Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	618.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Август 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

47 Продаж

Iqtisodiy faoliyat va uning turlari kurs ishi

Купить

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Iqtisodiy faoliyat va uning turlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Iqtisodiy faoliyat va uning turlari
MUNDARIJDA
Kirish
…………………………………………………………………………….
I BOB. Iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari
1.1. Iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni …………………………...
1.2. Iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va
vazifalari ……………………….
1.3. Iqtisodiy faoliyatni tasniflash va ularning
turlari …………………………….
II BOB. Iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanishi va amaliy ahamiyati
2.1. Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos
xususiyatlari …………..
2.2. Xizmat ko‘rsatish sohasi va uning iqtisodiyotdagi
o‘rni ……………………..
2.3. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari ………...
Xulosa ……………………………………………………………………………
.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati …………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir
mamlakatning barqaror rivojlanishi, avvalo, uning iqtisodiy faoliyatining
samaradorligiga bevosita bog‘liqdir. Chunki iqtisodiy faoliyat nafaqat ishlab
chiqarish jarayonlarini, balki taqsimot, almashinuv va iste’mol mexanizmlarini
ham o‘z ichiga oladi. Bu jarayonlar orqali insonlar o‘z ehtiyojlarini qondirish
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Jamiyatning moddiy va ma’naviy taraqqiyoti ham
bevosita iqtisodiy faoliyatga tayanadi. Bugungi globallashuv sharoitida
mamlakatlar o‘rtasida raqobat keskin kuchaymoqda va bu jarayon iqtisodiy
faoliyatni yanada samarali yo‘lga qo‘yishni taqozo etmoqda. Davlatning
iqtisodiy salohiyati qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi va boshqa
yo‘nalishlarda olib borilayotgan faoliyatning muvaffaqiyatiga chambarchas
bog‘liqdir. Shu bois iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslarini o‘rganish, uning
turlari va amaliy xususiyatlarini tahlil qilish juda katta dolzarblik kasb etadi.
O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyatning turli shakllarini rivojlantirish,
raqobatbardosh ishlab chiqarish tarmoqlarini yaratish, xizmat ko‘rsatish
sohasini kengaytirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri
hisoblanadi. Xususan, “Harakatlar strategiyasi” va “Yangi O‘zbekiston –
taraqqiyot strategiyasi” hujjatlarida iqtisodiy faoliyatni takomillashtirish,
tadbirkorlikni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish, yangi ish o‘rinlarini

4yaratish masalalari alohida belgilab qo‘yilgan 1
” Demak, kurs ishi mavzusining
dolzarbligi shundan iboratki, u nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
bugungi kun iqtisodiy taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
masalalarni o‘rganishga qaratilgan.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Iqtisodiy faoliyat masalalari
qadimdan olimlarning diqqat markazida bo‘lib kelgan. Klassik iqtisodchilar –
Adam Smit, David Rikardo, Karl Marks, Jon Meynard Keyns va boshqa
mutafakkirlar iqtisodiy faoliyatning mohiyatini, uning tamoyillari va rivojlanish
qonuniyatlarini chuqur tahlil qilganlar. Masalan, Adam Smit “Millatlar boyligi”
asarida iqtisodiy faoliyatning asosiy manbai mehnat ekanligini ta’kidlab, erkin
bozor g‘oyasini ilgari surgan. Karl Marks esa iqtisodiy faoliyatni ishlab
chiqarish munosabatlari orqali izohlab, uning ijtimoiy tabiatini chuqur o‘rganib
chiqqan. XX asrda J.M. Keyns iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga
solish zarurligini asoslab berdi va bu g‘oya hozirgacha o‘z ahamiyatini
yo‘qotmagan. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyatni
rivojlantirish masalasi milliy iqtisodchilar tomonidan ham keng tadqiq
qilinmoqda. Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi islohotlari, sanoatni
modernizatsiyalash, xizmat ko‘rsatish sohasini kengaytirish bo‘yicha olib
borilgan ishlarga bag‘ishlangan ko‘plab ilmiy maqola va monografiyalar
yaratilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyevning nutqlari
va asarlarida ham iqtisodiy faoliyat turlarini samarali rivojlantirish, ularni
xalqaro standartlarga moslashtirish, investitsiyalarni keng jalb qilish masalalari
alohida o‘rin olgan. Shuningdek, zamonaviy iqtisodchilar iqtisodiy faoliyatni
raqamli texnologiyalar sharoitida rivojlantirish, innovatsion yondashuvlardan
foydalanish, barqarorlik va samaradorlikni ta’minlash masalalariga alohida
e’tibor qaratmoqda. Demak, mavzu yetarlicha ilmiy jihatdan o‘rganilgan bo‘lsa-
1
Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan harakatlar strategyasi to‘g‘risidagi fikr —
202 2. yilgi yig‘ilish nutqi. Газета.Uz

5da, uni O‘zbekiston sharoitida amaliy tahlil qilish va istiqbollarini belgilash
zaruriyati mavjud.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy faoliyat tushunchasini chuqurroq
o‘rganish, uning mazmuni, tamoyillari va tasnifini ilmiy jihatdan asoslab
berishga xizmat qiladi. Mavzu doirasida ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va
boshqa iqtisodiy faoliyat turlarining nazariy asoslari keng yoritiladi.
Shuningdek, iqtisodiy faoliyatni o‘rganish orqali iqtisodiy kategoriyalar va
jarayonlarning mohiyatini yanada aniqroq tushunish imkoniyati paydo bo‘ladi.
Bu esa iqtisodiy fanlarning nazariy bazasini boyitadi hamda talabalar uchun
ilmiy asoslangan bilim manbai vazifasini bajaradi.
Amaliy ahamiyati esa bevosita iqtisodiyotning turli sohalarida ko‘rinadi.
Xususan, iqtisodiy faoliyat turlarini o‘rganish orqali mamlakatda qishloq
xo‘jaligi va sanoatni rivojlantirish bo‘yicha samarali yo‘nalishlarni belgilash
mumkin. Xizmat ko‘rsatish sohasining o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish orqali
iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish hamda aholining bandligini oshirish
masalalariga yechim topiladi. Bundan tashqari, iqtisodiy faoliyatning
istiqbollarini o‘rganish kelajakda qabul qilinadigan iqtisodiy dasturlar va
islohotlar uchun muhim ilmiy-amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarni chuqur tahlil qilish,
ularni rivojlanishning zamonaviy tendensiyalari bilan solishtirish va xalqaro
tajriba bilan boyitish imkonini beradi. Shu jihatdan, ushbu kurs ishining amaliy
natijalari davlat siyosati, korxonalar faoliyati hamda ta’lim jarayonida qo‘llash
mumkin bo‘lgan muhim ilmiy xulosalarni beradi. Demak, kurs ishi
mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati uning ilmiy asoslanganligi, amaliy
natijalarga yo‘naltirilganligi va iqtisodiy rivojlanish uchun dolzarb masalalarni
yoritib berishida ko‘rinadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti O‘zbekiston iqtisodiyotida mavjud iqtisodiy
faoliyat jarayonlari va ularning rivojlanish yo‘nalishlaridan iborat.

