliyati moliyaviy resurslarni samarali boshqarish va maqsadlarga
erishishga yordam beradigan bir qator prinsiplarga asoslanadi. Investitsiya
faoliyatining asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqing:
Rentabellik printsipi . Investitsiyalarning asosiy maqsadi foyda olishdir.
Korxona investitsiya qilingan mablag‘larning maksimal rentabelligini
ta'minlaydigan bunday investitsiya loyihalarini tanlashga intilishi kerak. Bunda
xatarlarni hisobga olish va loyihaning potentsial rentabelligini baholash kerak.
Likvidlik printsipi . Korxona istalgan vaqtda investitsiyalarni naqd pulga
aylantirish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak. Investitsiyalarning likvidligi iqtisodiy
vaziyatdagi o‘zgarishlarga tezda javob berishga va moliyaviy resurslarni qayta
taqsimlash to‘g‘risida qaror qabul qilishga imkon beradi.
Diversifikatsiya printsip . Investitsiyalarni diversifikatsiya qilish-bu
moliyaviy resurslarni turli xil aktivlar va investitsiya loyihalari o‘rtasida
taqsimlash. Ushbu tamoyil xatarlarni kamaytirish va korxonaning investitsiya
4
Фозилчаев, Ш. К,., & Хидиров, Н. F . (2017). Инвестиция ва лизинг асослари. Укув кулланма. Т.:
Молия
5
Экономика / Под ред. Булатова А.С. - М.: Экономистъ, 2008. - 831 с.

28portfelining barqarorligini oshirishga imkon beradi. Investitsiyalarning xilma-
xilligi muvaffaqiyatsiz loyihalardan yo‘qotishlarni muvaffaqiyatli loyihalardan
olingan foyda bilan qoplashga imkon beradi.
Uzoq muddatli tamoyil . Investitsiyalar-bu ma'lum vaqt ichida o‘z samarasini
beradigan uzoq muddatli investitsiyalardir. Korxona kelajakda barqaror va doimiy
daromad keltiradigan uzoq muddatli investitsiya loyihalariga e'tibor qaratishi
kerak. Qisqa muddatli investitsiyalar kamroq ishonchli bo‘lishi mumkin va etarli
rentabellikni ta'minlamaydi.
Xatarlarni baholash prinsipi . Investitsiya to‘g‘risida qaror qabul qilishda
xatarlarni diqqat bilan baholash kerak. Xatarlar iqtisodiy vaziyat, siyosiy omillar,
bozor sharoitidagi o‘zgarishlar va boshqa omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Korxona yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xatarlarni hisobga olishi va ularni
kamaytirish yoki boshqarish choralarini ko‘rishi kerak.
Ushbu tamoyillar korxonaning samarali investitsiya faoliyati uchun asosdir.
Ushbu tamoyillarga rioya qilish investitsiyalarning maksimal rentabelligiga
erishishga, xavflarni kamaytirishga va moliyaviy resurslarning barqarorligini
ta'minlashga imkon beradi. Investitsiyalarning samaradorligini va ularning
moliyaviy resurslarga ta'sirini baholash. Investitsiyalar samaradorligini baholash
korxonaning investitsiya faoliyatidagi muhim bosqichdir. Bu sizga kompaniyaning
moliyaviy resurslaridan qanchalik muvaffaqiyatli foydalanishini va maqsadlariga
erishishini aniqlashga imkon beradi 6
.
Investitsiyalarni rejalashtirish. Investitsiyalarni rejalashtirish investitsiya
maqsadlari va strategiyasini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Korxona o‘z maqsadlariga
erishish uchun qanday investitsiyalar zarurligini, shuningdek, qanday
moliyalashtirish manbalaridan foydalanilishini aniqlashi kerak. Investitsiyalarni
rejalashtirish, shuningdek, xavflarni baholash va kutilgan natijalarni bashorat
qilishni o‘z ichiga oladi.
6
https://vvs-info.ru/helpful_information/poleznaya-informatsiya/effektivnost-investitsionnykh-vlozheniy/

