Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 44.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik

Купить
Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………...…..3 I.BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchovlari………………………..5 1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari: klassik, neoklassik va endogen yondashuvlar.9 1.3. Iqtisodiy o‘sish omillari mehnat, kapital va texnologik taraqqiyot……..12 II.BOB. MILLIY BOYLIK VA UNING IQTISODIY O‘SISHGA TA’SIRI 2.1. Milliy boylik tushunchasi va tarkibiy tuzilishi………………………….14 2.2. Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni………………….17 2.3. Inson kapitali va intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri...19 III.BOB. IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASH STRATEGIYALARI VA ISTIQBOLLAR 3.1. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar…………...22 3.2. Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri……25 3.3. Milliy boylikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish strategiyalari………………………………………………………………………27 XULOSA……………………………………………………………………30 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..32 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik mavzusi zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlaridan biridir. Har bir mamlakatning iqtisodiy salohiyati va rivojlanishi, asosan, uning milliy boyligi va bu boylikdan samarali foydalanish qobiliyatiga bog‘liqdir. Milliy boylik tushunchasi, mamlakatda mavjud bo‘lgan barcha resurslar, ishlab chiqarish vositalari, tabiiy boyliklar va inson kapitalini o‘z ichiga oladi. Ularning o‘zaro aloqasi va ta'siri iqtisodiy o‘sishni belgilovchi asosiy omillar sifatida e'tirof etiladi. Iqtisodiy o‘sish, mamlakatning vaqt o‘tishi bilan ishlab chiqarish hajmining oshishi, ya'ni milliy mahsulotning o‘sishini anglatadi. Bu jarayon, aholi farovonligini oshirish, ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sishning tezligi va barqarorligi, milliy boylikni qanday boshqarish va uni qanday rivojlantirishga bog‘liq. Mamlakatlar o‘z milliy boyliklarini samarali boshqarish va innovatsion yondashuvlar orqali iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish imkoniyatiga ega. Shuni ta'kidlash lozimki, milliy boylikning o‘sishi va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi bog‘liqlik, faqat tabiiy resurslarga tayangan holda emas, balki inson kapitali, ta'lim, ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar orqali ham amalga oshiriladi. Zamonaviy iqtisodiyotda, yangi texnologiyalar va bilimlar, iqtisodiy o‘sish jarayonini tezlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bois, milliy boylik va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur o‘rganish, davlat siyosatini shakllantirish va iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega. Ushbu mavzu, iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning o‘zaro ta'sirini tahlil qilish, ularning rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini 3 topish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni taqdim etadi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqlarni tushunish, barqaror rivojlanishni ta'minlash va aholi farovonligini oshirish uchun ushbu mavzuni chuqur o‘rganish muhimdir. Iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning ahamiyatini anglash, davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan olib boriladigan siyosat va strategiyalarni samarali amalga oshirishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi: "Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik" mavzusining maqsadi, iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillarini tushunish va ularning o‘zaro ta'sirini tahlil qilishdan iborat. Ushbu mavzu orqali iqtisodiy o‘sishning tabiiy resurslar, inson kapitali, innovatsiyalar va davlat siyosati bilan bog‘liqligini o‘rganish ko‘zda tutilgan. Shuningdek, milliy boylikning iqtisodiy o‘sishga ta'sirini va bu jarayonda yuzaga keladigan muammolarni aniqlash, ularni hal etish yo‘llarini izlash ham maqsadga kiritilgan. Kurs ishining vazifasi: mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqlarni tushunishga, barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishga va aholi farovonligini oshirishga yordam beradi. Iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning tushunchalari orqali davlatlar o‘z iqtisodiy salohiyatini oshirish, resurslardan samarali foydalanish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan siyosatlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 4 I.BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchovlari. Iqtisodiy o‘sish - bu mamlakatning iqtisodiy faoliyatining o‘sishi, ya'ni milliy ishlab chiqarishning oshishi va aholi farovonligining yaxshilanishi jarayonidir. Iqtisodiy o‘sish ko‘pincha ichki yalpi mahsulot (IYHM) ko‘rsatkichlari orqali o‘lchanadi. IYHM - bu mamlakatda ma'lum bir davr ichida ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning umumiy qiymati. Iqtisodiy o‘sishning izchil va barqaror bo‘lishi mamlakatning rivojlanishi va barqarorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir. 1 Iqtisodiy o‘sish, shuningdek, ish o‘rinlarining ko‘payishi, aholi daromadlarining oshishi va jamiyatda iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi ko‘plab iqtisodchilar tomonidan turli xil nazariyalar va modellar asosida tushuntiriladi. Masalan, klassik iqtisodchilar iqtisodiy o‘sishni resurslar va ularni samarali taqsimlash orqali izohlaydilar. Yangi iqtisodiy nazariyalar esa innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitalining ahamiyatini ta'kidlaydi. Iqtisodiy o‘sish jarayonida davlat siyosati ham muhim rol o‘ynaydi. Davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi siyosatlarni amalga oshirish, investitsiyalarni jalb qilish va infratuzilmani rivojlantirish orqali o‘sishni ta'minlaydi. Iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda bir necha usullar mavjud. Eng ko‘p qo‘llaniladigan usul - bu ichki yalpi mahsulotni (IYHM) hisoblashdir. IYHM o‘lchovlari nominal va real ko‘rsatkichlar sifatida ajratiladi. Nominal IYHM - bu 1 Abdullayeva, D. (2021). Milliy boylik va iqtisodiy o‘sish: muammolar va yechimlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 5 inflyatsiyani hisobga olmasdan, dollar yoki boshqa valyutalarda ko‘rsatilgan ishlab chiqarish qiymati. Real IYHM esa inflyatsiyani hisobga olgan holda hisoblanadi va vaqt o‘tishi bilan iqtisodiy o‘sishni taqqoslashda yanada aniqroq natijalarni beradi. Real IYHM o‘sishi iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda eng asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Shuningdek, iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda boshqa ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi. Ular orasida ish o‘rinlari sonining o‘sishi, aholi daromadlarining oshishi, eksport va import ko‘rsatkichlari, investitsiyalar hajmi va boshqa ijtimoiy- iqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud. Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiy o‘sishni baholashda yordam beradi va mamlakatning iqtisodiy salohiyatini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sishning ijtimoiy-iqtisodiy ta'siri ham muhimdir. O‘sish jarayoni aholi farovonligini oshirish, ish o‘rinlari yaratish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga yordam beradi. Biroq, iqtisodiy o‘sishini faqat raqamlar asosida baholash yetarli emas. O‘sish jarayonida ijtimoiy adolat, ekologik barqarorlik va iqtisodiy tenglik kabi masalalar ham e'tiborga olinishi lozim. Iqtisodiy o‘sish va uning ijtimoiy ta'siri o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlash, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun muhim vazifa hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sishning barqaror va izchil bo‘lishi uchun davlat siyosati ham muhim ahamiyatga ega. Davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish uchun investitsiyalarni jalb qilish, infratuzilmani rivojlantirish, ta'lim va sog'liqni saqlash tizimini mustahkamlash kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Shuningdek, davlatning iqtisodiy siyosati innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va texnologik taraqqiyotga hissa qo‘shishi kerak. 6 Iqtisodiy o‘sishning o‘lchovlari va ko‘rsatkichlari, shuningdek, xalqaro miqyosda taqqoslash imkoniyatini yaratadi. Mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy o‘sish darajasini taqqoslash, ularning iqtisodiy salohiyatini baholash va rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishda muhimdir. Xalqaro tashkilotlar, masalan, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi, iqtisodiy o‘sish ko‘rsatkichlarini doimiy ravishda monitoring qiladi va mamlakatlarga o‘z iqtisodiy siyosatlarini yaxshilashda yordam beradi.Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchovlari iqtisodiy rivojlanishning muhim jihatlarini anglatadi. Iqtisodiy o‘sish, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirish, aholi farovonligini yaxshilash va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Iqtisodiy o‘sishni o‘lchashda IYHM, ish o‘rinlari, daromadlar va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi. Shuningdek, iqtisodiy o‘sish jarayonida davlat siyosati, innovatsiyalar va ijtimoiy adolat kabi masalalar ham e'tiborga olinishi zarur. Iqtisodiy o‘sish - bu kompleks jarayon bo‘lib, uning barqaror va izchil bo‘lishi uchun ko‘plab omillarni hisobga olish lozim. Iqtisodiy o‘sish jamiyat taraqqiyotining muhim ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, u mamlakatning ishlab chiqarish salohiyati, aholi farovonligi va umumiy rivojlanish darajasining ortishini ifodalaydi. Bu tushuncha iqtisodiyot fanida keng o‘rganilib, uning turli nazariy yondashuvlari va o‘lchov usullari ishlab chiqilgan. Iqtisodiy o‘sish eng avvalo yalpi ichki mahsulot (YIM) yoki yalpi milliy mahsulot (YMM)ning o‘sishi orqali o‘lchanadi. YIM – bu mamlakat hududida ma’lum bir vaqt davomida ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarning umumiy qiymati bo‘lsa, YMM esa mamlakat fuqarolari tomonidan ishlab 7 chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning umumiy qiymatini aks ettiradi. Ushbu ikki asosiy ko‘rsatkich orqali iqtisodiy o‘sishning miqdoriy jihatlari baholanadi. Iqtisodiy o‘sishni o‘lchash uchun YIMning real va nominal ko‘rsatkichlari farqlanadi. Nominal YIM joriy narxlarda hisoblanadi, ya’ni inflyatsiya ta’siri hisobga olinmagan bo‘ladi. Real YIM esa inflyatsiya ta’siridan tozalangan holda aniqlanadi, bu esa haqiqiy o‘sish sur’atlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sishni aniqlashda boshqa muhim mezonlardan biri aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YIM (YIM per capita) hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich mamlakatdagi iqtisodiy o‘sishning aholiga qanday ta’sir qilishini ko‘rsatadi. Agar YIM umumiy hajmi oshsa-yu, lekin aholi soni tez o‘ssa, bu iqtisodiy o‘sishning har bir fuqaro uchun unchalik sezilarli emasligini anglatishi mumkin. Shuning uchun iqtisodiy o‘sish faqat miqdoriy emas, balki sifat jihatdan ham baholanadi. Iqtisodiy o‘sishning asosiy manbalari turlicha bo‘lib, ular orasida tabiiy resurslardan samarali foydalanish, mehnat unumdorligining oshishi, kapital qo‘yilmalar va texnologik taraqqiyot muhim o‘rin tutadi. Tabiiy resurslar iqtisodiy o‘sish uchun zarur bo‘lsa-da, ularning cheklanganligi sababli uzoq muddatli barqaror o‘sishga faqat texnologik yangiliklar va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish orqali erishish mumkin. Texnologik taraqqiyot iqtisodiy o‘sishning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish jarayonlarini samaraliroq qilishga yordam beradi, yangi tarmoqlarni rivojlantiradi va mavjud bozorlarni kengaytiradi. Masalan, avtomatlashtirish, sun’iy intellekt va raqamli texnologiyalar iqtisodiyotning turli jabhalarida o‘sishga turtki beradi. 8 Iqtisodiy o‘sish turlari ekstensiv va intensiv bo‘lishi mumkin. Ekstensiv o‘sish mehnat va kapital hajmining ko‘payishi hisobiga sodir bo‘lsa, intensiv o‘sish esa mavjud resurslardan yanada samaraliroq foydalanish orqali yuzaga keladi. Rivojlangan davlatlarda asosan intensiv o‘sish ustuvor bo‘lib, texnologik rivojlanish va innovatsiyalar natijasida yuqori samaradorlikka erishiladi. Kam rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda esa ekstensiv o‘sish ustun bo‘lishi mumkin, ya’ni mehnat resurslarining ko‘payishi va yangi ishlab chiqarish quvvatlarining barpo etilishi orqali iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. Iqtisodiy o‘sish nafaqat miqdoriy jihatdan, balki sifat jihatidan ham baholanishi lozim. Agar iqtisodiy o‘sish faqat ishlab chiqarish hajmining ortishi bilan bog‘liq bo‘lsa, bu ijtimoiy tengsizlik va ekologik muammolarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun barqaror iqtisodiy o‘sish tushunchasi iqtisodiyotning nafaqat miqdoriy jihatdan o‘sishini, balki uning ijtimoiy va ekologik jihatdan ham barqaror rivojlanishini anglatadi. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlatning roli katta. Hukumat iqtisodiy siyosati orqali infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va ilm-fanni qo‘llab-quvvatlash, sarmoya jalb qilish va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishi mumkin. Davlatning fiskal va monetar siyosati ham iqtisodiy o‘sishning tezlashishiga yoki sustlashishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, soliqlarning kamaytirilishi tadbirkorlik faolligini oshirishi mumkin, lekin shu bilan birga byudjet daromadlarini pasaytirishi ehtimoli ham mavjud. Bundan tashqari, iqtisodiy o‘sishni tahlil qilishda xalqaro savdo va investitsiyalar muhim ahamiyat kasb etadi. Globallashuv sharoitida mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar o‘sib bormoqda va eksport-import operatsiyalari iqtisodiy o‘sishning muhim 9 manbalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Rivojlangan davlatlar va xalqaro tashkilotlarning investitsiyalari rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda muhim rol o‘ynaydi.Iqtisodiy o‘sish jamiyat farovonligining oshishi, ishlab chiqarish samaradorligining ortishi va texnologik taraqqiyot bilan chambarchas bog‘liq jarayondir. Uni o‘lchash uchun YIM, YMM, jon boshiga YIM kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Iqtisodiy o‘sish turli omillar bilan bog‘liq bo‘lib, ularning ichida texnologik taraqqiyot, sarmoya, tabiiy resurslar va inson kapitalining rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish uchun esa davlat siyosati, innovatsion rivojlanish va xalqaro iqtisodiy hamkorlik muhim rol o‘ynaydi. 1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari klassik, neoklassik va endogen yondashuvlar. Iqtisodiy o‘sish modellari iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tushunish va tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan nazariy tamoyillar tizimidir. Ushbu modellar turli davrlarda turli iqtisodiy maktablar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, ular iqtisodiy o‘sishning asosiy omillarini aniqlash, resurslardan foydalanish samaradorligini oshirish va uzoq muddatli barqaror rivojlanishni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Asosiy iqtisodiy o‘sish modellari klassik, neoklassik va endogen yondashuvlar doirasida shakllangan bo‘lib, har biri o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Klassik iqtisodiy o‘sish modeli 18-19-asrlarda Adam Smit, David Rikardo va Tomas Maltus kabi iqtisodchilar tomonidan ilgari surilgan. Bu model iqtisodiy o‘sishning asosi sifatida ishlab chiqarish omillari, ayniqsa mehnat, kapital va yerning o‘zaro ta’sirini ko‘rib chiqadi. Klassik iqtisodiy o‘sish nazariyasiga ko‘ra, 10 erkin bozor mexanizmi iqtisodiy o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib, bozor o‘z-o‘zini tartibga solish xususiyatiga ega. Adam Smitning "Ko‘rinmas qo‘l" tushunchasi bozor mexanizmining iqtisodiy rivojlanishga ta’sirini tushuntiradi, ya’ni har bir shaxs o‘z manfaatini ko‘zlar ekan, jamiyatning umumiy farovonligi oshadi. David Rikardo esa iqtisodiy o‘sishni resurslarning chegaralanganligi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqdi. Unga ko‘ra, yer resurslari cheklangan bo‘lgani sababli iqtisodiy o‘sish ma’lum bir nuqtadan keyin sekinlashadi va natijada iqtisodiy o‘sishning barqarorligi ta’minlanishi qiyinlashadi. Rikardo differensial renta tushunchasini ilgari surib, yer unumdorligining pasayishi iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlagan. Tomas Maltus esa aholi o‘sishi va iqtisodiy resurslar o‘rtasidagi nomutanosiblikni iqtisodiy o‘sishning cheklovchi omili sifatida ko‘rsatgan. Uning fikriga ko‘ra, aholi geometrik progressiya asosida o‘sadi, lekin oziq-ovqat resurslari arifmetik progressiya bilan ortadi. Bu esa uzoq muddatda resurslar tanqisligiga va iqtisodiy o‘sishning sekinlashishiga olib keladi. Klassik modelning cheklovlaridan biri shundaki, u texnologik taraqqiyot va innovatsiyalarni yetarlicha hisobga olmaydi. Shu sababli keyinchalik neoklassik iqtisodiy o‘sish modeli shakllangan bo‘lib, u iqtisodiy rivojlanishning muhim jihatlariga chuqurroq e’tibor qaratadi. Neoklassik iqtisodiy o‘sish modeli XX asrning o‘rtalarida Robert Solou va Trevor Swan tomonidan ishlab chiqilgan. Bu model ishlab chiqarish funksiyasi va texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tahlil qilishga asoslangan. Neoklassik model Solou-Swan modeli deb ham yuritiladi va u ishlab chiqarish 11 omillari (mehnat va kapital) hamda texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’sirini hisobga oladi. Solou modeli ishlab chiqarishning asosiy komponentlarini funksional bog‘liqlik orqali ifodalaydi. Modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish kapital va mehnat resurslarining oshishi hamda texnologik taraqqiyot natijasida yuzaga keladi. Modelda iqtisodiy o‘sish uzoq muddatda texnologik taraqqiyot bilan bog‘liq bo‘lib, kapital va mehnat resurslarining o‘sishi oxir-oqibat pasayib boruvchi samaradorlik bilan tavsiflanadi. Ushbu modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sishning asosiy dvigateli texnologik taraqqiyot bo‘lib, kapital va mehnatning o‘sishi uzoq muddatli barqaror o‘sishni ta’minlay olmaydi. Neoklassik modelning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, unda iqtisodiy o‘sish darajasi va jon boshiga YIM tenglashish tendensiyasiga ega. Boshqacha aytganda, resurslardan samarali foydalanish va texnologik rivojlanish bo‘lmagan holatda iqtisodiy o‘sish pasayadi. Ushbu model iqtisodiy siyosat yuritishda muhim rol o‘ynaydi, chunki u texnologik taraqqiyot va kapital jamg‘arishning ahamiyatini ta’kidlaydi. Neoklassik modelning cheklovlaridan biri shundaki, u texnologik taraqqiyotni tashqi omil sifatida qabul qiladi va iqtisodiy o‘sish ichki omillar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligini yetarlicha tushuntira olmaydi. Shu sababli, keyinchalik endogen iqtisodiy o‘sish modellari ishlab chiqildi. Endogen iqtisodiy o‘sish modeli texnologik taraqqiyot va innovatsiyalarni iqtisodiy o‘sishning ichki omillari sifatida ko‘rib chiqadi. Bu model 1980-yillarda Pol Romer va Robert Lukas tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, u ilm-fan, ta’lim, innovatsiyalar va inson kapitalining iqtisodiy o‘sishdagi rolini tahlil qiladi. 