Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	52.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Zokirjon Xolmuhammedov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Aprel 2025

12 Sotish

Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari

Sotib olish

KIRISH
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir davlat o‘zining iqtisodiy rivojlanishini
barqarorlashtirish va raqobatbardoshligini oshirishga intiladi. Bunda iqtisodiy
o‘sishning tahlili, uning turlari va unga ta’sir qiluvchi omillarni chuqur
o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki iqtisodiy o‘sish mamlakatning
yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmining ortishi, aholining turmush
darajasining oshishi, yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, ijtimoiy-iqtisodiy
barqarorlikning ta’minlanishiga xizmat qiladi. Aynan shu jihatlar mavzuning
dolzarbligini belgilab beradi.
Bugungi globallashuv jarayonlarida mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy
integratsiya chuqurlashib borar ekan, iqtisodiy o‘sish faqat ichki resurslar
hisobidan emas, balki tashqi omillar bilan ham chambarchas bog‘liq
bo‘lmoqda. Shu nuqtai nazardan, zamonaviy sharoitda iqtisodiy o‘sishni
faqat an’anaviy omillar – kapital, mehnat va yer bilan emas, balki
innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot, ilmiy-texnik yutuqlar, inson kapitali va
institutsional islohotlar bilan baholash zaruriyati tug‘ilmoqda.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki, bugungi kunda har bir
rivojlanayotgan davlat, jumladan O‘zbekiston ham iqtisodiy o‘sishning
barqaror, muvozanatli va inklyuziv shakllarini qo‘llab-quvvatlashga
intilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ishlab chiqilgan
“Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida barqaror iqtisodiy o‘sish,
innovatsion taraqqiyot, eksport salohiyatini oshirish, ilm-fan va
texnologiyalarni rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlar sifatida belgilanmoqda.
Bu esa mavzuni o‘rganish va tahlil qilishni nafaqat nazariy, balki amaliy
jihatdan ham dolzarb masalaga aylantiradi.
Kurs ishining maqsadi – iqtisodiy o‘sishning nazariy va amaliy
jihatlarini chuqur tahlil qilish, iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi asosiy
omillarni aniqlash hamda uning tiplari va ularning o‘ziga xos
xususiyatlarini yoritishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari :
 Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning asosiy xususiyatlarini ochib
berish;
 Iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi klassik va zamonaviy omillarni
o‘rganish;
 Iqtisodiy o‘sish turlarini nazariy jihatdan tavsiflash;
 O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish omillarini amaliy tahlil qilish;

 Xulosa va takliflar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti – iqtisodiy o‘sish jarayonining makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlar asosida shakllanishi va rivojlanishidir.
Tadqiqot predmeti – iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillar, ularning
o‘zaro aloqasi hamda turli o‘sish turlarining iqtisodiy tizimdagi roli va
samaradorligidir.
Tadqiqot usullari sifatida ilmiy-abstrakt, tahliliy, solishtirma, statistik,
grafik va sistematik yondashuvlar qo‘llanildi. Shuningdek, iqtisodiy
nazariyalar, xalqaro tajriba va O‘zbekiston makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlariga tayangan holda tahliliy fikrlar yuritildi.

I BOB. Iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari
1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning makroiqtisodiy ahamiyati
Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulot va
xizmatlar hajmining vaqt o‘tishi bilan ortib borish jarayonidir. Bu ko‘rsatkich
odatda YaIM (Yalpi ichki mahsulot) yoki YAIM (Yalpi amaliy ichki
mahsulot) darajasi va uning real o‘sish sur’atlari orqali ifodalanadi. Iqtisodiy
o‘sish milliy iqtisodiyotning salohiyati, uning ishlab chiqarish quvvatlari,
aholi turmush darajasi va ijtimoiy farovonlikning o‘sish darajasini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy o‘sish tushunchasi nafaqat mahsulot ishlab chiqarish hajmining
ortishini, balki resurslardan samarali foydalanish, texnologik yangiliklar,
inson kapitali sifatining oshishi kabi omillarni ham o‘z ichiga oladi. Ya’ni,
iqtisodiy o‘sish – bu faqat miqdoriy o‘sish emas, balki sifat jihatidan ham
taraqqiyot demakdir. Shu sababli iqtisodiy o‘sishni keng va tor ma’noda
tushunish mumkin. Keng ma’noda iqtisodiy o‘sish bu – ijtimoiy-iqtisodiy
tizimning samaradorligining ortishi, tor ma’noda esa – yalpi ichki mahsulot
hajmining vaqt bo‘yicha ortib borishidir.
Iqtisodiy o‘sish masalasi makroiqtisodiy nazariyaning markaziy
mavzularidan biri hisoblanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‘sish
mamlakatning umumiy iqtisodiy holatini, uning xalqaro maydondagi
raqobatbardoshligini va aholisining hayot darajasini aniqlovchi asosiy
ko‘rsatkich sifatida xizmat qiladi. Shu boisdan har bir davlat o‘zining
iqtisodiy siyosatini ishlab chiqishda va strategik rejalashtirishda iqtisodiy
o‘sishni ta’minlovchi omillarni chuqur tahlil qiladi.
Iqtisodiy o‘sishning asosiy xususiyatlari
Iqtisodiy o‘sish quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:
1. Dinamik jarayon – iqtisodiy o‘sish vaqt davomida yuzaga keladi va
turli davrlarda turli sur’atlarda kechadi.
2. Sistemali hodisa – u iqtisodiyotning barcha sohalariga ta’sir
ko‘rsatadi: sanoat, qishloq xo‘jaligi, xizmatlar sohasi, eksport-import
faoliyati va boshqalar.
3. Ko‘p omilli jarayon – iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi omillar turli-
tuman: tabiiy resurslar, mehnat kuchi, texnologiya, investitsiyalar,
hukumat siyosati va h.k.
Makroiqtisodiy darajadagi ahamiyati

Iqtisodiy o‘sish makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, bandlikni
oshirishda, soliq tushumlarini ko‘paytirishda, ijtimoiy dasturlarni
moliyalashtirish imkoniyatlarini kengaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Quyida
iqtisodiy o‘sishning ba’zi asosiy makroiqtisodiy ahamiyatlari keltirilgan:
1. Aholi farovonligining ortishi
Iqtisodiy o‘sish natijasida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar va
xizmatlar ko‘payadi, bu esa aholining iste’mol qilish imkoniyatlarini
kengaytiradi. O‘z navbatida, bu turmush darajasining oshishiga olib
keladi.
2. Bandlik darajasining oshishi
Ishlab chiqarish hajmining ortishi yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga
sabab bo‘ladi. Bu esa ishsizlikning kamayishiga va aholi
daromadlarining ko‘payishiga olib keladi.
3. Davlat byudjeti daromadlarining oshishi
O‘sayotgan iqtisodiyot ko‘proq soliq tushumlari keltiradi, bu esa
davlatga ko‘proq sarmoya kiritish, ijtimoiy loyihalarni amalga oshirish
va infratuzilmani rivojlantirish imkonini beradi.
4. Milliy valyuta barqarorligi va inflyatsiyaning boshqarilishi
Sog‘lom iqtisodiy o‘sish milliy valyutaning barqarorligini ta’minlaydi,
importga qaramlikni kamaytiradi va inflyatsiya bosimlarini
yengillashtiradi.
5. Xalqaro maydondagi iqtisodiy pozitsiyalarni mustahkamlash
Raqobatbardosh ishlab chiqarish, yuqori texnologiyalar asosida eksport
qilinadigan mahsulotlarning ko‘payishi davlatning global iqtisodiy
tizimdagi o‘rnini mustahkamlaydi.
Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari
Iqtisodiy o‘sishni aniqlashda qo‘llaniladigan asosiy o‘lchov bu – yalpi ichki
mahsulot (YaIM) hisoblanadi. YaIM real va nominal shakllarda o‘lchanadi.
Nominal YaIM – joriy narxlarda ifodalanadi, real YaIM esa inflyatsiyaga
moslab tuzatilgan bo‘ladi va iqtisodiy o‘sishni aniqroq ko‘rsatadi. Bundan
tashqari quyidagi ko‘rsatkichlar ham keng qo‘llaniladi:
 YaIMning har bir kishiga to‘g‘ri keladigan qismi (per capita GDP)
 Sanoat ishlab chiqarish hajmi
 Investitsiyalar darajasi
 Ishsizlik darajasi
 Inflyatsiya ko‘rsatkichi
Iqtisodiy o‘sishga oid nazariy yondashuvlar

Iqtisodiy o‘sish masalasi turli iqtisodiy maktablar tomonidan har xil talqin
etilgan. Klassik iqtisodchilar (A. Smit, D. Rikardo) iqtisodiy o‘sishni asosan
mehnat, kapital va yer kabi omillar bilan izohlashgan. Keyinchalik
neoklassiklar (R. Solou va boshqalar) texnologik taraqqiyot va kapitalning
cheklangan rentabelligiga urg‘u berganlar.
Zamonaviy iqtisodiy nazariyada esa innovatsiyalar, inson kapitali,
institutsional muhit va davlat siyosatining roli alohida o‘rganiladi. Ayniqsa,
yangi o‘sish nazariyasida (New Growth Theory – P. Romer) bilim va
texnologiyalar eng muhim ishlab chiqarish omili sifatida ko‘riladi.
Iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy barqarorlik
Barqaror iqtisodiy o‘sish ijtimoiy barqarorlikni ta’minlaydi. Aksincha,
iqtisodiy inqirozlar, o‘sishning sustlashuvi yoki ishsizlikning kuchayishi
ijtimoiy noroziliklar, kambag‘allik va ijtimoiy ajralish kabi salbiy holatlarga
olib kelishi mumkin. Shu bois har bir hukumat iqtisodiy o‘sishni nafaqat
raqamlar bilan, balki uning ijtimoiy ta’siri bilan ham baholashi zarur.
Iqtisodiy o‘sish – bu zamonaviy davlatlarning eng muhim maqsadlaridan biri
hisoblanadi. Bu tushuncha nafaqat ishlab chiqarish hajmining ortishini, balki
iqtisodiy samaradorlikning, ijtimoiy farovonlikning va xalqaro
raqobatbardoshlikning oshishini ham anglatadi. Makroiqtisodiy darajada
iqtisodiy o‘sishning ahamiyati shundaki, u mamlakat ichidagi barcha
iqtisodiy faoliyat turlarining o‘zaro uyg‘unligini, resurslardan oqilona
foydalanilishini va milliy iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlaydi. Shu sababli,
iqtisodiy o‘sishni izchil, barqaror va sifatli qilish har qanday mamlakat uchun
strategik ahamiyatga ega vazifa sanaladi.