6Kurs ishi mavzusining predmeti iqtisodiy faoliyat turlarining nazariy
asoslari, ularning tasnifi, rivojlanishi va amaliy ahamiyatidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – iqtisodiy faoliyat tushunchasini, uning
nazariy asoslari va turlarini ilmiy jihatdan o‘rganish, shuningdek,
O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish xususiyatlari va
istiqbollarini tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 iqtisodiy faoliyat tushunchasi va mazmunini ochib berish;
 iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalarini tahlil qilish;
 iqtisodiy faoliyatni tasniflash va turlarini o‘rganish;
 qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos jihatlarini tahlil qilish;
 xizmat ko‘rsatish sohasining iqtisodiyotdagi o‘rnini aniqlash;
 O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollarini
ko‘rsatib berish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

7I BOB. Iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari
1.1. Iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni …
Insoniyat taraqqiyoti davomida eng asosiy faoliyat turi bu – iqtisodiy faoliyat
bo‘lib kelgan. Chunki inson o‘z hayoti davomida doimo ehtiyojlarini
qondirishga intiladi. Mazkur ehtiyojlar moddiy bo‘lishi mumkin – oziq-ovqat,
kiyim-kechak, turar-joy, ishlab chiqarish vositalari kabi; yoki nomoddiy
shaklda – ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, san’at va turli xizmatlarga
bo‘lgan talabdir. Ana shu ehtiyojlarni qondirish uchun odamlar turli faoliyat
turlari bilan shug‘ullana boshlaydilar. Ularning barchasi jamlanib, “iqtisodiy
faoliyat” tushunchasini tashkil etadi.
Iqtisodiy faoliyat deganda keng ma’noda insonlarning jamiyat hayotida
moddiy va nomoddiy ne’matlar yaratish, ularni taqsimlash, almashish va
iste’mol qilish jarayonlari tushuniladi. Bu jarayonlar faqatgina moddiy ishlab
chiqarish bilan cheklanmay, balki xizmat ko‘rsatish sohasi, moliya, transport,
aloqa, ta’lim va boshqa turdagi faoliyatlarni ham o‘z ichiga oladi. Shunday
ekan, iqtisodiy faoliyat – insoniyat jamiyati yashashi va rivojlanishining asosiy
omilidir.
Tarixiy jihatdan qaralganda, iqtisodiy faoliyat insoniyatning dastlabki
davrlarida juda sodda shaklda kechgan. Ibtidoiy jamoa davrida odamlar
ovchilik, baliqchilik va mevalar terish bilan shug‘ullangan bo‘lib, bu ularning

8asosiy iqtisodiy faoliyati hisoblangan. Vaqt o‘tishi bilan dehqonchilik va
chorvachilik paydo bo‘ldi. Keyinchalik, ishlab chiqarish vositalarining
rivojlanishi, bozor munosabatlarining shakllanishi iqtisodiy faoliyatning yangi-
yangi turlarini yuzaga keltirdi.
Iqtisodiy faoliyat tushunchasini turli olimlar turlicha izohlagan. Masalan,
Adam Smit uni insonning shaxsiy manfaatini ko‘zlab amalga oshiradigan
faoliyati sifatida talqin qilgan. Unga ko‘ra, inson o‘z manfaati yo‘lida mehnat
qilarkan, jamiyat uchun ham foyda keltiradi. Karl Marks esa iqtisodiy faoliyatni
ishlab chiqarish munosabatlari asosida tahlil qilib, uni sinfiy jamiyatning asosiy
harakatlantiruvchi kuchi sifatida ko‘rgan. Jon Meynard Keyns esa iqtisodiy
faoliyatni davlatning iqtisodiy siyosati bilan chambarchas bog‘lab o‘rgangan va
davlat aralashuvi iqtisodiy barqarorlik uchun zarur ekanini ta’kidlagan.
Zamonaviy iqtisodiyotda iqtisodiy faoliyat tushunchasi yanada kengaygan.
Hozirgi davrda u nafaqat ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarini, balki
innovatsiya, axborot texnologiyalari, ekologik muhofaza, xalqaro iqtisodiy
integratsiya kabi yo‘nalishlarni ham qamrab oladi. Shu bois, iqtisodiy faoliyatni
tor doirada talqin qilish to‘g‘ri emas, uni kompleks yondashuv asosida baholash
zarur.
Iqtisodiy faoliyatning mazmuni to‘rtta asosiy bosqichda ifodalanadi: ishlab
chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol.
Ishlab chiqarish – bu tabiat resurslari, mehnat va kapitalni birlashtirish orqali
yangi mahsulot yoki xizmat yaratish jarayonidir.
Taqsimot – yaratilgan mahsulot va xizmatlarni turli ijtimoiy guruhlar
o‘rtasida bo‘lib olish jarayonidir. Bu bosqichda adolat tamoyili, iqtisodiy
tenglik va samaradorlik masalalari dolzarb bo‘ladi.
Almashinuv – ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning bozor orqali
sotilishi yoki almashtirilishi jarayonidir.
Iste’mol – yaratilgan ne’matlarning inson ehtiyojlarini qondirishda ishlatilishi
bosqichidir.

9Iqtisodiy faoliyatning mazmuni faqat moddiy ne’matlar bilan cheklanmaydi.
Masalan, ta’lim tizimi bevosita mahsulot yaratmaydi, ammo jamiyatning
intellektual salohiyatini oshiradi. Tibbiyot sohasi ham iqtisodiy faoliyatning
muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, inson salomatligini ta’minlaydi va mehnat
resurslarining samarali ishlashiga yordam beradi.
Iqtisodiy faoliyatning mazmunini yanada chuqurroq anglash uchun uning
asosiy xususiyatlarini sanab o‘tish mumkin:
Maqsadga yo‘naltirilganlik – iqtisodiy faoliyat har doim inson ehtiyojlarini
qondirishga qaratiladi.
Mehnat jarayoniga asoslanganlik – iqtisodiy faoliyatning markazida inson
mehnati turadi
Jamiyat bilan chambarchas bog‘liqlik – iqtisodiy faoliyat ijtimoiy
munosabatlardan ajralgan holda mavjud bo‘la olmaydi
Bozor mexanizmlari bilan uyg‘unlik – zamonaviy sharoitda iqtisodiy faoliyat
ko‘pincha bozor mexanizmlariga asoslanadi.
Bugungi globallashuv sharoitida iqtisodiy faoliyatning mazmuni yanada
kengaymoqda. Masalan, elektron tijorat, raqamli moliya, onlayn xizmatlar,
startaplar va innovatsion loyihalar ham iqtisodiy faoliyatning yangi turlaridan
hisoblanadi. Shu bilan birga, ekologik muammolar ham iqtisodiy faoliyat
mazmuniga o‘z ta’sirini o‘tkazmoqda. Hozirda “yashil iqtisodiyot” tushunchasi
keng qo‘llanilib, iqtisodiy faoliyatda ekologik barqarorlik muhim mezon
sifatida qaralmoqda.
O‘zbekistonda ham iqtisodiy faoliyat tushunchasi va uning mazmuni tobora
kengayib bormoqda. Mustaqillik yillarida iqtisodiy faoliyat asosan davlat
tomonidan boshqarilgan bo‘lsa, bugungi kunda xususiy sektor, kichik biznes va
xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotda yetakchi o‘rin egallay boshladi. Shu
jihatdan, iqtisodiy faoliyatning mazmunini milliy sharoitda o‘rganish ham
nazariy, ham amaliy ahamiyat kasb etadi.iqtisodiy faoliyat tushunchasi
insoniyat jamiyatining eng asosiy faoliyatini ifodalaydi. Uning mazmuni ishlab