12 Endogen modelga ko‘ra, iqtisodiy o‘sish ichki omillarga, xususan, ta’lim, ilmiy izlanishlar va innovatsion jarayonlarga bog‘liq. 2 Endogen modelning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, unda texnologik taraqqiyot va inson kapitaliga investitsiyalar iqtisodiy o‘sishning barqaror bo‘lishiga xizmat qiladi. Masalan, davlat va xususiy sektor tomonidan ilmiy tadqiqotlar va ta’limga sarmoya kiritish iqtisodiy o‘sish sur’atlarini oshiradi va uzoq muddatli barqaror rivojlanishga olib keladi. Bundan tashqari, endogen model iqtisodiy o‘sishning o‘z-o‘zini rag‘batlantirish xususiyatiga e’tibor qaratadi. Ya’ni, biror mamlakatda innovatsiyalar rivojlanishi va inson kapitaliga sarmoya ko‘payishi natijasida iqtisodiy o‘sishning yangi turtki beruvchi omillari paydo bo‘ladi. Bu esa texnologik taraqqiyotning nafaqat tashqi, balki ichki omillar bilan bog‘liqligini anglatadi. Iqtisodiy o‘sish modellari jamiyatning iqtisodiy rivojlanish jarayonlarini tahlil qilishda muhim rol o‘ynaydi. Klassik model erkin bozor mexanizmini asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida ko‘rib chiqsa, neoklassik model iqtisodiy o‘sishning texnologik taraqqiyotga bog‘liqligini ta’kidlaydi. Endogen model esa texnologik taraqqiyot va innovatsiyalarni iqtisodiy o‘sishning ichki omillari sifatida ko‘rib, inson kapitaliga sarmoya kiritish va ilmiy tadqiqotlarning ahamiyatini ochib beradi. 1.3. Iqtisodiy o‘sish omillari mehnat, kapital va texnologik taraqqiyot. 2 Bayramov, R. (2022). Milliy boylik: tushuncha, muammolar va yechimlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 13 Iqtisodiy o‘sish – bu mamlakatning ishlab chiqarish quvvati va aholi farovonligining ortishini ifodalovchi jarayondir. Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari sifatida mehnat resurslari, kapital va texnologik taraqqiyot keltiriladi. Ushbu uch omil bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, har biri iqtisodiy rivojlanish jarayoniga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat iqtisodiy o‘sishning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Mehnat resurslarining sifati va soni ishlab chiqarish jarayonining samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mehnat resurslari yetarli bo‘lmasa yoki ishchi kuchining malakasi past bo‘lsa, iqtisodiy o‘sish sekinlashishi mumkin. Shuning uchun ta’lim va kasbiy tayyorgarlik muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan davlatlar o‘z ishchi kuchining malakasini oshirish orqali iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishga intiladilar. Mehnat unumdorligini oshirish uchun ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash va mehnat sharoitlarini yaxshilash kabi omillar muhim rol o‘ynaydi. Ta’lim darajasi oshgani sayin, ishchi kuchi yanada samaraliroq ishlay boshlaydi, bu esa ishlab chiqarish hajmini oshirishga olib keladi. Yuqori malakali kadrlar texnologiyalarni tezroq o‘zlashtiradi, innovatsion yechimlar ishlab chiqadi va ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini oshiradi. Kapital ham iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biri bo‘lib, ishlab chiqarish vositalari va infratuzilmalarni o‘z ichiga oladi. Kapital jamg‘arilishi orqali yangi korxonalar barpo etiladi, ishlab chiqarish quvvatlari kengaytiriladi va ishlab chiqarish jarayonlari modernizatsiya qilinadi. Kapital sarmoyalar yetarli bo‘lmasa, iqtisodiy o‘sish sekinlashadi va ishlab chiqarish samaradorligi pasayadi. 14 Kapitalning ikki asosiy turi mavjud: asosiy kapital va aylanma kapital. Asosiy kapital ishlab chiqarish jarayonida uzoq muddat davomida ishlatiladigan resurslarni (zavodlar, texnika, infratuzilma) o‘z ichiga oladi. Aylanma kapital esa xomashyo, materiallar va ishlab chiqarish jarayonida doimiy iste’mol qilinadigan resurslarni ifodalaydi. Asosiy kapitalning samarali ishlatilishi iqtisodiy o‘sishga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kapital qo‘yilmalar samaradorligini oshirish uchun sarmoya jalb qilish mexanizmlarini rivojlantirish muhimdir. Xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirish, bank kreditlari va xalqaro moliyaviy tashkilotlarning mablag‘larini jalb qilish orqali iqtisodiy o‘sish sur’atlarini oshirish mumkin. Shuningdek, davlat investitsiyalari infratuzilmani rivojlantirish, ta’lim va sog‘liqni saqlash sohalarini qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy barqarorlikni ta’minlaydi. Texnologik taraqqiyot iqtisodiy o‘sishning eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish jarayonlarini samaraliroq qiladi, yangi mahsulotlar yaratish imkoniyatini oshiradi va ishlab chiqarish tannarxini pasaytiradi. Texnologik taraqqiyot bo‘lmasa, ishlab chiqarish jarayonlari eskiradi va iqtisodiyot raqobatbardoshligini yo‘qotishi mumkin. Texnologik taraqqiyotning eng muhim jihatlaridan biri avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalarning joriy etilishidir. Ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilishi natijasida mehnat unumdorligi oshadi va mahsulot tannarxi pasayadi. Sun’iy intellekt, robototexnika va axborot texnologiyalarining rivojlanishi zamonaviy iqtisodiyotda katta ahamiyat kasb etadi. Davlat texnologik taraqqiyotni rag‘batlantirish uchun ilmiy tadqiqot va innovatsiyalarni qo‘llab- quvvatlashi lozim. Ilmiy tadqiqot institutlari, texnologik parklar va startap 15 loyihalarining rivojlanishi iqtisodiy o‘sishning muhim shartlaridan biridir. Shuningdek, xususiy sektor ham yangi texnologiyalarni tadbiq qilish va innovatsion mahsulotlarni ishlab chiqish orqali iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shishi mumkin. Iqtisodiy o‘sishning samaradorligini oshirish uchun mehnat, kapital va texnologik taraqqiyotning o‘zaro bog‘liqligi muhim ahamiyatga ega. Agar mehnat resurslari yuqori malakaga ega bo‘lsa, kapital qo‘yilmalar samarali ishlatilsa va texnologik innovatsiyalar rivojlangan bo‘lsa, iqtisodiyot barqaror va tezkor o‘sish imkoniyatiga ega bo‘ladi.Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari – mehnat, kapital va texnologik taraqqiyot bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, har biri iqtisodiy taraqqiyot jarayonida o‘ziga xos rol o‘ynaydi. II.BOB. MILLIY BOYLIK VA UNING IQTISODIY O‘SISHGA TA’SIRI 2.1. Milliy boylik tushunchasi va tarkibiy tuzilishi. Milliy boylik – bu mamlakatning moddiy va nomoddiy resurslaridan iborat bo‘lib, u iqtisodiy rivojlanish, ijtimoiy farovonlik va barqaror taraqqiyot darajasini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Milliy boylik mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlaridagi jamlangan resurslarni, tabiiy zaxiralarni, ishlab chiqarish vositalarini, ilmiy-texnikaviy salohiyatni, inson kapitalini va madaniy merosni o‘z ichiga oladi. Milliy boylikning tarkibiy tuzilishi murakkab bo‘lib, u bir necha asosiy tarkibiy qismlardan iborat: tabiiy boyliklar, ishlab chiqarish vositalari, inson kapitali va nomoddiy aktivlar. Har bir tarkibiy qism mamlakatning iqtisodiy qudratini aniqlashda va barqaror rivojlanish strategiyasini belgilashda muhim 16 ahamiyat kasb etadi. Tabiiy boyliklar milliy boylikning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, ular mamlakatning tabiiy resurslaridan tashkil topgan. Bunga yer, suv resurslari, mineral zaxiralar, o‘rmonlar, hayvonot va o‘simlik dunyosi kiradi. Tabiiy boyliklar iqtisodiy rivojlanish uchun asosiy xomashyo manbai hisoblanadi va ular to‘g‘ri boshqarilganda barqaror o‘sishga xizmat qiladi. Masalan, neft va gaz zahiralari ko‘plab davlatlarning iqtisodiy qudratini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Ishlab chiqarish vositalari esa milliy boylikning moddiy qismiga kiradi va u zavodlar, fabrikalar, infratuzilma, transport tarmoqlari va boshqa ishlab chiqarish aktivlarini o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish vositalari mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga xizmat qiladi va ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini belgilaydi. Modernizatsiyalangan ishlab chiqarish vositalari va ilg‘or texnologiyalar iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. Inson kapitali ham milliy boylikning muhim qismi bo‘lib, u aholining bilim darajasi, kasbiy mahorati, salomatligi va demografik holatini o‘z ichiga oladi. Inson kapitalining rivojlanishi iqtisodiy o‘sish va innovatsion taraqqiyotga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Yuksak malakali ishchi kuchi yuqori unumdorlikka ega bo‘lib, texnologik rivojlanishni jadallashtiradi. Davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash va ilmiy izlanishlarga ko‘proq mablag‘ ajratgan sayin, inson kapitalining sifat darajasi ortib boradi. Nomoddiy aktivlar esa intellektual mulk, patentlar, brendlar, ilmiy-texnikaviy ishlanmalar va madaniy merosni o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda intellektual mulk va innovatsiyalar iqtisodiy rivojlanishning muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Raqobatbardosh iqtisodiyot yaratish uchun ilmiy tadqiqotlar va innovatsion 17 faoliyatni rag‘batlantirish muhim ahamiyatga ega. Milliy boylikning miqdori va tarkibiy tuzilishi mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot darajasiga bog‘liq. Rivojlangan mamlakatlar o‘zlarining inson kapitaliga, innovatsiyalarga va ishlab chiqarish vositalarining modernizatsiyasiga ko‘proq e’tibor qaratadi. Tabiiy resurslarga boy bo‘lgan davlatlar esa ko‘pincha xomashyo eksportiga tayanadi, lekin bu uzoq muddatli iqtisodiy barqarorlikni ta’minlay olmaydi. Shuning uchun iqtisodiy diversifikatsiya milliy boylikning samarali boshqarilishini ta’minlash uchun muhim hisoblanadi.Milliy boylik mamlakatning iqtisodiy qudratini belgilovchi asosiy omildir. U tabiiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, inson kapitali va nomoddiy aktivlardan iborat bo‘lib, har biri iqtisodiy taraqqiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Milliy boylikni to‘g‘ri boshqarish va uni samarali taqsimlash orqali mamlakat uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishga erishishi mumkin. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi iqtisodiy nazariyaning muhim jihatlaridan biridir. Milliy boylik - bu mamlakatning iqtisodiy salohiyatini ifodalovchi kompleks tushuncha bo'lib, u mamlakatda mavjud bo'lgan barcha resurslar, ishlab chiqarish vositalari, tabiiy boyliklar, inson kapitali va iqtisodiy faoliyat natijalarini o'z ichiga oladi. Milliy boylik tushunchasi, iqtisodiy o‘sish, rivojlanish va farovonlik bilan bevosita bog‘liqdir. Milliy boylikning asosiy tarkibiy qismlari, tabiiy resurslar, ishlab chiqarish kapitali, inson kapitali va ijtimoiy infratuzilmani o'z ichiga oladi. Tabiiy resurslar - bu mamlakat hududida mavjud bo'lgan, iqtisodiy faoliyatda foydalaniladigan barcha tabiiy boyliklar, masalan, mineral resurslar, yer, suv va boshqa tabiiy resurslardir. Ushbu resurslar mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Tabiiy 18 resurslar, shuningdek, iqtisodiy o‘sish va rivojlanish uchun zarur bo'lgan asosiy materiallarni taqdim etadi. Ishlab chiqarish kapitali esa, iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan barcha vositalar va infratuzilmalarni o'z ichiga oladi. Bu, asosan, mashinalar, uskunalar, binolar va boshqa ishlab chiqarish obyektlarini anglatadi. Ishlab chiqarish kapitali iqtisodiy o‘sishda muhim rol o‘ynaydi, chunki u ishlab chiqarish jarayonlarini samarali amalga oshirishga imkon beradi. Kapitalning sifatli va samarali ishlatilishi, iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Inson kapitali - bu mamlakat aholisining bilim, ko‘nikma va tajribalarini ifodalaydi. Inson kapitali iqtisodiy o‘sish va rivojlanish jarayonida juda muhimdir, chunki ta'lim va malaka oshirish orqali inson kapitali sifatini oshirish mumkin. Oliy ma'lumotli va malakali ishchilar, iqtisodiy faoliyatni samarali amalga oshirishga qodir bo‘ladi va shu orqali milliy boylikni oshirishga hissa qo'shadi. Inson kapitalining rivojlanishi, innovatsiyalar va texnologik taraqqiyotga hissa qo'shadi. Ijtimoiy infratuzilma - bu iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlovchi tizimlar va xizmatlarni o‘z ichiga oladi. U transport, aloqa, energiya, sog'liqni saqlash va ta'lim sohalarini o'z ichiga oladi. Ijtimoiy infratuzilmaning rivojlanganligi milliy boylikni oshirish va iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiy infratuzilma samarali ishlaganda, iqtisodiy faoliyat ham samarali bo'ladi va aholi farovonligi oshadi. Milliy boylik tushunchasi va tarkibiy tuzilishini tushunish, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy farqlarni aniqlashda va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda muhimdir. Milliy boylikning o'sishi va rivojlanishi, iqtisodiy salohiyatni 19 oshirish va aholi farovonligini yaxshilashga xizmat qiladi. Milliy boylikni oshirish uchun davlat siyosati, investitsiya strategiyalari, ta'lim va innovatsiyalarni rivojlantirish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish zarur. Milliy boylikning rivojlanishi va samarasini oshirish uchun, davlatlar o'z resurslarini samarali boshqarish, innovatsiyalarni qo'llab-quvvatlash, ta'lim tizimini kuchaytirish va iqtisodiy infratuzilmani rivojlantirishga qaratilgan strategiyalarni amalga oshirishlari lozim. Bular iqtisodiy o‘sish va rivojlanishni ta'minlashda muhim omillar hisoblanadi.Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi iqtisodiy rivojlanish jarayonida muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslar, ishlab chiqarish kapitali, inson kapitali va ijtimoiy infratuzilma kabi omillar milliy boylikni tashkil etadi va uning o‘sishini belgilaydi. Milliy boylikni oshirish va iqtisodiy o‘sishni ta'minlash uchun davlat siyosati, investitsiyalar, ta'lim va innovatsiyalarni rivojlantirish zarur. Milliy boylik tushunchasini chuqur tushunish, mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatini oshirishda va aholi farovonligini yaxshilashda muhim rol o'ynaydi. 2.2. Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni. Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni – bu iqtisodiy nazariyaning muhim jihatlaridan biri bo‘lib, u mamlakatlarning barqaror rivojlanishida va farovonlik darajasida muhim rol o‘ynaydi. Tabiiy resurslar mamlakatlarning iqtisodiy salohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ular, asosan, yer, suv, mineral boyliklar, energiya manbalari va biologik resurslarni o‘z ichiga oladi. Tabiiy resurslar iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda, ish o'rinlarini yaratishda, eksport daromadlarini oshirishda va 20 umuman mamlakatning iqtisodiy farovonligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Tabiiy resurslarning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni, avvalo, ularni samarali foydalanish va boshqarish bilan bog‘liqdir. Mamlakatlar tabiiy resurslarni o‘z iqtisodiy faoliyatida qanday ishlatishini va ularning iqtisodiy o‘sishga qanday ta'sir qilishini aniqlashda ko‘plab omillarni hisobga olishlari zarur. Tabiiy resurslar, shuningdek, iqtisodiy tizimning barqarorligini ta'minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Tabiiy resurslarning mavjudligi va ularni boshqarish qobiliyati, mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasini belgilaydi. Tabiiy resurslar, iqtisodiy o‘sish jarayonida bir necha usullar orqali ta'sir ko‘rsatadi. Birinchidan, tabiiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida muhim xomashyo va energiya manbai sifatida xizmat qiladi. Masalan, neft, gaz, ko'mir va boshqa energiya manbalari sanoat ishlab chiqarishi va transport tizimining asosiy komponentlaridir. Ular, shuningdek, elektr energiyasini ishlab chiqarishda va boshqa energetik resurslarni ta'minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Tabiiy resurslar ishlab chiqarish jarayonining samaradorligini oshirishga yordam beradi va iqtisodiy o‘sishni ta'minlaydi. Ikkinchidan, tabiiy resurslar eksport daromadlarini oshirishga hissa qo'shadi. Mamlakatlar o'zlarining tabiiy boyliklarini eksport qilgan holda, xorijiy valyuta daromadlarini olishlari mumkin. Bu esa, o'z navbatida, mamlakatning iqtisodiy o‘sishini ta'minlaydi. Tabiiy resurslarga boy mamlakatlar ko‘pincha iqtisodiy rivojlanishning yuqori darajasiga erishadilar, chunki ular eksport orqali katta daromadlar olishlari mumkin. Ushbu daromadlar, davlat byudjetiga qo'shimcha mablag'lar kiritish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishga imkon beradi.Tabiiy 21 resurslar ish o‘rinlarini yaratish imkoniyatini taqdim etadi. Mamlakatlar tabiiy resurslarni ishlab chiqarish va qayta ishlash jarayonida ko‘plab ish o‘rinlari yaratiladi. Masalan, qishloq xo'jaligi, tog'-kon sanoati, energetika va boshqa sohalarda tabiiy resurslardan foydalanish, ishchilarni jalb etadi va iqtisodiy faoliyatni oshiradi. Bu, o‘z navbatida, aholi daromadlarining oshishiga va ularning farovonligini yaxshilashga yordam beradi. Tabiiy resurslarning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni, shuningdek, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Tabiiy resurslar iqtisodiy o‘sishni ta'minlagan holda, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Tabiiy resurslar orqali olinadigan daromadlar, davlat tomonidan ta'lim, sog'liqni saqlash, infratuzilma va boshqa ijtimoiy sohalarga investitsiya qilish imkonini beradi. Bu ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi va aholi farovonligini oshiradi. Biroq, tabiiy resurslar bilan bog‘liq iqtisodiy o‘sish jarayonida bir qator muammolar ham mavjud. Tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ekologik muammolar yuzaga kelishi mumkin. Tabiiy resurslarni haddan tashqari ekspluatatsiya qilish, atrof-muhitga salbiy ta'sir ko‘rsatishi va tabiiy muvozanatni buzishi mumkin. Bu esa, kelajakda iqtisodiy o‘sishni sekinlashtirishi yoki to‘xtatishi mumkin. Mamlakatlar tabiiy resurslarni boshqarishda barqaror rivojlanish tamoyillarini hisobga olishlari zarur, chunki bu ularning iqtisodiy o‘sishi va ekologik barqarorligini ta'minlaydi. Tabiiy resurslar va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi munosabatni tushunish uchun, mamlakatlarning resurslarga bo'lgan munosabatlarini o'rganish zarur. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish, iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Mamlakatlar tabiiy resurslarni boshqarish va ulardan foydalanish 22 strategiyalarini ishlab chiqish orqali, o'z iqtisodiy salohiyatini oshirishlari mumkin. Bu jarayonda innovatsion texnologiyalarni qo'llash, resurslarni qayta ishlash va atrof-muhitni muhofaza qilish kabi chora-tadbirlarni amalga oshirish muhimdir. Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni iqtisodiy rivojlanish jarayonida juda muhimdir. Tabiiy resurslar ishlab chiqarish jarayonida, eksport daromadlarini oshirishda va ish o‘rinlarini yaratishda muhim rol o'ynaydi. Shuningdek, tabiiy resurslar mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Biroq, tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida ekologik muammolarni ham e'tiborga olish zarur. Mamlakatlar tabiiy resurslarni barqaror boshqarish orqali, o'z iqtisodiy o‘sishini ta'minlashlari va kelajak avlodlarga yaxshi sharoitlarni taqdim etishlari mumkin. 