1.2. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi farqlar
Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish ko‘pincha bir-biriga yaqin
tushunchalar sifatida qo‘llaniladi. Biroq, ularning mazmuni, mohiyati va
amaliy natijalari o‘zaro sezilarli darajada farqlanadi. Har ikkisi ham
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ifodalasa-da, ularning
mezonlari, yo‘nalishlari va o‘lchov usullari bir-biridan farq qiladi. Ushbu
bo‘limda aynan shu farqlar tahlil qilinadi, hamda iqtisodiy o‘sishning
rivojlanishga qanday hissa qo‘shishi yoritiladi.
Iqtisodiy o‘sish va uning xarakteri
Yuqorida ta’kidlanganidek, iqtisodiy o‘sish bu – mamlakatda ishlab
chiqarilayotgan mahsulotlar va xizmatlar hajmining miqdoriy ortishidir. U
asosan yalpi ichki mahsulot (YaIM) yoki yalpi milliy mahsulot (YAM) o‘sish
sur’atlari orqali o‘lchanadi. Iqtisodiy o‘sish miqdoriy o‘zgarishni bildiradi:
ko‘proq ishlab chiqarish, ko‘proq iste’mol, ko‘proq eksport va shu kabilar.
Ammo iqtisodiy o‘sish doimo ijobiy natijalar bermaydi. Masalan, ishlab
chiqarish hajmi oshgan bo‘lishi mumkin, ammo ijtimoiy tengsizlik
kuchaygan, atrof-muhit ifloslangan, yoki aholi sog‘lig‘i yomonlashgan
bo‘lishi mumkin. Demak, iqtisodiy o‘sish mavjud bo‘lishi – ijobiy
rivojlanishning kafolati emas.
Iqtisodiy rivojlanish tushunchasi
Iqtisodiy rivojlanish – bu yanada kengroq tushuncha bo‘lib, nafaqat ishlab
chiqarish hajmining o‘sishini, balki inson salohiyatining rivojlanishi, ijtimoiy
tenglik, sog‘liqni saqlash, ta’lim tizimining yaxshilanishi, atrof-muhit
muhofazasi, institutlarning mustahkamlanishi va umuman olganda,
jamiyatdagi hayot sifatining yaxshilanishini o‘z ichiga oladi.
Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), Jahon banki, va Inson Rivojlanishi
Indeksi (HDI) kabi xalqaro tashkilotlar iqtisodiy rivojlanishni o‘lchashda
quyidagi omillarga e’tibor qaratadi:
 Aholining o‘rtacha umr ko‘rish darajasi
 Ta’limga yondashuv (savodxonlik darajasi, maktabda o‘qish muddati)
 Yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan miqdori

Bu mezonlar shuni ko‘rsatadiki, rivojlanish – bu faqat raqamlar emas, balki
inson hayotining sifat jihatdan yaxshilanishidir.
O‘sish va rivojlanish o‘rtasidagi asosiy farqlar
Ko‘rsatkich Iqtisodiy o‘sish Iqtisodiy rivojlanish
Asosiy mazmuni Ishlab chiqarish hajmining
ortishi Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
O‘lchov vositalari YaIM, YAM, sanoat hajmi
va h.k. HDI, savodxonlik, umr ko‘rish,
tenglik
Xarakteri Miqdoriy Sifat va miqdoriy
Natijasi Ko‘proq mahsulot Yaxshilangan hayot sifati
Ijtimoiy jihatlari Kam hisobga olinadi Asosiy o‘rinda
Atrof-muhitga
ta’siri Ko‘pincha salbiy E’tibor bilan muvozanatga
intiladi
Amaliy misollar orqali farqlar
1. Xitoy : 1980-yillardan boshlab Xitoyda iqtisodiy o‘sish juda yuqori
sur’atlarda kechdi. Biroq bu davrda atrof-muhit ifloslanishi, ijtimoiy
tengsizlik, shahar va qishloq o‘rtasidagi tafovutlar kuchaydi. Bu
iqtisodiy o‘sish bo‘lsa-da, rivojlanish har doim izchil bo‘lmadi.
2. Norvegiya : Yalpi ichki mahsuloti yuqori, lekin asosiy e’tibor inson
kapitali, sog‘liqni saqlash va ekologiyaga qaratilgan. Bu iqtisodiy
rivojlanishga misol bo‘ladi.
Nima uchun bu farq muhim?
Iqtisodiy siyosat ishlab chiqishda bu ikki tushuncha o‘rtasidagi farqni aniq
anglash zarur. Aks holda, faqat o‘sishga yo‘naltirilgan strategiyalar qisqa
muddatli foyda keltirib, uzoq muddatli muammolarga sabab bo‘lishi mumkin.
Shuning uchun, iqtisodiy o‘sishni rivojlanish bilan uyg‘unlashtirish har
qanday mamlakat uchun strategik zaruratdir.

Iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi
Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish bir-birini to‘ldiruvchi jarayonlardir. Iqtisodiy
o‘sish, odatda, rivojlanish uchun zaruriy shart hisoblanadi, ammo yetarli
emas. Rivojlanish uchun resurslar samarali taqsimlanishi, adolatli siyosat
yuritilishi, ijtimoiy guruhlar o‘rtasida teng imkoniyatlar yaratilishi kerak. Shu
nuqtayi nazardan qaralganda, sifatli o‘sish (ya’ni barqaror, inklyuziv va
ijtimoiy adolatli o‘sish) rivojlanishning kaliti hisoblanadi.
Iqtisodiy o‘sish va iqtisodiy rivojlanish tushunchalari o‘rtasidagi farqni
tushunish va ular orasida muvozanatni ta’minlash zamonaviy iqtisodiy
siyosatning asosiy talabi hisoblanadi. O‘sish bu vosita, rivojlanish esa
maqsaddir. Shu sababli, mamlakatlar iqtisodiy strategiyalarini ishlab
chiqishda nafaqat YaIMni oshirishga, balki aholining haqiqiy hayot sifatini
oshirishga yo‘naltirilgan chora-tadbirlarni amalga oshirishlari zarur.

1.3. Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari va ko‘rsatkichlari
Iqtisodiy o‘sish – bu davlat iqtisodiyotining rivojlanish darajasini aniqlovchi
asosiy omillardan biri bo‘lib, uni baholash uchun turli mezon va
ko‘rsatkichlar mavjud. Bu ko‘rsatkichlar orqali mamlakat iqtisodiyotining
real holatini, o‘sish sur’atini, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni va resurslardan
foydalanish samaradorligini aniqlash mumkin. Iqtisodiy siyosatning samarali
olib borilishi uchun o‘sish ko‘rsatkichlarini aniq va izchil hisoblab borish
zarur.
Mazkur bo‘limda iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda foydalaniladigan asosiy
ko‘rsatkichlar, ularning turlari, ahamiyati va cheklovlari chuqur tahlil
qilinadi.
Iqtisodiy o‘sishning asosiy o‘lchovi: Yalpi ichki mahsulot (YaIM)
Iqtisodiy o‘sishni baholashda eng ko‘p ishlatiladigan mezon bu – yalpi ichki
mahsulot (YaIM) dir. YaIM – bu ma’lum bir davrda (odatda bir yilda)
mamlakat ichida ishlab chiqarilgan barcha tayyor mahsulot va xizmatlarning
bozor qiymatini bildiradi. U iqtisodiyotning umumiy hajmini ifodalab beradi
va davlatlararo solishtirish imkonini yaratadi.
YaIMning turlari:
1. Nominal YaIM – joriy bozor narxlarida hisoblanadi.
2. Real YaIM – inflyatsiyani hisobga olib, bazaviy narxlarda ifodalanadi.
Bu ko‘rsatkich vaqt davomida iqtisodiy o‘sishning real (haqiqiy)
sur’atini aniqlashda ishlatiladi.
3. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM (per capita GDP) –
mamlakat iqtisodiyoti hajmini aholiga nisbatan ko‘rsatadi. Bu aholi
farovonligi haqida fikr yuritishga yordam beradi.
Yalpi milliy mahsulot (YAM) va boshqa ko‘rsatkichlar
Yalpi milliy mahsulot (YAM) – bu mamlakat fuqarolari tomonidan, ular
qayerda ishlashidan qat’i nazar, ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning
umumiy qiymatini bildiradi. YAM va YaIM o‘rtasidagi farq shundaki, YaIM
faqat mamlakat hududidagi ishlab chiqarishni qamrab oladi, YAM esa
rezidentlar faoliyatini hisobga oladi.