29Investitsiya qarorlarini qabul qilish. Investitsiya qarorlarini qabul qilish
investitsiya qilish uchun eng samarali loyihalarni tanlashni o‘z ichiga oladi.
Korxona investitsiyalarning turli xil variantlarini tahlil qilishi, ularning potentsial
rentabelligi va xatarlarini baholashi va moliyaviy imkoniyatlarini hisobga olishi
kerak. Investitsiya qarorlarini qabul qilish, shuningdek, investitsiyalarning zarur
muddatlari va hajmlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy resurslardan foydalanishni nazorat qilish. Korxonaning
moliyaviy resurslaridan foydalanishni nazorat qilish investitsiyalar samaradorligini
monitoring qilish va baholashni o‘z ichiga oladi. Korxona investitsiya rejalarining
bajarilishini nazorat qilishi, olingan natijalarni tahlil qilishi va kerak bo‘lganda
tuzatish choralarini ko‘rishi kerak. Moliyaviy resurslardan foydalanishni nazorat
qilish, shuningdek, xavflarni baholash va ularni kamaytirish choralarini ko‘rishni
o‘z ichiga oladi. Investitsiyalar kontekstida korxonaning moliyaviy resurslarini
boshqarish murakkab va mas'uliyatli jarayondir. Bu analitik ko‘nikmalarni,
moliyaviy ekspertizani va ma'lumotlarni tahlil qilish asosida qaror qabul qilish
qobiliyatini talab qiladi. Korxonaning moliyaviy resurslarini to‘g‘ri boshqarish
sizga maqbul natijalarga erishishga va korxonaning barqaror rivojlanishini
ta'minlashga imkon beradi.
2.2 Korxonada investitsiya faoliyatini oshirishga ta’sir etuvchi omillar
Korxonada investitsiya faoliyatini oshirish uchun quyidagi qadamlar
muhim.
Strategik rejalashtirish: Investitsiya strategiyasini rivojlantirish va
korxonaning keyingi yillariga yo‘nalish bergan holda investitsiya mablag‘larini
qayerga va qanday kiritishni belgilash. Bu strategiya investitsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash, bozorlarni istiqbollarga ko‘zlab qolish va samaradorlikni oshirishga
yordam beradi.
Tez-tez yangilanish: Korxonada investitsiya faoliyatini oshirish uchun tez-
tez yangilanuvchi maqsadlar o‘rnating. Yangi texnologiyalarni qabul qilish,

30xodimlarni o‘rtaga surish yoki bozorlashish operatsiyalarini oshirish kabi
yangilanishlarni tezkor amalga oshirish muhimdir.
Boshqaruvning mustahkamlanishi: Investitsiya faoliyatini oshirish uchun
shuningdek, boshqaruvning mustahkamlanishi, hisob-kitob va boshqa tashkilot
tuzilmalari yangilanishlari muhimdir. Bu uning samaradorligini oshirish va toza
islohotlarni qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi.
Xodimlar bilan ishlash: Investitsiyalardan foydalanish, xodimlarning qo‘lga
kiritishini oshirish uchun ulardan so‘zlash va ular bilan birgalikda qaror qabul
qilish muhimdir. Xodimlar ishga tushirilish va motivatsiyalash muhimdir.
Hisob-kitob: Investitsiyalarni qo‘llash va oshirish uchun ustuvor yoki
mustahkam bo‘lgan har bir moliyaviy operatsiyalarni tez-tez hisob-kitobini ko‘rish
zarurdir. Bunday hisobotlar korxonaning investitsiya faoliyatining samaradorligi
va muvaffaqiyatini oshirishga yordam beradi.
Ushbu qadamlar investitsiya faoliyatini oshirishda muhimdir, shuningdek,
korxonaning maqsadlariga mo‘ljallangan strategiyaning amaliyotga o‘tkazilishi va
uning samaradorligini oshirish uchun muhimdir.
Investitsiya faoliyatini oshirishga tasir etuvchi omillar
Texnologik yangilanish Infrastruktura rivojlanishi
Xodimlarni o‘rtaga surish Mashhurlik va bozorlashish