2.3. Inson kapitali va intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri. Inson kapitali va intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri zamonaviy iqtisodiy nazariyaning eng muhim jihatlaridan biridir. Inson kapitali - bu mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biri bo‘lib, u aholi ta'lim darajasi, malaka, ko‘nikmalar va tajribalarni o‘z ichiga oladi. Intellektual boylik esa, innovatsiyalar, kreativlik, ilmiy tadqiqotlar va texnologik taraqqiyot kabi elementlarni anglatadi. Ushbu ikki tushuncha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy rivojlanishda katta ahamiyatga ega. Inson kapitalining iqtisodiy rivojlanishga ta'siri ko‘plab tadqiqotlar va nazariyalar orqali tasdiqlangan. O‘rganishlar shuni ko‘rsatadiki, ta'lim darajasi yuqori bo‘lgan mamlakatlar iqtisodiy o‘sishda yuqori natijalarga erishadilar. Ta'lim, inson kapitalining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, u malakali ishchi kuchini yaratadi. Malakali ishchilar, o‘z 23 navbatida, ishlab chiqarish jarayonlarini samarali amalga oshirishga qodir. Ular yangi texnologiyalarni tezda o‘zlashtirishi, innovatsion yechimlarni ishlab chiqishi va iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda muhim rol o‘ynashi mumkin. Inson kapitali investitsiyalar orqali rivojlanadi. Mamlakatlar ta'lim tizimini yaxshilash, kasb-hunar ta'limini rivojlantirish, ilmiy tadqiqotlar va innovatsion dasturlarni qo‘llab-quvvatlash orqali inson kapitaliga sarmoya kiritadilar. Bu sarmoyalar, uzoq muddatda, iqtisodiy o‘sishni ta'minlaydi. Inson kapitalining rivojlanishi, shuningdek, ish joylarining ko‘payishi va aholi daromadlarining oshishiga hissa qo‘shadi. Ushbu jarayonlar, o‘z navbatida, ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi. Intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri ham juda muhimdir. Intellektual boylik, asosan, ilm-fan, texnologiya, kreativlik va innovatsiyalar orqali ifodalanadi. Innovatsiyalar, iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatlar yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va ularni iqtisodiy faoliyatda qo‘llash orqali raqobatbardoshligini oshirishi mumkin. Intellektual boylik, shuningdek, ilmiy tadqiqotlar va innovatsion dasturlarni qo‘llab-quvvatlash orqali iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shadi. Intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta'siri, shuningdek, yaratuvchanlik va innovatsion fikrlash orqali amalga oshiriladi. Mamlakatlar innovatsion muhitni yaratish va rivojlantirish orqali intellektual boylikni oshirishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy faoliyatning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Innovatsion yechimlar, yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab chiqarishni ta'minlaydi va iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi. 24 Inson kapitali va intellektual boylik o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ham muhim ahamiyatga ega. Malakali ishchilar intellektual boylikni yaratish va rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Ular yangi g‘oyalar, innovatsiyalar va texnologiyalarni ishlab chiqishda ishtirok etadilar. Shunday qilib, inson kapitali va intellektual boylik o‘zaro ta'sir qilib, iqtisodiy rivojlanishni ta'minlaydi.Inson kapitali va intellektual boylik iqtisodiy rivojlanishda muhim omillar hisoblanadi. Ta'lim, malaka va innovatsiyalar orqali inson kapitalini rivojlantirish, mamlakatlarning iqtisodiy o‘sishini ta'minlaydi. Intellektual boylik esa, ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar orqali iqtisodiy faoliyatning samaradorligini oshiradi. Ushbu ikkita tushuncha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, mamlakatlarning barqaror rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatlar o‘z inson kapitaliga va intellektual boylikka investitsiya qilish orqali iqtisodiy o‘sishni ta'minlashlari va aholi farovonligini yaxshilashlari mumkin. Inson kapitali va intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy iqtisodiyotda inson kapitali va intellektual boylik asosiy harakatlantiruvchi kuchlardan biri bo‘lib, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Inson kapitali – bu jamiyat a’zolarining bilim, malaka, sog‘liq va ishbilarmonlik qobiliyatlari majmuasidan iborat bo‘lib, iqtisodiy jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ta’lim va kasbiy rivojlanish inson kapitalining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Yuqori sifatli ta’lim va kasbiy tayyorgarlik insonlarning mehnat unumdorligini oshirishga, innovatsion faoliyat bilan shug‘ullanishiga va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqotlar va texnologik taraqqiyot intellektual boylikni 25 shakllantirishga yordam beradi. Rivojlangan davlatlar inson kapitaliga katta sarmoya kiritish orqali barqaror iqtisodiy o‘sishga erishmoqdalar. Intellektual boylik esa innovatsiyalar, patentlar, texnologiyalar, mualliflik huquqlari va korxona brendlari kabi nomoddiy aktivlarni o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda intellektual boylik moddiy resurslardan ko‘ra yuqori qiymatga ega bo‘lib, iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillaridan biriga aylangan. Raqobatbardosh iqtisodiyot yaratish uchun davlatlar va xususiy sektor intellektual boylikni himoya qilish va rag‘batlantirishga katta e’tibor qaratmoqda. Mehnat unumdorligi va innovatsiyalar inson kapitali hamda intellektual boylikning samarali ishlatilishi natijasida ortadi. 3 Yuqori malakali mutaxassislar yangi texnologiyalarni yaratadi, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtiradi va iqtisodiy samaradorlikni oshiradi. Xususan, axborot texnologiyalari, biotexnologiya va sun’iy intellekt sohalarida intellektual boylik iqtisodiy o‘sishni jadallashtirishda yetakchi omil bo‘lib xizmat qiladi. 3 Nuriddinov, U. (2023). Barqaror iqtisodiy o‘sish: milliy boylik va resurslardan foydalanish . Tashkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti. 26 III.BOB. IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASH STRATEGIYALARI VA ISTIQBOLLAR 3.1. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar mavzusi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim jihatlaridan biridir. Barqaror iqtisodiy o‘sish, mamlakatlarning uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishini ta'minlash, ijtimoiy farovonlikni oshirish va ekologik barqarorlikni saqlash uchun zarurdir. Davlat siyosati va islohotlar, iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish, resurslarni samarali boshqarish va ijtimoiy adolatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlash uchun davlat siyosati bir necha muhim jihatlarga e'tibor qaratishi kerak. Birinchidan, iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish uchun investitsiyalarni jalb qilish zarur. Davlat, xususiy sektorni qo'llab-quvvatlash orqali, investitsiyalarni oshirishga yordam berishi kerak. Bu, iqtisodiy o‘sishni tezlashtirishga va yangi ish o'rinlarini yaratishga imkon beradi. Investitsiyalarni jalb qilish uchun, davlat infratuzilmani rivojlantirish, soliqlarni optimallashtirish va biznes muhitini yaxshilash kabi chora-tadbirlarni amalga oshirishi lozim. Davlat siyosati innovatsiyalarni rag'batlantirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Innovatsiyalar, iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Davlat ilmiy tadqiqotlar va innovatsion dasturlarni qo‘llab-quvvatlash orqali, yangi g‘oyalarni va texnologiyalarni rivojlantirishga yordam berishi kerak. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy faoliyatni samarali amalga oshirishga va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishga imkon beradi. Barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlash uchun ijtimoiy adolatni saqlash muhimdir. Davlat, iqtisodiy o‘sish jarayonida ijtimoiy tenglikni ta'minlashga 27 qaratilgan siyosatlarni amalga oshirishi lozim. Bu, aholi farovonligini oshirish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Ijtimoiy adolatni saqlash uchun, davlat ta'lim, sog'liqni saqlash, ijtimoiy himoya va boshqa sohalarga investitsiyalar kiritishi kerak. Ekologik barqarorlikni ta'minlash ham barqaror iqtisodiy o‘sish uchun zarurdir. Davlat, atrof-muhitni muhofaza qilishga qaratilgan siyosatlarni amalga oshirishi va ekologik barqarorlikni saqlash uchun zarur bo'lgan islohotlarni o'tkazishi kerak. Bu, kelajak avlodlarga toza va sog'lom atrof-muhitni taqdim etishga yordam beradi. Ekologik barqarorlikni ta'minlash uchun, davlat energiya resurslarini samarali boshqarish, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish va chiqindilarni kamaytirish bo'yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Davlat siyosati iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan bo'lishi kerak. Iqtisodiy barqarorlik, inflyatsiya, ish o‘rinlari va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi muvozanatni saqlashni anglatadi. Davlat, iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash uchun pul-kredit siyosatini samarali amalga oshirishi va fiskal siyosatni muvofiqlashtirishi zarur. Bu, iqtisodiy tebranishlarni kamaytirishga va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlashga yordam beradi. Shuningdek, davlat siyosati xalqaro hamkorlikni rivojlantirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Xalqaro iqtisodiy hamkorlik, mamlakatlar o'rtasida savdo, investitsiyalar va texnologik transferni oshirishga yordam beradi. Davlat, xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishi va amalga oshirishi lozim. Bu, mamlakatning iqtisodiy salohiyatini oshirishga va barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlashga yordam beradi. Har qanday davlat siyosati va islohotlar, o'z maqsadlariga erishish uchun aniq rejalashtirilishi va amalga 28 oshirilishi kerak. Davlat, iqtisodiy o‘sishni ta'minlash uchun zarur bo'lgan islohotlarni amalga oshirishda, iqtisodiy va ijtimoiy sharoitlarni hisobga olib, o'z strategiyalarini belgilashi zarur. O‘zaro hamkorlik, ijtimoiy ishtirok va fuqarolarning fikrini hisobga olish, islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishida muhim ahamiyatga ega. Barqaror iqtisodiy o ‘ sish uchun davlat siyosati va islohotlar muhim rol o ‘ ynaydi . Investitsiyalarni jalb qilish, innovatsiyalarni rag'batlantirish, ijtimoiy adolatni ta'minlash, ekologik barqarorlikni saqlash va iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash kabi jihatlar barqaror iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Davlat, o‘zining iqtisodiy rivojlantirish strategiyalarini amalga oshirishda innovatsiyalar, xalqaro hamkorlik va ijtimoiy ishtirokni hisobga olish orqali barqaror va izchil iqtisodiy o‘sishni ta'minlashga qaratilgan siyosatlarni amalga oshirishi zarur. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatning iqtisodiy barqarorligini ta’minlash va uzoq muddatli o‘sishga erishish uchun davlat tomonidan samarali siyosat yuritilishi zarur. Barqaror iqtisodiy o‘sish – bu iqtisodiy faoliyatning izchil rivojlanishi, yalpi ichki mahsulotning (YaIM) muntazam oshishi va aholining farovonlik darajasining yaxshilanishini nazarda tutadi. Davlat siyosati iqtisodiy islohotlar orqali mamlakatning iqtisodiy strukturasini mustahkamlash va global iqtisodiy raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Soliq siyosati, pul-kredit siyosati, sanoat rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, tadbirkorlikni rag‘batlantirish va tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish barqaror iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridir. 29 Soliq siyosati iqtisodiy o‘sishning muhim omillaridan biri bo‘lib, tadbirkorlik va investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratishi kerak. Past va barqaror soliq stavkalari tadbirkorlarni rag‘batlantiradi, korxonalarni rivojlantirishga ko‘proq mablag‘ yo‘naltirish imkonini beradi. Shu bilan birga, soliqlarning adolatli taqsimlanishi iqtisodiy tengsizlikni kamaytirishga yordam beradi. Pul-kredit siyosati mamlakatning moliyaviy barqarorligini ta’minlash va inflyatsiyani nazorat qilishda muhim ahamiyatga ega. Markaziy bank tomonidan olib boriladigan pul- kredit siyosati inflyatsiyani barqaror darajada ushlab turish, investitsiyalarni rag‘batlantirish va valyuta kursining muvozanatini saqlashga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. Shuningdek, bank tizimi rivojlanishi ham iqtisodiy o‘sish uchun muhim bo‘lib, kredit siyosatini liberallashtirish, kichik va o‘rta biznes subyektlariga imtiyozli kreditlar berish muhim ahamiyatga ega. Sanoat rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash ham iqtisodiy o‘sishning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Davlat sanoatni modernizatsiya qilish, texnologik yangiliklarni joriy etish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bo‘yicha dasturlar ishlab chiqishi kerak. Sanoat strategiyasi mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash, eksport salohiyatini oshirish va importga qaramlikni kamaytirish orqali milliy iqtisodiy mustaqillikni ta’minlashga qaratilishi lozim. Tadbirkorlikni rivojlantirish iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishning yana bir muhim omilidir. Davlat kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, ularga soliq imtiyozlari yaratish, qulay biznes muhiti shakllantirish hamda huquqiy kafolatlarni ta’minlash orqali tadbirkorlikni rag‘batlantirishi lozim. Shuningdek, startap loyihalarini moliyalashtirish va innovatsion biznesni rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish ham muhim ahamiyatga ega. Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga 30 solish mamlakatning xalqaro maydondagi raqobatbardoshligini oshirishga xizmat qiladi. Eksport-import siyosatini to‘g‘ri shakllantirish, savdo shartnomalarini diversifikatsiya qilish, chet el investitsiyalarini jalb qilish va texnologik hamkorlikni rivojlantirish iqtisodiy o‘sish uchun zaruriy shartlardan biridir. Bundan tashqari, bojxona tartiblarini soddalashtirish va xalqaro bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish ham iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam beradi. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar muhim ahamiyatga ega. Samarali soliq va pul-kredit siyosati, sanoatni rivojlantirish, tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash va tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish iqtisodiy barqarorlikka erishishning asosiy omillaridir. Davlat tomonidan olib boriladigan strategik chora-tadbirlar uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va milliy iqtisodiyotni mustahkamlashga xizmat qiladi. 3.2. Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri. Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri bugungi kunda iqtisodiy rivojlanishning muhim omillaridan biri sifatida e'tirof etilmoqda. Innovatsiyalar, yangi g‘oyalar va texnologiyalarni yaratish va joriy etish jarayonidir. Raqamli iqtisodiyot esa, raqamli texnologiyalar va internet orqali iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishni anglatadi. Ushbu ikki tushuncha o‘zaro bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda, ish joylarini yaratishda, ishlab chiqarishni samarali tashkil etishda va umuman mamlakatlarning raqobatbardoshligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Innovatsiyalar iqtisodiy o‘sish jarayonida asosiy qo‘zg‘aluvchanlik manbai sifatida xizmat qiladi. Ular yangi mahsulotlar, xizmatlar va ishlab chiqarish jarayonlarini yaratishga yordam 31 beradi. Innovatsiyalar ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, xarajatlarni kamaytiradi va iste'molchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Yangi texnologiyalarni joriy etish orqali kompaniyalar o‘z mahsulotlarini raqobatbardosh qilishlari, bozor talablariga moslashishlari va yangi bozorlarni egallashlari mumkin. Bu jarayonda innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun davlat siyosati muhim ahamiyatga ega. Davlat, ilmiy tadqiqotlarga investitsiyalarni oshirish, innovatsion dasturlarni amalga oshirish va xaridorlar uchun yangi imkoniyatlar yaratish orqali innovatsiyalarni rag'batlantirishi zarur. Raqamli iqtisodiyot innovatsiyalarni yanada kengaytiradi va ularga yangi imkoniyatlar yaratadi. Raqamli texnologiyalar, masalan, sun'iy intellekt, katta ma'lumotlar (big data), bulutli hisoblash va raqamli platformalar, iqtisodiy faoliyatni yanada samarali va tezkor qilish imkonini beradi. Raqamli iqtisodiyotda axborot va ma'lumotlarning tezkor almashinuvi, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va iste'molchilar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqalar o'zgarishlarga olib keladi. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi va yangi ish o‘rinlarini yaratadi. Raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta'siri, shuningdek, global miqyosda raqobatni oshirishga yordam beradi. Raqamli texnologiyalar orqali mamlakatlar o‘rtasida savdo va investitsiya oqimlari oshadi. Raqamli iqtisodiyot bilan bog‘liq innovatsiyalar, yangi biznes modellari va xizmatlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi va mamlakatlarning global iqtisodiyotdagi o‘rnini mustahkamlashga yordam beradi. Raqamli iqtisodiyotda muvaffaqiyatga erishish, mamlakatlarning innovatsion 32 salohiyatini oshirishga, ta'lim tizimini modernizatsiya qilishga va raqamli infratuzilmani rivojlantirishga bog‘liq. Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta'siri, shuningdek, ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta'minlashda ham muhim ahamiyatga ega. Innovatsion va raqamli yechimlar, ijtimoiy muammolarni hal qilishda, masalan, ta'lim, sog'liqni saqlash va ijtimoiy xizmatlar sohalarida samarali bo'lishi mumkin. Bu, aholi farovonligini oshirishga va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga yordam beradi. Raqamli iqtisodiyotda ta'limga e'tibor berish, raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirish va inson kapitalini oshirish, iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda ham muhimdir. Biroq, innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta'siri bilan birga, ba'zi muammolar ham mavjud. Raqamli iqtisodiyot global miqyosda iqtisodiy tengsizlikni kuchaytirishi mumkin. Raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali, ba'zi mamlakatlar va sektorlarda iqtisodiy farovonlik oshishi mumkin, lekin boshqa mamlakatlar va sektorlarda bu jarayon sekinlashishi yoki umuman to‘xtashi mumkin. Shuning uchun, davlatlar innovatsiyalarga va raqamli iqtisodiyotga oid siyosatlarni ishlab chiqishda ijtimoiy adolatni ta'minlashga e'tibor berishlari zarur. I nnovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri bugungi kunda juda muhimdir. Innovatsiyalar yangi mahsulotlar va xizmatlar yaratishda, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda va iqtisodiy faoliyatni tezlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Raqamli iqtisodiyot esa, raqamli texnologiyalar orqali iqtisodiy o‘sishni yanada kuchaytiradi va global miqyosda raqobatbardoshlikni oshiradi. Shu bilan birga, davlatlarning innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotga oid 33 siyosatlari ijtimoiy adolatni ta'minlash, ekologik barqarorlikni saqlash va aholi farovonligini oshirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Mamlakatlar innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish orqali barqaror va izchil iqtisodiy o‘sishni ta'minlashlari mumkin. 3.3. Milliy boylikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish strategiyalari. Milliy boylikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish strategiyalari davlat iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Milliy boylik – bu mamlakat ixtiyoridagi moddiy va nomoddiy resurslar yig‘indisi bo‘lib, uning samarali boshqarilishi iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Milliy boylikni oshirish uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ilm-fan va texnologiyalarni rivojlantirish, investitsion muhitni yaxshilash va inson kapitaliga sarmoya kiritish muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiiy resurslardan samarali foydalanish iqtisodiy o‘sishning asosiy omillaridan biridir. Mamlakat yer osti boyliklari, suv resurslari, qishloq xo‘jaligi yerlari va boshqa tabiiy resurslarga ega bo‘lsa, ularni oqilona boshqarish orqali milliy daromadni oshirish imkoniyati mavjud. Shu boisdan, tabiiy resurslardan samarali foydalanish bo‘yicha strategik rejalashtirish, ularni qayta ishlash va qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish yo‘nalishlarini rivojlantirish muhimdir. Shu bilan birga, ekologik barqarorlikni ta’minlash ham ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lishi lozim. Ilm-fan va innovatsiyalar milliy boylikni oshirishning muhim omillaridan biridir. Ilmiy tadqiqotlar va texnologik rivojlanish orqali yangi mahsulotlar va 34 xizmatlar yaratiladi, bu esa iqtisodiy o‘sishga turtki bo‘ladi. Davlat tomonidan ilmiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash, innovatsion loyihalarga investitsiyalar