$Shuningdek, quyidagi ko‘rsatkichlar ham iqtisodiy o‘sishni baholashda qo‘llaniladi:  Sof milliy mahsulot (SMM) – YAMdan kapital eskirish (amortizatsiya)ni ayirish orqali olinadi.  Toza milliy daromad (TMD) – SMMdan soliqlar ayirib tashlangan qiymat. Iqtisodiy o‘sish sur’atini hisoblash usullari Odatda, iqtisodiy o‘sish sur’ati quyidagicha hisoblanadi: O‘sish sur’ati=YaIMt−YaIMt−1YaIMt−1×100%\text{O‘sish sur’ati} = \ frac{YaIM_{t} - YaIM_{t-1}}{YaIM_{t-1}} \times 100\% O‘sish sur’ati = YaIMt − 1 YaIMt − YaIMt − 1 × 100% Bu yerda:  YaIMtYaIM_t YaIMt – joriy yildagi yalpi ichki mahsulot  YaIMt−1YaIM_{t-1} YaIMt − 1 – o‘tgan yildagi yalpi ichki mahsulot Bu formula orqali yilma-yil o‘sish dinamikasi baholanadi. Ijobiy sur’at – iqtisodiy o‘sish mavjudligini, salbiy sur’at esa iqtisodiy qisqarishni anglatadi. Boshqa muhim ko‘rsatkichlar 1. Sanoat ishlab chiqarish indeksi Iqtisodiy o‘sish sanoat ishlab chiqarish hajmi ortishi orqali ham baholanadi. Bu indeks ishlab chiqarish tarmoqlaridagi faollikni ko‘rsatadi. 2. Investitsiyalar hajmi Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bu – investitsiyalardir. Asosiy kapitalga kiritilayotgan investitsiyalar hajmi va ularning tarkibi iqtisodiy faollik darajasini ko‘rsatadi. 3. Ishsizlik darajasi$

Ishsizlikning kamayishi ko‘pincha iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq. Ammo bu
har doim ham to‘g‘ri bo‘lavermaydi, ayniqsa texnologik rivojlanish davrida
avtomatlashtirish ish o‘rinlarini qisqartirishi mumkin.
4. Inflyatsiya darajasi
Sog‘lom iqtisodiy o‘sish past va barqaror inflyatsiya bilan birga kechadi.
Yuqori inflyatsiya iqtisodiy beqarorlik belgisi bo‘lishi mumkin.
5. Tashqi savdo balansi
Eksport hajmining importdan ortiq bo‘lishi – iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini va mahsulotlar sifati oshayotganini bildiradi. Bu ham
iqtisodiy o‘sish bilan bog‘liq.
6. Energiya iste’moli
Ko‘pgina hollarda, energetik resurslarga bo‘lgan talab iqtisodiy o‘sish bilan
bevosita bog‘liq bo‘ladi. Elektr energiyasi, neft va gaz iste’molining ortishi
ishlab chiqarish hajmining kengayishini ko‘rsatadi.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarining cheklovlari
Ko‘plab iqtisodiy ko‘rsatkichlar samarali bo‘lishiga qaramay, ularning ayrim
cheklovlari mavjud:
 YaIM sifat omillarini hisobga olmaydi : Masalan, ta’lim sifatining
oshishi yoki sog‘liqni saqlash tizimining yaxshilanishi ko‘pincha
YaIMda aks etmaydi.
 Noinformal sektor e’tibordan chetda qoladi : Ayrim mamlakatlarda
iqtisodiyotning katta qismi norasmiy bo‘lishi mumkin va bu rasmiy
ko‘rsatkichlarda inobatga olinmaydi.
 Ekologik zarar inobatga olinmaydi : Ishlab chiqarish hajmining
ortishi bilan atrof-muhitga zarar yetishi mumkin, ammo bu
ko‘rsatkichlar iqtisodiy o‘sishni “yaxshi” deb ko‘rsataveradi.
 Teng taqsimlanmagan o‘sish : YaIM o‘sib borayotgan bo‘lsa-da, aholi
guruhlari o‘rtasida farovonlikda katta tafovut bo‘lishi mumkin.
Iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini takomillashtirish yo‘llari

Zamonaviy iqtisodiy tadqiqotchilar an’anaviy ko‘rsatkichlarni to‘ldiruvchi
yangi indikatorlarni ishlab chiqmoqdalar. Masalan:
 Inson rivojlanishi indeksi (HDI) – umr ko‘rish davomiyligi, ta’lim va
daromadlarni o‘z ichiga oladi.
 Genuine Progress Indicator (GPI) – iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy
omillarni birgalikda baholaydi.
 Barqaror rivojlanish ko‘rsatkichlari (SDGs) – BMT tomonidan
ishlab chiqilgan 17 yo‘nalishdagi taraqqiyot mezonlari.
Iqtisodiy o‘sishni aniqlash va baholashda ko‘plab ko‘rsatkichlardan
foydalaniladi. Yalpi ichki mahsulot asosiy o‘lchov vositasi bo‘lsa-da,
zamonaviy yondashuvlar uni ijtimoiy, ekologik va sifat mezonlari bilan
to‘ldirish zaruriyatini ko‘rsatmoqda. Har bir ko‘rsatkichning o‘z afzalliklari
va cheklovlari bor. Shu sababli kompleks yondashuv iqtisodiy o‘sishning real
manzarasini yaratish imkonini beradi. Strategik iqtisodiy siyosatda ushbu
ko‘rsatkichlardan to‘g‘ri foydalanish nafaqat miqdoriy o‘sishni, balki sifatli,
inklyuziv va barqaror iqtisodiy rivojlanishni ham ta’minlaydi.

II BOB. Iqtisodiy o‘sish omillari: klassik va zamonaviy yondashuvlar
2.1. Mehnat, kapital va yer – iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari
Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillarini tahlil qilish har bir mamlakat uchun
uzoq muddatli taraqqiyot yo‘lini belgilab olishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Iqtisodiyot nazariyasining ilk bosqichlaridan boshlab, iqtisodiy o‘sishga ta’sir
etuvchi asosiy uch omil sifatida mehnat , kapital va yer ko‘rsatilib kelinadi.
Bu omillar klassik iqtisodiy nazariyalarning poydevorini tashkil qiladi va
hanuzgacha iqtisodiy tahlillarda o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda.
Mazkur bo‘limda ushbu omillarning iqtisodiy o‘sishga qanday ta’sir
ko‘rsatishi, ularning o‘zaro aloqasi, klassik va zamonaviy iqtisodiy
yondashuvlar orqali tahlil qilinadi.
Mehnat omili
Mehnat – insonning jismoniy va aqliy faoliyati orqali mahsulot va xizmatlar
yaratishga qo‘shgan hissasidir. U iqtisodiy o‘sishning eng muhim va faol
omillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonining ajralmas qismidir.
Mehnat omilining asosiy jihatlari:
 Ishchi kuchi soni : Mehnat resurslari sonining ko‘payishi iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantiradi. Bu ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish
imkonini yaratadi.
 Mehnat samaradorligi : Ishchilarning ko‘nikmalari, tajribasi, sog‘lig‘i
va bilim darajasi yuqori bo‘lsa, ular ko‘proq va sifatli ishlab chiqarish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
 Mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv : Mehnatning ratsional
taqsimlanishi va mutaxassislik bo‘yicha chuqurlashuvi ishlab chiqarish
samaradorligini oshiradi.
Mehnat omilining o‘zgaruvchanligi
Zamonaviy iqtisodiyotda mehnat faqat son bilan emas, balki inson kapitali
sifatida ham baholanadi. Bu esa ta’lim, sog‘liq, malaka va motivatsiya kabi
omillarni qamrab oladi. Masalan, rivojlangan mamlakatlarda mehnat
samaradorligi yuqori bo‘lib, u kam sonli ishchi kuchi bilan ham yuqori
daromad olish imkonini beradi.

Kapital omili
Kapital – ishlab chiqarishda foydalaniladigan moddiy va nomoddiy resurslar
majmuasidir. Bu qurilmalar, texnika, inshootlar, ishlab chiqarish uskunalari,
dasturiy ta’minot, moliyaviy resurslar va intellektual mulkni o‘z ichiga oladi.
Kapitalning turlari:
1. Jismoniy kapital – ishlab chiqarishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri qatnashadigan
mashina, uskunalar, bino-inshootlar.
2. Moliyaviy kapital – investitsiya va ishlab chiqarish jarayonini
moliyalashtirishda ishtirok etuvchi pul mablag‘lari.
3. Nomoddiy kapital – brend, texnologiyalar, innovatsiyalar, bilim va
ixtirolar.
Kapitalning iqtisodiy o‘sishga ta’siri
Kapital omilining o‘sishi quyidagilarga olib keladi:
 Ishlab chiqarish hajmining ortishi
 Mehnat samaradorligining oshishi
 Yangi texnologiyalarning joriy etilishi
 Raqobatbardoshlikning kuchayishi
Investitsiyalar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishning asosiy mexanizmlaridan
biridir. Yangi ishlab chiqarish quvvatlariga sarmoya kiritish orqali
iqtisodiyotning o‘sish salohiyati oshadi.
Yer omili
Yer – iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan tabiiy resurslar
majmuasidir. Unga nafaqat quruqlik, balki foydali qazilmalar, suv resurslari,
o‘rmonlar, iqlim sharoiti va ekologik salohiyat ham kiradi.
Yer omilining iqtisodiy ahamiyati:
 Agrar sektor : Qishloq xo‘jaligida unumdor yerlar iqtisodiy o‘sishning
bevosita manbai hisoblanadi.
 Resurslar ta’minoti : Energetika, tog‘-kon sanoati kabi tarmoqlar
tabiiy resurslarga bog‘liq bo‘lib, bu iqtisodiyotning eksport salohiyatini
shakllantiradi.