Ishlab chiqarish tizimi
raqobatbardoshligi

314-Rasm. Korxonada investitsiya faoliyatini oshirishga tasir etuvchi omillar
Korxonada investitsiya faoliyatini oshirishga tasir etuvchi bir nechta omillar
mavjud:
1. Texnologik yangilanish: Korxonalar texnologik yangilanish bo‘yicha
investitsiyalarni qabul qilishlari tufayli yangi texnologiyalar, uskunalar yoki
produktivlikni oshirish uchun muhim qadam hisoblanadi. Misol uchun, yangi
avtomatlashtirilgan qurilmalar, yangi innovatsion texnologiyalar yoki dizayn
loyihalari kiritilishi orqali korxonalar samaradorligini oshirishlari mumkin.
2. Infrastruktura rivojlanishi: Korxonalar transport, kommunikatsiya, elektr
energiyasi va boshqa kommunal xizmatlar sohasida investitsiyalar qabul qilishlari
orqali infrastruktura va kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirishlari mumkin. Bu
esa korxonaning qo‘llab-quvvatlanishini oshiradi va yangi bozorlarga kirish uchun
zarur tuzilmalarni yaratadi.
3. Xodimlarni o‘rtaga surish: Investitsiyalar yordamida korxonalar
o‘zlarining xodimlarini o‘rtaga surish, ularni malakasini oshirish, motivatsiyalash
va yangi bilim va ko‘nikmalar bilan ta'minlashlari mumkin. Yaxshi tayyorlangan
va motivatsiyalangan xodimlar korxonaning faoliyatini oshirishi va rivojlantirishi
uchun muhim omil hisoblanadi.
4. Mashhurlik va bozorlashish: Investitsiyalar tufayli korxonalar markaziy
vaziyatda bo‘lish uchun moderniyzatsiyalari qabul qilishlari tufayli bozorlashishni
oshirishlari mumkin.
5. Ishlab chiqarish tizimi raqobatbardoshligi: Investitsiyalar yordamida
ishlab chiqarish texnologiyalarini va tizimlarini yangilash orqali korxonalar
o‘zlarining raqobatbardoshligini oshirishlari mumkin. Yangi mashhur mahsulotlar,
yangi xavfsizlik standartlari va yuqori sifatli xizmatlarni taklif qilish tufayli
korxonalar o‘zlarining raqobatbardoshligini oshirishlari mumkin.

32Bu omillar investitsiyalar qabul qilish uchun kritik bo‘lib, korxonalar
dastlabki maqsadlarini tanlash, strategiyani rivojlantirish va uning samaradorligini
baholashda muhim ahamiyatga ega.
Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, qaysi davlat faol investitsiya siyosatini
yuritgan bo‘lsa, o‘z iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga erishgan. Shu sababli ham
investitsiya – bu “iqtisodiyot drayveri”, desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Investitsiya
bilan turli soha va tarmoqlarga, hududlarga yangi texnologiyalar, ilg‘or tajribalar,
yuksak malakali mutaxassislar kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etishdagi asosiy muammolar sifatida
quyidagilarni keltirish mumkin: investitsiya infratuzilmasining yetarli darajada
rivojlanmaganligi; tijorat banklari, investitsiya fondlari, sug‘urta va lizing
kompaniyalarining investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning ishtirokini
samarali yo‘lga qo‘yilmaganligi; sifatli va talab darajasidagi malakali ishchi
kuchining yetishmasligi va shulardan iborat.
1-jadval
Moliyalashtirish manbalari bo'yicha asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan
investitsiyalar tarkibi % da(Korxonalar va aholining o'z vositalari)
O‘zbekiston respublikasi davlat statistika qo‘mitasi ma‘lumotlari asosida tuzilgan

332020-yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning 22,1 foizi tabiiy gaz
ishlab chiqarish sohasidagi loyihalarni amalga oshirishga, 22,5 foizi boshqa metal
bo‘lmagan mineral mahsulotlarni ishlab chiqarish, 9,3 foizi qurilish ishlariga
yo‘naltirilgan. Bundan tashqari, eksport salohiyati yuqori bo‘lgan - mashinasozlik,
elektrotexnika, metallurgiya, kimyo va farmatsevtika tarmoqlarida asosiy kapitalni
shakllantirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarning darajasi pastligicha
qolmoqda. «Mazkur tendensiya ushbu sohalarda qulay investitsiya muhiti
yaratilmaganligi, xususan raqobat muhiti, xususiy mulk daxlsizligi, moliya
bozorlari, ishlab chiqarish va bozor infratuzilmasida tizimli muammolarning
mavjudligidan dalolat beradi», Shuningdek, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalarning yuqori texnologiyali va inson kapitaliga faol yo‘naltirilmasligi
mamlakatda yuqori darajadagi inklyuziv o‘sishga erishish va kambag‘allik
darajasini qisqartirish kabi maqsadlarga erishish jarayonini xavf ostigaHududlar 2016 2017 2018 2019 2020 2021
O'zbekiston Respublikasi 54,4 47,3 42,0 29,3 40,8 38,0
Qoraqalpog'iston
Respublikasi 35,2 62,8 37,9 34,3 39,1 39,9
Andijon 67,6 65,6 47,8 38,2 47,6 37,4
Buxoro 39,5 20,6 35,5 28,9 38,3 31,0
Jizzax 62,9 55,4 44,3 22,5 20,9 32,2
Qashqadaryo 53,5 39,1 33,6 22,2 21,6 32,7
Navoiy 50,0 46,5 37,1 15,7 25,8 28,6
Namangan 50,9 49,9 29,7 29,4 41,9 36,7
Samarqand 76,3 68,4 57,5 38,5 53,0 41,0
Surxondaryo 58,7 50,0 34,9 15,7 23,7 29,4
Sirdaryo 41,2 38,7 34,9 20,4 29,9 19,6
Toshkent 58,6 51,4 51,0 38,6 51,6 45,4
Farg'ona 61,8 67,9 46,1 34,7 43,3 41,7
Xorazm 70,5 64,5 49,1 32,8 41,2 45,8
Toshkent sh. 56,1 52,8 49,7 36,6 54,0 44,7