jalb qilish va yuqori texnologiyalarni ishlab chiqarishga tatbiq etish iqtisodiy rivojlanishga sezilarli hissa qo‘shadi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi esa ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, mehnat unumdorligini oshirish va yangi bozor imkoniyatlarini yaratish orqali milliy boylikning ortishiga xizmat qiladi. Investitsiyalarni jalb qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish ham milliy boylikni oshirishning muhim strategiyalaridan biri hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni jalb qilish orqali yangi ishlab chiqarish quvvatlari yaratiladi, ish o‘rinlari tashkil etiladi va iqtisodiy faoliyat faollashadi. Bu jarayonda davlat tomonidan biznes muhitini yaxshilash, soliq imtiyozlari berish, infratuzilmani rivojlantirish va tadbirkorlikni rag‘batlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Inson kapitaliga sarmoya kiritish milliy boylikni oshirishning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Ta’lim tizimini takomillashtirish, kasbiy tayyorgarlik dasturlarini rivojlantirish, sog‘liqni saqlash xizmatlarini yaxshilash orqali inson kapitalining sifati oshiriladi. Malakali va bilimli kadrlar iqtisodiyotning turli sohalarida samarali faoliyat yuritib, milliy boylikni oshirishga o‘z hissalarini qo‘shadilar. Shu boisdan, davlat siyosati inson resurslarini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Ekologik barqarorlik va resurslardan samarali foydalanish strategiyalarining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan uyg‘unlashishi kerak. Qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirish, chiqindilarni qayta ishlash, ekologik toza texnologiyalarni joriy etish va yashil 35 iqtisodiyot tamoyillariga rioya qilish milliy boylikning uzoq muddatli barqaror o‘sishini ta’minlaydi. Milliy boylikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish strategiyalari kompleks yondashuvni talab etadi. 4 Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ilm-fan va innovatsiyalarni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish, inson kapitaliga sarmoya kiritish va ekologik barqarorlikni ta’minlash ushbu jarayonda muhim o‘rin tutadi. Davlat siyosati ushbu sohalarni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish orqali iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlashi lozim. 4 Nasirov, A. (2022). Iqtisodiy o‘sish va inson kapitali: nazariy va amaliy jihatlar . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. 36 XULOSA Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasini belgilovchi asosiy tushunchalardan hisoblanadi. Iqtisodiy o‘sish iqtisodiyotning uzoq muddatli davrda ishlab chiqarish hajmining ortishi bilan bog‘liq jarayon bo‘lib, u aholining turmush darajasini oshirish, bandlikni ta’minlash va mamlakatning barqaror rivojlanishini ta’minlash uchun muhim ahamiyatga ega. Milliy boylik esa mamlakatning barcha moddiy va nomoddiy resurslarining yig‘indisidan iborat bo‘lib, unga tabiiy resurslar, inson kapitali, ishlab chiqarish vositalari, infratuzilma va intellektual mulk kiradi. Iqtisodiy o‘sishning asosiy omillari mehnat resurslari, kapital, texnologik taraqqiyot va institutsional omillardan iborat. Mehnat resurslari aholining ishchi kuchi bo‘lib, ularning sifati ta’lim, malaka va tajriba darajasiga bog‘liq. Kapital esa ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan asbob-uskunalar, infratuzilma va investitsiyalarni o‘z ichiga oladi. Texnologik taraqqiyot yangi innovatsiyalar, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va ilmiy-tadqiqot faoliyatining rivojlanishi orqali iqtisodiy o‘sishga turtki beradi. Institutsional omillar esa davlat siyosati, qonunchilik, huquqiy muhit va iqtisodiy boshqaruv tizimini qamrab oladi. Milliy boylikning tarkibiy tuzilishi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo‘lib, ular orasida tabiiy resurslar, ishlab chiqarish vositalari, inson kapitali va intellektual boylik muhim o‘rin tutadi. Tabiiy resurslar mamlakatning yer osti boyliklari, suv resurslari, o‘rmonlar va qishloq xo‘jaligi yerlari bilan bog‘liq bo‘lib, ularni samarali boshqarish milliy boylikni oshirishga yordam beradi. Ishlab chiqarish vositalari korxonalar, zavodlar, fabrikalar va texnologik infratuzilmalarni o‘z ichiga oladi. Inson kapitali esa mamlakat aholisining bilim, malaka va sog‘liq 37 darajasi bilan bog‘liq bo‘lib, iqtisodiy taraqqiyotda muhim ahamiyat kasb etadi. Intellektual boylik esa patentlar, ilmiy kashfiyotlar, texnologik ishlanmalar va madaniy meros kabi nomoddiy aktivlarni o‘z ichiga oladi. Iqtisodiy o‘sish modellari klassik, neoklassik va endogen yondashuvlarga asoslangan. Klassik model bo‘yicha iqtisodiy o‘sish tabiiy resurslarga va kapital jamg‘arishga bog‘liq bo‘lib, u uzoq muddatda cheklovlarga duch keladi. Neoklassik model iqtisodiy o‘sishda texnologik taraqqiyotning ahamiyatini ta’kidlaydi va mehnat hamda kapital o‘rtasidagi muvozanatga asoslanadi. Endogen model esa iqtisodiy o‘sishning ichki omillarga, ya’ni ilm-fan, innovatsiyalar va ta’lim tizimining rivojlanishiga bog‘liqligini ko‘rsatadi. Milliy boylikni oshirish strategiyalari resurslardan samarali foydalanish, innovatsiyalarni rivojlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va inson kapitaliga sarmoya kiritish bilan bog‘liq. Resurslardan samarali foydalanish ekologik barqarorlikni ta’minlash, tabiiy boyliklarni tejash va ularni yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlarga aylantirish orqali amalga oshiriladi. Innovatsiyalar yangi texnologiyalar, mahsulotlar va xizmatlarni yaratish orqali iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Investitsiyalarni jalb qilish ishlab chiqarish hajmini oshirish va yangi ish o‘rinlarini yaratish uchun zarur. Inson kapitaliga sarmoya kiritish esa ta’lim va sog‘liqni saqlash tizimini rivojlantirish orqali mehnat unumdorligini oshirishga yordam beradi. Raqamli iqtisodiyot va innovatsiyalar iqtisodiy o‘sishning zamonaviy drayverlari sifatida qaralmoqda. Sun’iy intellekt, katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlash (Big Data), blokcheyn texnologiyalari, elektron tijorat va moliyaviy texnologiyalar iqtisodiy samaradorlikni oshirish va resurslardan foydalanish 38 jarayonlarini optimallashtirish imkonini beradi. Raqamli iqtisodiyot ishlab chiqarishning avtomatlashtirilishini ta’minlab, tranzaksiya xarajatlarini kamaytiradi va bozor aloqalarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar muhim o‘rin tutadi. Davlat tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy siyosat sanoatni rivojlantirish, soliq tizimini takomillashtirish, infratuzilmani modernizatsiya qilish va raqobatbardoshlikni oshirishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Islohotlar esa iqtisodiyotni liberallashtirish, tadbirkorlikni rivojlantirish, xususiy sektorni qo‘llab- quvvatlash va korrupsiyaga qarshi kurashish kabi yo‘nalishlarni qamrab oladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdullayeva, D. (2021). Milliy boylik va iqtisodiy o‘sish: muammolar va yechimlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 2. Nasirov, A. (2022). Iqtisodiy o‘sish va inson kapitali: nazariy va amaliy jihatlar . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. 3. Nuriddinov, U. (2023). Barqaror iqtisodiy o‘sish: milliy boylik va resurslardan foydalanish . Tashkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti. 4. Karimova, Z. (2021). Milliy boylik va uning iqtisodiy o‘sishga ta’siri . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi. 5. Tashkent, Sh. (2022). Iqtisodiy o‘sish va innovatsiyalar: milliy boylikni rivojlantirish strategiyalari . Tashkent: Universitet nashri. 39 6. Bayramov, R. (2022). Milliy boylik: tushuncha, muammolar va yechimlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 7. Suyunov, E. (2023). Iqtisodiy o‘sish va barqaror rivojlanish: milliy boylikni boshqarish . Tashkent: Fan va texnologiyalar nashriyoti. 8. Murodov, O. (2021). Iqtisodiy o‘sishni ta'minlashda milliy boylikning roli . Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqaruv nashriyoti. 9. Shodiev, A. (2023). Milliy boylik va iqtisodiy rivojlanish: yangi yondashuvlar . Tashkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti. 10. Qodirov, B. (2022). Innovatsiyalar va milliy boylik: iqtisodiy o‘sishning yangi yo‘nalishlari . Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi. 11. Rahmonov, X. (2021). Iqtisodiy o‘sish va resurslardan foydalanish: milliy boylik nuqtai nazaridan . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 12. Tursunov, D. (2022). Milliy boylik va uning ta'siri: iqtisodiy o‘sish kontekstida . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. 13. Abdullayeva, M. (2023). Iqtisodiy o‘sish va barqarorlik: milliy boylikning roli . Tashkent: O‘zbekiston iqtisodiyoti va boshqaruv nashriyoti. 14. Yuldashev, S. (2022). Milliy boylik va iqtisodiy siyosat: global tajribalar . Tashkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti. 15. Mustafayeva, N. (2021). Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik: tahlil va prognozlar . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi. 16. Xolmatova, L. (2023). Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik: ijtimoiy-iqtisodiy jihatlar . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 17. Khodjaev, T. (2022). Milliy boylik: muammolar va rivojlanish strategiyalari . Tashkent: O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi. 40 18. Sattarov, I. (2021). Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik: innovatsion yondashuvlar . Tashkent: Iqtisodiyot va moliya nashriyoti. 19. To‘laganov, M. (2022). Milliy boylik va iqtisodiy o‘sish: o‘zbekiston tajribasi . Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi. 20. Jumanazarov, N. (2023). Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik: barqaror rivojlanish yo‘llari . Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti. 41

Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………...…..3

I.BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI

1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchovlari………………………..5

1.2. Iqtisodiy o‘sish modellari: klassik, neoklassik va endogen yondashuvlar.9

1.3. Iqtisodiy o‘sish omillari mehnat, kapital va texnologik taraqqiyot……..12

II.BOB. MILLIY BOYLIK VA UNING IQTISODIY O‘SISHGA TA’SIRI

2.1. Milliy boylik tushunchasi va tarkibiy tuzilishi………………………….14

2.2. Tabiiy resurslar va ularning iqtisodiy o‘sishdagi o‘rni………………….17

2.3. Inson kapitali va intellektual boylikning iqtisodiy rivojlanishga ta’siri...19

III.BOB. IQTISODIY O‘SISHNI TA’MINLASH STRATEGIYALARI VA ISTIQBOLLAR

3.1. Barqaror iqtisodiy o‘sish uchun davlat siyosati va islohotlar…………...22

3.2. Innovatsiyalar va raqamli iqtisodiyotning iqtisodiy o‘sishga ta’siri……25

3.3. Milliy boylikni oshirish va resurslardan samarali foydalanish strategiyalari………………………………………………………………………27

XULOSA……………………………………………………………………30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..32


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik mavzusi zamonaviy iqtisodiyotning muhim jihatlaridan biridir. Har bir mamlakatning iqtisodiy salohiyati va rivojlanishi, asosan, uning milliy boyligi va bu boylikdan samarali foydalanish qobiliyatiga bog‘liqdir. Milliy boylik tushunchasi, mamlakatda mavjud bo‘lgan barcha resurslar, ishlab chiqarish vositalari, tabiiy boyliklar va inson kapitalini o‘z ichiga oladi. Ularning o‘zaro aloqasi va ta'siri iqtisodiy o‘sishni belgilovchi asosiy omillar sifatida e'tirof etiladi. Iqtisodiy o‘sish, mamlakatning vaqt o‘tishi bilan ishlab chiqarish hajmining oshishi, ya'ni milliy mahsulotning o‘sishini anglatadi. Bu jarayon, aholi farovonligini oshirish, ish o‘rinlarini yaratish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy o‘sishning tezligi va barqarorligi, milliy boylikni qanday boshqarish va uni qanday rivojlantirishga bog‘liq. Mamlakatlar o‘z milliy boyliklarini samarali boshqarish va innovatsion yondashuvlar orqali iqtisodiy o‘sishni rag'batlantirish imkoniyatiga ega.

Shuni ta'kidlash lozimki, milliy boylikning o‘sishi va iqtisodiy rivojlanish o‘rtasidagi bog‘liqlik, faqat tabiiy resurslarga tayangan holda emas, balki inson kapitali, ta'lim, ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalar orqali ham amalga oshiriladi. Zamonaviy iqtisodiyotda, yangi texnologiyalar va bilimlar, iqtisodiy o‘sish jarayonini tezlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bois, milliy boylik va iqtisodiy o‘sish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni chuqur o‘rganish, davlat siyosatini shakllantirish va iqtisodiy strategiyalarni ishlab chiqishda muhim ahamiyatga ega.

Ushbu mavzu, iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning o‘zaro ta'sirini tahlil qilish, ularning rivojlanishidagi muammolarni aniqlash va ularni hal etish yo‘llarini topish uchun zarur bo‘lgan bilimlarni taqdim etadi. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqlarni tushunish, barqaror rivojlanishni ta'minlash va aholi farovonligini oshirish uchun ushbu mavzuni chuqur o‘rganish muhimdir. Iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning ahamiyatini anglash, davlatlar va xalqaro tashkilotlar tomonidan olib boriladigan siyosat va strategiyalarni samarali amalga oshirishga yordam beradi.

Kurs ishining maqsadi: "Iqtisodiy o‘sish va milliy boylik" mavzusining maqsadi, iqtisodiy rivojlanishning asosiy omillarini tushunish va ularning o‘zaro ta'sirini tahlil qilishdan iborat. Ushbu mavzu orqali iqtisodiy o‘sishning tabiiy resurslar, inson kapitali, innovatsiyalar va davlat siyosati bilan bog‘liqligini o‘rganish ko‘zda tutilgan. Shuningdek, milliy boylikning iqtisodiy o‘sishga ta'sirini va bu jarayonda yuzaga keladigan muammolarni aniqlash, ularni hal etish yo‘llarini izlash ham maqsadga kiritilgan.

Kurs ishining vazifasi: mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy farqlarni tushunishga, barqaror rivojlanish strategiyalarini ishlab chiqishga va aholi farovonligini oshirishga yordam beradi. Iqtisodiy o‘sish va milliy boylikning tushunchalari orqali davlatlar o‘z iqtisodiy salohiyatini oshirish, resurslardan samarali foydalanish va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashga qaratilgan siyosatlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob, 9 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.


 

 

I.BOB. IQTISODIY O‘SISHNING NAZARIY ASOSLARI

1.1. Iqtisodiy o‘sish tushunchasi va uning o‘lchovlari.

Iqtisodiy o‘sish - bu mamlakatning iqtisodiy faoliyatining o‘sishi, ya'ni milliy ishlab chiqarishning oshishi va aholi farovonligining yaxshilanishi jarayonidir. Iqtisodiy o‘sish ko‘pincha ichki yalpi mahsulot (IYHM) ko‘rsatkichlari orqali o‘lchanadi. IYHM - bu mamlakatda ma'lum bir davr ichida ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlarning umumiy qiymati. Iqtisodiy o‘sishning izchil va barqaror bo‘lishi mamlakatning rivojlanishi va barqarorligining asosiy ko‘rsatkichlaridan biridir.[1] Iqtisodiy o‘sish, shuningdek, ish o‘rinlarining ko‘payishi, aholi daromadlarining oshishi va jamiyatda iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi.

Iqtisodiy o‘sish tushunchasi ko‘plab iqtisodchilar tomonidan turli xil nazariyalar va modellar asosida tushuntiriladi. Masalan, klassik iqtisodchilar iqtisodiy o‘sishni resurslar va ularni samarali taqsimlash orqali izohlaydilar. Yangi iqtisodiy nazariyalar esa innovatsiyalar, texnologik taraqqiyot va inson kapitalining ahamiyatini ta'kidlaydi. Iqtisodiy o‘sish jarayonida davlat siyosati ham muhim rol o‘ynaydi. Davlat iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiruvchi siyosatlarni amalga oshirish, investitsiyalarni jalb qilish va infratuzilmani rivojlantirish orqali o‘sishni ta'minlaydi.


 

[1] Abdullayeva, D. (2021). Milliy boylik va iqtisodiy o‘sish: muammolar va yechimlar. Tashkent: Iqtisodiyot va statistika nashriyoti.

 

Купить