 Hududiy raqobat afzalligi : Geografik joylashuv (masalan, transport
yo‘llari yaqinligi) iqtisodiy faoliyatga bevosita ta’sir qiladi.
Yerning cheklanganligi
Yer resurslari – cheklangan va qayta tiklanmaydigan resurslar hisoblanadi.
Shu sababli, yer va tabiiy resurslardan oqilona va barqaror foydalanish
iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Zamonaviy iqtisodiyotda ekologik barqarorlik tamoyili aynan ushbu omil
bilan chambarchas bog‘liq.
Klassik iqtisodiy yondashuvda omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik
Klassik iqtisodchilar (Adam Smit, D. Rikardo, T. Malthus) iqtisodiy o‘sishni
aynan mehnat, kapital va yer omillari orqali tushuntirgan. Ularning
nazariyalarida ishlab chiqarish omillarining o‘zaro nisbati va ularning
rentabelligi asosiy rol o‘ynaydi.
Masalan:
 Adam Smit ishlab chiqarish jarayonida ixtisoslashuv va mehnat
taqsimotining muhimligini urg‘ulagan.
 Rikardo yer resurslarining chegaralanganligi va differentsial renta
orqali yerning iqtisodiy ahamiyatini asoslagan.
 Malthus esa aholining haddan tashqari ko‘payishi bilan resurslar
yetishmovchiligi o‘rtasidagi muvozanatga e’tibor qaratgan.
Zamonaviy yondashuvlar
Hozirgi zamon iqtisodiy fanida ushbu uchlik omillar hali ham muhim
ahamiyatga ega bo‘lsa-da, ularning mazmuni kengayib bormoqda. Xususan:
 Mehnat – inson kapitali, ta’lim, sog‘liq, malaka bilan bog‘lanmoqda.
 Kapital – jismoniy kapitaldan tashqari intellektual va innovatsion
kapitalni ham o‘z ichiga olmoqda.
 Yer – ekologik salohiyat, barqarorlik, yashil iqtisodiyot bilan
boyitilmoqda.
Bu o‘zgarishlar iqtisodiy o‘sishni nafaqat miqdoriy, balki sifat jihatdan
baholash zaruratini kuchaytirmoqda.

Mehnat, kapital va yer iqtisodiy o‘sishning eng muhim va asosiy klassik
omillaridir. Ular ishlab chiqarish jarayonining poydevorini tashkil qiladi.
Bugungi kunda ushbu omillarga zamonaviy yondashuvlar orqali qaralmoqda:
mehnat inson kapitali bilan, kapital innovatsion rivojlanish bilan, yer esa
ekologik barqarorlik bilan boyitilib bormoqda. Shu sababli, iqtisodiy o‘sish
strategiyalarini ishlab chiqishda ushbu omillarning har biri alohida va
kompleks tarzda tahlil qilinishi, ularning samaradorligini oshirish yo‘llari
ishlab chiqilishi muhimdir.

2.2. Innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitali
Zamonaviy davrda iqtisodiy o‘sishni faqatgina klassik omillar – mehnat,
kapital va yer orqali izohlash yetarli emas. Global raqobat, bozor talabining
dinamik o‘zgarishi va texnologik revolyutsiyalar fonida iqtisodiy o‘sishni
belgilovchi innovatsiyalar , texnologik taraqqiyot va inson kapitali kabi
zamonaviy omillar asosiy drayverga aylanmoqda. Ushbu bo‘limda mazkur
uchlikning iqtisodiy o‘sishga ta’siri, ularning o‘zaro bog‘liqligi hamda ularni
rivojlantirishning strategik yo‘nalishlari yoritiladi.
Innovatsiyalar tushunchasi va iqtisodiyotga ta’siri
Innovatsiya – bu yangilik yaratish va uni iqtisodiy faoliyatga joriy etish
orqali yangi qiymat hosil qilish jarayonidir. Bu tushuncha ixtiro (yangi
g‘oya), uni tijoratlashtirish (bozorga chiqarish) va amaliyotda qo‘llashni o‘z
ichiga oladi.
Innovatsiyaning iqtisodiy o‘sishga ta’siri:
 Ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi – yangi texnologiyalar
yordamida kamroq resurs sarfi bilan ko‘proq mahsulot ishlab chiqarish
mumkin.
 Yangi tarmoqlar paydo bo‘ladi – sun’iy intellekt, biotexnologiya,
yashil energiya kabi sohalar iqtisodiyotning yangi yo‘nalishlarini
shakllantiradi.
 Raqobatbardoshlikni kuchaytiradi – innovatsion mahsulotlar milliy
ishlab chiqaruvchilarning jahon bozoridagi pozitsiyasini
mustahkamlaydi.
 Yangi ish o‘rinlari yaratiladi – innovatsiyalar ko‘pincha yangi
kasblar va malaka turlarini talab qiladi.
Masalan, IT sohasida kichik innovatsiyalar (masalan, mobil ilovalar yoki
bulutli xizmatlar) hatto mikro darajadagi kompaniyalarga ham global bozorga
chiqish imkonini berdi.
Texnologik taraqqiyot: turlar va ta’sir doiralari
Texnologik taraqqiyot – bu ishlab chiqarish vositalari va jarayonlarining
takomillashuvi, yangi texnika va texnologiyalarning joriy etilishi orqali

iqtisodiy o‘sish sur’atining ortishi demakdir. U quyidagi turlarda namoyon
bo‘ladi:
1. Mahsuldorlikni oshiruvchi texnologiyalar
 Robototexnika
 Avtomatlashtirilgan tizimlar
 Yordamchi dasturiy mahsulotlar
2. Energiya tejovchi va ekologik texnologiyalar
 Quyosh va shamol elektr stansiyalari
 Elektr transport vositalari
 “Yashil” ishlab chiqarish texnologiyalari
3. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)
 Internet tarmog‘i, raqamli xizmatlar
 Bulutli texnologiyalar
 Sun’iy intellekt, Big Data, IoT
Ta’sir doiralari:
 Mikroiqtisodiy darajada : Korxonalar xarajatlarini kamaytiradi,
mahsulot sifatini oshiradi.
 Makroiqtisodiy darajada : Umumiy ishbilarmonlik muhitini
yaxshilaydi, yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sish sur’atini oshiradi.
Texnologik taraqqiyot, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun
“innovatsion sakrash” orqali oraliq bosqichlarni chetlab o‘tib, ilg‘or
bosqichlarga o‘tish imkonini beradi.
Inson kapitali: mazmuni va iqtisodiy ahamiyati
Inson kapitali – bu insonlarning bilim, ko‘nikma, sog‘liq, kreativlik va
malaka shaklidagi salohiyatini anglatadi. U zamonaviy iqtisodiyotda eng
muhim resursga aylanmoqda.
Inson kapitali elementlari:
 Ta’lim – sifatli maktab, kollej, oliy o‘quv yurtlari va doimiy malaka
oshirish.

 Sog‘liqni saqlash – jismoniy va ruhiy sog‘lik inson mehnatga
layoqatliligini ta’minlaydi.
 Ijtimoiy muhit – inklyuzivlik, teng imkoniyatlar, ijtimoiy xavfsizlik.
Inson kapitalining o‘sishiga ijobiy ta’siri:
 Ishchi kuchining samaradorligi oshadi.
 Innovatsion muhit shakllanadi – ilmiy tadqiqotlar, startaplar ko‘payadi.
 O‘zini o‘zi band qilish va tadbirkorlik darajasi ortadi.
 Rivojlangan inson kapitaliga ega davlatlar ko‘proq investitsiya jalb
etadi.
Masalan, Janubiy Koreya va Singapur iqtisodiy mo‘jizalarini aynan inson
kapitaliga sarmoya kiritish orqali amalga oshirdi.
Innovatsiya – texnologiya – inson kapitali: o‘zaro bog‘liqlik
Ushbu uch omil bir-birini to‘ldiruvchi va mustahkamlovchi kuch sifatida
harakat qiladi:
 Inson kapitali – innovatsiyalarni yaratadi va texnologiyalarni
boshqaradi.
 Innovatsiyalar – ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, yangi
mahsulot va xizmatlar yaratadi.
 Texnologik taraqqiyot – innovatsiyalarni keng doirada qo‘llashni
ta’minlaydi.
Misol uchun, sun’iy intellekt texnologiyalarini yaratish uchun yuqori
malakali muhandislar (inson kapitali) zarur. Bu texnologiyalar esa yangi
dasturlar, xizmatlar yaratadi (innovatsiyalar), bu esa iqtisodiy o‘sishga olib
keladi.
Davlat siyosati va qo‘llab-quvvatlash choralarining o‘rni
Davlat bu uch omilni rivojlantirishda quyidagi yo‘llar bilan bevosita ishtirok
etadi:
 Ilm-fan va innovatsiyani moliyalashtirish
 Ta’lim tizimini isloh qilish, STEM yo‘nalishlarini rivojlantirish
 Startap va texnoparklar uchun preferensiyalar yaratish

 Raqamli infratuzilmani kengaytirish
 Xalqaro texnologiyalar transferini rag‘batlantirish
O‘zbekiston misolida olib qaralganda, 2022 yildan beri “Yangi O‘zbekiston”
strategiyasi doirasida ilm-fan va innovatsiyaga ajratilayotgan mablag‘lar
sezilarli darajada oshmoqda. “Bir million dasturchi” loyihasi, “IT Park”,
Yoshlar texnoparklari va Digital Uzbekistan loyihalari aynan shu yo‘nalishga
qaratilgan.
Innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitali XXI asr
iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchlari hisoblanadi. Ushbu
omillar iqtisodiy o‘sishni faqat miqdoriy emas, balki sifat jihatdan ham
barqaror va uzoq muddatli qilish imkonini beradi. Innovatsion iqtisodiyotga
o‘tish, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va inson kapitalini
rivojlantirish mamlakatlar raqobatbardoshligini oshiradi, aholi farovonligini
ta’minlaydi. Davlat bu jarayonlarda faol ishtirok etishi, strategik rejalashtirish
va sarmoyaviy muhitni takomillashtirish orqali ushbu omillarni samarali
uyg‘unlashtirishi zarur.