34qo‘ymoqda. Investitsiya muhitini yaxshilash sohasida asosiy qadam xususiy va
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha shart-sharoitlar
yaratishga qaratilgan sa’y-harakatlar orqali to‘liq va samarali institutsional asosni
shakllantirish kerak deb hisoblaymiz. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev
ta’kidlaganidek, “Hayotning o‘zi va o‘tgan yillar tajribasi hududlarni kompleks
rivojlantirishni va infratuzilma faoliyatini tubdan o‘zgartirishni ta’minlashdagi
jiddiy kamchiliklarni bartaraf etishni talab qilmoqda [10]. O‘zbekistonda 2021
yilda jami 10 milliard dollardan ortiq, jumladan, 8,1 milliard dollar to‘g‘ridan
to‘g‘ri xorijiy investitsiya o‘zlashtirilgan. Buning natijasida 318 ta yirik va 15
mingdan ziyod hududiy loyiha amalga oshirilib, 273 mingdan ortiq ish o‘rni
tashkil etilgan. Yangi korxonalar jami 1 milliard dollardan ziyod eksport va 530
million dollarlik import o‘rnini to‘ldirish imkoniyatiga ega. Ta’kidlanishicha,
koronavirus pandemiyasi iqtisodiy jarayonlarga hamon jiddiy ta’sir
o‘tkazayotganiga qaramay, eksportda izchil o‘sishga erishilmoqda. Xususan, 2020
yilda mamlakatda eksport miqdori 9 milliard dollardan oshgan bo‘lsa, 2021 yilda
12 milliard dollarni tashkil etgan. E’tiborlisi, bunda tayyor va yarim tayyor
mahsulotlar ulushi sezilarli ko‘paygan. 2022 yilda 9,5 milliard dollardan ziyod
to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy sarmoyalarni o‘zlashtirish, 282 ta yirik va 9 mingdan
ortiq hududiy loyihalarni ishga tushirish mo‘ljallangan. Eksport hajmini 14
milliard dollarga yetkazish hisobkitob qilingan. 2022 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra,
respublikamizda xorijiy kapital ishtirokida faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning
soni 2017 yilning mos davri bilan solishtirilganda 2,7 barobarga oshgan bo‘lib,
2022 yilda ushbu ko‘rsatkich 13289 tani tashkil qildi.
2.3 Korxonaga investitsiya qo‘yishning samaradorligi
Startap yoki biznes-loyihaga investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligi
investitsiya qilingan pul va investor tomonidan olingan foyda ko'rinishidagi
natijalar o'rtasidagi munosabatni anglatadi. Investitsiyalarning samaradorligini
muntazam ravishda baholash investor to'g'ri loyihalarga sarmoya kiritayotganligini