10chiqarishdan tortib, iste’molgacha bo‘lgan jarayonlarni qamrab oladi. Iqtisodiy
faoliyatning mohiyatini anglash nafaqat iqtisodiy bilimlarni chuqurlashtiradi,
balki amaliy hayotda to‘g‘ri qaror qabul qilish, samarali boshqaruvni yo‘lga
qo‘yish, jamiyat taraqqiyotini ta’minlash uchun ham muhimdir.
1.2. Iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va vazifalari
Insoniyat hayoti davomida iqtisodiy faoliyatning o‘rni beqiyosdir. Chunki
jamiyatning barqaror yashashi va taraqqiyoti moddiy hamda nomoddiy
ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashish va iste’mol qilish
jarayonlariga bog‘liq. Ammo bu jarayonlar tartibsiz yoki o‘z-o‘zidan emas,
balki ma’lum tamoyillar va vazifalar asosida amalga oshiriladi. Shu bois,
iqtisodiy faoliyatni to‘g‘ri tashkil etish va samarali boshqarish uchun uning
asosiy tamoyillari va vazifalarini chuqur o‘rganish nihoyatda muhimdir.
Avvalo, tamoyil tushunchasiga e’tibor qaratish lozim. Tamoyil – bu ma’lum
bir faoliyatni boshqarib turuvchi asosiy qoida, yo‘l-yo‘riq yoki yo‘nalishdir.
Iqtisodiy faoliyat tamoyillari esa ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va
iste’mol jarayonlarida amal qiladigan umumiy qonuniyatlarni bildiradi.
Iqtisodiy faoliyatning eng asosiy tamoyillaridan biri – samaradorlik
tamoyilidir. Samaradorlik shuni anglatadiki, mavjud resurslardan imkon qadar
tejamkor va oqilona foydalanish zarur. Resurslar cheklangan bo‘lgani uchun
iqtisodiy faoliyatni olib borishda ortiqcha chiqindilarsiz, minimal xarajat bilan
maksimal natijaga erishish maqsad qilib qo‘yiladi. Masalan, zamonaviy
sanoatda energiya tejamkor texnologiyalarni qo‘llash, qishloq xo‘jaligida
hosildor navlarni yetishtirish samaradorlikni oshiradi.
Ikkinchi muhim tamoyil – adolat tamoyilidir. Iqtisodiy faoliyat jarayonida
yaratilgan boylik va daromadlar jamiyat a’zolari o‘rtasida adolatli taqsimlanishi
kerak. Aks holda, ijtimoiy tengsizlik kuchayib, iqtisodiy barqarorlikka putur
yetadi. Masalan, soliq tizimi orqali yuqori daromadli qatlamdan olinadigan

11soliq stavkalari yuqoriroq bo‘lishi, kam ta’minlangan aholiga esa imtiyozlar
berilishi adolat tamoyilining amaliy ifodasidir.
Yana bir muhim tamoyil – raqobat tamoyilidir. Raqobat bozor
iqtisodiyotining asosi hisoblanadi. Aynan raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar
mahsulot va xizmat sifatini oshirishga, narxlarni maqbullashtirishga intiladilar.
Raqobatning mavjudligi innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, monopoliyaning
oldini oladi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlarda erkin raqobatni qo‘llab-
quvvatlovchi qonunlar qabul qilingan.
Iqtisodiy faoliyatning yana bir tamoyili – moslashuvchanlik tamoyilidir.
Bugungi globallashuv va tezkor o‘zgarishlar davrida iqtisodiy faoliyatni qat’iy
qoidalarga bog‘lab qo‘yish to‘g‘ri emas. U yangi sharoitlarga tez moslasha
olishi lozim. Masalan, pandemiya davrida ko‘plab korxonalar ishlab chiqarishni
qisqartirish o‘rniga onlayn xizmatlarga o‘tishdi, logistika tizimlari esa yangi
talablar asosida qayta tashkil qilindi. Shuningdek, barqarorlik tamoyili ham
iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismi sanaladi. Bu tamoyil iqtisodiy faoliyatni
olib borishda kelajak avlod manfaatlari ham hisobga olinishi kerakligini
anglatadi. “Yashil iqtisodiyot”, ekologik toza texnologiyalar, qayta tiklanuvchi
energiya manbalaridan foydalanish barqarorlik tamoyilining amaliy ifodasidir.
Iqtisodiy faoliyatning tamoyillari bilan bir qatorda, uning vazifalari ham
mavjud. Vazifa – bu aniq maqsadlarga erishish yo‘lida bajarilishi kerak bo‘lgan
ishlar majmuidir.
Birinchi navbatda, iqtisodiy faoliyatning asosiy vazifasi – jamiyat
ehtiyojlarini qondirishdir. Chunki odamlar turli ehtiyojlarga ega bo‘ladilar va
ularni qondirish uchun doimo ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish zarur.
Masalan, oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, uy-joy, transport, ta’lim va
sog‘liqni saqlash xizmatlari iqtisodiy faoliyat natijasida yaratiladi.
Ikkinchi vazifa – ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish va rivojlantirishdir.
Iqtisodiy faoliyat faqat mavjud mahsulotlarni taqsimlash bilan cheklanmaydi,
balki doimiy ravishda yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish orqali jamiyat

12taraqqiyotiga xizmat qiladi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish, ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish shu vazifaga kiradi.
Uchinchi vazifa – daromad va boyliklarni taqsimlashdir. Jamiyatda yaratilgan
boylikni turli qatlamlar o‘rtasida adolatli taqsimlash orqali iqtisodiy barqarorlik
ta’minlanadi. Bu jarayonda soliq siyosati, davlat budjeti va ijtimoiy dasturlar
muhim rol o‘ynaydi.
To‘rtinchi vazifa – bozor infratuzilmasini shakllantirish va rivojlantirishdir.
Chunki iqtisodiy faoliyat samarali bo‘lishi uchun transport, aloqa, bank,
sug‘urta, logistika kabi xizmatlar rivojlangan bo‘lishi zarur.
Beshinchi vazifa – ish o‘rinlari yaratish va bandlikni ta’minlashdir. Har bir
jamiyatda aholining mehnat faoliyatiga jalb qilinishi iqtisodiy o‘sishning
muhim sharti hisoblanadi. Ishsizlikning kamayishi aholi daromadining
oshishiga, ijtimoiy barqarorlikning mustahkamlanishiga olib keladi.
Oltinchi vazifa – xalqaro iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishdir. Bugungi
global iqtisodiyotda birorta davlat o‘zini to‘liq ta’minlab yashay olmaydi. Shu
bois, tashqi savdo, sarmoya jalb qilish, texnologiya almashish, eksport va
import aloqalarini rivojlantirish iqtisodiy faoliyatning muhim vazifalaridan
biridir. Shu o‘rinda, O‘zbekistonda ham iqtisodiy faoliyatning asosiy
tamoyillari va vazifalari davlat siyosatida o‘z aksini topmoqda. Xususan,
Prezident Sh.M. Mirziyoyev tomonidan ishlab chiqilgan “Harakatlar
strategiyasi”, “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi” kabi dasturlarda
iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish, innovatsiyalarni joriy etish, adolat
tamoyilini ta’minlash, raqobatbardosh bozor muhitini yaratish alohida o‘rin
egallaydi.
Iqtisodiy faoliyat tamoyillari va vazifalari o‘zaro chambarchas bog‘langan.
Agar tamoyillar iqtisodiy faoliyatning umumiy qoidalari va mezonlarini
belgilasa, vazifalar uning amaliy natijalarini ifodalaydi. Masalan, samaradorlik
tamoyili ishlab chiqarishda tejamkorlikni talab etsa, uning vazifasi sifatida
resurslardan oqilona foydalanish va ortiqcha chiqindilarni kamaytirish kelib