2.3. Institutsional omillar va iqtisodiy siyosatning roli
Iqtisodiy o‘sishga faqat moddiy resurslar – mehnat, kapital, yer yoki hatto
innovatsiyalar, texnologiyalar orqali erishiladi, degan yondashuv yetarli
emas. So‘nggi o‘n yilliklarda iqtisodiy o‘sishni izohlashda institutsional
omillar va iqtisodiy siyosat ning o‘rni kuchayib bormoqda. Chunki real
iqtisodiyotni tartibga soluvchi qonun-qoidalar, iqtisodiy erkinlik, huquqiy
muhit, davlat boshqaruvi sifati kabi omillar resurslardan qanday samarali
foydalanilishini bevosita belgilab beradi.
Ushbu bo‘limda iqtisodiy o‘sishga ta’sir qiluvchi institutsional omillar tahlil
qilinadi hamda samarali iqtisodiy siyosat yuritishning ahamiyati ochib
beriladi.
Institutsional omillar nima?
Institutsiyalar – bu jamiyatdagi rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar va
mexanizmlar bo‘lib, ular iqtisodiy faoliyatni tartibga soladi. Boshqacha qilib
aytganda, bu “o‘yinning qoidalari”dir. Institutsiyalar quyidagilarni o‘z ichiga
oladi:
 Qonunchilik tizimi
 Mulk huquqi
 Sud tizimi va korrupsiyaga qarshi kurash
 Hukumatning hisobdorligi va shaffofligi
 Bozor institutsiyalari (banklar, birjalar, regulyatorlar)
Qattiq va yumshoq institutsiyalar
 Qattiq institutsiyalar : qonunlar, davlat tuzilmalari, nazorat organlari.
 Yumshoq institutsiyalar : odat, madaniyat, ijtimoiy me’yorlar,
ishonch.
Iqtisodiy o‘sish uchun aynan qattiq va yumshoq institutsiyalarning uyg‘un
ishlashi muhim. Misol uchun, agar qonunlar bo‘lsa-yu, ularni buzganlar
jazolanmasa yoki jamiyatda ishonch past bo‘lsa – bu iqtisodiy faollikka
salbiy ta’sir qiladi.
Institutsiyalarning iqtisodiy o‘sishga ta’siri

1. Mulk huquqi va biznes faolligi
Aniq mulk huquqi himoyasi bo‘lmagan jamiyatda tadbirkorlik sust bo‘ladi.
Chunki hech kim o‘z investitsiyasining xavfsizligiga ishonch hosil qila
olmaydi. Mulk huquqining kafolatlanishi esa xorijiy investitsiyalar oqimini
ham oshiradi.
2. Sud tizimi va huquq ustuvorligi
Adolatli va mustaqil sud tizimi bo‘lishi iqtisodiy munosabatlarni barqaror
qiladi. Sud orqali bitimlarni bajarish, qarzlarni undirish yoki nizolarni hal
qilish imkoniyati bo‘lmasa, bozor ishonchga asoslanmagan bo‘ladi.
3. Korrupsiyaning darajasi
Yuqori korrupsiya darajasi – resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib
keladi. Korrupsiyalashgan iqtisodiyotda innovatsiyalarga emas, “aloqalarga”
sarmoya qilinadi. Bu esa iqtisodiy o‘sishning samarasiz bo‘lishiga sabab
bo‘ladi.
4. Iqtisodiy erkinlik va regulyatsiya
Bozor iqtisodiyoti samarali ishlashi uchun iqtisodiy erkinlik muhim. Ortiqcha
litsenziyalash, byurokratiya, davlat aralashuvining ko‘pligi tadbirkorlikni
susaytiradi. Shu bilan birga, regulyatsiyaning butunlay yo‘qligi ham
bozorning noaniqlik bilan to‘lishiga olib keladi. Muhimi – muvozanatli
regulyatsiya.
Davlatning iqtisodiy o‘sishdagi roli
Davlat – bu faqat byudjet xarajatlarini amalga oshiruvchi emas, balki
iqtisodiy tizimni shakllantiruvchi, institutsional muhitni yaratib beruvchi
asosiy subyektdir. Uning roli ikki asosiy yo‘nalishda ko‘zga tashlanadi:
1. Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash
 Pul-kredit siyosati: inflyatsiyani nazorat qilish, stavkalarni tartibga
solish.
 Fiskal siyosat: byudjet xarajatlari, soliq yengilliklari, investitsiya
rag‘batlari.
 Valyuta siyosati: milliy valyutaning barqarorligi, eksport-import
muvozanati.

2. Struktura va institutsional islohotlar
 Ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish
 Monopoliyalarni cheklash, raqobat muhitini shakllantirish
 Sud, huquqni muhofaza qilish va davlat xizmatlarini isloh qilish
Masalan, Osiyo yo‘lbarslari (Janubiy Koreya, Singapur, Tayvan)da davlat
aynan dastlabki davrlarda faol institutlar yaratish orqali bozorning to‘g‘ri
ishlashiga zamin yaratgan.
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar institutsiyalari
Rivojlangan mamlakatlarda:
 Mustahkam qonunlar va amaliy ijro mavjud
 Mustaqil sudlar va shaffof boshqaruv tizimi faol
 Innovatsiyani rag‘batlantiruvchi institutlar ishlab turadi
Rivojlanayotgan mamlakatlarda:
 Qonunlar amalda sust ishlaydi
 Korrupsiya yuqori
 Davlat resurslari samarali taqsimlanmaydi
Bu farqlar iqtisodiy o‘sish sur’atlaridagi tafovutlarga ham bevosita ta’sir
qiladi.
O‘zbekiston misolida institutsional rivojlanish
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlarning asosiy
yo‘nalishlaridan biri aynan institutsional muhitni yaxshilashga qaratilgan:
 “Yangi O‘zbekiston” strategiyasi doirasida tadbirkorlikni qo‘llab-
quvvatlovchi qonunlar, erkin iqtisodiy zonalar, soliq islohotlari amalga
oshirilmoqda.
 Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi faoliyati kuchaytirildi.
 Sud-huquq tizimi isloh qilinmoqda.
 Tashqi investitsiyalarni himoya qilish mexanizmlari
kuchaytirilmoqda.

Shu bilan birga, hal qilinishi kerak bo‘lgan muammolar ham mavjud: sud
mustaqilligi to‘liq ta’minlanmagan, korrupsiya darajasi yuqoriligi, ayrim
reglamentatsiyalarda haddan ortiq byurokratiya mavjud.
Institutsional omillar va iqtisodiy siyosat iqtisodiy o‘sishning sifat jihatidan
ustun komponentlaridir. Samarali institutsiyalar mavjud bo‘lmagan joyda
hatto eng katta resurslar ham to‘g‘ri ishlatilmaydi. Huquq ustuvorligi,
iqtisodiy erkinlik, korrupsiyaga qarshi kurash, mustahkam moliyaviy va
fiskal siyosat – bular barqaror iqtisodiy o‘sishning negizidir.
Shu bois, har qanday mamlakat uchun uzoq muddatli iqtisodiy taraqqiyotga
erishish yo‘lida faqat moddiy resurslar emas, balki mustahkam institutsional
asos yaratish ustuvor yo‘nalish bo‘lishi kerak.

III BOB. Iqtisodiy o‘sish tiplari va ularning amaliy ko‘rinishlari
3.1. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari
Iqtisodiy o‘sishning tabiati va sifati har bir davlatning rivojlanish
strategiyasini belgilovchi asosiy omillardandir. Bu o‘sishning qanday
omillar evaziga yuzaga kelayotganligi — ya’ni resurslarning kengaytirilgan
holda miqdoran oshirilishi yoki mavjud resurslardan samaraliroq foydalanish
orqali sodir bo‘layotgani — iqtisodiy o‘sish turlarini belgilaydi. Shu nuqtai
nazardan iqtisodiy o‘sish, odatda, ekstensiv va intensiv modellarga
bo‘linadi.
Mazkur bo‘limda ushbu ikki asosiy modelning mohiyati, ularning o‘zaro
farqlari, afzallik va cheklovlari hamda O‘zbekiston misolida amaliy jihatlari
tahlil qilinadi.
Ekstensiv o‘sish modeli: mazmuni va xususiyatlari
Ekstensiv iqtisodiy o‘sish – bu ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi asosan
resurslarning (mehnat, kapital, yer) son jihatdan ko‘paytirilishi orqali yuzaga
keladigan o‘sishdir. Boshqacha qilib aytganda, ishlab chiqarishni oshirish
uchun ko‘proq ishchi kuchi jalb qilinadi, yangi texnika emas, balki mavjud
vositalar soni ko‘paytiriladi.
Asosiy belgilar:
 Ishlab chiqarishning miqdoriy kengayishi
 Yangi korxonalar ochish, mavjudlarini son jihatdan ko‘paytirish
 Resurslardan foydalanish samaradorligiga e’tibor nisbatan past
 Ishchi kuchi va kapitalning keskin ko‘payishi asosiy drayver bo‘lib
xizmat qiladi
Afzalliklari:
 Rivojlanishning dastlabki bosqichida tez natija beradi
 Ishsizlikni kamaytirishda samarali
 Kichik infratuzilmali iqtisodiyotlar uchun oddiy amalga oshiriladi
Kamchiliklari:
 Mahsulot birligiga resurs sarfi yuqori