35va ularga o'z mablag'larini investitsiyalashni davom ettirishga arziydimi yoki
yo'qligini aniq ko'rsatib beradi. Investitsiyalarning samaradorligini baholashning
qanday usullarini qo'llash kerak?
Ishlab chiqarish yoki biznes-loyihaga sarmoya kiritish qanchalik foydali
bo'lishini tushunish investor uchun uzoq yo'lni bosib o'tadi. Investitsiyalarning
samaradorligini baholashni amalga oshirish, birinchi navbatda, ma'lum bir
korxonaga investitsiyalardan qanday daromad olinishi va buni amalga oshirish
maqsadga muvofiqligini aniq ko'rsatib beradi. Ushbu ma'lumotni bilish investorga
o'zini investitsiya qilingan kapitalning etishmasligi bilan bog'liq xavflardan
himoya qilishga imkon beradi. Bugungi kunda idrok etish qulayligi uchun
quyidagilarga bo'lingan o'ndan ortiq usullar mavjud statik va yoqilgan dinamik.
Ko'p sonli usullar ma'lum bir biznesga investitsiyalar samaradorligiga juda ko'p
tashqi omillar ta'sir ko'rsatishi bilan bog'liq. Ushbu omillar qanchalik ko'p bo'lsa,
hisob-kitoblarning xatosi va oldindan aytib bo'lmaydiganligi qanchalik yuqori
bo'lsa, ularni aniqlashtirish uchun shuncha ko'p qirrali usullar talab qilinadi.
Kapital qo'yilmalar samaradorligini baholashni amalga oshirishning statik
usullarining muhimligiga qaramay, investorlar orasida dinamik usullar ko'proq
talabga ega. Bu shunchaki tushuntiriladi-dinamik usullar juda ko'p sonli
o'zgaruvchilar va omillarni qamrab oladi. Bu yirik biznes loyihalarining
rentabelligini o'rganishda to'g'ri keladi. Dinamik texnikaning ushbu afzalligi
tufayli ular yuqori aniqlikni namoyish etadilar.
Investitsiyalar samaradorligini tahlil qilishning dinamik usullarining
mashhurligi statik usullar hech narsaga mos kelmaydi degani emas. Aksincha, ular
qisqa muddatli, kichik va bir martalik investitsiyalarning maqsadga muvofiqligini
hisoblash kerak bo'lganda ajralmas hisoblanadi. Bunday usullar investorga ma'lum
bir loyihaga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qanchalik to'g'ri bo'lishini tezda
aniqlashga imkon beradi. Kichik kapital uchun bu etarli 7
.
7
https://vvs-info.ru/helpful_information/poleznaya-informatsiya/effektivnost-investitsionnykh-vlozheniy/

36Investitsiyalarning samaradorligini bashorat qilishning statik usullari,
birinchi navbatda, kichik kapitalga ega bo'lgan xususiy investorlar uchun katta
ahamiyatga ega. Bunday usullardan foydalanishdan oldin, ular ko'plab muhim
omillarni hisobga olmasligini hisobga olish kerak, shuning uchun ular jiddiy
baholash uchun eng mos emas. Turli xil usullar orasida quyida tavsiflangan
ikkitasi ayniqsa mashhur. Pul investitsiyalarining samaradorligini baholashning
statik usullarining asosiy afzalliklari juda yuqori ishonchlilikni, shuningdek, engil
matematik model tufayli ishlashning qulayligini o'z ichiga oladi. Ushbu usullardan
foydalanish uchun siz matematik tahlil bo'yicha maxsus ko'nikma va bilimlarga
ega bo'lishingiz shart emas 8
.
Kamchiliklari: Usullar eng aniq ma'lumotlarga tayanmaydi, shuning uchun
hisoblashning aniqligi juda kichik. Statik usullar diskontlash kabi miqdorlarning
muhim xususiyatini hisobga olmaydi. Hisoblashda investor faqat statik
ma'lumotlarga tayanadi-inflyatsiya hisobga olinmaydi va hokazo. Statik
usullarning yana bir kamchiligi shundaki, ularning yordami bilan baholangan
loyihalarni qiyosiy tahlil paytida bir-biri bilan taqqoslash qiyin. Juda ko'p
kamchiliklarga qaramay, ushbu guruhdagi usullar xususiy investorlar uchun,
shuningdek kichik kapital egalari uchun javob beradi. Investorlar tomonidan talab
qilinadigan ikkita statik baholash usuli bilan tanishishingizni tavsiya qilamiz.
Qoplash muddatini hisoblash. Investitsiya qilingan loyiha o'z samarasini
beradigan davrni bashorat qilish investor uchun katta ahamiyatga ega.
Yaxshiyamki, davrni oddiy formuladan foydalanib hisoblashingiz mumkin: PP IC/
Bu erda PP kompaniyaning o'zini o'zi qoplashi uchun zarur bo'lgan vaqtni
anglatadi. IC-bu kompaniyaning bir yillik o'rtacha daromadi. To'lov muddatini
hisoblash paytida olingan ma'lumotlarga asoslanib, odatda qarorlardan biri qabul
qilinadi: Agar to'lov muddatidan qat'i nazar, printsipial ravishda amalga oshirilsa,
loyiha qabul qilinadi. Shu bilan birga, qaytarish muddati qisqa yoki juda uzoq
bo'lishi mumkin – bu rol o'ynamaydi. Loyiha qaytarish muddati investor
8
Фозилчаев, Ш. К,., & Хидиров, Н. F . (2017). Инвестиция ва лизинг асослари. Укув кулланма. Т.:
Молия