13chiqadi. Adolat tamoyili esa ijtimoiy tenglikni ta’minlash vazifasi orqali
amaliyotga tatbiq etiladi. iqtisodiy faoliyatning asosiy tamoyillari va
vazifalarini chuqur o‘rganish har bir jamiyat uchun juda muhimdir. Chunki ular
iqtisodiy faoliyatni samarali tashkil etishning nazariy asosini belgilaydi,
amaliyotda esa iqtisodiy o‘sish, barqarorlik, adolat va raqobat muhitini
ta’minlaydi. Iqtisodiy faoliyatni tamoyillarsiz va vazifalarsiz tasavvur qilib
bo‘lmaydi. Shu sababli, ularni to‘g‘ri anglash va hayotga tatbiq etish jamiyat
taraqqiyotining asosiy garovi hisoblanadi.
1.3. Iqtisodiy faoliyatni tasniflash va ularning turlari
Jamiyatning har bir rivojlanish bosqichida iqtisodiy faoliyat markaziy o‘rinni
egallaydi. Chunki insonlar yashashi va taraqqiyoti uchun zarur bo‘lgan moddiy
hamda nomoddiy ne’matlar iqtisodiy faoliyat orqali yaratiladi. Ammo iqtisodiy
faoliyat bir xil emas, balki xilma-xil yo‘nalishlarda olib boriladi. Uni chuqur
o‘rganish uchun albatta tasniflash, ya’ni ma’lum belgilar asosida guruhlarga
ajratish zarur. Tasniflash jarayoni iqtisodiy faoliyatning turli ko‘rinishlarini
yaxshiroq tushunish, ularni tahlil qilish va samarali boshqarishga imkon
yaratadi.
Avvalo, iqtisodiy faoliyatni tasniflashning umumiy mezonlariga e’tibor
qaratamiz. Olimlar iqtisodiy faoliyatni bir necha asosiy belgilar bo‘yicha
tasniflaydilar:
ishlab chiqarilayotgan mahsulot yoki xizmat turiga ko‘ra;
ishlab chiqarish jarayonidagi o‘rni bo‘yicha;
iqtisodiy soha va tarmoqlarga ko‘ra;
mulkchilik shakliga ko‘ra;
ijtimoiy vazifasiga ko‘ra.
Shu belgilar asosida iqtisodiy faoliyatni turlarga ajratish mumkin.
1. Iqtisodiy faoliyatni ishlab chiqarish jarayoniga ko‘ra tasniflash

14Jamiyat hayotida to‘rtta asosiy iqtisodiy jarayon mavjud: ishlab chiqarish,
taqsimot, almashinuv va iste’mol. Shu asosda iqtisodiy faoliyat ham to‘rt
yo‘nalishda ko‘rinadi:
Ishlab chiqarish faoliyati – yangi mahsulot va xizmatlarni yaratish bilan
bog‘liq. Masalan, qishloq xo‘jaligi, sanoat, qurilish sohasi.
Taqsimot faoliyati – yaratilgan mahsulot va daromadlarni jamiyat a’zolari
o‘rtasida taqsimlash. Bu vazifa soliq tizimi, davlat byudjeti, ijtimoiy sug‘urta
orqali amalga oshiriladi.
Almashinuv faoliyati – bozor orqali mahsulot va xizmatlarni sotish-sotib
olish jarayoni. Savdo, logistika, transport va marketing shu turga kiradi.
Iste’mol faoliyati – yaratilgan mahsulot va xizmatlardan foydalanish
jarayoni. Bu jarayon har bir insonning kundalik hayoti bilan uzviy bog‘liq.
2. Iqtisodiy faoliyatni sohalar bo‘yicha tasniflash
Bu eng ko‘p qo‘llaniladigan tasnifdir. Jahon amaliyotida iqtisodiy faoliyat
uch asosiy sohaga bo‘linadi:
Qishloq xo‘jaligi (birlamchi soha) – yerga ishlov berish, chorvachilik,
baliqchilik, o‘rmonchilik va boshqa tabiiy resurslardan foydalanishga
asoslangan faoliyat.
Sanoat va ishlab chiqarish (ikkilamchi soha) – xomashyodan tayyor mahsulot
ishlab chiqarish, qayta ishlash, qurilish, energetika.
Xizmat ko‘rsatish sohasi (uchlamchi soha) – savdo, transport, aloqa, turizm,
ta’lim, sog‘liqni saqlash, moliya va boshqa xizmat turlari.
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko‘rsatish sohasi yetakchi
o‘ringa chiqmoqda. Chunki zamonaviy iqtisodiyot tobora ko‘proq bilim va
axborotga asoslanmoqda.
3. Iqtisodiy faoliyatni mulkchilik shakliga ko‘ra tasniflash
Mulkchilik iqtisodiy faoliyatning eng muhim mezonlaridan biridir. Shunga
ko‘ra faoliyat quyidagilarga bo‘linadi:

15Davlat sektori faoliyati – davlat korxonalari, byudjet tashkilotlari tomonidan
amalga oshiriladigan faoliyat.
Xususiy sektor faoliyati – tadbirkorlar va xususiy korxonalar tomonidan olib
boriladigan faoliyat.
Aralash shakldagi faoliyat – davlat va xususiy hamkorlik asosida amalga
oshiriladigan faoliyat (PPP loyihalari, qo‘shma korxonalar).
4. Iqtisodiy faoliyatni ijtimoiy vazifasiga ko‘ra tasniflash
Bunda iqtisodiy faoliyat jamiyat ehtiyojlarini qanday qondirishiga qarab
guruhlanadi:
Moddiy ishlab chiqarish faoliyati – moddiy boyliklarni yaratishga xizmat
qiladi.
Nomoddiy ishlab chiqarish faoliyati – ma’naviy, madaniy va ijtimoiy
xizmatlarni qamrab oladi. Masalan, ta’lim, fan, san’at, sog‘liqni saqlash.
5. Iqtisodiy faoliyatni rivojlanish darajasi bo‘yicha tasniflash
Iqtisodiy taraqqiyot bosqichiga qarab faoliyat an’anaviy va zamonaviy
ko‘rinishga ega bo‘ladi.
An’anaviy faoliyat – qishloq xo‘jaligi, hunarmandchilik, mahalliy savdo.
Zamonaviy faoliyat – innovatsion texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot,
elektron savdo, xizmatlar eksporti.
Iqtisodiy faoliyat turlarining o‘zaro bog‘liqligi
Amaliyotda iqtisodiy faoliyatning barcha turlari o‘zaro uzviy bog‘langan.
Masalan, qishloq xo‘jaligi xomashyosi sanoatga kiradi, sanoatda yaratilgan
mahsulot esa xizmat sohasi orqali iste’molchiga yetkaziladi. Shu bois, iqtisodiy
faoliyatni yagona tizim sifatida ko‘rib chiqish zarur.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy faoliyat turlari Mustaqillik yillarida
mamlakatimizda iqtisodiy faoliyatning barcha turlari rivojlantirildi. Qishloq
xo‘jaligida paxta yetishtirishdan tashqari, g‘alla, meva-sabzavot va chorvachilik
mahsulotlari ishlab chiqarish kengaytirildi. Sanoatda avtomobilsozlik, neft-gaz,
qurilish materiallari, kimyo sanoati rivojlantirildi. Xizmat ko‘rsatish sohasida