 Resurslar chegaralangan bo‘lgani sababli uzoq muddatda barqaror
emas
 Texnologik yutuqlarga asoslanmaydi, ya’ni raqobatbardoshlik past
bo‘ladi
Ekstensiv model asosan industrializatsiya davrida yoki iqtisodiy
islohotlarning boshlanish bosqichida qo‘llaniladi. Sovet Ittifoqi iqtisodiyoti
uzoq yillar shu model asosida faoliyat yuritgan.
Intensiv o‘sish modeli: mazmuni va xususiyatlari
Intensiv iqtisodiy o‘sish – bu ishlab chiqarish hajmining ko‘payishi mavjud
resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, yangi texnologiyalarni joriy
etish, mehnat unumdorligini oshirish evaziga erishiladi.
Asosiy belgilar:
 Innovatsiyalar, texnologiyalar, ilmiy yondashuvlar asosida rivojlanish
 Inson kapitaliga sarmoya kiritish
 Mehnat va kapital samaradorligini oshirishga urg‘u berish
 Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga intilish
Afzalliklari:
 Barqaror, uzoq muddatli o‘sishni ta’minlaydi
 Resurslar cheklangan sharoitda yuqori samaradorlik beradi
 Raqobatbardoshlikni oshiradi
Kamchiliklari:
 Dastlab katta sarmoya va vaqt talab qiladi
 Kadrlar salohiyati, ilm-fan infratuzilmasi, boshqaruv sifati talab etiladi
 Qiyin isloh va o‘zgarishlarni talab qiladi
Intensiv o‘sish modeli rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa texnologik
jihatdan ilg‘or davlatlarda keng qo‘llaniladi. Masalan, Yaponiya va
Germaniya iqtisodiyotlari aynan intensiv modelga asoslangan.
Ekstensiv va intensiv o‘sishning taqqoslanishi

Ko‘rsatkichlar Ekstensiv o‘sish Intensiv o‘sish
Rivojlanish manbai Resurslar hajmini oshirish Resurslardan samarali
foydalanish
Mehnat
unumdorligi Past Yuqori
Innovatsiyalar Kam Ko‘p
Samaradorlik Past Yuqori
Uzoq muddatli
istiqbol Barqaror emas Barqaror
Misollar Sobiq Ittifoq, dastlabki
industrializatsiya Yaponiya, Janubiy Koreya,
Germaniya
Ko‘rib turganimizdek, har ikki model o‘zining afzallik va kamchiliklariga
ega. Ammo zamonaviy iqtisodiyot sharoitida intensiv model ustuvor
ahamiyat kasb etmoqda.
Gibrid model va zamonaviy tendensiyalar
Amaliyotda toza ekstensiv yoki sof intensiv model kam uchraydi. Aksincha,
ko‘plab davlatlar gibrid (ya’ni aralash) modeldan foydalanadi. Dastlab
resurslar bazasi kengaytiriladi (ekstensiv), so‘ngra samaradorlikni oshirishga
o‘tiladi (intensiv).
Bundan tashqari, bugungi global iqtisodiyotda quyidagi tendensiyalar
kuzatilmoqda:
 Raqamli transformatsiya orqali intensiv o‘sishga o‘tish
 Ekologik cheklovlar sababli resurslarni tejash zaruriyati
 Innovatsiyalarga asoslangan “raqobat ustunligi” konsepsiyasi
O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish modellari
O‘zbekiston mustaqillik yillarida, ayniqsa dastlabki bosqichda, ekstensiv
o‘sish modelidan foydalandi. Bu:

 Yangi ishlab chiqarish quvvatlarini qurish
 Ishchi kuchini ommaviy jalb qilish
 Agrar sektorda ko‘proq yerni o‘zlashtirish orqali amalga oshirildi
Ammo so‘nggi yillarda iqtisodiy siyosatda intensiv modelga o‘tish
harakatlari kuchaymoqda:
Intensiv model elementlari:
 Innovatsion rivojlanish strategiyasi (2019–2021)
 IT Park va Digital Uzbekistan loyihalari
 Ilm-fanni rivojlantirish jamg‘armasi orqali R&D sohasiga sarmoya
 Ta’lim tizimini isloh qilish , STEM yo‘nalishlarini rivojlantirish
Shu bilan birga, mamlakatda hali ham ekstensiv elementlar mavjud: masalan,
infratuzilma qurilishi, sanoat zonalarini kengaytirish, yer resurslaridan
yanada ko‘proq foydalanish.
Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari iqtisodiy rivojlanishning har xil
bosqichlariga mos keladigan strategiyalardir. Ekstensiv model tez o‘sish
uchun qulay bo‘lsa-da, uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlay olmaydi.
Intensiv model esa resurslardan oqilona foydalanish orqali raqobatbardosh,
innovatsion iqtisodiyot barpo etish imkonini beradi.
O‘zbekiston uchun istiqboldagi maqsad – intensiv modelga to‘liq o‘tish,
buning uchun esa inson kapitali, texnologik bazani rivojlantirish va
institutsional islohotlarni jadallashtirish zarur.

3.2. Barqaror (sustainable) o‘sish va ekologik jihatlar .
XXI asrning global muammolari orasida ekologik inqiroz, iqlim o‘zgarishi va
resurslar tanqisligi tobora dolzarb masalaga aylanmoqda. Shu bois, iqtisodiy
o‘sish faqat miqdoriy ko‘rsatkichlar bilan emas, balki barqarorlik , ya’ni
ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy muvozanatni saqlagan holda amalga oshirilishi
kerak. Bugungi kunda barqaror iqtisodiy o‘sish (sustainable growth)
konsepsiyasi jahon miqyosida e’tirof etilgan ustuvor yo‘nalish hisoblanadi.
Ushbu bo‘limda barqaror iqtisodiy o‘sishning mohiyati, tamoyillari, ekologik
jihatlari va O‘zbekiston sharoitida uning dolzarbligi tahlil qilinadi.
Barqaror iqtisodiy o‘sish tushunchasi
Barqaror o‘sish — bu hozirgi avlodning ehtiyojlarini qondirar ekan, kelajak
avlodlar uchun hayot sifati va resurslardan foydalanish imkoniyatlarini xavf
ostiga qo‘ymaydigan iqtisodiy o‘sishdir. Boshqacha aytganda, bu —
iqtisodiyotning tabiatga zarar yetkazmasdan, ijtimoiy tenglikni saqlagan
holda o‘sishidir.
Barqaror o‘sishning asosiy komponentlari:
1. Iqtisodiy barqarorlik – o‘sish sur’atlarining izchil va samarali
bo‘lishi.
2. Ijtimoiy barqarorlik – kambag‘allikni kamaytirish, ijtimoiy tenglik va
inklyuziya.
3. Ekologik barqarorlik – tabiiy resurslar va atrof-muhitni muhofaza
qilish.
Nima uchun ekologik jihatlar muhim?
An’anaviy iqtisodiy o‘sish yondashuvlari ko‘pincha tabiiy resurslar
ekspluatatsiyasi orqali tez natijaga erishishga qaratilgan. Biroq bu
yondashuv:
 Atmosfera va suv ifloslanishi
 Biologik xilma-xillik yo‘qolishi
 Iqlim o‘zgarishi
 Cho‘llanish va yer degradatsiyasi

kabi ekologik falokatlarga olib kelmoqda.
Bugun ko‘plab rivojlangan davlatlar, xususan Yevropa Ittifoqi a’zolari, o‘sish
strategiyalarini “yashil iqtisodiyot” tamoyillari asosida qayta ko‘rib
chiqmoqda.
Yashil iqtisodiyot va uglerod neytrallik
Yashil iqtisodiyot (green economy) – bu ekologik barqarorlikka erishishga
yo‘naltirilgan iqtisodiyot modelidir. U quyidagilarga asoslanadi:
 Qayta tiklanuvchi energiya manbalari (quyosh, shamol, gidro)
 Chiqindilarni qayta ishlash va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan
ishlab chiqarish
 Uglerod izini kamaytirish
 Barqaror qishloq xo‘jaligi va suv resurslarini boshqarish
Uglerod neytrallik (carbon neutrality) esa — chiqarilayotgan karbon
gazini boshqa yo‘llar bilan kompensatsiya qilish orqali iqlimga ta’sirni nolga
tushirish strategiyasidir. Bu, ayniqsa, Parij iqlim kelishuviga qo‘shilgan
mamlakatlar uchun asosiy maqsad bo‘lib qolmoqda.
Barqaror o‘sishning tamoyillari
1. Energiyani tejash va muqobil manbalarni joriy etish
An’anaviy yoqilg‘ilardan (neft, gaz, ko‘mir) foydalanish o‘rniga
quyosh, shamol va biomassa kabi muqobil manbalarga o‘tish.
2. Resurslardan oqilona foydalanish
Suv, yer, o‘rmon kabi resurslar cheklangan. Ulardan iqtisodiy
manfaatdorlik bilan foydalanish orqali ularning avlodlar uchun ham
saqlanishi ta’minlanadi.
3. Chiqindilarni kamaytirish va qayta ishlash
“Zero waste” (nol chiqindi) tamoyili asosida ishlab chiqarish va
iste’molni yo‘lga qo‘yish.
4. Atrof-muhit monitoringi va ekologik nazorat
Ekologik qonunlarni kuchaytirish, kompaniyalar uchun chiqindilar
me’yorini belgilash.
5. Ekologik ta’lim va ongni oshirish
Jamiyatda ekologik madaniyatni shakllantirish orqali barqaror hayot
tarzi targ‘ib qilinadi.