37tomonidan belgilangan doiraga to'g'ri kelganda qabul qilinadi. Agar qaytarish
muddati haddan tashqari uzoq bo'lsa, investor investitsiya g'oyasini rad etadi.
Ushbu statik usul yordamida investitsiyalarning iqtisodiy samaradorligini
hisoblashdan oldin, u biznesni qoplash muddatiga bevosita va bilvosita ta'sir
ko'rsatadigan ko'plab omillarni hisobga olmaydi. Masalan, bu usul inflyatsiya,
amortizatsiya, soliq tizimi va boshqa omillarga tayanmaydi. Ammo bu usul qisqa
muddatli investitsiyalar uchun, shu jumladan PAMM hisobiga sarmoya kiritish
uchun juda mos keladi. Bundan tashqari, ushbu usuldan foydalanganda,
investitsiya qilingan biznes-loyihaning qaytarilish davrining orqa tomonida
joylashgan pul oqimlarini e'tiborsiz qoldirishini yodda tutish kerak. Daromadlarni
qayta investitsiya qilish imkoniyati ham hisobga olinmaydi. Umuman olganda,
ushbu usul eng ko'p daromad keltiradigan loyihalarni tanlashga yordam beradi,
ammo bu iqtisodiy jihatdan samaraliroq, ammo uzoq muddatli loyihalarni
e'tiborsiz qoldiradi.
Rentabellikni hisoblash. Kapital qo'yilmalar samaradorligini baholashning
ikkinchi mashhur statik usuli bu biznes investitsiyalarining rentabelligini
hisoblashdir. Texnika ishlatiladigan formulalar bilan farq qiladigan ikkita kichik
turga bo'linadi:
Birinchi formula T = (Vf — Vi)/Vi.
Ikkinchi formula T = (I + Vf — Vi)/Vi.
Ikkala formulada ham T investitsiya rentabelligining arifmetik qiymatini
anglatadi. Kompaniya tomonidan olingan foyda I sifatida ishlaydi. Vf-bu
investitsiyalarni sotish narxi, Vi-bu investitsiya miqdori.
Ta'riflangan usuldan faqat investor qo'llab-quvvatlanadigan loyihaning
butun muddati davomida uning yalpi foydasi taxminan bir xil darajada bo'lishiga
amin bo'lsa foydalanish tavsiya etiladi. Shu bilan birga, soliq siyosati shu vaqt
ichida o'zgarishsiz qolsa va kredit siyosati o'zgarmasa, hisob-kitoblarning
maksimal aniqligiga erishiladi. To'lov muddatini hisoblashning ilgari tavsiflangan
statik usulida bo'lgani kabi, bu erda ham pulning qiymatiga ta'sir qiluvchi tashqi

38ta'sirlar hisobga olinmaydi. Bu uzoq muddatli va yirik investitsiyalarning
maqsadga muvofiqligini hisoblash uchun ikkala usuldan foydalanish tavsiya
etilmasligining asosiy sababi. Uzoq muddatli investitsiyalarni hisoblash uchun
yanada rivojlangan usul qo'llaniladi.
Baholashni amalga oshirishning dinamik usullari. Dinamik texnikaning
statik usullardan sezilarli ustunligi shundaki, ular ko'proq omillarni, shu jumladan
vaqt o'tishi bilan o'zgarib turadigan omillarni hisobga oladi. Shu sababli,
investitsiyalar samaradorligini hisoblashning dinamik usullarining afzalliklari
aniqlik, uzoq va yirik investitsiya loyihalarini tahlil qilishda qo'llanilishi
hisoblanadi. Biroq, shu bilan birga, ushbu usullardan foydalanish qiyinligi ortib
bormoqda. Dinamik usullarni qo'llashning murakkabligi ularning asosiy va yagona
kamchilikidir. Shu sababli, dastlab xususiy investor uchun ushbu toifadagi
usullardan foydalanish qiyin, chunki ular hisobga olinishi kerak bo'lgan ko'plab
ma'lumotlar va omillar bilan to'ldirilgan. Shu sababli, bunday usullardan faqat
rivojlanish jarayonida mumkin bo'lgan investitsiyalar bilan uzoq muddatli
loyihalarni tahlil qilishda foydalanish kerak 9
.
Investitsiyalar qiymatini hisoblash . Ushbu dinamik usul
investitsiyalarning sof qiymatini hisoblash uchun mo'ljallangan. Ushbu parametr
investitsiya loyihasining ishlash muddati uchun pul oqimi miqdori va uni
rivojlantirishga sarflangan mablag'lar miqdori o'rtasidagi farqni anglatadi. Hisob-
kitoblar asosida qaror qabul qilinadi: agar investitsiya qiymati noldan katta bo'lsa,
unda loyiha tasdiqlanadi. Ba'zi loyihalardan eng "qimmat"tanlangan.
Ta'riflangan hisoblash usuli to'g'ri qiymatlarni ko'rsatishi uchun quyidagi
shartlar bajarilishi kerak: Bir vaqtning o'zida ma'lum miqdordagi investitsiya
loyihalarining sof qiymatini taqqoslashda ular uchun umumiy chegirma
stavkasidan foydalanish kerak. Bundan tashqari, taqqoslangan loyihalar hayot
tsiklining davomiyligi va investitsiyalar hajmi kabi parametrlar bo'yicha bir xil
bo'lishi kerak. Muayyan loyihaga investitsiyalarning rentabelligini baholashda
9
Фозилчаев, Ш. К,., & Хидиров, Н. F . (2017). Инвестиция ва лизинг асослари. Укув кулланма. Т.:
Молия