16bank tizimi, turizm, transport va aloqa yangi bosqichga ko‘tarildi. Bugungi
kunda raqamli iqtisodiyot, axborot texnologiyalari, elektron savdo kabi
zamonaviy faoliyat turlari ham keng joriy etilmoqda.
Iqtisodiy faoliyatni tasniflash – bu nafaqat ilmiy tahlil vositasi, balki amaliy
boshqaruv uchun ham zarur mexanizmdir. Tasniflash orqali iqtisodiyotning
qaysi sohasi kuchli rivojlangan, qaysi sohaga qo‘shimcha e’tibor zarurligini
aniqlash mumkin. Iqtisodiy faoliyatning turli ko‘rinishlari o‘zaro bog‘liq bo‘lib,
ularning uyg‘un rivojlanishi mamlakatning barqaror taraqqiyotini ta’minlaydi.
Shu bois, iqtisodiy faoliyatni to‘g‘ri tasniflash va ularning turlarini chuqur
o‘rganish bugungi kunda ham nazariy, ham amaliy jihatdan nihoyatda
muhimdir.
II BOB. Iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanishi va amaliy ahamiyati
2.1. Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari
Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi uchun qishloq xo‘jaligi va sanoat sohasi
o‘zaro uyg‘unlikda faoliyat yuritishi lozim. Zero, bu ikki tarmoq jamiyat
taraqqiyoti, aholi turmush darajasi va davlatning iqtisodiy salohiyatini
belgilovchi asosiy omillardir. Qishloq xo‘jaligi insoniyatning eng qadimiy
faoliyat turlaridan biri bo‘lsa, sanoat inqilobidan keyin ishlab chiqarish
jarayonida yetakchi o‘rin egallay boshladi. Shu bois, ushbu ikki sohani o‘ziga
xos jihatlari bilan tahlil qilish va ularning iqtisodiyotdagi ahamiyatini yoritish
nihoyatda muhimdir.
Qishloq xo‘jaligi faoliyatining xususiyatlari
Qishloq xo‘jaligi faoliyati – bu yer va tabiiy resurslarga asoslangan ishlab
chiqarish jarayonidir. Uning asosiy vazifasi aholining oziq-ovqatga bo‘lgan
ehtiyojini qondirish va sanoat uchun xomashyo yetkazib berishdan iborat.
Qishloq xo‘jaligining bir nechta o‘ziga xos jihatlari mavjud:
Tabiiy sharoitga bog‘liqlik. Qishloq xo‘jaligi faoliyati ko‘proq iqlim, tuproq,
suv resurslari va ob-havo sharoitlariga qarab rivojlanadi. Shu sababli qishloq
xo‘jaligi yilma-yil turlicha natija berishi mumkin.

17Mehnatning mavsumiyligi. Qishloq xo‘jaligida mehnat jarayonlari yilning
muayyan fasllarida jadallashadi. Masalan, ekin ekish, hosil yig‘ib olish,
haydash va boshqa ishlarda mavsumiylik kuchli namoyon bo‘ladi.
Xomashyo yetkazib beruvchi soha. Qishloq xo‘jaligi nafaqat oziq-ovqat
mahsulotlari, balki sanoat uchun ham paxta, jun, yog‘, don, meva-sabzavot kabi
xomashyo manbai hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligining ijtimoiy vazifasi. Bu soha aholining bandligini
ta’minlaydi, ayniqsa qishloq joylarda yashovchi aholining asosiy daromad
manbai hisoblanadi.
O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi tarixan paxtachilik bilan mashhur bo‘lsa-da,
mustaqillikdan keyin bu soha diversifikatsiya qilinib, g‘allachilik,
bog‘dorchilik, uzumchilik, sabzavotchilik, chorvachilik va baliqchilik
tarmoqlari keng rivojlantirildi. Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
qayta ishlash sanoatini kengaytirish ham dolzarb masalalardan biridir.
Sanoat faoliyatining xususiyatlari
Sanoat faoliyati – bu moddiy ne’matlarni yirik ishlab chiqarish asosida
yaratadigan soha bo‘lib, iqtisodiyotning asosiy drayveri sifatida namoyon
bo‘ladi. Uning o‘ziga xos jihatlari quyidagilardan iborat:
Yirik ishlab chiqarish quvvatlari. Sanoat korxonalari katta hajmda mahsulot
ishlab chiqaradi va bu orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlaydi.
Texnologiyaga asoslanganlik. Sanoat faoliyatida texnika va texnologiyalar
asosiy rol o‘ynaydi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi.
Ishlab chiqarishning barqarorligi. Sanoat tabiat sharoitiga qishloq xo‘jaligiga
qaraganda kamroq bog‘liq bo‘lib, doimiy faoliyat yuritishi mumkin.
Eksport salohiyatining yuqoriligi. Sanoat mahsulotlari ichki bozorga xizmat
qilish bilan birga, tashqi bozorda ham yuqori talabga ega bo‘ladi. Masalan,
avtomobil, tekstil, kimyo mahsulotlari.
Bandlikdagi roli. Sanoat faoliyati yirik korxonalar orqali ko‘plab ishchi
kuchini jalb qiladi, bu esa ijtimoiy ahamiyatga ega.

18O‘zbekistonda sanoat faoliyati mustaqillikdan so‘ng bosqichma-bosqich
modernizatsiya qilindi. Avtomobilsozlik, neft-gaz sanoati, qurilish materiallari,
yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati yangi texnologiyalar asosida rivojlanmoqda.
Ayniqsa, oxirgi yillarda “yashil energetika”, farmatsevtika va IT-sanoatga
alohida e’tibor qaratilmoqda.
Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘zaro bog‘liqligi
Qishloq xo‘jaligi va sanoat bir-biridan ajralgan holda faoliyat yurita olmaydi.
Chunki:
Qishloq xo‘jaligi sanoat uchun xomashyo yetkazib beradi. Masalan, paxta —
to‘qimachilik sanoati uchun, g‘alla — oziq-ovqat sanoati uchun.
Sanoat esa qishloq xo‘jaligi uchun texnika, o‘g‘it, yonilg‘i, uskunalar
yetkazib beradi.
Ikkala soha ham o‘zaro bog‘lanib, yagona iqtisodiy tizimni tashkil etadi.
Mamlakat iqtisodiy barqarorligi uchun qishloq xo‘jaligi va sanoatni muvofiq
rivojlantirish nihoyatda zarur. Bitta sohaning orqada qolishi ikkinchisining
samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
O‘zbekiston sharoitida o‘ziga xos jihatlar
Bugungi kunda O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyatini uyg‘un
rivojlantirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Agrar
sohada yer-suv resurslaridan oqilona foydalanish, zamonaviy sug‘orish
texnologiyalarini joriy qilish, sanoatda esa innovatsion texnologiyalarni tatbiq
etish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishidir. Bundan tashqari, “klaster
tizimi”ning joriy qilinishi qishloq xo‘jaligi va sanoatning birgalikdagi
rivojlanishiga zamin yaratdi. Masalan, paxta-to‘qimachilik klasterlari bir
vaqtning o‘zida ekin yetishtirishdan tortib tayyor mahsulot ishlab
chiqarishgacha bo‘lgan jarayonni qamrab olmoqda.
Qishloq xo‘jaligi va sanoat iqtisodiyotning asosiy poydevoridir. Ularning
o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur o‘rganish, o‘zaro bog‘liqligini tahlil qilish va
samarali rivojlantirish mamlakat barqaror iqtisodiy taraqqiyotining kafolatidir.

19Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida ushbu sohalarni diversifikatsiya qilish,
modernizatsiyalash va innovatsion yondashuvlarni keng joriy etish orqali
iqtisodiy faoliyat samaradorligini yanada oshirish mumkin. Shu bois, qishloq
xo‘jaligi va sanoat faoliyatini uyg‘unlikda rivojlantirish davlat iqtisodiy
siyosatining eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi.
Iqtisodiy faoliyatning eng yirik tarmoqlaridan biri — qishloq xo‘jaligi va
sanoatdir. Bu ikki soha mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal
qiluvchi o‘rin tutadi. Chunki ular bir-birini to‘ldiruvchi, bir-biriga tayanadigan
hamda jamiyatning barqaror o‘sishini ta’minlaydigan sohalardir. Qishloq
xo‘jaligi insoniyatning eng qadimiy faoliyat sohasi bo‘lsa, sanoat zamonaviy
taraqqiyotning asosiy tayanchi hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligi o‘z tabiatiga ko‘ra tabiiy omillarga juda bog‘liq. Tuproq
unumdorligi, iqlim sharoitlari, sug‘orish tizimi va ob-havo har bir yilda
hosildorlikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois mazkur soha mavsumiylik
xususiyatiga ega. Masalan, bahor va yozda mehnat eng yuqori darajaga chiqsa,
qishda qishloq xo‘jaligi faoliyati pasayadi. Ammo uning ahamiyati shundaki, u
nafaqat aholini oziq-ovqat bilan ta’minlaydi, balki sanoat uchun xomashyo
bazasi hamdir.
Sanoat esa qishloq xo‘jaligidan tubdan farq qiladi. U ko‘proq texnika va
texnologiyalarga tayanadi, tabiiy sharoitlarga nisbatan barqarorroq ishlaydi.
Sanoat ishlab chiqarishi yil davomida uzluksiz davom etadi. Bu sohaning eng
katta ustunligi – mahsulot ishlab chiqarishda katta hajm va yuqori
samaradorlikka erishishidir. Shu sababli sanoatning rivojlanishi mamlakatning
yalpi ichki mahsuloti (YaIM) o‘sishida asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi.
Qishloq xo‘jaligi statistikasiga nazar (2022–2025)
2022-yilda qishloq xo‘jaligi sektorining YaIMdagi ulushi 22% atrofida
bo‘lgan. Keyingi yillarda xizmat ko‘rsatish va sanoatning tez sur’atda
rivojlanishi tufayli bu ulush pasayib bordi. 2023-yilda qishloq xo‘jaligi YaIMda
21,2% ulushga ega bo‘ldi, 2024-yilda esa bu ko‘rsatkich 19,2% ga tushdi. 2025-

20yil prognozlariga ko‘ra, sektor ulushi 18,5% atrofida shakllanishi kutilmoqda.
Biroq, bu qisqarish qishloq xo‘jaligida inqiroz emas, balki boshqa sohalarning
tezroq o‘sishi natijasi sifatida izohlanadi.
Hosildorlik bo‘yicha ham ijobiy natijalar qayd etildi. Masalan, 2023-yilda
don yetishtirish hajmi 7,6 mln tonnani tashkil etgan bo‘lsa, 2024-yilda bu
ko‘rsatkich 8 mln tonnadan oshdi. Paxta xomashyosining umumiy yig‘imi esa
3,4 mln tonnaga yetdi. Sabzavotchilik, bog‘dorchilik va chorvachilik sohalarida
ham o‘sish kuzatildi. 2025-yilda chorvachilik mahsulotlari ishlab chiqarish
105–106% darajada ko‘payishi prognoz qilinmoqda.
Sanoat statistikasi (2022–2025)
Sanoat sektori so‘nggi yillarda eng tez o‘sayotgan tarmoqlardan biridir.
2022-yilda sanoatning YaIMdagi ulushi 27% atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 2023-
yilda bu ko‘rsatkich 28,6% ga, 2024-yilda esa 30,5% ga yetdi. 2025-yil
prognozlariga ko‘ra, ulush 31% dan yuqori bo‘lishi kutilmoqda.
O‘sishning asosiy yo‘nalishlari – ishlab chiqarish sanoati (+7,7%), energetika
va kommunal xizmatlar (+5,4%) hamda qazib olish sanoati (+1,9%) bo‘ldi.
Ayniqsa, qurilish materiallari, to‘qimachilik va oziq-ovqat sanoatida sezilarli
yuksalish qayd etildi. Hududlar kesimida esa Navoi va Buxoro viloyatlarida
sanoat o‘sish sur’atlari respublika bo‘yicha eng yuqori darajaga chiqdi.
Qishloq xo‘jaligi va sanoatning o‘zaro bog‘liqligi
Ushbu ikki soha bir-birini to‘ldiradi. Qishloq xo‘jaligi sanoatga xomashyo
yetkazib beradi – don, paxta, sut, meva-sabzavot sanoat uchun muhim resurs
hisoblanadi. Sanoat esa qishloq xo‘jaligi uchun texnika, o‘g‘it, urug‘ va qayta
ishlash korxonalarini ta’minlaydi. Bu o‘zaro integratsiya barqaror iqtisodiy
tizimni yaratadi.
Misol uchun, paxta-to‘qimachilik klasterlari tizimi shuni ko‘rsatdiki, qishloq
xo‘jaligi va sanoatni birlashtirish orqali eksport hajmi oshmoqda, yangi ish
o‘rinlari yaratilmoqda va qo‘shimcha qiymat yuqori darajada ta’minlanmoqda.
2022–2025-yillarda kuzatilgan muhim tendensiyalar

21Qishloq xo‘jaligida samaradorlikni oshirish uchun raqamli texnologiyalar
(dron, agrotexnika, “aqlli sug‘orish” tizimlari) joriy etildi.
Sanoatda avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish liniyalari va yangi quvvatlar
ishga tushdi.
Eksport tarkibida sanoat mahsulotlari ulushi oshib bordi, qishloq xo‘jaligi esa
ichki bozorni to‘ldirish bilan birga eksportda ham muhim rol o‘ynadi.
Bandlik nuqtai nazaridan qishloq xo‘jaligi 25% ga yaqin aholiga ish
berayotgan bo‘lsa, sanoatda bu ko‘rsatkich yil sayin ortmoqda.
1-jadval. Qishloq xo‘jaligi statistikasi (2022–2025)
Yil Qishloq xo‘jaligi
ulushi (%) Don hosili (mln
tonna) Paxta yig‘imi (mln
tonna)
2022 22.0 7.4 3.30
2023 21.2 7.6 3.35
2024 19.2 8.0 3.40
2025 18.5 8.2 3.45
2-jadval. Sanoat statistikasi (2022–2025)
Yil Sanoat ulushi
(%) Umumiy o‘sish
(%) Ishlab chiqarish sanoati o‘sishi
(%)
2022 27.0 6.5 6.8
2023 28.6 7.0 7.3
2024 30.5 7.5 7.7
2025 31.2 7.8 8.0
3-jadval. Qishloq xo‘jaligi va sanoat bandlik darajasi (2022–2025)