O‘zbekiston sharoitida barqaror o‘sish masalasi
O‘zbekiston tabiiy resurslar (ayniqsa yer va suv) bo‘yicha boy bo‘lishiga
qaramay, ekologik jihatdan sezgir hududda joylashgan:
 Aral dengizi fojiasi – ekologik halokat darajasiga yetgan global
muammo.
 Cho‘llanish va yer degradatsiyasi – paxta yetishtirishdagi noto‘g‘ri
irrigatsiya va intensiv dehqonchilik oqibati.
 Suv resurslari tanqisligi – iqlim o‘zgarishi va mintaqaviy muammolar
sababli.
 Atmosfera ifloslanishi – kon sanoati, transport va energiya sohasidagi
emissiyalar natijasi.
Barqaror rivojlanish yo‘lidagi harakatlar:
 “Yashil energetika” konsepsiyasi doirasida quyosh va shamol
stansiyalari barpo etilmoqda.
 Suv tejovchi texnologiyalar (tomchilatib sug‘orish) joriy etilmoqda.
 Aralbo‘yi hududini rekultivatsiya qilish bo‘yicha xalqaro loyihalar
amalga oshirilmoqda.
 Barqaror rivojlanish milliy strategiyasi (2021–2030) qabul qilingan.
Bularning barchasi O‘zbekistonni barqaror iqtisodiy o‘sishga yo‘naltirishda
muhim qadamlardir. Ammo ekologik muammolar miqyosi, resurslarga
bosimning ortib borayotgani va urbanizatsiya darajasi bu yo‘lda davomiy
e’tibor talab qiladi.
Barqaror iqtisodiy o‘sish bugungi global va milliy siyosatdagi eng muhim
yo‘nalishlardan biridir. Uning mohiyati faqatgina YaIM o‘sishiga erishish
emas, balki bu o‘sishni ijtimoiy va ekologik xavfsizlik ni saqlagan holda
amalga oshirishdir. Zamonaviy dunyoda iqtisodiy taraqqiyot – ekologik
muvozanatni buzmasdan, innovatsion va yashil texnologiyalar asosida
qurilishi lozim.
O‘zbekiston uchun bu yo‘nalish alohida dolzarbdir. Ayni damda barqaror
o‘sishga erishish uchun resurslarni tejash, atrof-muhitni himoya qilish, yashil
energetika va ekologik boshqaruv tizimini rivojlantirish bo‘yicha
strategiyalarni kengaytirish lozim.

3.3. O‘zbekiston misolida iqtisodiy o‘sish tiplari tahlili
Har bir davlat o‘zining iqtisodiy rivojlanish bosqichida muayyan o‘sish
modeliga tayangan holda taraqqiy etadi. O‘zbekiston mustaqillikka
erishganidan beri o‘ziga xos iqtisodiy yo‘lni bosib o‘tdi. Bu yo‘l davomida
mamlakat turli bosqichlarda ekstensiv , intensiv va barqaror o‘sish tiplari ni
birgalikda qo‘llab kelmoqda. Ushbu bo‘limda O‘zbekiston iqtisodiy
o‘sishining tarixiy bosqichlari, qo‘llanilgan o‘sish tiplari va ularning
samaradorligi tahlil qilinadi.
1. Mustaqillikdan keyingi dastlabki bosqich (1991–2000 yillar)
Ekstensiv o‘sish ustuvor edi
Mustaqillikdan so‘ng O‘zbekiston o‘z iqtisodiyotini shakllantirishda avvalo
mavjud resurslarni safarbar qilishga tayanishga majbur bo‘ldi. Buning asosiy
sabablari:
 Markaziy rejalashtirilgan iqtisodiyotdan meros bo‘lib qolgan sanoat
korxonalari
 Yuqori darajadagi ishsizlik va yashash darajasining pasayishi
 Xomashyo eksportiga tayanilgan iqtisodiy struktura
Shu sababli 90-yillar O‘zbekiston uchun ekstensiv o‘sish modelining ustuvor
bo‘lgan davri hisoblanadi.
Asosiy chora-tadbirlar:
 Yangi korxonalarni ishga tushirish
 Qishloq xo‘jaligini kengaytirish (ayniqsa paxta yetishtirish hajmini
oshirish)
 Ishchi kuchini ko‘p miqdorda jalb qilish
 Sanoatni milliylashtirish va muqobil ichki ishlab chiqarishni
rivojlantirish
Bu model qisqa muddatda iqtisodiy barqarorlikka erishishga yordam berdi,
biroq o‘sish samaradorligi nisbatan past bo‘ldi.
2. Islohotlar chuqurlashuvi bosqichi (2001–2016 yillar)

Aralash model: ekstensiv + intensiv elementlar
Bu davrda iqtisodiy o‘sishning intensiv omillariga o‘tish bo‘yicha ilk
qadamlarga guvoh bo‘ldik. Garchi ekstensiv elementlar hali ham mavjud
bo‘lsa-da, mehnat unumdorligini oshirish, texnologiyalarni joriy etish va
tarkibiy islohotlar boshlangani sezildi.
Muhim yo‘nalishlar:
 Xususiylashtirish jarayonlari
 Bank-moliya tizimini modernizatsiya qilish
 Import o‘rnini bosuvchi sanoat siyosati
 Avtomobilsozlik, neft-gaz va to‘qimachilik sohalariga sarmoya kiritish
Intensiv o‘sish alomatlari:
 Mahalliylashtirish darajasining oshishi
 Texnologik quvvatlarni bosqichma-bosqich yangilash
 Iqtisodiy o‘sishda inson kapitali va innovatsiyalarning ahamiyat kasb
etishi
Biroq bu bosqichda iqtisodiy islohotlar sekin amalga oshirildi, bozor
mexanizmlari to‘liq shakllanmagani sababli intensiv o‘sish to‘liq natija
bermadi.
3. Faol islohotlar va ochiqlik siyosati davri (2017-yildan hozirgacha)
Intensiv va barqaror o‘sish modellariga o‘tish
Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida olib borilayotgan islohotlar
natijasida O‘zbekiston iqtisodiyotida tub burilish yuz berdi. Iqtisodiy
o‘sishning yangi tiplari – intensiv va barqaror yo‘nalishlar ustuvor bo‘lib
bormoqda.
Asosiy islohotlar:
 Valyuta bozorining liberallashuvi (2017)
 Soliq tizimi va litsenziyalashda soddalashtirish
 Erkin iqtisodiy zonalar (FEZ) va texnoparklar tashkil etilishi
 Bank tizimi transformatsiyasi , xalqaro moliya institutlari bilan
hamkorlik
 Yashil energetika va raqamli iqtisodiyotga o‘tish

O‘sishning intensiv va barqaror elementlari:
 Texnologik yangilanish : energetika, transport, qishloq xo‘jaligida
zamonaviy texnika va avtomatlashtirish joriy etilmoqda.
 Raqamli infratuzilma : “Digital Uzbekistan”, elektron hukumat, IT
Park’lar, startaplar.
 Inson kapitaliga sarmoya : oliy ta’lim muassasalari soni va sifatini
oshirish, xalqaro reytinglarda ishtirok, STEM va IT ta’limiga e’tibor.
 Barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) : kambag‘allikka qarshi
kurashish, ekologik xavfsizlik, gender tengligi.
 Yashil energetika : quyosh va shamol elektr stansiyalarining qurilishi
(Masalan: Navoiy, Jizzax, Buxoroda).
Natijada 2020–2023 yillar davomida O‘zbekiston YaIM o‘sish sur’atlari 5–
7% atrofida barqaror bo‘ldi, xorijiy investitsiyalar hajmi sezilarli darajada
ortdi.
4. Sektorlar kesimida o‘sish tiplari
a) Sanoat :
Sanoatda o‘sish asosan intensiv modelga tayanmoqda. Raqobatbardosh
mahsulotlar ishlab chiqarish, sanoat klasterlari, texnoparklar intensiv o‘sish
belgilaridir.
b) Qishloq xo‘jaligi :
Avval ekstensiv usullar (yer maydonini kengaytirish, ko‘p suv sarfi) ustuvor
bo‘lgan. Bugun esa tomchilatib sug‘orish, zamonaviy texnika, agrobiznes
modeli joriy qilinmoqda — bu intensiv o‘sish ga yo‘l ochmoqda.
c) Xizmatlar sohasi :
Xizmatlar sektori (bank, IT, turizm) asosiy intensiv o‘sish tarmog‘i
hisoblanadi. Bu sohada inson kapitali va texnologiyalar asosiy rol o‘ynaydi.
d) Energetika :
Yaqin yillarda energetika sektori barqaror va yashil o‘sish modeli ga
o‘tayotgan sohalardan biri bo‘lib qolmoqda. Muqobil energiya manbalari
(quyosh, shamol) salohiyati kuchaymoqda.

5. Muammolar va takliflar
Muammolar:
 Texnologik transformatsiya hali barcha tarmoqlarda to‘liq amalga
oshmagan
 Inson kapitalining sifati (ta’lim, sog‘liqni saqlash) intensiv o‘sishga
to‘liq mos emas
 Ekologik barqarorlikka tahdid: suv resurslari tanqisligi, Aralbo‘yi
holati
 Raqamli tengsizlik: urban va qishloq joylar o‘rtasida katta farq
Takliflar:
1. Innovatsiyalarni milliy iqtisodiyotning markaziy elementiga aylantirish
2. Ijtimoiy tenglikni ta’minlagan holda intensiv va barqaror o‘sishni
uyg‘unlashtirish
3. Raqamli savodxonlik va raqamli infratuzilmani umumxalq darajasida
rivojlantirish
4. Yashil texnologiyalarni subsidiyalash va uglerod izini kamaytirish
5. Barqaror iqtisodiy siyosatni qo‘llab-quvvatlovchi institutlar va
qonunchilikni mustahkamlash
O‘zbekiston iqtisodiy o‘sishi har xil bosqichlarda turli model va
yondashuvlarga asoslandi. Dastlab ekstensiv o‘sish resurslarga tayangan
holda amalga oshirilgan bo‘lsa, bugun mamlakat intensiv va barqaror
rivojlanish sari dadil qadam tashlamoqda. Bu yo‘lda amalga oshirilayotgan
islohotlar, texnologik yangilanish, yashil energetika va inson kapitaliga
sarmoya kiritish intensiv va barqaror iqtisodiy o‘sishning poydevorini
mustahkamlamoqda. Kelajakda bu model milliy raqobatbardoshlikni oshirib,
aholining farovonligi va ekologik xavfsizlikni ta’minlashda muhim rol
o‘ynaydi.