39ajralmas parametr bo'lgan pul oqimlari miqdori biznes-loyiha faoliyatiga
investitsiyalarning butun rejalashtirilgan davri uchun baholanishi kerak.
Shuningdek, miqdor ma'lum vaqt oralig'iga bog'liq bo'lishi kerak.
Pul oqimlari korxonaning ishlab chiqarish ishlaridan alohida ko'rib
chiqiladi. Ushbu shart tahlil davomida faqat investitsiya loyihasini amalga oshirish
bilan bevosita bog'liq bo'lgan pul tushumlari va to'lovlarni baholash uchun
bajarilishi kerak. Shuni tushunish kerakki, ko'rib chiqilayotgan usul faqat korxona
ishiga investitsiyalarning tanlangan varianti kompaniyaning foydasi yoki
investorning daromadining oshishiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkinligini
aniqlashga imkon beradi. Shu bilan birga, bunday o'sishning miqdoriy darajasini
baholash mumkin emas va bu ushbu usulning asosiy kamchiligi. Shuning uchun
ushbu usulni rentabellik indeksini hisoblash bilan to'ldirish tavsiya etiladi.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkunki, investitsiyalar deganda davlat,
korxonalar va jismoniy shaxslarning asosiy vositalarni yaratish, yangilash,
korxonalarni rekonstruktsiya qilish va texnik qayta jihozlash, shuningdek
aktsiyalar, obligatsiyalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar va aktivlarni sotib olishga
yo‘naltirilgan mablag‘lari tushuniladi. "Investitsiyalar" kapital qo‘yilmalarga
qaraganda kengroq tushunchadir. Ular Real investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar) va
portfel (moliyaviy) investitsiyalar deb ataladigan narsalarni qamrab oladi.
Investitsiyalar har qanday davlat iqtisodiyotida juda muhim rol o‘ynaydi. Ular
uchun asosdir: kengaytirilgan reproduktiv jarayon; ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni
tezlashtirish (mavjud korxonalarni texnik qayta jihozlash va rekonstruktsiya qilish,

40asosiy vositalarni yangilash, yangi texnika va texnologiyalarni joriy etish);
mahsulot sifatini oshirish va uning raqobatbardoshligini ta'minlash, mahsulot
nomenklaturasi va assortimentini yangilash; mahsulot ishlab chiqarish va sotish
xarajatlarini kamaytirish, mahsulot hajmini va uni sotishdan olingan foydani
ko‘paytirish. Investitsiya-kapital fondlarini to‘ldirish yoki qo‘shish jarayoni. Bu
ma'lum bir yilda yangi kapitalning kirib kelishi. Materiallar va yarim tayyor
mahsulotlar zaxiralari kamayadi va ishlab chiqarish jarayonida ishlatiladi va
mashinalar jismoniy yoki ruhiy jihatdan qariydi va ularni almashtirish kerak.
Firmalar sarmoya kiritadilar, chunki yangi kapital ularga o‘z daromadlarini
oshirishga imkon beradi. Sarmoya kiritishda firma ma'lum bir tanlangan vaqt
ichida investitsiyalar keltiradigan foydaning ko‘payishi xarajatlar qiymatidan
ko‘proq bo‘ladimi yoki yo‘qligini hal qilishi kerak. Bir necha dollar sarmoya
kiritishning imkoniyat qiymati yangi kapitalni sotib olish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘lar miqdori bo‘yicha olingan kapitalning bozor ulushi bo‘ladi. Mamlakat
iqtisodiyotini, uning alohida mintaqalarini, tarmoqlarini va mulkchilikning yangi
shakllarini rivojlantirish samaradorligi ko‘p jihatdan investitsiya siyosatining
xususiyatiga, uning barcha turdagi resurslardan to‘liq va oqilona foydalanishga
yo‘naltirilganligiga bog‘liq. Zamonaviy investitsiya siyosatining asosiy maqsadi
iqtisodiyotni jadal rivojlanish yo‘liga o‘tkazish, keyinchalik ishlab chiqarish
salohiyatini keng oshirish xarajatlarini kamaytirish va allaqachon jalb qilingan
asosiy vositalardan foydalanishni jadallashtirishga investitsiyalarni ko‘paytirishdir.
Ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarmoya kiritishning maqsadga
muvofiqligi to‘g‘risida puxta iqtisodiy asoslash asosida qaror qabul qilish kapital
qo‘yilmalardan samarali foydalanishda muhim, ammo yakuniy nuqta emas, chunki
kapital qurilish, ya'ni tanlangan loyihani amalga oshirish oldinda. Ob'ektni
loyihalash va to‘g‘ridan-to‘g‘ri qurish, ya'ni kapital qurilish kapital qo‘yilmalardan
foydalanish samaradorligiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi.
Korxonada kapital qurilishining kapital qo‘yilmalari samaradorligini
oshirishga yaxshi loyihani ishlab chiqish va dizayn muddatlarini qisqartirish orqali