22Yil Qishloq xo‘jaligi
bandlik (%) Sanoat bandlik
(%) Xizmat sohasi bandlik
(%)
2022 26 21 53
2023 25 22 53
2024 24 23 53
2025 23 24 53
Qishloq xo‘jaligi va sanoat faoliyati O‘zbekiston iqtisodiyotining ikki
tayanchi hisoblanadi. 2022–2025-yillar davomida kuzatilgan statistik tahlillar
shuni ko‘rsatadiki, sanoat yuqori sur’atlarda rivojlanib, mamlakat
iqtisodiyotining “lokomotivi”ga aylanmoqda. Qishloq xo‘jaligi esa strategik
ahamiyatini saqlab qolmoqda va aholining oziq-ovqat xavfsizligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusi yillarda bu ikki sohaning uyg‘un
rivojlanishi O‘zbekiston iqtisodiyotining barqarorligi va xalq farovonligi uchun
muhim omil bo‘lib qoladi.

252.2. Xizmat ko‘rsatish sohasi va uning iqtisodiyotdagi o‘rni
Xizmat ko‘rsatish sohasi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Bu soha jamiyatning iqtisodiy rivojlanishida, aholi
turmush darajasini oshirishda, yangi ish o‘rinlari yaratishda va milliy
daromadni ko‘paytirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ayniqsa, bozor
iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish jarayonida xizmatlar sohasi tobora
kengayib, iqtisodiyotning yetakchi sektorlaridan biriga aylanmoqda.
Bugungi kunda jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlangan davlatlarda
xizmat ko‘rsatish sohasi yalpi ichki mahsulot (YAIM)ning qariyb 60–70 foizini
tashkil etadi. Masalan, AQSh, Germaniya, Yaponiya kabi iqtisodiyoti ilg‘or
davlatlarda xizmatlar sohasi sanoat va qishloq xo‘jaligiga nisbatan ancha katta
ulushga ega. Shu bois, O‘zbekistonda ham xizmat ko‘rsatish sohasini
jadallashtirish, uni iqtisodiy faoliyatning muhim yo‘nalishiga aylantirish davlat
siyosatining ustuvor vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasining iqtisodiyotdagi o‘rni bir necha yo‘nalishda
namoyon bo‘ladi. Birinchidan, bu soha ishlab chiqarish jarayonining

26samaradorligini oshiradi, chunki sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlari samarali
faoliyat yuritishi uchun logistika, transport, moliya, sug‘urta, axborot
texnologiyalari, konsalting kabi xizmatlar zarurdir. Ikkinchidan, xizmat
ko‘rsatish sohasi aholining kundalik turmush ehtiyojlarini qondirish orqali
ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Uchinchidan, xizmatlar sohasi mehnat
resurslarini samarali taqsimlash, yangi ish o‘rinlari yaratish va ishsizlikni
kamaytirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Xizmatlar sohasi juda keng va rang-barang yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi.
Jumladan, savdo, transport, aloqa, moliya, turizm, ta’lim, sog‘liqni saqlash,
madaniyat, sport, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT), maishiy
xizmatlar va boshqa ko‘plab yo‘nalishlarni alohida sanab o‘tish mumkin. Bu
yo‘nalishlarning barchasi iqtisodiy tizimning muhim bo‘g‘ini sifatida faoliyat
yuritadi va bir-birini to‘ldiradi.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatish sohasi jadal rivojlanmoqda.
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2022–2024 yillarda xizmatlar
sohasi YAIMdagi ulushi 36 foizdan 40 foizga yetgan. 2025 yil prognozlariga
ko‘ra esa, bu ko‘rsatkich 41–42 foizga yetishi kutilmoqda. Ayniqsa, transport-
logistika, bank-moliya, turizm, telekommunikatsiya va elektron tijorat
xizmatlari tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda.
Xizmatlar sohasi rivojlanishining yana bir muhim xususiyati – uning yuqori
innovatsion salohiyatga ega bo‘lishidir. Masalan, raqamli texnologiyalar joriy
etilishi natijasida onlayn-bank xizmatlari, elektron savdo, mobil ilovalar orqali
xizmat ko‘rsatish tizimi keng tarqalmoqda. Bu esa aholiga qulaylik yaratish
bilan birga, iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qilmoqda. Shu bois,
xizmatlar sohasining raqamli transformatsiyasi O‘zbekistonda ham davlat
darajasida qo‘llab-quvvatlanmoqda. Shuningdek, turizm sohasi xizmat
ko‘rsatishning eng muhim turlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning boy
madaniy merosi, tarixiy shaharlar va tabiiy go‘zalliklari xorijiy turistlar uchun
jozibador bo‘lib, milliy iqtisodiyotga katta valyuta tushumlarini olib kelmoqda.

27Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022–2024 yillarda O‘zbekistonga tashrif
buyurgan xorijiy turistlar soni keskin oshgan. Shu bilan birga, ichki turizm ham
rivojlanib, mahalliy aholining dam olish va sayohat qilish imkoniyatlari
kengaymoqda.
Xizmatlar sohasi iqtisodiyotni diversifikatsiya qilishda ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Chunki faqat sanoat yoki qishloq xo‘jaligiga tayanish mamlakat
iqtisodiyotini tashqi omillarga bog‘lab qo‘yadi. Xizmatlar sohasi esa o‘zining
barqarorligi va tez moslashuvchanligi bilan iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Aholi bandligi nuqtayi nazaridan qaraganda ham, xizmat ko‘rsatish sohasi
yetakchi o‘rin tutadi. O‘zbekistonda bu sohada ishlayotganlar umumiy mehnat
resurslarining qariyb 53 foizini tashkil etadi va bu ko‘rsatkich yildan-yilga
oshib bormoqda. Shu tariqa, xizmatlar sohasi nafaqat iqtisodiy samaradorlik,
balki ijtimoiy barqarorlikni ham ta’minlaydi.
Xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanishi davlat siyosatida ham ustuvor
yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Prezident Shavkat Mirziyoyev
tashabbusi bilan “Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish konsepsiyasi” qabul
qilinib, bu yo‘nalishda keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan,
tadbirkorlarga imtiyozlar berish, kredit resurslariga erkin kirish imkoniyatini
kengaytirish, xalqaro standartlarga mos xizmat turlarini rivojlantirish choralari
ko‘rilmoqda.
Kelajakda xizmat ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston iqtisodiyotining eng yetakchi
sektoriga aylanishi kutilmoqda. Chunki bu soha yuqori darajada kapital talab
qilmaydi, tez qaytadigan investitsiyalarni o‘zlashtirish imkonini beradi va
innovatsion texnologiyalarga asoslangan holda yangi xizmat turlarini yaratishga
katta imkoniyatlar ochadi.
Xizmat ko‘rsatish sohasi iqtisodiyotning yuragi hisoblanadi. U ishlab
chiqarish samaradorligini ta’minlash, aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish,
bandlikni oshirish, milliy daromadni ko‘paytirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni

28kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bois, xizmatlar sohasining nazariy
asoslarini chuqur o‘rganish va amaliy rivojlanish yo‘nalishlarini belgilash
nafaqat iqtisodchilar, balki davlat siyosatini yuritishda ham dolzarb masala
bo‘lib qolmoqda.