Xulosa va takliflar
Mazkur tadqiqot natijalariga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish har qanday davlatning
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Iqtisodiy o‘sish
deganda mamlakatda ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlar hajmining
barqaror ravishda ortib borishini tushunamiz. Bu tushuncha nafaqat miqdoriy
o‘zgarishlarni, balki sifat jihatdan rivojlanishni ham o‘z ichiga oladi.
Tadqiqot davomida iqtisodiy o‘sishning nazariy asoslari, o‘lchovlari, asosiy
omillari va tiplari keng qamrovda tahlil qilindi. Iqtisodiy o‘sish va rivojlanish
tushunchalari o‘rtasidagi farq ochib berildi. O‘sish odatda yalpi ishlab
chiqarish hajmining oshishi bilan tavsiflanadi, rivojlanish esa kengroq, ya’ni
iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy o‘sish omillari klassik (mehnat, kapital, yer) va zamonaviy
(innovatsiya, texnologiya, inson kapitali, institutsional tizimlar) guruhlarga
ajratildi. Ayniqsa, bugungi globallashuv sharoitida zamonaviy omillar
ahamiyati ortib bormoqda. Bu omillar iqtisodiyotda raqobatbardoshlik,
barqarorlik va yuqori samaradorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
Tadqiqotning muhim jihatlaridan biri — iqtisodiy o‘sish tiplari bo‘yicha
tahlil olib borilishi bo‘ldi. Ekstensiv va intensiv o‘sish modellari o‘rtasidagi
asosiy farq — resurslarga tayanish yoki samaradorlikni oshirishga qaratilgan
yondashuvda namoyon bo‘ladi. Shuningdek, barqaror (sustainable) o‘sish
modeli XXI asrda ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni
uyg‘unlashtirish zaruratidan kelib chiqmoqda.
O‘zbekiston misolida o‘rganilgan amaliy tahlillar shuni ko‘rsatadiki,
mamlakat mustaqillikdan buyon turli iqtisodiy o‘sish tiplari bosqichma-
bosqich tatbiq etilgan. Dastlabki yillarda ekstensiv model ustuvor bo‘lgan
bo‘lsa, hozirgi davrda intensiv va barqaror o‘sish tiplari tobora muhim
ahamiyat kasb etmoqda. So‘nggi yillarda olib borilayotgan islohotlar,
texnologik modernizatsiya, inson kapitaliga e’tibor, raqamli iqtisodiyotga
o‘tish va yashil energiyaga investitsiya kiritish iqtisodiy o‘sish sifatini
yaxshilamoqda.
Shunday qilib, iqtisodiy o‘sishni faqat yalpi ishlab chiqarish
ko‘rsatkichlarining ortishi sifatida emas, balki kompleks tizim sifatida
baholash lozim. Bunda zamonaviy omillar, barqarorlik tamoyillari, ijtimoiy
adolat va ekologik xavfsizlikni hisobga olgan holda siyosat yuritilishi zarur.

Takliflar
1. Innovatsion rivojlanishni jadallashtirish
o O‘zbekistonda intensiv iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalaridan
biri bu innovatsiyalar hisoblanadi. Shu sababli, ilmiy-tadqiqot
institutlari, startaplar, texnoparklar va universitetlar o‘rtasida faol
hamkorlikni kuchaytirish zarur.
o Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish mexanizmlarini
takomillashtirish, intellektual mulk himoyasini kuchaytirish
lozim.
2. Inson kapitaliga investitsiyani oshirish
o Ta’lim sifati va muvofiqligini oshirish orqali iqtisodiyot
talablariga javob beradigan kadrlar tayyorlash kerak.
o Texnik va kasb-hunar ta’limiga alohida e’tibor qaratish, STEM
sohalarini ommalashtirish tavsiya etiladi.
3. Institutsional islohotlarni chuqurlashtirish
o Huquqiy tizimda ishonchlilikni ta’minlash, korrupsiyaga qarshi
kurashni kuchaytirish, davlat boshqaruvida ochiqlik va
shaffoflikni ta’minlash orqali investorlar ishonchini oshirish
mumkin.
o Samarali sud-huquq tizimi iqtisodiy erkinlikni kengaytiradi va
tadbirkorlik muhitini yaxshilaydi.
4. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
o Raqamli infratuzilmani butun mamlakat bo‘ylab kengaytirish,
ayniqsa, qishloq joylarda Internetga kirishni ta’minlash lozim.
o Elektron hukumat, elektron savdo, elektron bank xizmatlari
orqali ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish samaradorligini
oshirish mumkin.
5. Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish va ekologik barqarorlik
o Quyosh, shamol va bioenergiyadan foydalanishni kengaytirish
orqali energiya mustaqilligi ta’minlanadi.
o Atrof-muhitni muhofaza qilishga yo‘naltirilgan iqtisodiy siyosat
nafaqat ekologik xavfsizlik, balki sog‘lom demografik rivojlanish
uchun ham muhim.
6. Tarmoqlar kesimida intensiv o‘sishga o‘tishni jadallashtirish
o Sanoat va qishloq xo‘jaligida zamonaviy texnologiyalarni keng
joriy etish, resurslarni tejovchi usullarga o‘tish bilan iqtisodiy
samaradorlikni oshirish mumkin.
o Raqobatbardosh eksport mahsulotlari ishlab chiqarishga
yo‘naltirilgan klaster tizimini rivojlantirish muhim.
7. Hududiy iqtisodiy o‘sishni muvozanatlash

o Mamlakatda iqtisodiy o‘sish hududlar kesimida notekis
kechayotganligi bois, infratuzilma va investitsiyalarni hududlar
bo‘yicha adolatli taqsimlash zarur.
o Aholi bandligini oshirish, kambag‘allikni kamaytirish, qishloq
joylarda iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish barqaror o‘sishga
xizmat qiladi.
Yakuniy fikr
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston iqtisodiyotining keyingi yillardagi
muvaffaqiyatli o‘sishi va global raqobatda barqaror o‘rin egallashi uchun
iqtisodiy o‘sish tiplari va omillariga strategik yondashuv talab etiladi.
Innovatsion, inson kapitaliga tayangan, raqamli va yashil iqtisodiyotga
asoslangan barqaror o‘sish modeli — hozirgi va kelajak avlodlar farovonligi
uchun mustahkam poydevor bo‘lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch . – Toshkent:
Ma’naviyat, 2008.
2. Madumarov A., Tohirov Q. Makroiqtisodiyot . – Toshkent: “Iqtisod-
Moliya”, 2022.
3. Salimov S. Iqtisodiy o‘sish nazariyalari . – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2021.
4. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlari va farmonlari:
o “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. – www.lex.uz
o “Yashil iqtisodiyotga o‘tish konsepsiyasi” (2023-yil). –
www.gov.uz
5. World Bank. Uzbekistan Country Economic Memorandum . –
Washington, 2023.
https://www.worldbank.org
6. Mankiw, N. G. Principles of Economics (9th Edition). – Cengage
Learning, 2021.
7. Todaro, M.P., Smith, S.C. Economic Development (12th Edition). –
Pearson Education, 2020.
8. Barro, R. J., Sala-i-Martin, X. Economic Growth . – MIT Press, 2004.
9. United Nations Development Programme (UNDP). Human
Development Reports . – https://hdr.undp.org
10. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
ma’lumotlari:
– https://stat.uz
11. OECD (2023). Innovations for Sustainable Economic Growth . –
https://www.oecd.org
12. Krugman, P., Wells, R. Macroeconomics (6th Edition). – Worth
Publishers, 2022.
13. Romer, D. Advanced Macroeconomics (5th Edition). – McGraw-
Hill, 2018.
14. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tahliliy sharhlari:
– https://cbu.uz
15. Jahon banki, IMF va Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot
Tashkiloti (OECD) statistik hisobotlari.

Foydalanilgan internet saytlar ro‘yxati
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining rasmiy veb-sayti
https://president.uz
→ Mamlakatda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat, strategiyalar va
islohotlar haqida rasmiy manba.
2. Lex.uz – Normativ-huquqiy hujjatlar milliy bazasi
https://lex.uz
→ Iqtisodiy sohadagi qarorlar, farmonlar, konsepsiyalar va qonunlar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
https://stat.uz
→ Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, YaIM, inflyatsiya, bandlik va boshqa
rasmiy statistikalar.
4. Markaziy bank rasmiy sayti
https://cbu.uz
→ Pul-kredit siyosati, foiz stavkalari, bank sektori tahlillari va valyuta
kurslari.
5. Investitsiyalar, sanoat va savdo vazirligi sayti
https://miit.uz
→ Investitsiya loyihalari, iqtisodiy tarmoqlar va hududiy rivojlanish
strategiyalari.
6. Jahon bankining O‘zbekiston bo‘yicha sahifasi
https://www.worldbank.org/en/country/uzbekistan
→ Mamlakat iqtisodiyoti bo‘yicha xalqaro hisobotlar va tavsiyalar.
7. Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (IMF)
https://www.imf.org/en/Countries/UZB
→ O‘zbekiston iqtisodiyoti haqida tahlillar va makroiqtisodiy
tavsiyalar.
8. BMT Taraqqiyot Dasturi (UNDP) – O‘zbekiston
https://www.undp.org/uzbekistan
→ Barqaror rivojlanish, yashil iqtisodiyot va inson kapitali bo‘yicha
ma’lumotlar.
9. OECD (Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti)
https://www.oecd.org
→ Innovatsiyalar, institutsional islohotlar va iqtisodiy o‘sish tahlillari.
10. Raqamli iqtisodiyot va IT rivoji – IT Park Uzbekistan
https://it-park.uz
→ Texnologik taraqqiyot, innovatsiya va startaplar bo‘yicha
ma’lumotlar.

Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari KURS ISHI

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari

O'xshash dokumentlar