41erishish mumkin; qurilish muddatini qisqartirish; iloji va maqsadga muvofiq
bo‘lgan joylarda keng foydalanish, amalda o‘zini oqlagan yaxshi namunaviy
loyihalar va boshqalar.
Kapital qo‘yilmalar (investitsiyalar) samaradorligini oshirishning muayyan
yo‘nalishlari va usullarini tanlash korxonaning o‘ziga xos xususiyatlariga va
o‘ziga xos sharoitlarga bog‘liq.
Investitsiyalarni rejalashtirishdan oldin xavf va inflyatsiya jarayonlarini
hisobga olgan holda ularning iqtisodiy asoslarini chuqur tahlil qilish kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Qonunchilik hujjatlari
1. 1. O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston, 2023.
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "2022-2026-yillarga mo‘ljallangan
yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida" Farmoni // Qonunchilik
ma'lumotlari milliy bazasi, 21.04.2022-y., 06/22/113/0330-son
3. O‘zbekiston Respublikasining "Investitsiyalar va investitsiya faoliyati
to‘g‘risida"gi O‘RQ-598-sonli qonuni // Qonunchilik ma'lumotlari milliy bazasi,
07.06.2022-y., 03/22/775/0477-son
II. Ilmiy adabiyotlar

424. Rugman A., Verbeke A. A perspective on regional and global strategies of
multinational enterprises // Journal of International Business Studies. №235, 3-18
2004. https://doi.org/10.1057/palgrave.jibs.8400073
5. Buckley, P.J., Casson, M. The Optimal Timing of a Foreign Direct Investment.
In: The Multinational Enterprise Revisited. Palgrave Macmillan, London. 2010
https://doi.org/10.1057/9780230250468_2
6. Weia X., Mohsin M., Zhang Q. Role of foreign direct investment and economic
growth in renewable energy development // Renewable Energy, Volume 192, June
2022, Pages 828-837. https://doi.org/10.1016/j.renene.2022.04.062
7. Фозилчаев, Ш. К,., & Хидиров, Н. F. (2017). Инвестиция ва лизинг
асослари. Укув кулланма. Т .: Молия .
8. KHIDIROV, N. EVALUATION OF EFFICIENCY OF INVESTMENT
ACTIVITY IN INDUSTRIAL ENTERPRISES. ИНТЕРНАУКА Учредители:
Общество с ограниченной ответственностью" Интернаука", 46-48
9. Хидиров , Н ., & Мамаджонова , С . (2022). OBTAINING HIGHER
EDUCATION FOR WOMEN: ISSUES AND CHALLENGES: https://doi.
org/10.55439/ECED/vol23_iss3/a30. Экономика и образование, 23(3), 198-205.
10. Хидиров, Н. F. (2022). Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноати
корхоналарида инвестицион фаолиятни молиялаштиришдаги муаммолар
хдмда уларнинг ечимлари. Science and Education, 3(4), 1834-1840.
III. Foydalanilgan saytlar
1. https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Investitsiya
2. https://lex.uz/docs/-6445145
3. https://constitution.uz/oz
4. https://uzeltech.uz/uz/investitsiyalar-togrisidagi-qonun/

Купить

Похожие документы
Iqtisodiy o’sish – ijtimoiy taraqqiyot omili sifatida
Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi
Turonbank ATB amaliyot hisobot turonbank amaliyot hisobot
TBC Bank ATB amaliyot hisoboti
Sanoat Qurilish Bank amaliyot hisoboti SQB