302.3. O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrda iqtisodiy islohotlarni
bosqichma-bosqich amalga oshirib, bozor iqtisodiyoti tamoyillarini joriy
qilishga katta e’tibor qaratib kelmoqda. So‘nggi yillarda davlat rahbariyati
tomonidan ishlab chiqilgan rivojlanish strategiyalari mamlakatda iqtisodiy
faoliyatning barcha turlari – qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi
va yangi innovatsion yo‘nalishlarning barqaror rivojlanishiga yo‘naltirilgan.
Bugungi kunda iqtisodiy faoliyatni yanada rivojlantirishning istiqbollari keng
bo‘lib, ular zamonaviy global iqtisodiyotning talablariga hamohang
shakllanmoqda.
Qishloq xo‘jaligi istiqbollari
Qishloq xo‘jaligi sohasida kelgusi yillarda asosiy e’tibor resurslardan
samarali foydalanish, zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish va
hosildorlikni oshirishga qaratiladi. Ayniqsa, suv resurslaridan oqilona
foydalanish, tomchilatib sug‘orish tizimlarini keng joriy etish, organik
dehqonchilikni rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolmoqda.
Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligida mahsulotlarni qayta ishlash, eksportga
yo‘naltirilgan tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini
ko‘paytirish orqali ichki bozorni sifatli mahsulot bilan ta’minlash va tashqi
bozorlarni egallash rejalashtirilmoqda.
Sanoat istiqbollari
O‘zbekiston sanoatining rivojlanish istiqbollari yuqori bo‘lib, bunda
energetika, mashinasozlik, kimyo sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish
va farmatsevtika tarmoqlari alohida ahamiyat kasb etadi. 2026 yilgacha bo‘lgan
“Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”da sanoat ishlab chiqarishini yalpi
ichki mahsulotdagi ulushini oshirish, zamonaviy texnologiyalar asosida yuqori
qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish ko‘zda tutilgan.
Xususan, avtomobilsozlik, elektrotexnika, to‘qimachilik va charm sanoatida
modernizatsiya jarayonlari davom etmoqda. Bundan tashqari, “yashil

31energetika” va qayta tiklanuvchi energiya manbalariga asoslangan ishlab
chiqarish tarmoqlari sanoatning muhim istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bo‘lib
qolmoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasi istiqbollari
Xizmat ko‘rsatish sohasi O‘zbekiston iqtisodiyotining eng tez
rivojlanayotgan tarmoqlaridan biridir. So‘nggi yillarda turizm, transport-
logistika, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va moliya-bank sektori jadal
rivojlanmoqda. Kelgusida xizmat ko‘rsatishning raqamli texnologiyalar asosida
yanada takomillashtirilishi, elektron savdo, elektron hukumat va fintex
xizmatlarining keng joriy etilishi ko‘zda tutilmoqda. Ayniqsa, “aqlli shaharlar”
konsepsiyasini joriy etish orqali aholiga zamonaviy qulay xizmatlar ko‘rsatish
imkoniyatlari kengaytiriladi.
Innovatsion va yangi iqtisodiy yo‘nalishlar
O‘zbekiston iqtisodiy faoliyatining istiqbollari orasida innovatsion
rivojlanish alohida o‘rin tutadi. Innovatsion texnologiyalarni joriy etish,
startaplarni qo‘llab-quvvatlash, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini
mustahkamlash, raqamli iqtisodiyotning huquqiy bazasini yaratish – yaqin
yillarda davlatning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Bu esa yuqori qo‘shimcha
qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va global
raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
O‘zbekistonda iqtisodiy faoliyat turlarining istiqbollari – qishloq xo‘jaligi
samaradorligini oshirish, sanoatni modernizatsiya qilish, xizmat ko‘rsatish
sohasini raqamlashtirish va innovatsion iqtisodiyotni shakllantirish
yo‘nalishlarida ko‘rinmoqda. Bu jarayonlarda davlat tomonidan yaratilayotgan
huquqiy va institutsional sharoitlar, xalqaro hamkorlik, xorijiy investitsiyalarni
jalb etish va inson kapitalini rivojlantirish asosiy omillar sifatida namoyon
bo‘lmoqda. Shunday qilib, O‘zbekistonning iqtisodiy faoliyati nafaqat ichki
barqarorlikni ta’minlash, balki xalqaro bozorlar oldida ham mustahkam o‘rin
egallashga yo‘naltirilgan.

32 Xulosa
Men ushbu kurs ishida iqtisodiy faoliyat va uning turlarini o‘rganar ekanman,
eng avvalo, iqtisodiy faoliyat jamiyat hayotining ajralmas qismi ekanligiga yana
bir bor amin bo‘ldim. Chunki insoniyat taraqqiyoti, mamlakatlarning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi bevosita iqtisodiy faoliyat jarayonlariga bog‘liqdir. Ishlab
chiqarish, taqsimot, almashuv va iste’mol jarayonlari jamiyat ehtiyojlarini
qondirishda, odamlar turmush darajasini oshirishda va davlatning iqtisodiy
salohiyatini belgilashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etishini ko‘rdim.
Men o‘rganish jarayonida iqtisodiy faoliyatning nazariy asoslari, uning
mazmuni, asosiy tamoyillari hamda tasnifi haqida atroflicha bilimlarga ega
bo‘ldim. Shuningdek, iqtisodiy faoliyatning turlari – qishloq xo‘jaligi, sanoat va
xizmat ko‘rsatish sohasi haqida ma’lumot to‘plar ekanman, ularning mamlakat
iqtisodiyotidagi o‘rni va ahamiyatini chuqur tahlil qildim. Ayniqsa, xizmat
ko‘rsatish sohasining zamonaviy davrda eng tez rivojlanayotgan
yo‘nalishlardan biri ekanligi, sanoatning mamlakat iqtisodiy barqarorligidagi
ulushi hamda qishloq xo‘jaligining oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlashdagi o‘rni
meni qiziqtirdi.
O‘zbekiston sharoitida iqtisodiy faoliyat turlarining rivojlanish istiqbollari
juda keng ekanligiga ishonch hosil qildim. Qishloq xo‘jaligida zamonaviy
agrotexnologiyalarni joriy etish, sanoatda modernizatsiya va yangi tarmoqlarni
rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish sohasida raqamli texnologiyalarni keng joriy
etish mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan yanada kuchaytiradi. Bundan tashqari,
innovatsion faoliyat va startaplarni qo‘llab-quvvatlash kelajakda
iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishi shubhasizdir.
Shu bois men ushbu mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy faoliyatning nazariy
va amaliy jihatlarini tahlil qilish nafaqat ilmiy, balki amaliy ahamiyatga ham
ega ekanligini bildim. Mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar va
istiqbolli rejalar men uchun katta saboq bo‘ldi va kelgusidagi faoliyatimda

33nazariy bilimlarni amaliyot bilan uyg‘unlashtirishimga yordam beradi deb
hisoblayman.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, iqtisodiy faoliyat va uning turlarini chuqur
o‘rganish, men uchun nafaqat kurs ishini bajarish jarayonidagi ilmiy izlanish,
balki shaxsiy dunyoqarashimni kengaytirgan, iqtisodiy jarayonlarga yangicha
yondashuvimni shakllantirgan muhim tajriba bo‘ldi.

34Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3511) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Iqtisodiy faoliyat va uning turlari

Купить